Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

АН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч Э.Одбаяртай ярилцлаа

---

-Та 2023 оны арваннэгдүгээр сард АН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар томилогдсон. Дөрвөн сарын хугацаа өнгөрсөн байна. Энэ хугацаанд хэвлэл, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр ярилцлага өгсөнгүй. Завгүй л ажиллав уу?

-Юуны өмнө Өдрийн сонины уншигчдадаа энэ өдрийн мэнд хүргэе. Нээрээ АН-ынхаа Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр томилогдсоноос хойш дөрвөн сар өнгөрсөн байна. Манай намын тухайд хэдэн жилийн туршид улс төрийн хэрчээс дунд явж, зарим талаар улс төрийн золионд өртөж, түр хугацаанд зохион байгуулалт алдагдсан. Өнгөрсөн жилээс бүх зүйл голдиролдоо орж, намын Үндсэн дүрмийн дагуу бүтцээ шинэчлээд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Мэдээж хэрэг улс төрийн нам, олон үзэл бодолтой хүмүүсийн нэгдэл учраас ойлголцох, ярилцах нь чухал. Энэ үүднээс Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлээд л ажиллаад явж байна.

-Та томилогдсоноосоо хойш Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүргээ биелүүлж ажилласан гэлээ. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Миний хувьд өмнө нь 2017-2019 оны хооронд АН-ынхаа Хэрэг эрхлэх газрын даргаар ажиллаж байсан. Тийм болохоор намын төв аппаратын ажлыг гадарлана. Гэхдээ Ерөнхий нарийн бичгийн даргын тухайд Үндэсний хэмжээний том намын гал тогооны өдөр тутмын ажил гэдэг утгаараа илүү ачаалалтай ажиллах ёстой. Наад зах нь намын үүрүүд, нийслэл, дүүрэг, аймгийн бүх нэгжүүд гээд бүх шатны намын байгууллагуудтайгаа байнга холбоотой байж, хамтарч ажиллана. Тэднийг удирдлага, зохион байгуулалтаар хангаж ажиллана. Ер нь л нам дотроо хүртээмжтэй байх ёстой албан тушаал л даа. Би өмнө нь хэлсэн дээ. Би гэхээс илүүтэй АН гэх маш олон лидер, довтлогчтой хөлбөмбөгийн багийн хаалгач, холбогч хийж ажиллана гэсэн үг. Гэхдээ бидэнд “хамтарч ажиллах” гэсэн нэг л менежмэнт хэрэгтэй.

Яг одоогийн тухайд УИХ-ын 2024 оны сонгууль тулсан байна. Гаднаас тодорхойлоод байгаачлан бид эвээ олж жигдрээд сонгуульд орох ёстой. Тэгэхээр намынхаа дотоод эв нэгдэл буюу ойлголцол дээр гол анхаарлаа хандуулаад ажиллаж байна. Ер нь аливаа байгууллага, тэр дундаа улс төрийн нам гурван үеийн хэлхээс дээр явдаг. Амьдралын, байгалийн хууль ийм байдаг. Бид ч тэгж ажилладаг. Анхдагчиддаа хүндэтгэлтэй ханддаг. Бидний үеийнхэн өнөөдрийн ачаагаа үүрч байна. Дараа нь энэ намыг авч явах үеэ бэлтгэх ёстой. Энэ мэтийн олон ажил бий л дээ. Зарим тохиолдолд улс төрийн намд үе солих шаардлага үүсдэг. Ингэхдээ “Залуучууд л байж цаашаа явна” гэдэг. Харин би үүнтэй санал нийлдэггүй. АН гурван үеийн хэлхээс дээрээ тогтож цааш явах учиртай. Өөрөөр хэлбэл, энэ балансыг хангах хэрэгтэй. Дээрээс нь манай нам олон лидертэй. Тийм болохоор лидерүүд, гурван үеийнхээ хэлхээс, анхан, дунд шатныхаа холбоосуудыг нэлээд хийлээ. Мөн сонгуулийн бэлтгэл ажлуудаа амжуулж байна. Бид хоёр сонгууль дараалан сөрөг хүчин болсон. Тиймээс энэ удаагийн сонгуульд өмнөхөөсөө илүү анхаарал тавьж, хүч нэмж ажиллахгүй бол сонгуулийн тогтолцоо маань өөрчлөгдөж, шинэ дүрмээр тоглож эхлэх гэж байна

-АН-ын дарга Л.Гантөмөрийг “Цавууны үүрэг гүйцэтгэж байна” гэж байсан. Тэгэхээр та ч гэсэн энэ л үүргийг гүйцэтгэж байна гэж ойлгож болох уу?

-Чиг үүргийн хувьд намын дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга хоёр маш сайн ойлголцол байх хэрэгтэй. Түлхүүр, цоож хоёр шиг гар нийлж ажиллах ёстой. Тийм байж чадаж ч байгаа, бид хоёр. Намын дарга гэдэг намынхаа лидер нь байдаг. Энэ лидер өнгөтэй өөдтэй байж, өндөрт мандаж, олныг дагуулахын тулд суурь сайтай байх шаардлагатай. Тэр суурь нь намын нийт гишүүд, дэмжигчид. Харин энэ хоёрын холбоос, гагнаас дээр нь л Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд би байгаа юм. Ер нь манай намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга бол бусад намаас ялгаатай.

 -Юугаараа ялгаатай вэ?

-АН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга бол “Дарга гэх ойлголтоос илүү менежер гэдэг ухагдахуун”-д илүү ойртоно. Яагаад гэхээр АН маш олон ургалч үзэл, бүлэг фракцууд дээр тогтож байдаг. Тийм учраас тэдний эв нэгдлийг хангах, урагш нь чиглүүлэх, нэг зүгт хандуулах нь Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэгт ажил болж байгаа юм л даа. Түүнээс биш дарга сэтэр зүүчихлээ гээд улс төрийн илүү эрх ямба эдэлнэ гэсэн үг биш. Тэгэх ч боломжгүй нам.

–Эрх барьж байгаа намын жишээгээр авч үзэхэд Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь намын хамгийн том дарга байдаг. Улс төрийн бүхий л томилгоон дээр гар бие оролцож, түүнийх нь үгээр асуудлыг шийдэж байх шиг харагддаг?

-Манай намын үе, үеийн дарга нар нэг зүйлийг хийх гэж хичээсэн. Тэр нь хамтын удирдлагын систем шүү дээ. Үүнийг нэвтрүүлж, бүх асуудлаа цэгцэлж, ойлголцож байж цаашаа илүү хол явна. Хамтын удирдлагын систем одоогоор манай Улс төрийн зөвлөл амьтай байх ёстой. Гаргасан шийдвэр нь ямар нэгэн гажуудалгүйгээр анхан шат руугаа очдог. Намын үндсэн аппарат өдөр тутмынхаа ажлыг сайн хийх ёстой гээд олон зүйл нэг цэгт нийлэх учиртай. Энэ бүхнийг бүрэн хангахын тулд том дарга гэхээсээ илүү менежер байдлаар ажиллана гээд байгаа юм. Нөгөө талаас энэ бол цэвэр хувь хүний харилцааны л асуудал байдаг.

-АН-ын Нарийн бичгийн дарга нарыг томилох нь таны бүрэн эрхийн асуудал юм байна лээ. Тэгэхээр та ганцаараа шийдсэн үү. Эсвэл бүлэг, фракцуудаас тань санал болгосон уу?

-Намын дүрмээрээ би Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэж байгаагийн хувьд төв аппаратын албан тушаалтнуудыг томилно. Гэхдээ намын даргатайгаа зөвшилцөнө. Энэ утгаараа Л.Гантөмөр даргатай зөвшилцөөд, салбар салбартаа мэргэшсэн байдлыг нь харгалзаж үзээд томилсон.

-АН-ын Нарийн бичгийн дарга нараар дандаа залуучууд томилогдсон нь олны анхаарлыг татсан. Нэг нь “Улс төрийн туршлагагүй” гэж шүүмжилж байна. Нөгөө нь “Цаг үетэй хөл нийлүүлж алхахад маш зөв шийдвэр” гэцгээж байсан. Таны хувьд яг ямар үзэл бодол, чиг баримжаагаар ийм томилгоо хийсэн юм бэ?

-Агуулгын хувьд нам бол гишүүддээ үйлчилж, тэднийхээ эрх ашгийг хамгаалж, үзэл санаагаа тээгч гол цөм нь байх ёстой. Гэвч нөгөө талдаа бид нийгмээ сайн сонсогч байх хэрэгтэй юм. Нийгэм маань, залуучууд маань юу хүсч байна вэ. Хэдэн хүнийг ажлын байраар хангаж, татвар, нийгмийн даатгалдаа дарлуулаад явж байгаа жирийн бизнес эрхлэгчид юу бодож байна вэ. Хамаг малаа зуднаар алдчихсан малчдад маань юу хэрэгтэй байгаа вэ. Энэ мэтээр бид нийгмийнхээ тусгал нь байх ёстой. Тусгал нь байж чадаж байгаа эсэхээс хамаарч санал, шүүмжлэл гардаг. Манайх нийгэмтэйгээ тэгж яв цав таарч байж цаашаа урагшилдаг нам шүү дээ. Тиймээс “Бидний дараа үеийн лидерүүд хэн бэ” гэдэг утгаар нь, энэ намыг тасралтгүйгээр урагшилж, түүх нь хэдэн зуунаар хэмжигдэх нам байлгахын тулд би одоо цагт ачаа үүрэлцэж байгаагийн хувьд дараа үедээ боломжийг нь олгох ёстой гэж бодсон. Хоёрдугаарт, улстөрчид хэр зэрэг нийгмээсээ холдоно, тэгэх тусам улс төрийн тавцангаас шахагдаж байдаг. Тэгэхээр хайрцаглагдахгүйгээр нийгэмдээ уусч байх ёстой. Магадгүй бид нам, нам гэсээр байгаад нийгмээ сонсохоо больсон байх магадлалтай. Энэ чихний бөглөөсийг гаргахын тулд салбартаа танигдсан, эрх чөлөөний мэдрэмж суусан залуучуудыг олж томилохыг хичээсэн. Эдгээр залуус маань ч гэсэн нийгэм рүү гараад сайн ажиллаж байгаа гэж бодож байна. Уг нь хуучин жишгээр бол АНын Нарийн бичгийн дарга гэдэг маш урт зам туулж байж томилогддог ажил байлаа. Гэхдээ “Шинэ үедээ арай өөр хандлагаар хандах ёстой” гэсэн байдлаар би асуудлыг авч үзсэн.

-Сонгууль хаяанд ирсэн байна. “АН аанай л эмх замбараагүй, эв түнжингүй хэвээрээ байна” гэдэг яриа байсаар л байх юм?

-Та “Сонгууль хаяанд ирлээ” гэж хэллээ шүү дээ. Түүнтэй л холбоотой яриа байх. АН-ын хувьд өмнө нь явж ирсэн зарчмаараа улс төрийн дотоод үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулж байна. Тийм учраас “АН эв нэгдэлгүй, ан цавтай байна” гэх нь улс төрийн зарим намд, тодорхой улстөрчдөд хэрэгтэй л байдаг биз. Л.Гантөмөр дарга хэлсэн шүү дээ, “Коммунистууд сүүлийн 30 жилийг онилж ярих боллоо. Тэднийхээр сүүлийн 30 жилд хот байгуулагдсан нь, монголчууд 60 сая малтай болсон нь, 100 гаруй мянган залуус гадны улс руу явж суралцсан нь буруу гэнэ. Сүүлийн 30 жилд иргэд сая гаруй машинтай болсныг, 400-500 өрх орон сууцанд орсныг, 250 мянган залуус ипотекийн зээлд хамрагдсаныг үгүйсгэж байна. Ардчиллыг үгүйсгэж байна. АН Монголд ардчиллыг, үг хэлэх эрх чөлөөг, эд хөрөнгөтэй байх боломжийг авчирсан нь үнэн. Гэтэл болохгүй байгаа зүйлсийг болгохын төлөө зүтгэсэн нэгнийг ялладаг, буруутгадаг, дардаг, хооронд нь хагаралдуулах болсон” гэсэн. Эндээс эрх баригчид ч, манайх ч ямар нам билээ гэдэг нь харагдана. Нэмээд улс төрийн туршлага, орон зай гээд хэн ч бодоход ойлгомжтой шүү дээ. Энэ дашрамд хэлэхэд, “АН хагаралтай байна” гэж манай намын төлөө сэтгэлээ чилээж, цаг заваа зориулдаг хүмүүс одоо тайвширч болно. АН эв нэгдэлтэй байна. Маш эвтэйгээр сонгуульдаа оролцоно. Том зорилгын төлөө эвлэлдэн нэгдэж, сахилга бат, хариуцлагатай байж чадсанаар энэ сонгуульд ялах нь гарцаагүй. Санаа зоволтгүй гэсэн үг. Уг нь улс төрийн намууд, ялангуяа сонгууль ойртсон үед ийм “яс хаях” аргаар ажиллаж болохгүй л дээ. Цаашлаад хүний алдар хүнд, нэр төрд халдахгүйгээр зарчимтай улс төр хийдэг байх ёстой. Гэтэл манай намын тухайд өмнө нь яг ийм гадны нөлөөнд, мэхэнд автаж алдаа гаргаж байсан. Тийм түүх бий. 2012 онд олонх болж засгийн эрхийг авсан. 2014 онд засгаа унагаасан. Тэгээд 2016, 2020 оны сонгуулиудад ямар үр дүн гарсныг та бүхэн мэднэ. Гэтэл энэ дараалсан ялагдлын шалтгаан нь ердөө л бид нам дотроо яриагүйтэй холбоотой байдаг юм. Одоо тэр алдаагаа харчихсан. Засаад урагш алхана. Ийм л итгэлтэй байна. Үүний төлөө ч бид ажиллах болно. “Хийж чадах болов уу, яах бол” гэдэг асуудал манай намд байхгүй. Хүчтэй лидер олон байна.

-Та “Манай нам олон лидертэй” гэж хэллээ. Үнэн. Гэхдээ тэр хэрээрээ үл ойлголцол гарах нь их байх шиг харагддаг. Тэгэхээр өнгөрсөн хугацаанд энэ лидерүүдийнхээ ойлголцлыг нэг болгохын тулд олон уулзалт хийсэн байж таарна даа?

-Үүнийг ярихаас өмнө харьцуулалт хийх ёстой байх л даа. Одоогийн эрх барьж байгаа нам манайхаас 70 насаар ах шүү дээ. Тэр намын үүсгэн байгуулагдсанаас эхлээд, туулж ирсэн замнал, өнөөгийн цаг үетэй золгосон бүх цаг үед нь төр, нийгмийн тогтолцоо өөр өөр байсан. Тийм учраас МАН-ын соёл арай өөр хэв загвартай байдаг биз. Гадна талаасаа маш их эв нэгдэлтэй, эмх цэгцтэй мэт харагддаг. Тэр нь имиж нь болчихсон. Гэтэл яг бодит байдал дээр хамгийн их хагаралтай л байдаг. Харин АН бол өөр. Угаасаа цэвэр ард түмний хүсэл зорилго, хэрэгцээнээс үүссэн нам шүү  дээ . Лидерүүд маань тухайн үедээ Монголд улс төр, нийгмийн шилжилт, өөрчлөлтийг авч ирсэн. Тэр хэрээрээ эрх чөлөөний мэдрэмж дээрээ л нэгддэг. Энэ мэдрэмжээ улс төрийн үзэл санааны чиг баримжаагаа болгохдоо өөр, өөрсдийн гэсэн байр сууриа шигтгээд явсан. Ийм ч болохоор ард түмэн биднийг сайн яваасай гэсэндээ хүлээлт нь өндөр байдаг. Бидний үг, үйлдэл бүрийг анзаарч, шүүмжилдэг. Бид ч гэсэн “Нийгмийн захиалгаар үүссэн нам” гэдэг утгаараа алдаа, оноо нь ил явдаг. Харин зөрчил гэдэг нь харьцангуй ойлголт болоод явчихна. “А цэгээс Б цэг хүрэх маршрут дээрээ л жаахан зөрчил байна уу” гэхээс “А-гаас Б рүү очих ёстой” гэдгээ манайхан бүгд мэддэг. Ингэж хэлэхээр ойлгогдож байна уу.

-Одоо танай намын дотоод асуудал бүрэн цэгцэрч, нэг цонхоор хараад сонгуульд оролцоход бүрэн бэлэн болсон гэж ойлгож болох уу?

-Энэ 2024 он гараад Улс төрийн намын тухай болон УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль хэрэгжээд явж байна. Тийм болохоор хуульд зааснаар ямар ажил амжуулсан байх ёстой юм бэ. Тэр бүх бэлтгэлээ хангаад явж байна. Харин дотооддоо хэн , хаана өрсөлдөх сонирхолтой байгаа зэрэг дээр менежмэнтийн зүйлсээ багцаалдсан. Түүнд шаардлагатай дэд бүтцүүдээ угсраад сонгуулийн бэлтгэлээ базааж байна.

-Таны хариултуудаас харахад АН-д одоо асуудал алга болсон гэж байна. Гэтэл АН-ын даргыг томоохон фракцууд нь байнга шахаанд байлгадаг гэх мэтээр ярьсаар л байна шүү дээ?

-Наадах чинь л харин сонгуулийн өмнө бидэнд илгээж байгаа бэлэг шүү дээ. Манай намын нэг араншин байдаг юм. МАН шиг тэгж нийтийн диктатур, хэв маяг тогтоодоггүй. АН-д бараг л гишүүн бүр нь өөрийнхөөрөө амьдардаг.  Дарга таалагдахгүй бол араар нь муулаад, хор хуй хийгээд гүйцгээгээд байдаггүй. Хурлаа хийнэ. Асуудлаа гаргана. Шийднэ. Ийм л процесс болдог. Тэгээд ч АН-ын дарга болсон хүн бусдын шахалт хавчилганд орох ямар ч боломжгүй. Ийм эрх чөлөөнөөс сонгогдсон дарга илүү эрх чөлөөтэй л ажиллана биз дээ

-Бүр нэр заагаад яриад, мэдээлээд байгаа харагдах юм?

-Тэгэхгүй бол итгэл үнэмшилгүй болчих гээд байдаг байлгүй дээ

-“Улс төрийн гуравдагч хүчний орон зай байна” гэдэг ойлголт нэлээд өндөр авч байна. Жижиг намууд энэ байр суурийн төлөө зүтгээд эхэлж байх шиг байна. Ийм бодит үйл явдлууд ч өрнөж байна. Монголын улс төрийн хоёр баганын нэг гэгдэж ирсэн АН-ын нэр хүнд сайнгүй байна л гэсэн үг байх. Гуравдагч хүчний талаар ямар байр суурьтай байна вэ?

– Бернард Шоугийн “Ардчилал бол бидний байгуулсан засаглалаас илүү сайн засаглал байхгүй гэдгийг батлах багаж юм” гэж үг бий. АН-ын үзэл баримтлал ч “Хүн төрөлхтний нийтлэг хөгжлийн чиг хандлагыг эрхэмлэн Ардчилсан Үндсэн хуулийн суурь зарчмуудыг хамгаалж, ардчилсан хувьсгалын ололт амжилт, Монгол Улсын нийгэм, улс төр, эдийн засгийн хөгжилд нэвтрүүлсэн дэвшилтэт санаачилга, өөрчлөлт шинэчлэлт, бүтээн байгуулалтаараа бахархаж, цаашдын бодлого, үйл ажиллагаандаа Хувь хүний эрх чөлөө, Эдийн засгийн эрх чөлөө, Улс төрийн эрх чөлөө, Шударга ёсны эрх чөлөө, Үндэсний эрх чөлөө гэсэн үнэт зүйлсийг баримтлан эрхэм зорилгоо хэрэгжүүлнэ” гэж байдаг юм. Эндээс миний хариулт тодорхой болох байх. Дээрх эрх чөлөөг хангах хүчин хэн бэ. Нийгмийн, олон нийтийн хүлээлт хэн дээр байна вэ. Хэн хэрэгтэй байна вэ. Энэ бол ердөө л сонголт шүү дээ. Олон нийт хэнийг хүсэж байна, тэр нь л гарч  ирнэ. Ер нь АН эрх чөлөөг эрхэмлэдэг учраас том, жижиг улс төрийн хүчнүүдэд хүндэтгэлтэй хандана. Харин АН-ын нэр хүндийн хэмжээсийн тухайд яг одоо ярих жаахан тохиромжгүй юм. Яагаад гэвэл хоёр ч сонгуулийн бүрэн эрх буюу найман жилийн туршид улс төрийн хашааны гадна өнжлөө. Тэгсэн ч зүгээр байлгасангүй. Намын лидерүүдийг муудалцуулах, яс хаях нь хэвийн үзэгдэл мэт болсон шүү дээ. Хэтэрсэн. Яг үнэндээ энэ хугацаанд АН байх үгүй тухай яригдаж байсныг энд хэлэх хэрэгтэй. Өдийд АН алга болчихсон байхыг үгүйсгэхээргүй бэрхшээлтэй замыг тууллаа. Гэхдээ АН учраас буцаж өндийлөө л дөө.

– Энэ амралтын өдрүүдээр АН-ын ҮБХ-ны хурал болох юм байна. Энэ хурлаар нам ы н дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нарын асуудлыг хөндөх нь гэсэн мэдээллүүд бас гарч байна ?

-Ингэх нь хэнд хэрэгтэй вэ гэдгийг бодоход хариу нь гарч ирэх биз дээ. Бас л дээр хэлсэн шиг сонгууль дөхсөнтэй холбоотой гэж ойлгож болно. АН-ын хувьд яалт ч үгүй Монголын улс төрийн хамгийн том намуудын нэг. Сонгуульд амжилттай оролцох нь ойлгомжтой. Ингээд үзэхээр АН-ыг ямар нэг байдлаар сулруулах, олон нийтийн итгэлийг алдагдуулах улс төрийн үйл ажиллагаа гадна талаас явах нь тодорхой шүү дээ. Яахав, манай намыг олон фракцтай гэдэг. Гадна талд тэгж яригддаг. Албан ёсны бүтэц биш л дээ. Гэхдээ улс төрийн байр сууриа хэсэг бүлгээрээ илэрхийлэх үзэгдлүүд байдаг. Байх ч ёстой. Үүнийг хориглож болохгүй. АН-ын гишүүн зарим намын гишүүд шиг дуугаа хориулж, үзэл бодлоо бариулж болохгүй шүү дээ. Угтаа энэ бол ардчилал юм. АН-ын гол илэрхийлэмж нь энэ. Ялгарал гэсэн ч болно. Үүнийг л ашиглаж, дотор нь хагалах гэсэн арга хэмжээг гаднаас авч байх шиг байгаа юм. Бидний хувьд ингэж л ойлгож авч үзэж байгаа. Сонгууль ойртож байгаа учраас иймэрхүү яс хаях үзэгдэл цаашид нэмэгдэж ч магадгүй юм.Тэгээд ч АН коммунист нам биш шүү дээ. Яг фракц гээд яривал бүх намд л байдаг. МАН-д ч бий. Бүгдээрээ л мэддэг. МАН-ынх далд, манайх ил л байдаг байхгүй юу. Танай асуусан манай намын ҮБХны хурлын тухайд энэ долоо хоногт болно. Түүгээр 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох мөрийн хөтөлбөрөө хэлэлцэнэ

-Энэ ҮБХ-ны хурлаар 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох мөрийн хөтөлбөрөө хэлэлцэх юм байна. Танай намаас “Бүтэн Ардчилал” хэлэлцүүлгийг хийлээ. Энэхүү санал, хэлэлцүүлгээс АН юу олж авсан бэ?

-АН ард түмний дуу хоолой, төлөөллийг өндөр нийцлэлтэй хангахын тулд хуулийн хүрээнд бодлогын баримт бичиг гаргана. Энэ бол мөрийн хөтөлбөр байдаг. Үүний хүрээнд улс орныг хамарсан хоёр удаагийн хэлэлцүүлгийг зохион байгуулсан. Намынхаа анхан шатанд ажиллаж, ачаа үүрч байгаа нөхдийнхөө саналыг сонслоо. Тухайн бүс нутагт нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүсээ ч мөн тэдэнтэй уулзууллаа. Мөн нийгмийн төлөөллүүдийг урьж саналыг нь авсан. Ингэхдээ эмч, багш нар, мэргэжлийн холбоод, Үйлдвэрчний эвлэлүүд, МҮХАҮТ гэх мэт олон талын төлөөллийг хамруулсан. Эндээс бид “Бүтэн Ардчилал-2024” үндэсний хэлэлцүүлгээрээ өнөөгийн нийгмийн нөхцөл байдлыг бүтнээр нь дүгнэхийг зорьсон. Товчхондоо, нам дагасан хэсэг хүмүүс нь хожоод, жирийн ард иргэд нь хохироод үлддэг байдлыг засаж залруулахын тулд АН-ын мөрийн хөтөлбөр эдийн засаг, бизнесийн орчныг цэвэрлэхэд чиглэнэ. Гишүүд хэд хэдэн санаа, санаачилгыг дуу нэгтэйгээр хэлж байна. Тухайлбал, бизнесийн орчныг сайжруулахын тулд үргүй зардлыг танаж, төсвийг хумих шаардлагатай гэлээ. Хариуцлага, сахилга батыг сайжруулах ёстой гэсэн санал хэллээ. Боловсролын реформ хийх эрэлт хаалга тогшиж буйг онцоллоо. Дөрөвдүгээрт, авлига. Авлигыг бүрэн зогсоох хууль эрх зүйн орчныг бий болгох хэрэгтэй гэж байна. Эрчим хүчний асуудлыг шийдэх хэрэгтэй гэсэн санал хэлж байна. Ер нь манай намын үзэл санааны гол цөм бол хувийн хэвшилдээ эрх чөлөөг олгож ажиллах, боломж нөхцөлийг нь дээшлүүлэх, төрийн оролцоог багасгахыг зорьж байдаг. Тэгж л ирсэн. Тийм ч учраас тэднийхээ дуу хоолойг сонсож, захиас даалгаврыг нь авч, мөрийн хөтөлбөртөө тусгадаг. Хуулийн дагуу энэ сарын 23-25-ны хооронд мөрийн хөтөлбөрөө ҮАГ-т хүргүүлж, дүгнэлт гаргуулна. Үүний дараа СЕХ руу явуулах учиртай

-Нийгмийн бүлгүүдээс гаргаж байгаа санал, шүүмжлэлээс юу анзаарагдаж байна вэ?

– Товчхон хэлэхэд хүмүүсийн амьдрал хот, хөдөөгүй доройтсон . Үүнийг бид зөвхөн өнөөдөр мэдэж байгаа юм биш. Сүүлийн найман жилийн турш уруудсаар ийм болж байгааг харж байна. МАН найман жил засагласан ч, мөрийн хөтөлбөрийнхөө 90 хувийг биелүүлж чадаагүй. Улмаар иргэд төрд итгэхээ больчихсон. Жишээ нь, улсын төсвийг 2016 онтой харьцуулахад 3-4 дахин тэлсэн байна. Гэсэн ч өр нь нэмэгдээд байдаг. Яг бодит буюу өрхийн эдийн засагт нэмэгдсэн зүйл огт алга. Одоо жирийн малчин иргэдийн маань амьдрал улам муудах нь нэгэнт тодорхой боллоо. Өмнөх шигээ урдах ажлаа хийгээд явах боломж байхгүй боллоо. Хорино, торгоно, цагдана л гэдэг зүйл ярьдаг болсон болохоос бараг нэг километр зам шинээр тавигдсангүй. Утаа, түгжрэл нь буурсангүй. Нийгмийн асуудлуудаа огт шийдсэнгүй гэдэг бухимдал л маш их байна. Тиймээс энэ бухимдлыг шийдэлтэй гарц гаргалгаа олоход мэргэжлийн хүмүүсийн оролцоо маш чухал. Улс төрийн намд байгаа хүмүүс бүгд төгс биш. Яг чаддаг, мэддэг хүмүүсээс нь саналыг нь авч байна. Тоочоод байвал асуудал их байгаа. Бизнесийн эрх чөлөө, авлигын индексээрээ манай улс сүүлийн жилүүдэд тогтмол уруудлаа. Уулзалт хийгээд явахад гэрэл гэгээтэй зүйл маш ховор байна.

-ҮБХ-ны хурлаар 2024 оны УИХ-ын сонгуулийн нэр дэвшилтийн асуудал хөндөгдөх үү?

-Нэр дэвшилт ярих хуулийн хугацаа болоогүй байна. УИХ-ын сонгуулийн хууль, СЕХ-ны гаргасан хуанлид бид захирагдаж ажиллах ёстой. Тэгэхээр нэр дэвшигч гэхээсээ илүү горилогчдынхоо саналыг сонсоод, ажиллаад явж байна. Энэ удаагийн сонгууль шинэ системээр явагдана. Ялангуяа хөдөө орон нутагт томсгосон тойргоор явна. Тэгэхээр багийн ажиллагаа маш чухал. Найман жил сөрөг хүчний ажил хийсэн. Тийм учраас туулах зам төдий чинээгээр урт байна. Хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэй, дуусдаггүй мөнгөтэй намтай өрсөлдөхийн тулд эв нэгдэл, хамтын ажиллагаа л хэрэгтэй. Тавдугаар сарын сүүлээр хуульд заасан хугацаа нь болж, нэр дэвшигчид тодорно. Намын анхан, дунд шатандаа ажилласан байдал, хувийн рейтинг, багийн хамтын ажиллагааг голлож харгалзан үзнэ. Тэгэхээр энэ удаагийн ҮБХ-ны хурлаараа мөрийн хөтөлбөрөө л эцэслэн батална. Мөрийн хөтөлбөрөө гаргахдаа бид Боловсруулалтын ажлын хэсэг, Бодлогын ажлын хэсэг байгуулж ажиллуулсан. Энэ ажлын хэсгүүдийн өнгөрсөн хугацаанд хийсэн ажлуудыг дүгнээд, хуульд заасан шаардлагад нийцүүлж, мөрийн хөтөлбөрөө аудитад хүлээлгэн өгнө.Чамбай мөрийн хөтөлбөр болж гарах ёстой. Намын Улс төрийн зөвлөлөөс УИХ-ын сонгуульд иргэдийнхээ итгэлийг хүлээсэн, хэрэг түвэгт холбогдоогүй, нэр цэвэр гишүүдээ дэвшүүлэх бодлого барьж байгааг олон нийтэд зарласан. Жагсаалтын хувьд нийгмийн төлөөллийг ямар нэг байдлаар оруулж ирнэ. Тавдугаар сарын 14-20-ны хооронд зургаахан хоногийн хугацаанд нэр дэвшигчдээ олон нийтээс асууна. Энэ дээр техникийн шийдлийн асуудал гарч ирж байгаа. Ерөнхийдөө нэр дэвшилтийг ард түмнийхээ санаачилгыг сонсож, намын дотоод эв нэгдлийг хангах дээр анхаарч шийдвэрийг гаргана.

-МАН-ынхан “Авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхгүй” гэж зарлаад байна. АН ямар байр суурьтай байгаа вэ?

– Сайн даа ч ингэж зарлаад байгаа юм биш. Ер нь Монголын улс төр, нийгмийн амьдрал, нөхцөл байдал өөрөө үүнийг шахаад байгаа юм. Ийм шахалт үүсчихсэн учраас улс төрийн намууд ёс зүйгээ барих ёстой болсон хэрэг. Нөгөө талаараа хүний эрхийн тухай асуудал бас хурцаар тавигдаж байна. Тэгэхээр аль алинд нь мэдрэмжтэй байх ёстой, ялангуяа манай намын хувьд. Мэдээж ёс зүй, нийгмийн дэмжлэгийг авах, сонгогчдын итгэлийг хүлээх талаасаа тэр шаардлагуудаа тавина. Гэхдээ “Зөвхөн гэмт хэрэгт холбогдсон” гэдгээр хэт туйлшрал үүсэхээс болгоомжлох хэрэгтэй байх. Үүнээс болоод хүнийг хэлмэгдүүлэх вий. Энэ талаас нь ч бодох л хэрэгтэй. Улс төрийн захиалгаар хүнийг гүтгэсэн тохиолдлууд байхыг ч үгүйсгэхгүй. Тиймээс бид хэрсүү л байх шаардлагатай.

-Шинэ хуулиар бүсчилсэн томсгосон тойргоор сонгууль явуулах нь эрх баригчдад хэт давуу байдлыг олгож байна гэсэн шүүмжлэл яваад байгаа. “Сөрөг хүчин, жижиг намуудад халгаатай” гээд байна. Таны хувьд энэ удаагийн сонгуулийг юу гэж харж байна вэ?

-Мэдээж шинэ зүйл болгон шинэ л байдаг. Өнгөрсөн 30 гаруй жилийн парламентын түүхэнд 76 гишүүн гэдэг л ойлголт байсан. Гэтэл бид анх удаа 126 гишүүнтэй парламентыг бүрдүүлнэ. Бүсчилсэн 13 тойргоос 78, намуудын жагсаалтаас 48 гишүүн сонгогдож гарч ирнэ. Үүний цаад агуулга нь бүсчилсэн хөгжлийн асуудалтай холбоотой. Эхний ээлжинд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуультай уялдаад томсгосон тойргоор явахаар болж байгаа юм. Нэг зүйл дээр би хатуу итгэл үнэмшилтэй байдаг. “Сонгуулийн үр дүн гэдэг сонгууль явуулах аргаасаа илүүтэйгээр нийгмийн сэтгэл зүйгээ хэр мэдэрсэн бэ” гэдгээс хамаарна. Ард түмний хүсэл сонирхол, захиалга мөн байсан уу гэдэг л асуудал шүү дээ. Түүнээс биш ялах бол ямар ч систем дээр ялж болно. Ер нь том зургаар нь авч үзвэл газар нутгийн хэмжээ, хүн амын тоотой харьцуулбал бүсчилсэн, цаашдаа Монгол Улсын Засаг захиргаа, нэгжийн тухай хууль болон холбогдох хуулиуддаа өөрчлөлт хийх хэрэгтэй. Ингэж энэ реформоо төгс хийж чадах юм бол Монгол Улсад хэрэгтэйг үгүйсгэхгүй. Харин улс төрийн хувьд тойрог томсгочихоор л АН ялагдчих юм шиг ухуулга, сурталчилгаа хийгээд байгаатай би санал нийлэхгүй. Энгийн жишээ татъя л даа. Зарим улстөрчийг харж байхад сонгогдсон аймагтаа муу нэртэй байх нь бий. Нэгэнт тийм бол хөрш зэргэлдээ аймгууддаа ч гэсэн муу нэртэй л байдаг юм байна. Энэ нь Монгол Улс битгий хэл дэлхий хавтгай болчихсонтой холбоотой шүү дээ. Ямар ч зүйлийг нуух аргагүй болсон. Тэгэхээр хуучных шиг жалга довны үзэл хоцрогдоод эхэлсэн. Харин үүнээс илүүтэй сонгохыг хүссэн хүнээ хаанаас ч олоод сонгодог болсон. Сонгохгүй гэснээ бол гэрт нь ирсэн ч сонгохгүй, ийм л болчихсон. Гэтэл ард түмнийг басамжилсан зүйлүүд яригдаж л байна. Тэгж болохгүй л дээ. Ард түмэн хэрсүү болчихсон. Сонгуулиа өгөөд сурчихсан. Тэгэхээр зарим улс төрийн хүчин, улстөрчид улс төрөө зарчимтай хийх хэрэгтэй. Тэгвэл сонгууль ч шударга болно. Дахиад хэлэхэд, манай намын эв нэгдэлд санаа зовоод байдаг хүн, хүчнүүд одоо тайван байж болно. АН-ынхан маш эвтэйгээр сонгуульдаа оролцоно.

Казах түмний Наурызын баяр өнөөдөр тохиож байна. Энэхүү баярыг дэлхийн 30-аад улс үндэстэн өргөнөөр тэмдэглэдэг бөгөөд ЮНЕСКО-гийн Соёлын өвд бүртгэгдсэн НҮБ-ын тогтоолоор батлагдсан Олон улсын албан ёсны баярын өдөр юм. Манай улсын нийт хүн амын 3.9 хувийг казах угсаатан эзэлдэг бөгөөд нийт казах иргэдийн 75.7 хувь нь Баян-Өлгий аймагт амьдардаг байна. Бид энэ удаад УИХ-ын гишүүн Т.Аубакиртай Наурызын баяр болон түүний хийж хэрэгжүүлсэн ажлын талаар ярилцлаа.

---

-Танд юуны өмнө казах түмний их баяр Наурызын баярын мэнд хүргэе. Энэ жилийн баяр юугаараа онцлог болох вэ?

-Монголынхоо нийт ард түмэндээ болон эх орныхоо өнцөг булан бүрд ажиллаж, амьдран суугаа казах түмэндээ Наурызын баярын мэндийг хүргэе. Энэ жилийн Наурызын баярыг Монгол Улс, Баян-Өлгий аймгийн хэмжээнд эдийн засгийн өндөр өсөлттэй угтаж байгаа сайхан жил болж байна.

-Манай улсын хэмжээнд хэчнээн казах хүн байдаг юм бэ. Тэд бүхний зан заншил, уламжлал ахуй, шашин шүтлэгийг хамгаалах, дэлгэрүүлэх тал дээр ямар ажлууд хийх нь зүйтэй гэж та үздэг вэ?

-Одоогийн байдлаар манай улсад нийтдээ 150 гаруй мянган казах иргэн байдаг гэж үздэг. Эдгээр иргэдийн маань зан заншил, соёл уламжлал, шашин шүтлэг, хэлний соёлыг Үндсэн хуулиар хамгаалсан байдаг. Ер нь бид олон жил ахан дүүс болж амьдарч ирсний хувьд монголчууд маань казах түмний хэл соёлд хүндэтгэлтэй хандаж ирсэнд бид үргэлж талархалтай явдаг. Цаашдаа мэдээж хийх ажил маш их бий. 2022 оноос хойш Боловсролын багц хуульд казах иргэдийнхээ эх хэлээрээ боловсрол эзэмших эрхийг хамгаалах тал миний бие илүү анхаарал тавин ажиллаж ирлээ. Баян-Өлгий аймгийн зарим сумдад амьдардаг тува ахан дүүс маань ч өөрсдийн эх хэл дээр боловсрол эзэмших хүсэл сонирхлоо надад удаа дараа илэрхийлж ирсэн. Мөн Баян-Өлгий аймгаас бусад газарт амьдарч байгаа казахууд ч энэ талын санал хүсэлтээ хэлдэг. Энэ тал дээр бид бүхэн ажиллаж байгаа. Мэдээж хичээлийн хөтөлбөр боловсруулах, цаг гаргаж өгөх, багшлах боловсон хүчнийг бэлдэх гээд олон чухал ажлууд бий.

-Энэ жил Монгол орны нийт нутгаар зудтай байлаа. Баян-Өлгий аймгийн хэмжээнд өвөлжөө хэр байв. Одоо хаваржилт ямар байна вэ?

-Манай улсын хувьд энэ жил нийт нутгаараа зудтай байлаа. Маш хүнд өвөл боллоо. Манай аймгийн хувьд сүүлийн хоёр жил дараалан гантай байсан. Гэсэн хэдий ч өнгөрсөн намар голын ай сав дагасан хадлангийн гарц чамгүй сайн байсан болохоор манай нутгийнхан өөрсдийн бололцоогоор нэлээд сайн бэлтгэсэн. Малын зүй бус хорогдлын мэдээ одоогийн байдлаар бүрэн нэгтгэгдээгүй байгаа. Гэвч бусад аймагтай харьцуулахад харьцангуй бага. Харин Булган сумын өвөлжилт маш хүндэрсэн

-Улсын онцгой комиссоос хэдий хэр хэмжээний тусламж үзүүлэв. Та ч мөн нутгийн малчдадаа хэр анхаарал хандуулав?

-Миний бие хүсэлт тавьж, УОК-оос өвөлжилт хүндэрсэн сумдадаа өвс, тэжээлийг чамгүй бэлдэж авсан. Нийт 1000 гаруй тонн хорголжин тэжээлийг нөөцлөөд байна. Мөн аймаг, сумдын нөөцийг ч гайгүй бэлдсэн болохоор энэ удаагийн зудыг хохирол багатай даван туулахаар хичээж байгаа. Ганц манайх гэлтгүй баруун аймгуудын зуд 3, 4, 5 сарыг дамнаж ирдэг. Хангай, говийн бүсийн аймгуудыг бодвол хожуу дулаардаг онцлогтой. Тийм учраас мал төллөж эхэлсэн энэ цагт тэжээлийн нөөцийг юу юугүй тарааж дуусгахгүй байх бодлого барьж байгаа. Мөн нөхцөл хүндэрсэн малчдадаа гурил, цагаан будааны тусламж үзүүлсэн. Улаан загалмай, Дэлхийн зөн зэрэг байгууллагуудаас ч чамгүй тусламж үзүүлснийг орон нутгууддаа хуваарилах ажлыг хийж байна.

-Өнгөрсөн сонгуулиар баян-өлгийчүүд танд итгэл найдвар хүлээлгэсэн. Иргэдийнхээ итгэлийг хэр биелүүлж ажиллав?

-Баян-Өлгий аймгийнхаа нийт иргэдийн итгэлийг хүлээж 2020 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон. Энэ хугацаанд өөрийнхөө хэмжээнд нэлээд чармайж ажилласан. Гэхдээ иргэдийнхээ итгэлийг хэр биелүүлсэн бэ гэдэг дээр түмэн олон маань л дүнгээ тавина. Түүнээс биш би өөртөө дүн тавих нь зохимжгүй. Харин сонгогдсоноосоо хойш улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт дээр анхаарал хандуулж ажилласны хүрээнд 2020 оноос хойш зогсолтгүй өссөн дүнтэй байгаа. Энэ жилийн хувьд аймгийн хэмжээнд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт хийгдэх нийт ажлын төсөвт өртөг нь 254 тэрбум төгрөг байна. Манай аймаг нэг ч сумаа засмал замаар холбож чадаагүй. Тиймээс энэ жил аймгийн төвөөс Цэнгэл сум хүртэлх 82 километр замыг 210 тэрбум төгрөгийн өртөгтэй, замын дөрөвдүгээр багц буюу Цэнгэл сумаас Улаанхус сум чиглэлийн 23.1 километр замын 46.8 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй ажлыг улсын төсөвт суулгасан. Цэнгэл сумын замын онцлог бол аялал жуулчлалын бүс рүүгээ чиглэж байгаа. Цаашлаад Даянгийн боомтыг байнгын ажиллагаатай болгох ажлын хүрээнд засмал замаар холбох бодлогын дагуу хийгдсэн ажил. Мөн чуулганы хуралдаанууд дээр Баян-Өлгий аймгаас ирсэн иргэдийн санал, хүсэлтийг хүргэж ирсэн. Үүний дагуу шийдэгдсэн олон асуудал байгаа.

-Танай аймгийн эдийн засгийн гол орлогуудын нэг нь яах аргагүй аялал жуулчлал. Засгийн газраас ч аялал жуулчлалыг өргөн хүрээтэй дэмжлээ. Өнгөрсөн жилүүдэд энэ салбараас олох орлого хэр нэмэгдэв. Иргэдийн ахуй амьдралд үр өгөөжөө бодитоор өгч чадав уу?

-Аялал жуулчлалаас малчин иргэд, аймгийн төв дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүмүүс, Алтай Таван богд, Хурган нуур чиглэлд үйлчилгээ үзүүлдэг машины жолооч гээд маш олон иргэн үр шимийг нь хүртдэг. Тийм ч болохоор уг салбарыг илүү онцлох салбар гэж миний хувьд үздэг. Өнгөрсөн жилийн улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар Алтай Таван богд, Хотон, Хурган нуур чиглэлийн цахилгаан хангамж, авто зам, гүүрэн байгууламжийн асуудлыг 100 хувь шийдсэн.

-Тус аймгийг бодитоор хөгжүүлэхэд хилийн боомтуудыг сэргээх, хоёр хөрштэйгөө засмал замаар холбох нь чухал гэдгийг ярьж байсан. Энэ талын ажлууд хэр хийгдсэн бэ?

-Ерөнхий сайдын санаачилгаар хэрэгжүүлж байгаа Боомтын сэргэлтийн хүрээнд манай аймгийн Улаанбайшинтын боомтын зорчигч, барааны урсгалыг нэмэгдүүлэх зорилгоор бүрэн шинэчлэх ажлын хүрээнд Азийн хөгжлийн банкны 80 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт бүрэн шийдэгдсэн. Мөн БНХАУ-тай хиллэдэг Даян боомтыг байнгын ажиллагаатай болгох зорилт тавин ажиллаж байгаа. Тиймээс бид эхлээд Цэнгэл сумын замаа тавьчих юм бол цаашаа 100 гаруй километр зам тавиад жилийн дөрвөн улиралд ажиллах боломж бүрдэнэ. Үүнээс гадна ОХУ-аас БНХАУ орох хамгийн богино транзит зам нь манай аймагт байгаа. Энэ нь Улаанбайшинтаас Даян хүртэл 310 километр зам гэсэн үг. Хоёр улсад сонирхол нь байгаа учраас бид транзит үйлчилгээ үзүүлээд тодорхой хэмжээний орлого олох боломжтой. Одоо яг явж байгаа зам болохоор Ховд аймгийн Булган сумын Ярантын боомтоос гараад Баян-Өлгий аймгаар дайраад Улаанбайшинтаар гардаг 745 километр зам бүрэн ашиглалтад орчихсон.

-Сүүлийн үед бүсчилсэн хөгжил гэж ярьж байна. Тэгвэл баруун бүсийн хөгилд баян-өлгийчүүд ямар үүрэг, нөлөөтэй оролцох вэ?

-Бүсчилсэн хөгжлийг миний хувьд дэмжиж байгаа. Хэдий болтол Монгол Улсын парламент маань зөвхөн өөрийнхөө сонгогдсон нэг сумын сургуулийн дээврийн асуудал яриад суух юм. Парламент нь өөрөө том зүйл ярьдаг байя. Ингэхийн тулд бүсчлэх хөгжүүлээд УИХ-ын гишүүн маань бүсийг төлөөлдөг. Тэр бүсийнхээ эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг том зүйлийг шийдвэрлэдэг байхын төлөө ажиллах ёстой.

-Удахгүй УИХ-ын ээлжит сонгууль болно. Тэгэхдээ Баян-Өлгий аймгийг дангаар нэг тойрог болгосон шүү дээ. Үүнийг хэр зөв зүйтэй гэж та харж байгаа вэ?

-Манай аймгийн хувьд энэ удаадаа дангаараа үлдсэн. Өөрөө онцлогтой аймаг. Парламентад Баян-Өлгий аймгийн төлөөллийг бүрэн суух боломжийг хангах үүднээс ингэж шийдвэрлэсэн.

-Дангаар нэг тойрог болох нь ирэх жилүүдэд бүсчилсэн хөгжлөөс гээгдэх, хоцрох эрсдэл болохгүй юу?

-Нэг аймгийг төлөөлж байгаа хүн улсын хэмжээний бодлого, аймгууд руу татах хөрөнгө оруулалт зэрэг чухал асуудлуудаас хоцрох вий гэсэн болгоомжлол бий. Үүнийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ Баян-Өлгий аймгаас сонгогдсон гишүүд маань сайн ажиллах юм бол улсын хэмжээний бодлого, нийгмийн асуудлуудаас хоцрохгүй явах бүрэн боломжтой гэж харж байгаа. Ингэж хоцорч үлдэхгүй байх нь төлөөллөөсөө бүрэн хамаарна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

ШИНЭ намын дарга, доктор Ц.Гантулгатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Та хөдөө орон нутагт ажиллаад иржээ. Малчид маань энэ өвөл ихэд зутарч, мал сүргээ хорогдуулсан. Хавар улам л хүнд байдаг. Тэгэхээр цаашид хөдөө аж ахуйн салбар, малгүй болсон иргэдээ яах вэ гэдэг асуудал нэгэнт тулгарсан. Та ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Хөдөө орон нутагт цагийн байдал хүндхэн, малчид маань зутруухан хаваржиж байна. Өвөл дууссан ч одоо хахир хаврыг туулж байгаа малчдын хувьд ахиад хэцүү урт замыг туулна. Хавар ч амаргүй шүү дээ. Монгол Улс бол мал аж ахуйн орон, эдийн засаг нь энэ салбарт суурилдаг. Түүнээс бус уул уурхайгаас орж ирж байгаа эдийн засаг богино настай, түр зуурын үзэгдэл гэдгийг ойлгож, аж ахуйн нэгж, иргэд малаа, малчдаа аврах хэрэгтэй. Яахав, Засгийн газраас малжуулах төсөл хэрэгжүүлэх тухай ярьж байна.

Өчигдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар гэхэд мал, малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний бэлтгэн нийлүүлэлтийн т огтвортой сүлжээ бий болгож, малчдын орлого нэмэгдүүлэх, амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх тухай ярьсан. Энэ бүхнээ сонгууль гэж марталгүй, яаралтай ажил хэрэг болгох шаардлагатай. Мал аж ахуй бол манай улсын стратегийн гол салбар. Үүний цаана Монгол Улсын ирээдүй байгааг мартаж болохгүй. Гэхдээ бид хууль эрх зүйн хүрээнд томоохон бодлогоор дэмжихгүй бол нэг, хоёр удаагийн тусламж дэмжлэгээр эрсдэлээс гарч чадахгүй нь ойлгомжтой. Тэгэхээр УИХ, Засгийн газар дорвитой бодлого, шийдвэр яаравчлан гаргахгүй бол зудын дараах эрсдэлийг зөвхөн малчид биш, нийтээрээ чанга хүртэнэ.

-Зудын нөхцөл байдал хаа хаанаа чанга туссан. Яг одоо малчдын хувьд өвлөөс авч үлдсэн хэдэн малаа хаврыг давуулах хүндхэн асуудалтай тулгарсан?

-Монгол орон даяар зуд болж, хаврын хүнд өдрүүдийг туулж байгаа ч миний явсан тал хээрийн бүсэд хүчтэй нөлөөлсөн байна лээ. Цас зудын нөхцөл байдлыг урьдчилан таамаглах аргагүй. Гэхдээ бид цаг зудын байдлыг урьдчилан төлөвлөж, бэлдэх хэрэгтэй юү гэвэл хэрэгтэй. Төрөөс малчдад тусламжийн гараа сунгаж байгааг үгүйсгэхгүй. Өвс тэжээл ачсан тусламжийн цуваа орон нутагт гарсаар байна. Одоо тусламжийн гэх хүрэлцэхгүй өвс тарааж байхаар өөр арга бодох цаг нь аль эрт болсон. ОХУ-аас манай улсад 8500 тонн хүчит тэжээлийн тусламж өгөхөөр болсон. Эхний ээлжийн 250 тонн тэжээлийг өгсөн. Уг нь үүнийг эрт хийх байсан байх. ОХУ-д нэг тонн хивэг Монголд зарагдаж байгаа үнээс гурав дахин хямд, овъёос, хар, ногоон будаа зах зээлийн үнээс хоёр дахин хямдхан. Учир нь дайны нөхцөл байдлаас болоод дэлхийн зах зээл дээр борлуулалтгүй болчихсон. Өвс бол өл залгуулах төдий зүйл болохоос төдийлөн хэрэг болохгүй. Тэгэхээр овъёос, хивэг, хар, ногоон будаа зэрэг халуун чанарын бүтээгдэхүүн хэрэгтэй. Нэгэнт голдоо хүйтэн оруулсан малд ийм халуун чанарын бүтээгдэхүүн өгч байж хаврыг давуулна. Тэгж гэмээнэ амьжиргаанд үлдсэн цөөн малаа авч үлдэнэ. Хаврын хүйтэн салхи, хавсаргыг давах амаргүй. Одоо хунгарласан цас өдөртөө хайлмаар болж, бусад цагт мөстөж хатуурсан, мал сүрэг цемент дээр бэлчээрлэж байгаа гэхэд болно.

-Малчдын маань чамгүй хэсэг малаа барьцаалсан банкны зээлтэй байгаа. Малаа хорогдуулсан малчид маань зээлээ хэрхэн төлөх вэ гээд хүндхэн асуудалтай нүүр тулна. Нэгэнт авсан зээлээ төлж таарна. Үүнд ямар нэг шийдэл хэрэгтэй болно?

-Монгол Улсын хэмжээнд 2024 оны эхээр 247.9 мянган малчин өрх тооллогод хамрагдсан дүн мэдээ байна лээ. Үүний 39.4 хувь нь зээлтэй байна. Энэ бүхний цаана Туслах малчнаас эхлээд олон хүний амьдрал ахуйг тэтгэж явдаг зүйл бол мал аж ахуйн салбар. Одоо амьжиргааны хэдэн малаа хорогдуулж, банкны барьцаагүй болсон малчдаа яах вэ. Засгийн газраас Төв банк болон арилжааны банкуудын төлөөлөлтэй уулзаж, малчдын зээлийн эргэн төлөлтийг хойшлуулахад хүрсэн нь сайн хэрэг. Гэхдээ ирэх зургадугаар сарын 1 хүртэл хойшлуулсан. Цаашид яах юм гэдэг асуудал ч байна. УИХ-ын гишүүд цагийн хатууд малчны хотонд очиж сонгуульдах биш газар дээр нь ажиллаж, нөхцөл байдалтай танилцсан юм бол яаралтай бодлого гаргах хэрэгтэй. Орон нутагт малчдын бэлчээр талхалж, уул уурхай эрхэлж байгаа компаниуд дорвитойхон дэмжлэг үзүүлмээр байна. Уг нь бол Засгийн газарт малчдын зээлийг нэг удаа тэглэх боломж бий юү гэвэл бий. Тэртэй тэргүй алдагдалтай төсөв баталдаг биз дээ. Үйлдвэр, уул уурхайгаас юм уу, Засгийн газрын тогтвортой хөрөнгө оруулалтаас, нөөцөөс ч юм уу, ямар нэгэн байдлаар тэглэх боломж бий.

-Төр хүсвэл зээлийн тал дээр ямар нэгэн байдлаар арга хэмжээ авах, тэглэх боломж байгаа байх. Гагцхүү малгүй болсон иргэдийнхээ амьдрал ахуйг цаашид яаж залгуулах вэ?

-Төр засгаас ямар нэгэн цогц бодлого гаргана гэж найдаж байна. Тэр бүрд Төрийн бодлого, Төрийн тусламж дэмжлэг харахгүйгээр зохицуулж болох асуудал бий. Жишээ нь, аймаг бүрд “Аймаг хөгжүүлэх сан” гэж бий. Тус санд уул уурхайн компаниуд хэдэн тэрбумаар нь мөнгө хийж, түүгээр нь байшин барилга барьсан тухай тайлан элбэг байдаг. Эрх мэдэлтнүүд нь тууз хайчилж байгаа ч харагддаг. Энэ мөнгөө мал аж ахуйн салбартаа зарцуулъя. Банкны салбарын удирдлагууд, уул уурхайн компаниудтай уулзаж, малчдын тасарсан орлогыг бий болгох, үйлдвэр технологийн тодорхой бүсүүдийг гаргаж өгье. Дээр нь олон мянган өрхийг орлоготой болгох цогц шийдлийг одооноос төлөвлөн, ажлын хэсгүүд гаргаж, санал санаачилга гаргая гэх мэт олон шийдэл байгаа. Жижиг дунд үйлдвэрийг тогтвортой хөгжүүлэх, хэтийн болон богино зайн хөтөлбөр боловсруулах, уул уурхайн компаниудын гэрээт ажилтнуудыг нэмэгдүүлэх, гадаадын ажилчдыг гаргаж, оронд нь ажилгүй болсон иргэдийг оруулах, малчдыг дахин малжуулахаас эхлээд тал талд ажилламаар байна. Үнэнийг хэлэхэд, уул уурхай, барилгын салбарт ажиллаж чадахгүй малчид ч байгаа. Эдгээр малчдад өөр аймгаас мал авч өгөх, тодорхой хугацааны дараа эргэн төлүүлэх зэрэг хөтөлбөр боловсруулъя. Хийе гэсэн хүнд боломж бүхэн бий, хийхгүй гэсэн хүнд шалтгаан мундахгүй гэдэг шиг л байх юм. Ер нь бол зөвхөн малчид гэхгүй иргэд маань өрөөс өрийн хооронд, зээлээс зээлийн дунд амьдарч байна. Нийт иргэдийн амьдрал хүндэрсэн. Энэ мэт асуудалд цогц арга хэмжээ авах цаг нь болж өнгөрөөд ард үлдсэн.

-Бас нэг асуудал байна. Малаа гэсээр байгаад цас зуданд нойр хоолгүй ажилласан малчдын эрүүл мэндийг орхигдуулчихав уу?

-Үүнийг орхигдуулж болохгүй, нэн тэргүүнд анхаарах ёстой асуудал. Малчид цас зудтай тэмцэж, эрүүл мэндээрээ хохирч байгаа энэ үед явуулын эмнэлгийн үйлчилгээг хүргэх, зам харгуй боогдсон үед харилцаа холбооны цогц системийг яаралтай бүрдүүлэх зэрэг олон ажил зохион байгуулах ёстой. Өнгөрөгч өвлийн их хүйтэнд харилцаа холбооны дамжуулах станцын зай хураагуур хөлдөж огт холбоо барилгүй амьдарч байгаа газар олон байлаа. Өмнөх цас зудтай жилүүдийн нөхцөл байдлыг ажиглаж байхад харилцаа х олбоогүйн улмаас малчид эрсдэлд өртсөн жишээ бий. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсын иргэн амьд явах эрхтэй” гэж заасан байдаг бол мөн Үндсэн хуульд “Мал сүрэг нь үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” гэж заасан. Зөвхөн УИХ, Засгийн газар гэлтгүй аймаг, орон нутгийн удирдлагууд ч боломж нөөцөө шавхан, иргэдээ хамгаалах, мал сүргээ аврах хэрэгтэй гэдгийг хаа хаанаа сануулж байна.

-Цаг хатуурсан үед малчид маань мөнгөгүй, өвс тэжээл худалдаж авч чадахгүйд хүрсэн. Энэ нь банкнаас зээл авах нөхцөл ч болсон байх. Малчид орлоготой байхыг зуд сайтар сануулж өглөө?

-Малчид маань хавар ноолуурын үе, намрын сүүл сард идэшний үеэр нэг мөнгөнд залгаж зээл хуйгаа төлж, сая нэг нуруу тэнийдэг. Үүнээс өөрөөр орлого олох боломж байхгүй гэхэд болно. Манай улс малын мах, дайвар бүтээгдэхүүнээс эхлээд олон зүйлээр орлого олох боломжтой. Төр хүсэхгүй байгаа юм уу, эсвэл нэгдсэн бодлого гаргаж чадахгүй байна уу. Засгийн газар 15 улстай мах экспортлох гэрээтэй байдаг. Гэтэл ганцхан БНХАУ-ын 8-9 компани, Араб руу хоёр компани л гаргадаг. Хятадууд энэ зах зээлийг баздаг гэхэд болно. Энэ нь ХХААХҮЯ бодлого гарган ажиллаж чадахгүй байгааг харуулж байна. Засгийн газар ард түмний орлого, тэр тусмаа малчин түмний орлогын асуудалд анхаарч байсангүй. Цаашид шинээр Засгийн газар байгуулагдахад нэн тэргүүнд ард түмний орлогыг дээшлүүлэх тал дээр цогц бодлого хэрэгжүүлэх шаардлага байгааг зуд хатуухан санууллаа. Мөн цаашид эрчим хүчний асуудлыг шийдэхгүй бол болохгүйг ч харууллаа. Улсаараа цахилгаангүй болоход бэлэн байна. Б.Чойжилсүрэн гэж нөхөр Эрчим хүчний сайдаар томилогдож очоод өөрийнхөө нүүрсийг зарах тухай яриад байх юм. Уг нь улсаа, хотоо хангаж дийлэхээ больсон эрчим хүчний асуудлыг яах вэ, шинээр эх үүсвэр яаж байгуулах вэ гэсэн бодлогын асуудал ярьж байх ёстой ч өөрсдийнхөө нүүрсийг зарах тухай ярьж сууна. Цахилгаан, эрчим хүчний хэрэгцээг хангахын тулд нөөцийг нэмэгдүүлэх тухай төлөвлөж байх ёстой сайд маань ийм гамшгийн асуудал ярьж байгаа нь өнөөгийн төр засгийн бодит дүр төрх шүү дээ.

-Таны ярьж байгаа ард түмний мөнгөн орлогыг нэмэгдүүлэх тал дээр нэгдсэн бодлого байхгүй нь ард түмнээ ядуу байлгах сонирхол байна уу гэх хардлага ч төрүүлдэг. Та хувь хүний зүгээс бус ШИНЭ намын зүгээс ямар нэг байр суурь илэрхийлэх үү?

-Хүмүүс ч ярьж байна. Би ч харж байна. Сүүлийн 30 гаруй жил МАН, АН гэх хоёр нам ээлжлэхдээ ээлжилж, хамтрахдаа хамтран төрийн эрх барьж ирэхдээ ард түмнээ сонгуулиас сонгуулийн хооронд ядуу байлгах тактик барьж ирсэн гэхэд болно. Ард түмнийг ядуу байлгах бодлого нь өнөөдөр хүртэл байж байгааг зудын нөхцөл байдал илчилж өглөө. Олон зүйл дээр харагдаж байгааг нуухгүй. Манай ШИНЭ намын хувьд аль болох эрдэмтэн судлаачид, мэргэжлийн холбоодуудыг нэгтгэн бодлого боловсруулж, ард түмнээ өмчтэй болгох, орлоготой байлгах тал дээр анхаарч байна. Манай намын бодлого бол тооцоо судалгаанд тулгуурласан, иргэнлэг эх оронч байх үүднээс үндэсний ардчилсан үзэл санааг нээж өгч чадсан. Жижиг үндэстний хувьд үндэсний үзэл санаанд нэгдсэн байх ёстой. Олон ургальч үзэл санаанд хуваагдах биш, ганцхан үндэсний гэсэн үзэл санаанд тулгуурлах үүднээс бид үндэсний үзэл санааг нээж, түүнд тулгуурлан, эх орончдоо нэгтгэж чадсан. Үүнд олон эх орончдыг уриалан дуудаж, хамтран ажиллаж байгаа. Үүгээрээ бид улс эх орноо аварч чадах үндэсний үзэлтэй анхны нам болж чадна гэдэгтээ итгэлтэй байна. Цаг үеийн байдал хэдийгээр амаргүй байгаа ч улс эх орноо, ард түмнээ гэсэн хүмүүсийг нэгтгэн, тодорхой амжилтад хүрнэ гэдэгтээ итгэлтэй салбар салбарт бодлого боловсруулан ажиллаж байна. Үүнийхээ үр дүнг иргэд олон нийтэд хүргэнэ гэдэгтээ ч итгэлтэй байгаа.

“Ард түмний хүч” намын дарга Л.Гүндалайтай ярилцлаа.

---

-Танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Ойрд юу хийж байна вэ?

-Хийсэн зүйлгүй л байна даа. Сонгуульд бэлдээд, хэдэн залуус нэр дэвшүүлэх гээд сууж байна.

-Тэр нь юу гэсэн үг вэ?

-Миний бие “Ард түмний хүч” намаасаа энэ сонгуульд оролцоно. Намынхаа дарга нь буцаад би болсон. Улсын дээд шүүхэд бичгээ өгчихсөн. Энэ долоо хоногт бүх гишүүдийнх нь хурал болно гэсэн. Энэ хурлаараа миний нэрийг бүртгээд авчих байх гэж бодож байна.

-Бүртгэхгүй бол яах вэ?

-Хамаагүй шүү дээ. Бүртгэх гүй ч гэсэн дүрмийнхээ дагуу хурлаа хийгээд би намын дарга нь болсон. Тэгэ хээр даргаараа л явна. Дээд шүүх бүртгээгүй л юм байгаа биз. Гэхдээ бүртгэх байлгүй дээ гэж бодож байна. Бүх материал, баримт нотолгоогоо бүрэн өгсөн байгаа.

-Таныг энэ сонгуульд Ардчилсан намаас нэр дэвшинэ гэж яриад байсан. Энэ ямар учиртай юм бэ. Үнэхээр тийм уулзалт, яриа болсон уу?

-Болсоон болсон. Би чинь Ардчилсан намд С.Эрдэнэ намын дарга гэж байх үед эргээд орсон. Тэгээд намын дарга, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийн сонгуульд нэр дэвшээд ялагдсан. С.Эрдэнэ чинь цахим сонгууль гэдэг зүйлээрээ намайг ялчихсан.

-Саяхан бас Н.Номтойбаярын тэргүүлж байгаа үндэсний эвсэлд орсон гээд л байсан?

-Юу гэж дээ. Би тэдэнтэй нэгэнтэй нь ч уулзаагүй. Би чинь өөрийн гэсэн намтай хүн. Худлаа яриа байна. Бусдын намд орж явах хүн мөн үү, би. Хэрэв уулзаж, ярилцсан бол эвсэх тухай л ярих байсан биз.

-Нам, эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө Үндэсний аудитын газарт хүргүүлэх хугацаа энэ долоо хоногт дууссан. Танай намын мөрийн хөтөлбөр цэгцэрч байна уу?

-Энэ долоо хоногийн пүрэв гаригт манай намын хурал болно. Түүгээрээ мөрийн хөтөлбөрөө батална.

-Та тойрогт хүч үзэх бодолтой байна уу. Аль эсвэл намынхаа жагсаалтад орох юм уу?

-Одоогийн байдлаар дөрөвдүгээр тойрог буюу Хөвсгөл, Булган, Орхон аймгуудад өрсөлдөнө гэсэн бодолтой, яриа хөөрөөтэй л явна.

-Өнгөрсөн сонгуульд таныг хамгийн бага зардлаар оролцож, ялалт байгуулах дөхсөн гээд л ярьдаг. Тэгэхээр танай нутгийн ард түмэн танд их хайр, хүндэтгэлтэй ханддаг шиг санагдах юм. Энэ чухам юундаа байна вэ?

-Манай Хөвсгөлийнхөн ер нь надад гайгүй шүү дээ. Би чинь бас тийм ч муу улстөрч биш. Дээрээс нь Хүүхдийн мөнгийг анх санаачилж байлаа. Одоо Монголын маань хүүхдүүд 100 мянган төгрөг аваад явж байгаа чинь миний санаачилга. Үүнийг хүмүүс мартдаггүй, мэдэх нь мэддэг юм билээ.

-Та нэлээд эрчимтэй л айвчин болсон. Мартагдахгүй байх гэсэн нэг арга уу?

-Одоогоос таван жил буюу сонгуулийн өмнө лайв хийж эхэлсэн. Сонгуулийн үеэр онгоцны суудал өгөлгүйгээр Тайландад зориуд үлдээсэн. Тэгэхээр гадаадаас лайв хийж, сонгуулийн сурталчилгаагаа хийхээс өөр арга байгаагүй. Ингээд сонгуулийн өмнөх өдөр Монголдоо ирэхэд 21 хоногийн карантинд нөхдүүд хийж авсан. Түүнээс хойш зав чөлөөгөөрөө лайв хийж байна. Миний ард чинь бусад шиг баг, студи, туслах байхгүй. Ганц гар утастайгаа л үзсээр байгаад Монголын хамгийн олон дагагчтай нөлөөлөгч болсон.

-Хэд хоногийн өмнө Д.Мөнх-Эрдэнэтэй сошиалд асуудал үүсгээд авсан. Чухам юунаас үүдсэн хэрэг вэ?

-Би уг нь огт мэдээгүй юм. Тэгсэн нэг дүү маань “Нөгөө Д.Мөнх-Эрдэнэ чинь таны дайснуудтай нийлчихсэн байна” гэсэн. Тэгээд үзсэн чинь намайг гүтгэдэг нөхдүүдтэй яг адилхан зүйл яриад байсан.

-Зайсангийн газрын асуудал байсан уу?

-Зайсангийн газрыг би л зараад, баяжаад байгаа юм байх аа.

-Таныг яагаад энэ Зайсангийн газартай холбоод байдаг юм бэ?

-Нэгдүгээрт, Зайсанд манай дүүгийн дулааны нэг шугам, хоёр га газар байдаг юм. Газар нь одоо ч бүр багасчихсан байна лээ. Дулааны шугамаас нь баахан хүн хулгайлаад бөөн хэрүүл болсон. Тэр хэрүүлдээ л намайг хавчуулж, дайрдаг. Би үүнийг нь тоодог ч үгүй. Намайг унагаах зүйлгүй болохоороо л энэ асуудлыг сөхдөг. Энэ бол цэвэр дайралт, гүтгэлэг. Үнэхээр зарж үрсэн гээд байгаа газрыг нь олоод ирэх хэрэгтэй. Тэр бас олддоггүй юм шиг байна лээ, хөөрхий.

-Та чинь уг нь шоронд хоригдож байхад нь эргэж очоод л, хуурай ах, дүү гээд байсан биз дээ?

-Шоронгоос гарч ирээд нэг л өдөр над руу дайрсан. Тэр өглөө нь би өөр рүү нь хэд, хэд залгасан. Утсаа аваагүй. Дараа нь яасан олон залгадаг юм гэж загнаад салгасан. Итгэж, тусалж, хамгаалж явсан дүү маань дайснуудтай минь нийлж араас хутгалах гэж дээ гэж бодоод л өнгөрсөн. Бодвол шоронгоос гарахдаа амлалт өгөө биз. Нэг ёсондоо МАН-ын захиалгаар л яваад байна уу гэж бодсон.

-Энэ удаагийн сонгуулиар 126 гишүүнтэй парламент бүрдэнэ. Дээрээс нь шинэ тогтолцоо, системээр явагдана. Үүн дээр та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Үүнийг би зөв л гэж бодож байгаа. Гишүүдийн тоо нэмэгдсэн нь сайн болон муу талтай. Тойрог томорсны сайн нь их. Яагаад гэхээр жижиг тойргийг мөнгөтэй олигархууд мөнгөөр зодоод гарчихдаг. Харин энэ сонгуулийн үр дүнгээр нэлээн алаг эрээн парламент болох болов уу гэж харж байгаа. Тэр нь ч дээр.

-Эрх баригчдад ашигтай тогтолцоо гээд байгаа дээр юу хэлэх вэ?

-Эрх баригч нам чинь мөнгөтэй, олон гишүүнтэй. Мөнгөөр худалдаж авдаг ядуу хэсэг нь их. Угаасаа л эрх баригчид бүх л сонгуульд давуу талтай оролцдог. Тэгж л ирсэн. Энэ удаад тойрог нь том болохоор хувь нэр дэвшигчийн мөнгө шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэхгүй байх. Гэхдээ л илүү санал авах боломжийг олгоно. Том болсон нь харин ч жижиг намуудад ашигтай. Хоёрдугаарт, МАН найман жил төр барьсан. Энэ хугацаанд авлига, хулгай, утаа, түгжрэл огт буурсангүй. Улам нэмэгдлээ. Илүү системтэй хулгайлж, луйвардлаа. Өргөн хэрэглээний барааны үнэ маш их өслөө. Ард түмний амьдрал өдрөөс өдөрт хэцүү болж байна. Тиймээс эрх баригчид энэ сонгуульд орох үнэхээр хэцүү. Ардчилсан нам ч гэсэн олигтой сөрөг хүчин хийж чадсангүй. Толгойгоо олохгүй баахан будилсан. Тэгэхээр гуравдагч хүчний намуудад их боломж бий. Ард түмэн ойлговол ойлгохоор л хугацаа өнгөрлөө.

-Гэхдээ л хоёр том нам нь яаж ийгээд л гараад ирэх юм байна шүү дээ?

– Герман улсад “Эсэргүүцлийн сонголт” гэж хэллэг, ойлголт байдаг. Аль нэг улс төрийн хүчин гарч ирээд ажлаа хийж чадахгүй бол ард түмэн ийм сонголт хийж, гуравдагч хүчний намуудыг дэмждэг. Тэгэхээр энэ жил монголчуудын маань хувьд эсэргүүцлийн сонгууль хийх тохироо нэгэнт бүрдсэн. Энэ хоёр нам 34 жил төр барьлаа. Бүхий л болохгүй байгаа зүйлтэй энэ хоёр нам холбоотой. Хэн нь ч үүнийг засаж, сайжруулъя гэсэнгүй. Тиймээс ард түмэн маань ухаантай учраас энэ хоёр намд шанаа өгөх ёстой.

УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Шинэ он гарснаар хэрэгжиж эхэлж байгаа гол ямар хуулиуд байна вэ?

-Энэ он гарснаар хэрэгжиж эхэлж байгаа гол хуулийн нэг Улс төрийн намын тухай хууль байгаа. Энэ хууль сүүлийн 3-4 парламент дамжин хэлэлцэгдсэн ч батлагдаагүй. Миний хувьд Их сургуулийн багш, эрдэмтэн байхаас эхлээд энэ хууль дээр ажилласан. Харин 2020 онд өөрөө гишүүн болж, энэ хуулийн төслийг ахалж ажилласан. Тус хуулийн гол зүйл нь улс төрийн намуудын санхүүжилтийг ил болгосон явдал. Хоёрдугаарт, улс төрийн намыг бодлогын болгох тал дээр том шинэчлэлт хийсэн. Үүний хүрээнд бүх нам дэргэдээ бодлогын институцитэй болж байна. Хуучин бол намууд сонгуульд зориулсан популист шийдвэр гаргадаг байсан. Харин энэ хуульд урт хугацааны бодлого гаргадаг байхаар оруулж өгсөн.

-Та сая намууд бодлогын институци болно гэж байна. Энэ сард нам, эвслүүд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө Сонгуулийн ерөнхий хороонд өгөх ёстой. Танай намын хувьд мөрийн хөтөлбөрөө бодлогын түвшинд гаргаж чадаж байгаа юу?

-Энэ их чухал асуудал. Монгол ардын нам/МАН/ бодлогын мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлж чадна гэдгийг хэлье. Ер нь манай нам эрдэмтэн мэргэд, бодлогын экспертүүдтэй маш сайн хамтран ажилладаг. Тэр утгаараа ч би нам бус эрдэмтэн байхдаа МАН-ын бодлогууд дээр ажиллаж, зөвлөгөө өгдөг байсан.

 

Дээрээс нь Улс төрийн намын тухай хуулиар намууд бодлогын нам болох ёстой. Намд олгох төрийн санхүүжилтийн тодорхой хувийг иргэдийн улс төрийн оролцоо, сонгуулийн мэдлэгийг дэмжихэд зарцуулах ёстой гэж зааж өгсөн. Өмнө нь ингэж санхүүжилтийн зориулалтыг зааж өгч байгаагүй.

-Мөрийнн хөтөлбөрөө боловсруулахдаа нам, эвслүүд иргэд, нийгмийн бүлгүүдээс санал авдаг. Гэтэл энэ чинь нөгөө бодлогын мөрийн хөтөлбөр болж чадах юм уу. Нөгөө л нэг мөнгөний, амлалтын шинжтэй болчихгүй юу?

-Нам эвсэлүүд эхлээд эрэлт хэрэгцээнд суурилсан судалгаа, дүгнэлтүүд хийх шаардлагатай. Ингэхийн тулд малчид, эмэгтэйчүүд, багш нар гээд нийгмийн тодорхой бүлгүүдийн саналыг зайлшгүй авах ёстой. Энэ жилийн Эх орончдын өдөр, МАН-ын байгуулагдсан өдрөөс эхлэн намын гишүүд, дэмжигчид, иргэдээс мөрийн хөтөлбөрт санал авах ажил эхэлж байгаа. Миний хувьд гэхэд л Сүхбаатар болон Чингэлтэй дүүргийн сургууль, цэцэрлэгийн багш нартай уулзаж, саналуудыг нь авлаа. Тэд боловсролын шинэчлэлийг бодитой явуулах, боловсролын шинэчлэлд олон асуудлыг тусгах зэргийг хэлж байна. Ер нь нийгмийн олон бүлгийн саналыг авсны дараа бодлогын эрдэмтэд маань ажиллаж эрэмбэлээд МАН анхан шатнаасаа эхлэн хэлэлцээд Их хурлаараа баталж мөрийн хөтөлбөрийг гаргана.

-Хаврын чуулган энэ сарын 15-нд эхэлнэ. Тэгвэл энэ чуулганаар хэлэлцэгдэх ямар гол хуулиуд байна вэ?

-Олон хуулиуд бий. Гэхдээ тэр дотор авлигын эсрэг мэдээллийг өгсөн иргэнээ хамгаалдаг Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль байна. Энэ хуулийн төслийн ажлын хэсгийг миний бие ахалж ажиллаж байгаа. Монгол Улсын авлигыг бууруулах, олон улс дахь индексийг бууруулах шаардлага бий. Үүний тулд хийгдэж байгаа шинэчлэлүүд хийгдээд явна. Бид өнгөрсөн намрын чуулганаар Эрүүгийн хууль, Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонинрхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай, Авлигатай тэмцэх тухай гээд гол, гол хуульд өөрчлөлт оруулсан. Авлига авсан албан тушаалтанд ял хялбаршуулан шийдэхгүй байх, үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн хөрөнгийг хурааж, улсын орлого болгох, нийтийн албанд томилогдох эрхийг нь насан туршид нь хязгаарлах гээд олон заалт орсон. Ингэж ялын бодлогыг нэлээд чангатгасан. Одоо харин шүгэл үлээсэн иргэнээ хамгаалдаг хуулийг батлах шаардлага байна. Ажлын хэсэг нэлээд сайн ажиллаж, олон улсын туршлага судалсан. Өнөөдөр манайд шүгэл үлээсэн иргэний эрх зүйн байдлыг дордуулах явдал их байна. Ажлаас нь халах, ажлын байрыг нь сэлгэх, томилох гээд олон зүйл бий. Дээрээс нь гэр бүлийн хүн нь Үйлдвэрчний эвлэлд ажилладаг байсных нь төлөө эхнэр, нөхрийг нь ажлаас халах, цалин, урамшууллаар торгох гээд олон асуудал байгаа. Үйлдвэрчний эвлэл бол нэг утгаараа шүгэл үлээгч шүү дээ. Дээрээс нь манай улс НҮБ-ын Авлигын эсрэг конвенцид нэгдэн орсон. Үүний дагуу авлигын гэмт хэргийг мэдээлэх үйл явцыг хялбаршуулах, мэдээлэл өгсөн иргэнийг хамгаалах үүрэгтэй. Гэтэл бодит байдалд энэ бүхэн хангагдахгүй байна. Тийм учраас шүгэл үлээж мэдээлэл өгсөн иргэн хохирсон тохиолдолд хохирлыг нь барагдуулах, өндөр дүн бүхий авлигын мэдээлэл өгсөн тохиолдолд тодорхой хувиар урамшуулах зэрэг заалтуудыг хуульд оруулж өгсөн. Ингэснээр нийтийн аюулгүй байдал зөрчигдөх, албан тушаалтны эсрэг зоригтой дуугарсан иргэнээ хамгаалах эрх зүйн байдал илүү сайжирна. Авлигын эсрэг тэмцэхэд томоохон хувь нэмэр оруулна гэж үзэж байгаа.

-Засгийн газар, холбогдох байгууллагуудаас авлигатай тэмцээд байна л гээд байгаа. Гэтэл олон улсын индексээрээ тогтмол уруудаад байгаа нь юутай холбоотой юм бэ?

-Монгол Улс авлигын индексээрээ ухраад байгаагийн гол шалтгаан нь авлигын эсрэг авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээнүүд төдийлөн олон нийтэд хүрэхгүй байгаа явдал. Дээрээс нь авлигын төсөөллийн индекс гэдэг бол олон нийт иргэдээс авдаг төсөөллийн судалгаа. Тэгэхээр олон нийт авлигын эсрэг авч хэрэгжүүлж байгаа ажлуудыг төдийлөн мэдэхгүй байна гэсэн үг. Мөн хэвлэлийн эрх чөлөөний зарим үзүүлэлтээр манай улс алдаад байгаа. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хангах, сэтгүүлчдийн ажиллах боломжийг хязгаарлах тухай хууль мэр сэр орж ирсэн нь олон улсын тавцанд Монгол Улс хэвлэлийн эрх чөлөөг хаан боогдуулах гэж байна гэсэн ойлголтыг өгсөн. Тухайлбал, Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хуулийн зарим заалтууд хэвлэлийн эрх чөлөөг хөндсөн байх магадлалтай. Үүнд миний бие болон зарим гишүүд эсрэг байр суурьтай байсан. Тэгэхээр авлигын эсрэг олон нийтийг соён гэгээрүүлэх, хор уршгийн эсрэг авч байгаа арга хэмжээг мэдээлэх ажил учир дутагдалтай байна гэж харагдаж байгаа. Мөн төрийн дунд шатанд авлигын гэмт хэрэг буурахгүй байгаа. Тийм болохоор бид соён гэгээрүүлэх ажлыг сайтар хийх шаардлагатай. Үүнээс гадна хэвлэл мэдээлэлд гарсан мэдээллийн дагуу холбогдох байгууллагууд маань ажиллаж, эргээд олон нийтэд мэдээлдэг болох хэрэгтэй байна. Жишээлбэл, Нүүрсний хулгай, Хөгжлийн банкны хэрэг дээр хэдэн хүн асуудалд ороод хэн нь хариуцлага хүлээсэн гэсэн мэдээлэл ард түмэнд ил тодоор хүрэхгүй л байна.

-Хууль гараад байдаг ч олон нийтэд тэр бүр хүрэхгүй байна гэлээ. Тэгвэл хууль сурталчлахад зориулсан төсөв мөнгө бий шүү дээ?

-Иргэдийн эрх зүйн болон хүний эрхийн боловсрол олгох асуудал учир дутагдалтай байна. уг Сонгуулийн тухай хуулиар иргэдэд сонгуулийн боловсрол олгох нь Сонгуулийн ерөнхий хорооны үүрэг байдаг. Дээр нь Улс төрийн намын тухай хуулиар улс төрийн намууд олон нийт, дэмжигчдэдээ улс төрийн боловсрол олгох үүрэгтэй болсон. Тэгэхээр цаашид энэ хоёр субьект онцгойлон ажиллах шаардлагатай. Хоёрдугаарт, Засгийн газар, салбар яамдууд хуулиудаа сурталчлах үүрэгтэй шүү дээ. Гэтэл иргэдэд энэ талын мэдээлэл хүрэхгүй байна гэдэг нь үнэхээр анхаарах асуудал мөн. Гэхдээ гишүүд бид олон нийттэйгээ уулзалт хийхэд цөөхөн хэдэн ахмадууд л ирдэг. Залуучууд, дунд насныхан тэр бүр ирдэггүй. Тийм болохоор гишүүний албан ёсны цахим хаяг, хэвлэлд өгсөн ярилцлагаар л мэдээллээ өгдөг.

-Зудыг далимдуулаад сонгуулийн сурталчилгаа албан бусаар эхэлчихлээ гэж олон нийт ярьж байна. Тэгвэл нэр дэвшихээр горилж байгаа нөхөд хандив тусламж өгснөөрөө хууль зөрчсөн болоод нэр дэвших эрхээ хасуулах вий гэсэн асуудал гараад ирлээ. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Сонгуулийн тухай хуулиар сонгуулийн жил эхэлсэн бол сонгогчдын саналыг авах зорилгоор аливаа тусламж, арга хэмжээ хийхийг хориглосон. Өөрөөр хэлбэл, сонгуулийн жил зөвхөн мөрийн хөтөлбөр, бодлого л ярих ёстой. Түүнээс биш бэлэг сэлт, хандив тусламж өгөх нь хориотой. Хэрэв тухайн хүн аймаг, сумандаа зудтай холбоотойгоор хандив тусламж өгөөд, дараа нь нэр дэвшихээр болбол тэрхүү нэр дэвшигчийг бүртгэхгүй байх үндэслэл болно. Тийм болохоор хэрэв нэр дэвшихээр горилж байгаа бол ямар нэгэн байдлаар хууль зөрчихгүй л байх ёстой. Тэгэхээр зудаар далимдуулан аливаа үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүмүүсийг Сонгуулийн ерөнхий хороо болон холбогдох газрууд бүртгэж авч байгаа байх гэж бодож байна.

-Тэгэхээр сонгуульд нэр дэвшихдээ тэгш гараанаас гарах байдал алдагдчихаад байна. Учир нь одоо УИХ-ын болон Засгийн газрын гишүүн байгаа хүмүүс тойрогтоо ажилласан болчихдог. Харин нэр дэвшихээр горилж байгаа хүн дараа нь бүртгэгдэхгүй байх нөхцөлд орчихоод байна шүү дээ?

-Хуулиараа УИХ-ын гишүүн тайлангаа танилцуулах нь нээлттэй. Мөн улс төрийн намын гишүүдийнхээ дунд хийж байгаа сургалт, уулзалтууд хууль зөрчихгүй. Харин зөвхөн тайлангаа л ярих ёстой. Түүнээс биш ирээдүйд хийх ажил, хөрөнгө оруулалтын тухай яривал хууль зөрчинө. Тэгэхээр ер нь цаашдаа хуулийн гарц гаргалгаан дээр гарааны тэгш байдлыг хангах тал дээр анхаарах нь зүйтэй.

-Үндэсний аудитын газраас нам эвслээс болон нэр дэвшигчээс гарах зардлын дээд хэмжээг гаргасан. Үүнээс үзвэл Сонгуулийн хуулийг батлах үеэрээ эрх баригчдын зүгээс хэлж байсан зардлыг бууруулсан гээд байснаас зөрчихөөд байна л даа?

-Энэ бол бүсчилсэн тойрогтоо холбоотой. Ингэснээр яах аргагүй зардал нэмэгдэж, нэр дэвшигч нарт санхүүгийн тэгш бус байдал үүсгэх эрсдэлтэй. Тойрог томссонтой холбоотойгоор ухуулагчийн тоо ч нэмэгдэнэ. Сонгуулийн хуулийг батлах үеэр би ухуулагч нар сайн дурын үндсэн дээр ажиллах ёстой гэж оруулаад цөөнх болсон. Уг нь намын ухуулагч нар олон улсын жишгээр бол цалингүй ажиллах ёстой юм. бүсчилсэн тойрогтой болсон нь үнэхээр дэвшил. Гэвч нэр дэвшигч 3-4 аймгийн сонгогч нартаа сурталчилгааны 17-18 хоногт яагаад ч хүрч ажиллаж чадахгүй. Тийм болохоор энэ удаад бүх нам, эвслүүд сонгогчидтой нүүр тулсан уулзалтаас гадна хэвлэл мэдээллээр ухуулга сурталчилгаагаа маш сайн явуулах шаардлагатай. Тэгж байж олон нийтдээ хүрнэ. Уг нь сонгуулийн сурталчилгааны хугацааг нэмэх ёстой юм.

Олон улсад бол 45 хоногоос хоёр сарын хугацаанд сурталчилгаа хийдэг. Ингэж хоногийг уртасгаснаар сонгогчидтойгоо нүүр тулж уулзах, өөрийнхөө бодлогыг таниулах боломж нэмэгддэг. Харин манайд болохоор асар богино хугацаанд маш хүчтэй дайралт хийх шаардлагатай болдог. Энэ чинь эргээд зардлыг маш ихээр нэмэгдүүлдэг. Тийм болохоор сурталчилгааны хугацааг урт болгож, бага зардлаар сонгууль хийдэг болгох ёстой. Дээрээс нь алсдаа тойрог байхгүйгээр цэвэр пропорцианаль системээр сонгуулиа явуулдаг тогтолцоо руу явах хэрэгтэй байж мэднэ. Гэвч улс орны үндэсний аюулгүй байдалд сөрөг нөлөө үзүүлж мэдэх учраас бид хэсэгтээ ийм л системээр явахаас өөр арга байхгүй.

-Тэгэхээр л бүсчилсэн тойрог одоо байгаа гишүүд, мөнгөтэй хүмүүст давуу байдал бий болгоно гэдэг шүүмжлэл яваад байна?

-Нэр дэвшигч нарт гарааны тэгш байдлыг бий болгох, намуудад бодлогын өрсөлдөөн бий болгох гол хууль бол Улс төрийн намын тухай болон Сонгуулийн тухай хууль байгаа юм. Намууд хандив болон орлогыг санаатайгаар нуун дарагдуулсан бол тухайн намд төрөөс олгох санхүүжилтийг зогсоохоор хуульчилсан. Ингэж байж нам өөрөө санхүүгийн хариуцлагатай болно.

-Сонгуульд оролцох эрхийг нь түдгэлзүүлэх заалт байгаа бил үү?

-Байгаа, сонгуульд оруулахгүй байх, тухайн намын үйл ажиллагааг хоёр жилийн хугацаанд идэвхгүй болгох заалт орсон.

Ингэж байж хөрөнгө мөнгөтэй этгээд илүү давуу байдал олдог, гарааны тэгш байдал алдагддаг нь багасна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ