Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Шинэ он гарснаар хэрэгжиж эхэлж байгаа гол ямар хуулиуд байна вэ?

-Энэ он гарснаар хэрэгжиж эхэлж байгаа гол хуулийн нэг Улс төрийн намын тухай хууль байгаа. Энэ хууль сүүлийн 3-4 парламент дамжин хэлэлцэгдсэн ч батлагдаагүй. Миний хувьд Их сургуулийн багш, эрдэмтэн байхаас эхлээд энэ хууль дээр ажилласан. Харин 2020 онд өөрөө гишүүн болж, энэ хуулийн төслийг ахалж ажилласан. Тус хуулийн гол зүйл нь улс төрийн намуудын санхүүжилтийг ил болгосон явдал. Хоёрдугаарт, улс төрийн намыг бодлогын болгох тал дээр том шинэчлэлт хийсэн. Үүний хүрээнд бүх нам дэргэдээ бодлогын институцитэй болж байна. Хуучин бол намууд сонгуульд зориулсан популист шийдвэр гаргадаг байсан. Харин энэ хуульд урт хугацааны бодлого гаргадаг байхаар оруулж өгсөн.

-Та сая намууд бодлогын институци болно гэж байна. Энэ сард нам, эвслүүд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө Сонгуулийн ерөнхий хороонд өгөх ёстой. Танай намын хувьд мөрийн хөтөлбөрөө бодлогын түвшинд гаргаж чадаж байгаа юу?

-Энэ их чухал асуудал. Монгол ардын нам/МАН/ бодлогын мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлж чадна гэдгийг хэлье. Ер нь манай нам эрдэмтэн мэргэд, бодлогын экспертүүдтэй маш сайн хамтран ажилладаг. Тэр утгаараа ч би нам бус эрдэмтэн байхдаа МАН-ын бодлогууд дээр ажиллаж, зөвлөгөө өгдөг байсан.

 

Дээрээс нь Улс төрийн намын тухай хуулиар намууд бодлогын нам болох ёстой. Намд олгох төрийн санхүүжилтийн тодорхой хувийг иргэдийн улс төрийн оролцоо, сонгуулийн мэдлэгийг дэмжихэд зарцуулах ёстой гэж зааж өгсөн. Өмнө нь ингэж санхүүжилтийн зориулалтыг зааж өгч байгаагүй.

-Мөрийнн хөтөлбөрөө боловсруулахдаа нам, эвслүүд иргэд, нийгмийн бүлгүүдээс санал авдаг. Гэтэл энэ чинь нөгөө бодлогын мөрийн хөтөлбөр болж чадах юм уу. Нөгөө л нэг мөнгөний, амлалтын шинжтэй болчихгүй юу?

-Нам эвсэлүүд эхлээд эрэлт хэрэгцээнд суурилсан судалгаа, дүгнэлтүүд хийх шаардлагатай. Ингэхийн тулд малчид, эмэгтэйчүүд, багш нар гээд нийгмийн тодорхой бүлгүүдийн саналыг зайлшгүй авах ёстой. Энэ жилийн Эх орончдын өдөр, МАН-ын байгуулагдсан өдрөөс эхлэн намын гишүүд, дэмжигчид, иргэдээс мөрийн хөтөлбөрт санал авах ажил эхэлж байгаа. Миний хувьд гэхэд л Сүхбаатар болон Чингэлтэй дүүргийн сургууль, цэцэрлэгийн багш нартай уулзаж, саналуудыг нь авлаа. Тэд боловсролын шинэчлэлийг бодитой явуулах, боловсролын шинэчлэлд олон асуудлыг тусгах зэргийг хэлж байна. Ер нь нийгмийн олон бүлгийн саналыг авсны дараа бодлогын эрдэмтэд маань ажиллаж эрэмбэлээд МАН анхан шатнаасаа эхлэн хэлэлцээд Их хурлаараа баталж мөрийн хөтөлбөрийг гаргана.

-Хаврын чуулган энэ сарын 15-нд эхэлнэ. Тэгвэл энэ чуулганаар хэлэлцэгдэх ямар гол хуулиуд байна вэ?

-Олон хуулиуд бий. Гэхдээ тэр дотор авлигын эсрэг мэдээллийг өгсөн иргэнээ хамгаалдаг Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль байна. Энэ хуулийн төслийн ажлын хэсгийг миний бие ахалж ажиллаж байгаа. Монгол Улсын авлигыг бууруулах, олон улс дахь индексийг бууруулах шаардлага бий. Үүний тулд хийгдэж байгаа шинэчлэлүүд хийгдээд явна. Бид өнгөрсөн намрын чуулганаар Эрүүгийн хууль, Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонинрхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай, Авлигатай тэмцэх тухай гээд гол, гол хуульд өөрчлөлт оруулсан. Авлига авсан албан тушаалтанд ял хялбаршуулан шийдэхгүй байх, үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн хөрөнгийг хурааж, улсын орлого болгох, нийтийн албанд томилогдох эрхийг нь насан туршид нь хязгаарлах гээд олон заалт орсон. Ингэж ялын бодлогыг нэлээд чангатгасан. Одоо харин шүгэл үлээсэн иргэнээ хамгаалдаг хуулийг батлах шаардлага байна. Ажлын хэсэг нэлээд сайн ажиллаж, олон улсын туршлага судалсан. Өнөөдөр манайд шүгэл үлээсэн иргэний эрх зүйн байдлыг дордуулах явдал их байна. Ажлаас нь халах, ажлын байрыг нь сэлгэх, томилох гээд олон зүйл бий. Дээрээс нь гэр бүлийн хүн нь Үйлдвэрчний эвлэлд ажилладаг байсных нь төлөө эхнэр, нөхрийг нь ажлаас халах, цалин, урамшууллаар торгох гээд олон асуудал байгаа. Үйлдвэрчний эвлэл бол нэг утгаараа шүгэл үлээгч шүү дээ. Дээрээс нь манай улс НҮБ-ын Авлигын эсрэг конвенцид нэгдэн орсон. Үүний дагуу авлигын гэмт хэргийг мэдээлэх үйл явцыг хялбаршуулах, мэдээлэл өгсөн иргэнийг хамгаалах үүрэгтэй. Гэтэл бодит байдалд энэ бүхэн хангагдахгүй байна. Тийм учраас шүгэл үлээж мэдээлэл өгсөн иргэн хохирсон тохиолдолд хохирлыг нь барагдуулах, өндөр дүн бүхий авлигын мэдээлэл өгсөн тохиолдолд тодорхой хувиар урамшуулах зэрэг заалтуудыг хуульд оруулж өгсөн. Ингэснээр нийтийн аюулгүй байдал зөрчигдөх, албан тушаалтны эсрэг зоригтой дуугарсан иргэнээ хамгаалах эрх зүйн байдал илүү сайжирна. Авлигын эсрэг тэмцэхэд томоохон хувь нэмэр оруулна гэж үзэж байгаа.

-Засгийн газар, холбогдох байгууллагуудаас авлигатай тэмцээд байна л гээд байгаа. Гэтэл олон улсын индексээрээ тогтмол уруудаад байгаа нь юутай холбоотой юм бэ?

-Монгол Улс авлигын индексээрээ ухраад байгаагийн гол шалтгаан нь авлигын эсрэг авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээнүүд төдийлөн олон нийтэд хүрэхгүй байгаа явдал. Дээрээс нь авлигын төсөөллийн индекс гэдэг бол олон нийт иргэдээс авдаг төсөөллийн судалгаа. Тэгэхээр олон нийт авлигын эсрэг авч хэрэгжүүлж байгаа ажлуудыг төдийлөн мэдэхгүй байна гэсэн үг. Мөн хэвлэлийн эрх чөлөөний зарим үзүүлэлтээр манай улс алдаад байгаа. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хангах, сэтгүүлчдийн ажиллах боломжийг хязгаарлах тухай хууль мэр сэр орж ирсэн нь олон улсын тавцанд Монгол Улс хэвлэлийн эрх чөлөөг хаан боогдуулах гэж байна гэсэн ойлголтыг өгсөн. Тухайлбал, Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хуулийн зарим заалтууд хэвлэлийн эрх чөлөөг хөндсөн байх магадлалтай. Үүнд миний бие болон зарим гишүүд эсрэг байр суурьтай байсан. Тэгэхээр авлигын эсрэг олон нийтийг соён гэгээрүүлэх, хор уршгийн эсрэг авч байгаа арга хэмжээг мэдээлэх ажил учир дутагдалтай байна гэж харагдаж байгаа. Мөн төрийн дунд шатанд авлигын гэмт хэрэг буурахгүй байгаа. Тийм болохоор бид соён гэгээрүүлэх ажлыг сайтар хийх шаардлагатай. Үүнээс гадна хэвлэл мэдээлэлд гарсан мэдээллийн дагуу холбогдох байгууллагууд маань ажиллаж, эргээд олон нийтэд мэдээлдэг болох хэрэгтэй байна. Жишээлбэл, Нүүрсний хулгай, Хөгжлийн банкны хэрэг дээр хэдэн хүн асуудалд ороод хэн нь хариуцлага хүлээсэн гэсэн мэдээлэл ард түмэнд ил тодоор хүрэхгүй л байна.

-Хууль гараад байдаг ч олон нийтэд тэр бүр хүрэхгүй байна гэлээ. Тэгвэл хууль сурталчлахад зориулсан төсөв мөнгө бий шүү дээ?

-Иргэдийн эрх зүйн болон хүний эрхийн боловсрол олгох асуудал учир дутагдалтай байна. уг Сонгуулийн тухай хуулиар иргэдэд сонгуулийн боловсрол олгох нь Сонгуулийн ерөнхий хорооны үүрэг байдаг. Дээр нь Улс төрийн намын тухай хуулиар улс төрийн намууд олон нийт, дэмжигчдэдээ улс төрийн боловсрол олгох үүрэгтэй болсон. Тэгэхээр цаашид энэ хоёр субьект онцгойлон ажиллах шаардлагатай. Хоёрдугаарт, Засгийн газар, салбар яамдууд хуулиудаа сурталчлах үүрэгтэй шүү дээ. Гэтэл иргэдэд энэ талын мэдээлэл хүрэхгүй байна гэдэг нь үнэхээр анхаарах асуудал мөн. Гэхдээ гишүүд бид олон нийттэйгээ уулзалт хийхэд цөөхөн хэдэн ахмадууд л ирдэг. Залуучууд, дунд насныхан тэр бүр ирдэггүй. Тийм болохоор гишүүний албан ёсны цахим хаяг, хэвлэлд өгсөн ярилцлагаар л мэдээллээ өгдөг.

-Зудыг далимдуулаад сонгуулийн сурталчилгаа албан бусаар эхэлчихлээ гэж олон нийт ярьж байна. Тэгвэл нэр дэвшихээр горилж байгаа нөхөд хандив тусламж өгснөөрөө хууль зөрчсөн болоод нэр дэвших эрхээ хасуулах вий гэсэн асуудал гараад ирлээ. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Сонгуулийн тухай хуулиар сонгуулийн жил эхэлсэн бол сонгогчдын саналыг авах зорилгоор аливаа тусламж, арга хэмжээ хийхийг хориглосон. Өөрөөр хэлбэл, сонгуулийн жил зөвхөн мөрийн хөтөлбөр, бодлого л ярих ёстой. Түүнээс биш бэлэг сэлт, хандив тусламж өгөх нь хориотой. Хэрэв тухайн хүн аймаг, сумандаа зудтай холбоотойгоор хандив тусламж өгөөд, дараа нь нэр дэвшихээр болбол тэрхүү нэр дэвшигчийг бүртгэхгүй байх үндэслэл болно. Тийм болохоор хэрэв нэр дэвшихээр горилж байгаа бол ямар нэгэн байдлаар хууль зөрчихгүй л байх ёстой. Тэгэхээр зудаар далимдуулан аливаа үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүмүүсийг Сонгуулийн ерөнхий хороо болон холбогдох газрууд бүртгэж авч байгаа байх гэж бодож байна.

-Тэгэхээр сонгуульд нэр дэвшихдээ тэгш гараанаас гарах байдал алдагдчихаад байна. Учир нь одоо УИХ-ын болон Засгийн газрын гишүүн байгаа хүмүүс тойрогтоо ажилласан болчихдог. Харин нэр дэвшихээр горилж байгаа хүн дараа нь бүртгэгдэхгүй байх нөхцөлд орчихоод байна шүү дээ?

-Хуулиараа УИХ-ын гишүүн тайлангаа танилцуулах нь нээлттэй. Мөн улс төрийн намын гишүүдийнхээ дунд хийж байгаа сургалт, уулзалтууд хууль зөрчихгүй. Харин зөвхөн тайлангаа л ярих ёстой. Түүнээс биш ирээдүйд хийх ажил, хөрөнгө оруулалтын тухай яривал хууль зөрчинө. Тэгэхээр ер нь цаашдаа хуулийн гарц гаргалгаан дээр гарааны тэгш байдлыг хангах тал дээр анхаарах нь зүйтэй.

-Үндэсний аудитын газраас нам эвслээс болон нэр дэвшигчээс гарах зардлын дээд хэмжээг гаргасан. Үүнээс үзвэл Сонгуулийн хуулийг батлах үеэрээ эрх баригчдын зүгээс хэлж байсан зардлыг бууруулсан гээд байснаас зөрчихөөд байна л даа?

-Энэ бол бүсчилсэн тойрогтоо холбоотой. Ингэснээр яах аргагүй зардал нэмэгдэж, нэр дэвшигч нарт санхүүгийн тэгш бус байдал үүсгэх эрсдэлтэй. Тойрог томссонтой холбоотойгоор ухуулагчийн тоо ч нэмэгдэнэ. Сонгуулийн хуулийг батлах үеэр би ухуулагч нар сайн дурын үндсэн дээр ажиллах ёстой гэж оруулаад цөөнх болсон. Уг нь намын ухуулагч нар олон улсын жишгээр бол цалингүй ажиллах ёстой юм. бүсчилсэн тойрогтой болсон нь үнэхээр дэвшил. Гэвч нэр дэвшигч 3-4 аймгийн сонгогч нартаа сурталчилгааны 17-18 хоногт яагаад ч хүрч ажиллаж чадахгүй. Тийм болохоор энэ удаад бүх нам, эвслүүд сонгогчидтой нүүр тулсан уулзалтаас гадна хэвлэл мэдээллээр ухуулга сурталчилгаагаа маш сайн явуулах шаардлагатай. Тэгж байж олон нийтдээ хүрнэ. Уг нь сонгуулийн сурталчилгааны хугацааг нэмэх ёстой юм.

Олон улсад бол 45 хоногоос хоёр сарын хугацаанд сурталчилгаа хийдэг. Ингэж хоногийг уртасгаснаар сонгогчидтойгоо нүүр тулж уулзах, өөрийнхөө бодлогыг таниулах боломж нэмэгддэг. Харин манайд болохоор асар богино хугацаанд маш хүчтэй дайралт хийх шаардлагатай болдог. Энэ чинь эргээд зардлыг маш ихээр нэмэгдүүлдэг. Тийм болохоор сурталчилгааны хугацааг урт болгож, бага зардлаар сонгууль хийдэг болгох ёстой. Дээрээс нь алсдаа тойрог байхгүйгээр цэвэр пропорцианаль системээр сонгуулиа явуулдаг тогтолцоо руу явах хэрэгтэй байж мэднэ. Гэвч улс орны үндэсний аюулгүй байдалд сөрөг нөлөө үзүүлж мэдэх учраас бид хэсэгтээ ийм л системээр явахаас өөр арга байхгүй.

-Тэгэхээр л бүсчилсэн тойрог одоо байгаа гишүүд, мөнгөтэй хүмүүст давуу байдал бий болгоно гэдэг шүүмжлэл яваад байна?

-Нэр дэвшигч нарт гарааны тэгш байдлыг бий болгох, намуудад бодлогын өрсөлдөөн бий болгох гол хууль бол Улс төрийн намын тухай болон Сонгуулийн тухай хууль байгаа юм. Намууд хандив болон орлогыг санаатайгаар нуун дарагдуулсан бол тухайн намд төрөөс олгох санхүүжилтийг зогсоохоор хуульчилсан. Ингэж байж нам өөрөө санхүүгийн хариуцлагатай болно.

-Сонгуульд оролцох эрхийг нь түдгэлзүүлэх заалт байгаа бил үү?

-Байгаа, сонгуульд оруулахгүй байх, тухайн намын үйл ажиллагааг хоёр жилийн хугацаанд идэвхгүй болгох заалт орсон.

Ингэж байж хөрөнгө мөнгөтэй этгээд илүү давуу байдал олдог, гарааны тэгш байдал алдагддаг нь багасна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

МУИС-ийн Улс төр судлалын тэнхимийн дэд профессор, доктор Б.Эрдэнэдалайтай ярилцлаа.

---

-Нэр дэвших нам, эвслүүд ирэх сарын 15-ны дотор мөрийн хөтөлбөрөө Сонгуулийн ерөнхий хороонд хүлээлгэж өгнө. Тэгвэл энэ удаагийн сонгуульд мөрийн хөтөлбөртөө чухам юуг оруулж өгвөл ард түмэнд илүү хүрэх вэ?

-Улс төрийн намууд иргэдэд ямар асуудал тулгарч байгаа, түүнийг нь мөрийн хөтөлбөртөө хэрхэн тусгах вэ гэж асууж байх шиг байна. Зүй нь бол улс төрийн шинжлэх ухааны онол ёсоор улс төрийн намууд өөрийн гэсэн үзэл баримтлалтай байх ёстой. Түүнийхээ хүрээнд ард иргэддээ мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж, дэвшүүлдэг. Харин манайд болохоор өнгөрсөн бүхий л сонгуулийн үед иргэд юу хүсч байна, олон нийтийн амьдралд юу тулгамдаж байгаа вэ гэдэг дээр тулгуурлаж мөрийн хөтөлбөрөө гаргаж ирсэн. Сонгуульд өрсөлдөж байгаа нам бодлогын нам байх ёстой гэсэн үндсэн суурь зарчмаа ойлгох юм бол ажилгүйдэл, ядуурал, агаарын бохирдол, түгжрэл зэрэг асуудлуудыг нэг талаас нь харж ярихгүй. Өнгөрсөн 2004, 2008 онуудад нэг нам нь сая төгрөг амласан бол нөгөө нам нь 1.5 сая төгрөг болгож амлаж байлаа. Мөн нэг нь хүүхдийн мөнгө өгнө гэхэд нөгөөх нь залуу гэр бүлийг дэмжих мөнгө амлаж байсан.

Ингэж иргэдэд тулгамдсан асуудлуудыг хэдэн талаас нь тоглолт болгож ашиглаж ирсэн түүх манайд бий. Харин мөрийн хөтөлбөртөө юу тусгах вэ гэхээр тэр нам анхнаасаа Монгол Улсыг бодлогын хувьд яаж хөгжүүлэх вэ гэдгээ үзэл баримтлал гаргаад, түүнийхээ дагуу ажиллана гэж байгуулагдсан юм. Түүнийхээ дагуу л мөрийн хөтөлбөрөө гаргаж ирэх ёстой. Түүнээс биш санал татахын тулд юу оруулж өгвөл дээр вэ гэж нийт дунд нь ярих асуудал огт биш.

-Энэ удаад Сонгуулийн тухай болон Улс төрийн намын тухай хуулиуд өөрчлөгдсөн. Тэгэхээр энэ жил таны хэлж байгаа шиг намууд өөрийн үзэл баримтлалдаа тулгуурласан мөрийн хөтөлбөр боловсруулж чадах болов уу?

-Сонгуулийн тухай хуулиар ямар нэгэн байдлаар мөнгө амлахыг хориглосон. Ер нь сүүлийн жилүүдэд судлаач, экспертүүдийг намынхаа мөрийн хөтөлбөр дээр ажиллуулах, бодлогын чиглэлд хэрхэн мөрийн хөтөлбөр гаргах вэ гэдэг дээр илүү анхаарал хандуулдаг болсон. Ялангуяа энэ байдал сүүлийн хоёр сонгууль дээр нэлээд ажиглагдсан. Дээрээс нь мөрийн хөтөлбөр гэдэг чухал, түүнийг нь уншиж, судалж байж саналаа өгөх юм байна гэдгийг олон нийт ойлгодог болсон. Намуудын гаргасан мөрийн хөтөлбөрийн дагуу мэтгэлцээн зохион байгуулдаг, хэлэлцүүлэг хийдэг соёлыг бий болгох нь энэ сонгуулийн кампанит ажлын хүрээнд маш чухал байгаа. Мөрийн хөтөлбөр чухал гэдгийг манайхан бүгд мэддэг. Гэвч кампанит ажлын үеэр намууд болон нэр дэвшигчдийн хооронд хийх мэтгэлцээнүүд их чухал гэдгийг намууд өөрсдөө хараахан ойлгохгүй, түүнээс айгаад байна. Томоохон бодлогын хүрээнд мэтгэлцээн хийснээр иргэд илүү их мэдээллийг тэндээс авна.

-Таны бодлоор энэ удаагийн сонгууль амлалтын, мөнгөнийх болохгүй гэж байна уу?

-Мөнгөний уралдаан бүхий сонгууль болно шүү дээ. Яагаад гэхээр томсгосон тойрогтой болчихсон. Нийтдээ 2-4 аймгийг нэг тойрог болгосон учраас нэг нэр дэвшигч бүх сонгогчдоо хүрч ажиллахын тулд маш их хэмжээний мөнгө шаардлагатай болно. Үндэсний аудитын газрын гаргаснаар өмнө нь нэг тойрогт ойролцоогоор нэг нэр дэвшигч 500-600 сая төгрөг байсан бол энэ тоо улам нэмэгдэнэ.

-Сонгуулийн хуулийг баталж байхдаа эрх баригчид нэр дэвшигчээс гардаг зардлыг бууруулсан хууль болсон гээд байсан шүү дээ. Гэтэл таныхаар хувь нэр дэвшигчээс гарах зардал нэмэгдэхээр болчихоод байна?

-Сонгуулийн болон Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэхэд судлаачдын зүгээс зардлыг бууруулах нь чухал. Бодлогын л өрсөлдөөн хэрэгтэй гэдгийг хэлж байсан. Сонгуулийн тухай хууль батлагдахад нэгдсэн самбартай болгох, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ижил тэнцүү зай талбай, цаг гаргаж өгнө зэрэг заалтууд орсон. Гэхдээ уг хуулиар сонгуулийн тойргийг батлаагүй. Харин УИХ тойргийнхоо саналыг гаргаад баталдаг заалт байсан нь Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалтай холбоотойгоор бүсчилсэн сонгуулийн тойргийг гаргаж ирсэн. Энэ нь эргээд яалт ч үгүй их мөнгө зарцуулах байдалд хүргэж байгаа юм.

-Сонгууль холимог тогтолцоогоор явна. Харин намын жагсаалтад бичигдэхийн тулд нэлээд их мөнгөний асуудал яригдаж байна гэх мэдээлэл яваад эхэлсэн. Тэгэхээр намууд жагсаалтдаа ямар бодлого барих хэрэгтэй вэ?

-Зарим намууд нэр дэвшигчдээсээ сонгуулийн өмнө дэнчин авдаг байсан. Үүнийг Улс төрийн намын тухай хуулиар хориглож өгсөн. Мэдээж дэнчин авахгүй байх нь сонгууль шударга явагдах гэсэн ардчиллын суурь зарчмыг дэмжиж байгаа хэрэг. Манай улс төрийн намуудын дотоод ардчилал харьцангуй сул байдаг. Одоо бол намууд дээр хэн жагсаалтад орох, хэн тойрогт нэр дэвших вэ гэдэг асуудал ид яригдаж байгаа. Үүний цаана их өрсөлдөөн бий. Нам гэдэг чинь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд хэвтээ байх ёстой ч манай намуудын хувьд яг эсрэгээрээ. Нам доторх сонгуульд нэр дэвших өрсөлдөөн хэр шударга явагддаг вэ гэдэг нь “Улс төрийн намуудын дотоод ардчиллын индекс” судалгаагаар нэлээд хангалтгүй дүнтэй гарсан байдаг.

-Холимог тогтолцоогоор явах учраас жижиг буюу нэг хүний намуудаас ганц, хоёр хүн сонгогдох магадлалтай гэж харах өнцөг байна?

-Намынхаа жагсаалтад хэн, хэн орсныг намууд ил тод зарлах хэрэгтэй. Үүнийг нь сонгогчид ч харж байж сонголтоо хийх ёстой. Нөгөө талдаа намуудыг саналын хуудас дээр байгуулагдсан огноогоор нь жагсаадаг байдал жаахан өрөөсгөл. Гадны улсуудад шууд ингэж жагсаадаггүй.

-Тэгвэл яаж жагсаадаг юм бэ?

-Хамаагүй байдлаар энд тэнд нь оруулдаг. Тэгэхээр сонгогч мөрийн хөтөлбөрийг нь хараад сонголтоо хийдэг, сонгох гэж байгаа нам нь хаана ч байж магадгүй учраас хариуцлагатайгаар уншдаг. Гэтэл манайд шууд дараалуулчихаар манай сонгогчид төдийлөн хариуцлагатай байж чадахгүй байгаа нөхцөлд эхнээс нь дугуйлах магадлалтай. Тиймээс л жагсаалтын эхэнд бичигддэг намуудын жагсаалтын дээгүүр бичигдвэл баталгаатай гишүүн болно гэсэн ойлголттойгоор сонгуульд орж байгаа хэрэг.

-Судалгаагаар намууд нийлээд сонгогчдынхоо 50 хувийн дэмжлэгийг ч авч чадахгүй байна гэж гарсан байна лээ. Энэ чухам юуг илэрхийлж байна вэ. Иргэд намд итгэхгүй байна гэсэн үг үү. Үгүй бол бие даагчдад илүү боломж байна гэж харах ёстой юу?

-Улс төрийн намууд, төрийн байгууллагуудад иргэдийн итгэх итгэл 1990 оноос хойш унасаар ирсэн. Ер нь намд итгэх итгэл угаасаа буурч байгаа. Гэтэл яагаад сонгуулиар нэг, хоёрхон нам нь олонх болоод байдаг вэ гэхээр бидний сонгуулиа явуулж байсан тогтолцоотой холбоотой. Мажоратор тогтолцоо нь хоёр хүртэлх намыг л парламентад олонх болгодог. Тийм ч учраас үүнийг өөрчлөх шаардлага үүссэн. Харин гуравдагч хүчин, бие даагчдад ашигтай юм шиг судалгааны үр дүн байгаа боловч бүсчилсэн том тойрогт эдгээр хүмүүс гарч ирэхэд хэцүү. Ялангуяа бие даагчдад маш хүндрэлтэй тогтолцоо болсон. Сонгуулийн сурталчилгааны 17 хоногт өөрийгөө таниулж, сурталчилгаагаа хийнэ гэдэг хүндрэлтэй.

-Таны хувьд энэ сонгуулийн үр дүнг хэрхэн харж байна вэ. Нэг нам нь олонх болж чадах уу. Эсвэл хамтарсан засаг байгуулаад явах хэмжээнд хүрэх болов уу?

-Мэдээж хэрэг засаг захиргааны нэгж бүрд анхан шатны нэгжүүдтэй том намуудад нэлээд ашигтай сонгууль болно. Мөн одоо байгаа гишүүдийн сонгуулийн сурталчилгаа аль хэзээний эхэлчихсэн явж байна. Цагаан сарын өмнө шагнал гардуулаад баахан явсан бол саяхнаас зуд болсонтой холбоотойгоор бас орон нутгаараа явлаа. Энэ бүхэн чинь сурталчилгаа хийж байгаа юм шиг хэрэг болж байна. Тэгэхээр эдгээр хүмүүстэй бие даагчид, шинээр гарч ирж байгаа залуу боловсон хүчин, сүүлд байгуулагдсан жижиг намууд өрсөлдөнө гэдэг хэцүү. Нэг үгээр сонгуульд өрсөлдөх гарааны тэгш байдал алдагдчихсан. Гэвч одоо сонгуулийн үр дүнг шууд таамаглаад хэлэхэд эрт байна.

-Зудтай холбоотойгоор сонгуулийн сурталчилгаа албан бусаар эхэлчихсэн гэдгийг сая та ч хэллээ. Тэгвэл нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүс малчдад тусалж явснаараа Сонгуулийн тухай хууль зөрчсөн асуудалд орох вий гэсэн болгоомжлол байна. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Одоогийн парламент, Засгийн газарт байгаа хүмүүс өөрийнхөө ажлаа хийж байгаа юм шиг харагдаад байгаа юм. Гэтэл энэ чинь сонгогчийн сэтгэхүйд “Мундаг хүн байна”, “Хэдэн боодол өвс өгсөн” гэж бууна. Тэр ойлголт нь гарахгүй явсаар сонгуульд орвол түүгээрээ дугуйлах магадлалтай. Харин горилогчдын хувьд сонгуулийн жил эхэлснээс хойш аливаа санал худалдан авах үйл ажиллагааг хийж болохгүй гэсэн хуулийн заалт бий. Тэгэхээр хуулиа л сайн судалж, барих хэрэгтэй. Гэхдээ манайд чинь нутгийн зөвлөл, энэ тэндхийн холбоо, төрийн бус байгууллага гээд явахаараа болоод байх шиг байна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Эх орны хөгжил дэвшилд хэрэг болчихоор, гялайж гялтайх төсөл хөтөлбөрүүдийг манайхан уг нь зайлуул их л санаачилдаг юм. Харамсалтай нь ямар нэг байдлаар аль нэг нь зогсоодог. Мэдээж гадны явуулга байхыг үгүйсгэхгүй ч тэдний үгээр хөдөлдөг манай эрх баригчдын балаг юм. Ингэж хардах үндэс бүрэн бий. Сүүлийн үед улам ч нэмэгдсэн. Эгийн голын усан цахилгаан станц, Тавдугаар цахилгаан станцыг барьж байгуулах тухай яриад хэдэн жил болов. Дээрээс нь Франц улстай хамтран хэрэгжүүлэхээр болсон 1.6 тэрбум ам.долларын төсөвт өртөгтэй ураны асуудал өнөөдөр хэрхэх нь мэдэгдэхгүй ацан шалаанд орчихоод байна. Эдгээр төслүүдийг хэнээс ч айлгүй, хараат бусаар шийдчихсэн бол бид өдийд эрчим хүчний гачигдлаас бүрэн ангижраад өдгөө үйлдвэржсэн орон болчих байлаа. Мөн аль жилийн өмнө өргөн барьсан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын асуудал ч өнөөдөр мухардмал болж, парламентынх нь дарга гарч ирээд урьд хожид байгаагүй зүйл ярьж байна. Ингэж хөмөрсөн тогоон дотроо эргэлдэж, өөр хоорондоо уралдсаар байтал хорвоо ертөнц биднийг үүд хаалгаа хэр хэмжээнд нээх нь вэ гэдгийг чих тавин харж сууна. Даанч гэрэл цухуйх төдий онгойлгосон болчихоод хөрөнгө оруулагч нарт газраа эзэмшүүлэх ч үгүй, ашиглуулах ч үгүй гээд суухаар тэдний итгэл алсарч байна. Нэг үгээр бид дэлхий нийтийн өмнө худалч, хоёр нүүртэй гэсэн нэг нэр, хоёр хочтой болчихлоо. Тэр нь ч тав алхахгүй илэрч, баригдаж байна. Учир нь бид дэлхийн бараг бүхий л томчуудыг урин залж ирээд “Гуравдагч хөрш” гэсэн сайхан нэр зүүж өгөөд, газрын ховор элемент, уран, зэс гээд тэдний сонирхдог бүхий л төслүүд дээрээ хамтарч ажиллахаа нотлон баталдаг.

Дарга нар маань ч ээлж дараагаар гадны оронд очиж улиг болсон энэ үгээ тоть шиг давтсаар ирдэг. Даанч өдий болтол бид нэгийг нь ч бодит ажил болгож хэрэгжүүлсэнгүй. Одоо дэлхий бараг биднээс цөхөрч байх шиг байна. Хэрэгжиж байгаа ганц нэгэн төслөө бараг л нуух шахам сөөм, сөөмөөр урагшлуулж байгаа нь маргашгүй үнэн. Мэдээж хойд хөршөөсөө л тас нууж байгаа хэрэг байлгүй дээ. Ер нь манай эрх баригчдын “Сайн дүү” байх гэсэн хичээл зүтгэл бараг л цусанд нь шингэчихсэн байдаг бололтой. Гэхдээ энэ ойлголт нэгэн цагт халаасаар нь дамжиж ирсэн нь ойлгомжтой. Нам нь сонгуулийн санхүүжилтээ авдаг байх. Мөн өөрсдөө ч хувь хүн танил талаараа санхүүжилт авдаг биз. Одоо ч тийм байхыг үгүйсгэхгүй. Мөн элдэв булай муухайг нь мэддэг, баримтжуулсан байдаг байлгүй. Түүндээ л барьцаалагдчихаад байдаг байлгүй дээ хөөрхий гэсэн олны үг ортой ч юм бил үү. Тийм болохоор л ард түмнийхээ өмнө бас гадаад улс гүрний өмнө гарч том ярьчихаад, хойд хөршийн бараа харагдангуут л сүү долоосон гөлөг шиг болдог биз. Одоо сүүлдээ зөвхөн ард түмэндээ худлаа ярьдаг байснаа шат ахиад дэлхийг хулхиддаг болчихоод байна.

Уг нь манай хэдийн үнэнч байдлыг болиулж, барьцаалагдсан байдлаас нь гаргах гэж бусад орны удирдагч, сайд, дарга нар худалч хүнд сардаа нэг ирж байгаа. Даанч манайхны цусанд нь шингэсэн өнөөх үнэнч зан хувиршгүй аж. Хойд хөршдөө үнэнч байх гэснээс саяхан манай нэг дарга өнгөрсөн зууны 60-аад онд армид авсан ачааны ямбий машиныг нь гарын хүчээр асааж байгаа бичлэг олон нийтэд цацагдсан даа. Бас тэрүүгээрээ бахархаад байгаа юм уу хаашаа юм гэж харахаар зүйл болж өнгөрөв. Уул нь ичмээр зүйл л дээ, ганц түлхүүр мушгиад юм уу товч дараад л асаачихдаг болоод удаж байгаа, дэлхийд бол.

Байгалийн өмнө хүчин мөхөсдөж буй хэдэн малчиндаа туслахаар явж байгаа нь сайн хэрэг ч ийм үед ашиглах сүүлийн үеийн хүчин чадалтай техник, тоног төхөөрөмж авах бүрэн боломж байсан. Даанч дарга нар маань үүнийг хүсээгүй. Үүгээрээ тэд “ах” нартаа үнэнчээ илтгэж, одоо хүртэл та нарынхаа өгсөн зэвсэг, тэргийг хадгалсаар байгаа шүү гэж хэлээд байх шиг. Тийм машинаар эх орноо хамгаалах юм гэнэ. Асаах гэж ноцолдсоор байгаад шатаад дуусах байлгүй дээ. Дээрээс нь далайсан газар нь далд орно шүү гэдгээ нотлоод ч байх шиг. Жуковын хөшөөнд цэцэг өргөж, төрийн хүндэт харуулаа зогсоосноос ч ингэж хардаж болно. Одоо бүр байтлаа хэлмэгдэгсэд, 1930-аад оны их хядлагын тухай ярьж хэлсэн Их хурлын гишүүнд хойд хөршийн Элчин сайдын яамнаас нь албан бичиг ирдэг болсон гэх юм билээ. Тэр нь явж, явж наадах чинь манай орны нэр хүндтэй холбогдож байна гэсэн утгатай гэж байгаа. Даанч үүнийг нь олон нийтэд дэлгээд, бодит байдлыг нь хэлчих эр зориг тэр нөхөрт дутагдсан байна. Тиймдээ ч хаалга үүд рүүгээ хялам хийх зуураа хүнд шивнэсэн гэсэн яриа гарах вэ дээ. Ер нь Оросоос айх, тахин шүтэх, даган дуурайх үзэл хорт хавдар мэт улам нэмэгдсээр байгаа.

Манай одоогийн дарга нар оросуудад саймширч байгаагийн бас нэг илрэл нь шатахуун, түлшний асуудал. Нөгөөдүүл нь байсхийгээд л шатахуунаа өгөхгүй хэмээн дарамталж, өөрсдийн дур хүслээ хангаж байна. Ингээд байхад л манай дарга нар өөр газраас шатахуун, түлшээ авах оролдлого огт хийдэггүй. Бусдаас авахаар оролдлого хийхээр хойд хөрш цахилгааны хязгаарлалт хийх гээд байна. Хэрэв тэгвэл бид лаа, шүдэнзээ бэлдэхээс өөр аргагүй гэсэн ухуулгыг ч хийсэн. Нэмээд энэ асуудлыг шийдэхэд нэлээд нэмэр болох Газрын тос боловсруулах үйлдвэр ч чухам юу болж байгаа нь бүдгэрч, алсарсаар байна. Улмаар өдгөө 20-иод жил ярьж байгаа дээрх төслүүд шиг болох ч магадлалтай. Энэ хугацаанд уг нь улс юм бол улс шиг байх цаг хугацаа өнгөрлөө. Улс гүрний хоорондын харилцаанд мянган сайн ах, сайн дүү гэж байдаггүйг өнгөрсөн цаг хугацаа бидэнд хангалттай харууллаа.

Түүнээс биш улс нийтээрээ “Цүнх баригч” маягтай явсаар бид юу ч хожсонгүй. Угаас “цүнх баригч” нар олигтой хожилд хүрч, өөдөлж дэвшсэн түүх ч байхгүйг манай намууд, түүнийг дагасан долдой нарын түүх бэлэн гэрчилнэ. Тиймээс бид одоо нэг талдаа бүрэн гарах хэрэгтэй байна. Нэг бол улс шиг улс болон хөгжөөд, дэлхийн бусад улс оронтой ижил тэнцүү харилцаж, өөрийн эрх ашгийг нэгдүгээрт тавиад, хөдөлгөж болох бүхий л төсөл хөтөлбөрүүдээ зоригтойхон хөдөлгөх хэрэгтэй. Аль юм болгонд хойд хөршөөсөө айж, эсвэл тэдэнд саймширч гаргасан бодлого бүрээ эргэн харж, ухраан засаж явах вэ, дарга нар аа. Үгүй бол “Сайн ах” нарынхаа дагаар орох гэсэн хоёр л сонголт байна. Саяхан даа, Орос, Украины дайн эхэлсэн өдрийг тохиолдуулан АНУ-ын Элчин сайдын яамнаас дайныг эсэргүүцэгчдийн талд орооч ээ, байр сууриа тодорхой болгооч ээ гэсэн утгатай уриалга гаргасан нь ч бидний өнөөгийн байгаа байдлыг хэлээд байгаа хэрэг.

Ерөөс эх баригчид минь, эх орноо сайн сайхнаар удирдан чиглүүлнэ гэж бодож яваа бол удирдсан шиг удирдаад бусдын дарамт, халаас хоёрт ормооргүй байна. Үнэхээр чадахааргүй бол чадах хүмүүст нь хүлээлгэж өгөөд санаа амар хөлөө жийж суух хэрэгтэй шүү дээ. Энэ цаг үед Монгол Улс өөрийн биеэ даах эрмэлзэлтэй болж, түүндээ хүрэх эр зоригтой, ард түмэндээ ч тийм хүсэл тэмүүллийг суулгаж өгмөөр байх юм. Ард түмэн ч ингэж чадах зоригтой зоримог удирдагчдыг сонгож гаргаж ирэх хэрэгтэй байна. Бид 1989 оны ардчилсан хувьсгалыг Зөвлөлтийн нөлөөнөөс гарахын тулд л хийсэн гэдгийг одоо бүгд мартчихаад байх шиг санагдах юм.

Т.Дарханхөвсгөл

УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-УИХ-аас “Ногоон автобус”-ны асуудлаар Хянан, шалгах түр хороог хэзээ байгуулсан бэ. Яагаад энэхүү хороог байгуулах болов?

-Ардчилсан намын гаргасан санаачилга шүү дээ. Ингэхдээ ногоон автобусны худалдан авалтын талаар сонсгол явуулъя гэсэн. Тээврийн хүний хувьд тэрхүү санаачилга дээр нь би гарын үсэг зурсан. Манай намаас ч 10 гаруй гишүүн дэмжсэн. Ингээд энэхүү түр хороог байгуулах шийдвэр нэгдүгээр сарын 17-ны өдөр гарсан. УИХ-ын намрын чуулганы сүүлийн өдөр байсан юм. Ингээд түр хорооны гишүүд хуралдаад намайг даргаар нь томилсон.

-Таныг даргаар сонгосон анхны хурал хэзээ болсон бэ?

-Түр хорооны гишүүдийг 11 хүний бүрэлдэхүүнтэй баталсан. Тэр өдрийн чуулганы хуралдааны дараа анхны хурлаа хийж намайг дэмжсэн.

-Ногоон автобусны худалдан авалтыг хэрхэн шалгах юм бэ. Одоо ажил ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Нэгдсэн чуулганы хуралдаан завсарлаад гишүүд маань нэлээд ажилтай байлаа. Тиймээс бид ирэх долоо хоногийн даваа гаригт хуралдаанаа хийхээр болж байгаа. Үүгээр түр хороо шинжээчдээ томилно. Мөн шинжээч ямар хүрээнд, яаж ажиллах вэ гэсэн дүрмийг батална. Хоёрдугаарт, хянан шалгагч нараа ч мөн томилно. Ингээд нийслэл болон зохих байгууллагуудаас материалаа авна. Харин шинжээчдийг аудитын байгууллага, Төрийн өмчийн хороо, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам зэрэг газруудаас авна. Хянан шалгагчдын хувьд хуульчид, Төрийн худалдан авах газар зэргээс томилно. Тэдгээр хүмүүс маань материалуудтай танилцаад долоо хоног орчим ажиллах болов уу гэж харж байгаа. Одоо бол зөвхөн ногоон автобусны асуудал дээр ажиллах учраас нэг их хугацаа орохгүй байх. Ер нь бол дөрөвдүгээр сард хурлаа зарлаад 2-3 хоногийн дотор асуудлыг дуусгана гэж бодож байна.

-Энэ хэрэгтэй холбогдуулан хувийн хоёр компанийн захирлыг буруутгаад нэгийг нь хорьчихсон байгаа. Тэгвэл энэ хоёр хүн хуйвалдаад ийм хэрэг хийнэ гэдэгт хүмүүс тэр бүр итгэхгүй байна. Үүнд төрийн өндөр албан тушаалтан, эрх мэдэлтнүүд оролцсон байх боломжтой юу?

-Яг үүн дээр би одоо хариулж чадахгүй. Холбогдох материалуудыг бүгдийг нь цуглуулна. Бүгдийг нь үзээд шинжээчид дүгнэлт гаргана. Уг дүгнэлтээр бүх асуудал тодорхой болно. Компанийн оролцоо ямар байсан, сонгон шалгаруулалтыг нь яаж явуулсан, хөндлөнгийн нөлөөлөл нь юу байв, бичиг баримтууд нь яаж гарсан байна вэ гээд олон асуудал тодорно.

 -Түгжрэлийг бууруулах үндэсний хорооны даргаар ажиллаж байсан УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатарыг энэ хэрэгтэй холбогдуулан яллагдагчаар татсан гэдэг үнэн үү?

-Надад энэ талаар ямар ч мэдээлэл алга.

-Та саяхан өвөлжилт, хаваржилттай холбоотой пост оруулсан нь нэлээд хэл ам дагуулсан. Ер нь энэ жилийн зуднаар малчид маань өөрсдийн өмч болсон мал сүргээ бүрэн бүтэн авч үлдэх тал дээр юу хэлмээр байна вэ?

-Тухайн үед машин угаалгаж байх хоорондоо бодлоо цахим орчинд бичиж оруулсан. Хоёрдугаарт, би чинь хэдийгээр авто инженер ч гэсэн хөдөө орон нутаг, мал сүрэг, малчдаа дэмжих дээр 2017 оноос эхлэн тасралтгүй ажиллаж байна. Дээрээс нь орон нутгаас сонгогдсон гишүүний хувьд хүссэн хүсээгүй хөдөөгийн амьдралыг сайжруулах асуудлыг бодох ёстой. Гишүүн болохоосоо өмнө Булган аймагтаа би хоёр жил амьдарсан. Бидний хийсэн сургууль, цэцэрлэг, зам дагаж хөгжил гээд олон километр зам тавиад байдаг. Гэтэл эцсийн эцэст ард иргэдийн амьдрал дээшилсэн үү. Бахь байдгаараа байгаа нь үнэн шүү дээ. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар УИХ-аас гарч байгаа бодлого чинь дэд бүтэц, нийгмийн хөрөнгө оруулалтыг л бодож байгаа болохоос биш ард иргэдэд хөрөнгө оруулалт хийхгүй байна. Үе, үеийн Сангийн сайд нараас би чуулганы хуралдаан дээр яг ямар хөрөнгө оруулалтыг ард иргэдийн амьжиргаа, хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй сайжирч, хөл дээрээ босохын төлөө оруулж байгаа гэж асуудаг.

-Тэгэхээр ямар хариулт өгдөг вэ?

-Тэд энэ бол хувийн хэвшил. Мал чинь хувийн өмч. Хувийн хэвшлийн асуудалд төр оролцохгүй. Зах зээлийнхээ журмаар явах учиртай л гэж хариулдаг. Тэгээд л таг болдог. Гэтэл минийхээр бол “Иргэн баян бол улс баян” гэсэн өнцөг. Иргэн нь баян бол улс нь баян байна. Ингэхийн тулд иргэдээ баяжуулах, ажилтай болгох, цалин орлоготой байлгах асуудлыг нэн тэргүүнд бодохгүй бол болохгүй. Би бол “Баяжигтун” гэсэн уриатай л ажиллаад байдаг хүн. Тэгээд энэ хүрээндээ ЖДҮ-ийг хөгжүүлье гэдэг.

-Гэтэл ЖДҮХС-г нь хуваагаад авчихдаг шүү дээ?

-Яг тийм. Тэр үед нь би хөгжүүлнэ гэсэн мөртлөө хамаг ЖДҮ-ийн хөрөнгөө өөрсдөө авчихсан байдаг ийм УИХ тарцгаая гэсэн саналыг хүртэл тавьж байлаа. Малчид, хөдөлмөрчдөө ерөөсөө л хөл дээр нь босгох ёстой. Ингэхийн тулд ямар нэгэн зүйлээр дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Гэтэл би хувиасаа мөнгө гаргаж өгөөд, эсхүл банкнаас хөнгөлөлттэй зээл авч өгөөд байж чадахгүй шүү дээ. Харин хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй зээл, тусламж гаргах боломжтой бодлогыг л гаргаж тавих. Яагаад иргэддээ улсын төсвийн хөрөнгөөр тоног, төхөөрөмж өгч болохгүй гэж. Тэгээд би “Шинэ хөдөө” гэж хөтөлбөрийг санаачилж байлаа.

-Тэр тань хэдэн он билээ?

-“Шинэ хөдөө” хөтөлбөр анх 2017 онд эхэлснээс хойш өнөөдрийг хүртэл 10 гаруй тэрбум төгрөгийн тоног, төхөөрөмжийг иргэдэд олгосон. Трактор, хадлан, ногоо тарьж хураадаг тоног төхөөрөмжүүдийг хамтарсан өрх айлуудад олгож ирсэн. Булган аймгийн Сайхан суманд л гэхэд 20 гэр бүл хамтарч, газраа гаргахаар нь түрээсээр өгчихсөн. Одоо бол өвөлжөө, хаваржаагаа янзлах, ус худаг гаргах, хадлан тэжээлээ тарих, хураах ажлаа хийж байна. Яг л үүнийг нэгдсэн бодлого болгож явуулмаар байгаа юм. Бид өнөөдөр малчдадаа тусална гээд машин өвс ачаад явж байгаа ч нэг айлд очихдоо таван боодол өвс л болж байна. Цаашдаа яах юм. Цас зуд болох бүрд л хандивын аян эхлүүлээд, таван боодол өвсөө бариад гүйгээд байх юм уу. Харин түүний оронд нэгдсэн бодлого гаргаад авч чаддаггүй тоног төхөөрөмжийг нь түрээсээр өгөөд бэлтгэлийг нь хийлгэх хэрэгтэй.

-Зудтай газруудад яг одоо тусламж хүргэж байгаа. Гэтэл энэ тусламжийг хэтэрхий оройтчихлоо гэх хэсэг байна?

-Түрүүн хэлсэн, таван боодол өвсөөр нэгэнт муудсан малыг тэнхрүүлнэ гэж байхгүй. Дээрээс нь тэд чинь ямар өлсөж үхэх гэж байгаа хүмүүс биш. Гурил, будаа, эмнэлгийн тусламж өгөөд байна. Би яагаад жаахан эгдүү хүрээд тэгж пост бичсэн бэ гэхээр УИХ, төсөв дээр энэ асуудлыг ярихаар хэдэн малчдыг давраах гэлээ. Энэ чинь хувийн өмч гээд л эхэлдэг. Азийн хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлж, “Уур амьсгалын өөрчлөлтөд зохицсон мал аж ахуй” гэсэн төслийг ХХААХҮЯ-наас оруулж ирэхэд л 1400 малчинд хашаа барьж өгөх гэж байна гэсээр байгаад унагаасан. Тэгсэн мөртлөө өнөөдөр малчнаас нь илүү малд нь хайртай юм шиг нөхдүүд л гүйгээд байдаг. Уг нь УИХ дээрээ зөв бодлого гаргаад түүнийг нь дэмжээд явсан бол өнөөдрийн боодол өвсний тусламжаас чинь хавь илүү дээр байх байсан.

-Зарим нөхөд зудаар дамжуулан сонгуулийн сурталчилгаагаа бараг эхэлчих шиг боллоо. Та юу гэж бодож байна вэ?

-Би яг л наад өнцгөөс чинь хараад байгаа. Ер нь бид нэг зүйлийг зөв бодох ёстой. Цас зуд болохоор мал нь урууддаг. Тогтоож барих хашаа хороо байхгүй учраас араас нь явж байгаад амь насаа алддаг тохиолдол олон байна. Өмнө нь ч байсан л асуудал. Ингээд ярихаар Өмнөд Монголыг дуурайлаа гээд байгаа. Тийм биш. Бид хөгжлийг дуурайх асуудал болохоос Хятадыг дуурайж байгаа зүйл биш шүү дээ. Бүх зүйл хөгжөөд байхад заавал малаа дагаж явж байгаад эндээд байх шаардлага байхгүй. Байгалийн гамшиг болсон үед малаа хэд хоног дулаан хаших хашаа хороотой байж л хөгжих ёстой. Хагас эрчимжсэн байдлаар мал аж ахуйг хөгжүүлж болно. Өдөрт нь бэлчээртээ гаргаад оройдоо дулаан байранд хашаад байхад болохгүй юмгүй. Ер нь гадны туршлагаас харахад малыг дулаан хашаанд байлгаад байвал өвлийн жин алдагдал огт байдаггүй юм билээ. Одоо болохоор бид үнэхээр туйлдсан хэдэн малаа л арайхийж хавартай золгуулж байна. Өнөөдөр монголчууд бид долоо, наймдугаар сараас эхлэн шинэ мах идэж байгаад 11 дүгээр сард идшээ хийгээд хөргөгчиндөө хийчихдэг. Тэгээд бараг хагас жилийн туршид хөргөгчний мах идэж байгаа нь үнэн биз дээ. Малчид маань малаараа ашиг олох нь л чухал болохоос хээр гадаа дагаад л яваад байх нь тийм чухал биш. Гэтэл бид өмнөөс нь бэлчээрийн мал аж ахуй л хэрэгтэй гээд цахим орчинд бичээд сууцгааж байна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Иргэний зориг, ногоон намаас санаачлан 35 намын дарга нарыг уулзуулж, эвсэл байгуулахаар яригдаж буй юм. Харин өчигдөр намын дарга нар уулзалдав. Энэ үеэр Сайн Ардчилсан Иргэдийн Нэгдсэн Нам/САИНН/-ын дарга Б.Жагартай ярилцлаа.

---

-Өнөөдөр /өчигдөр/ 35 намын дарга нарын уулзалт боллоо. Үүгээр чухам юуг голлож ярьсан бэ?

-САИНН-ын даргын хувьд урилгыг хүлээн авч, уулзалтад санал санаачилгатай оролцлоо. Ер нь үе, үеийн сонгуулиар эвсэх тухай асуудал яригддаг. Гэхдээ яг ард түмэн, нийгмийн асуудлыг шийдэхүйц манлайлагчтай. Дээрээс нь сайн боловсон хүчинтэй, эв нэгдэлтэй ийм эвслүүд өнгөрсөн хугацаанд байгуулагдаж байсангүй. Дандаа ашиг сонирхол, бизнесийн зорилготой, ял наймаалцах, хувийн эрх ашгаа түрүүнд тавьсан эвслүүд байгуулагдаж, УИХ дээр кнопчид хийж байсан. Тийм болохоор би залуу хүний хувьд дэвшилтэт бодлого дэвшүүлж, нийгмийн өмнө хариуцлагатай байж чаддаг эвсэл байгуулагдаасай хэмээн хүсэж үүнд оролцож байна.

-Таны хүсээд байгаа шиг эвсэл байгуулагдах боломж хэр харагдаж байна вэ?

-Боломж харагдаад байна. МАН болон АН-аас бусад 35 намын дарга нараас 10 гаруй нь өнөөдрийн уулзалтад ирлээ. Ингээд асуудлаа тойрч суугаад ярилцаж байна гэдэг чинь бас нэг алхам. Яагаад ийм нэгдсэн том эвсэл байгуулах тухай хурал, уулзалт болж байна вэ гэхээр гуйлгачин, дарангуйллын бодлогоор улс орныг 34 жил удирдлаа. МАН, АН-ын авлигачид улс орноо өрөнд оруулж, ард түмэн нь ямар ч хуримтлалгүй, залуучууд нь хүсэл мөрөөдлөө биелүүлэх боломжгүй болгож, бүх уул уурхайг хуваагаад авчихсан. Нэг ёсондоо улс төрд монополь тогтоосон хэрэг. Энэ нь ард түмэнд энэ хоёр намаас өөр сонгох сонголт байхгүй, энэ хоёр л боловсон хүчинтэй гэсэн ойлголтыг өгчихсөн. Бид чинь хулгай хийснээрээ уралдаад байгаа юм уу.

-Та хэдийг хамаатуулан “Жижиг намууд” гэсэн нэг ойлголт яваад байдаг?

-Энэ хоёр нам чинь бусад намуудаа “Жижиг” гэж доромжилдог. Нөгөөдүүл нь ч бид жижиг нам гээд яриад хэвшсэн. Тэгэхээр миний хувьд энэ хандлагаа өөрчлөөсэй гэж намууддаа уриалж байгаа юм. Харин манай САИНН-ын хувьд анх байгуулагдахдаа л улс төрийн гурван том хүчний нэг гэдгээ зарласан. Мэдээж хэрэг МАН, АНхоёр олон жил ингэж явсаар байгаад өөрсдийгөө үндэсний хэмжээний нам гэж ярьж байгаа. Гэвч тэр нь гишүүнчлэлээрээ огт биш. Хулгай хийсэн, луйвраараа л алдаршсан болохоос бус дэвшилтэт бодлогыг одоо болтол нэвтрүүлж чадаагүй. Нөгөө л нэг хий эргэж, ядарсан ард түмэн дээрээ олон талт татвар ногдуулчихаад түүнийг нь цүнх баригчид, троллууд нь шимэгчилж амьдардаг. Харин арай шат дээгүүр ах, эгч нар нь уул уурхайн лиценз зарж байна. Ингэхээр чинь улсын хөгжил огт яригдахгүй байгаа юм. Гэхдээ улс төрийн намуудыг бүгдийг нь үгүйсгээд байж болохгүй. Одоо чинь нам хэрэггүй гэсэн хандлага гарсан. Үүнд нь нөгөө жижиг гэгддэг намууд нь хөөрхий арчигддаг. Тэгээд цүнхэндээ нэг гэрчилгээ, тамгатай бий болоод байна. Тийм болохоор улс төрийн намуудаа илүү төлөвшүүлж, олон намын тогтолцоогоо улам оновчтой болгож, тодорхой төрийн бүтцээр дамжуулан тухайн намын мөрийн хөтөлбөр, зорилго, чиглэлийг таниулж мэдүүлдэг болох хэрэгтэй. Ингэж байж ард түмэн сонголтоо сайн хийнэ. Улмаар парламентад олон намын төлөөлөл сонгогдоно.

Сүүлийн үед бүр нам худалдаж авдаг буруу хандлага бий боллоо. Ямар нэгэн олигархын бүлэглэлийг төлөөлсөн хүмүүс нам худалдаж аваад, түүгээр дамжуулан улс төрд гарахыг оролддог. Улс төрд байж гэмээнэ өөрсдийнх нь бизнес илүү амь бөхтэй, орлого сайтай байдаг болохоор тэд ингэж үхэн хатан зүтгээд байгаа юм. Одоогийн УИХ-д нөхдүүд бүгдээрээ улс төрийн зөнөг залгасан. Тийм болохоор тэд улс орныхоо өмнө үүрэг хариуцлага хүлээж чадахгүй байна. Залуу үедээ боломж өгч, ажиллах нөхцөлийг нь шилжүүлж өгдөг ухамсартай байх хэрэгтэй. Түүнээс биш 60, 70 хүртлээ улс төрд яваад байгаа нь буруу. Одоо бид улс төрийг залуужуулах хэрэгтэй байна.

-Хуулийн дагуу сонгуульд оролцох нам, эвслүүд ирэх сарын 25-ны дотор өөрсдийн мөрийн хөтөлбөрөө Сонгуулийн ерөнхий хороонд өгөх ёстой. Та нарын шинээр байгуулахаар яриад байгаа эвсэл нэлээд оройтоод байгаа юм биш үү?

-Эрх баригчид оройтох үндсийг нь тавьсан. Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэх явц нь намуудыг хоорондоо уулзаж ярилцах, эвсэх, асуудлыг ярих боломж олгоогүй. Бүгдийг нь түргэн дээр нь тавьсан. Тэгэхээр өөрсдийгөө жижиг гэж боддог намууд чинь томсгосон тойрог дээр очих, эсхүл хоорондоо эвсэх тухай ярихаар нэг талдаа оройтсон. Гэхдээ үнэхээр эх орноо гэсэн сэтгэл зүрх байвал миний хүсээд байгаа шиг том эвсэл байгуулагдаж болно. Харамсалтай нь эвсэл байгуулахад хэн нь тэргүүн болох вэ гэдэг дээр бүгд амбицаа хаяж чаддагүй. Тиймээс би бусад намуудын ах, эгч нартаа залуу үедээ улс төрийн эрхийг шилжүүлж өгөхөд таяг, тулгуур нь болоорой гэж хэлж байгаа. Нөгөө талдаа Төрийн ордон дотор МАН, АН, ХҮНгэсэн эвсэл бий. Гурван өөр нэртэй л болохоос бус тэд чинь нэг. Эдийн засаг, ашиг сонирхлоороо нэг цул.

-Чухам яагаад ингэж хэлж байгаа юм бэ?

-Даатгалуудын боссууд өнөөдөр УИХ-д сууж байна. Т.Доржханд чинь өөрөө нэг нь. Банк, шатахууны эзэд ч сууж байгаа. Б.Баттөмөр, Ц.Анандбазар нар чинь шатахууны эзэд шүү дээ. Манай улсын бүхий л зүйл дээр энэ хэдхэн хүмүүс эзэн суучихсан. Тиймээс энэ блокыг задлах ёстой. Энэ байдлаараа хэт удаан явах юм бол ард түмэн өр зээлээ төлж чадахгүй, улс орны дотоод байдал хурцадмал байдалд шилжих ч аюултай.

-Та түрүүн нэг хүний намын тухай ярьсан. Үнэхээр тийм байдаг юм уу?

-Орон нутгийн сонгуульд оролцдог байдлаас нь л харж болно. Ер нь сонгууль болохоос хоёр сарын өмнө гэнэтхэн эх орондоо хайр зарлаад гараад ирдэг. Тэгснээ сонгуулийн дараа сураггүй алга болдог. Миний хувьд дөрвөн удаагийн сонгууль үзсэн. Өнгөрсөн 2020 оны сонгуульд Хан-Уул дүүргийн ИТХ-д ялалт байгуулсан. Үүгээрээ юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр үнэхээр бусдын болоод нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээх гэж байгаа хүн бол бүхий л цагт үзэл бодлоо илэрхийлж байх хэрэгтэй. Үзэл баримтлал гэдэг маш чухал. Гэтэл ямар ч үзэл бодолгүй, зөрүүд, дөргүй бух шиг нөхөд байгаа юм шиг санагддаг.

-Тэгвэл ийм нам гэсэн тамга, гэрчилгээг нь л таны хэлснээр мөнгөтэй хүмүүс худалдаж аваад байгаа юм биш үү?

-Харин тийм. Намын дарга нь ямар нэгэн үзэл баримтлалгүй болохоор зөвхөн мөнгө л харагддаг. Үнэхээр том эвсэл байгуулагдвал сайн байна. Би дэмжинэ. Гэхдээ энэ эвслээр дамжиж нэг хулгайчийн савраас мултраад нөгөө хулгайчийн гарт орж болохгүй. Тийм болохоор нийгэмдээ хүлээн зөвшөөрөгдсөн, тендер авч байгаагүй, уул уурхайн лицензгүй, улсаасаа хулгай хийж байгаагүй хүнээр тэр эвслийг удирдуулах хэрэгтэй. Түүнээс биш хэн нэгэн олигархын хүүхэд, улс төрөөр дамжин ял наймаалцдаг эвслүүдийг ард түмэн арчин хаях хэрэгтэй.

-Танай намыг Дээд шүүх хүлээж авахгүй нэг хэсэг болсон бил үү?

-Тэгсэн. Нийтдээ 10 гаруй удаа буцаасан.

-Яагаад ингэж олон буцаасан юм бэ. Одоо чухам хэдэн гишүүнтэй үйл ажиллагаагаа явуулж байна вэ?

-Манай нам 2023 оны тавдугаар сарын 8-ны өдөр Улсын дээд шүүхэд бүртгэгдсэн. Нам байгуулах процесс 2021 оноос эхэлсэн. Тэгэхээр хоёр жил гаруй явж байж намаа байгуулсан. Бид одоогоор гишүүнчлэл дээр суурилахгүй байгаа. Мэдээж хэрэг манай намд элсэж, дэмжигчээр бүртгүүлэх нь нээлттэй. Манайх одоогоор 2000 гаруй гишүүнтэй. Харин намын даргыг болон намаас дэвшүүлж байгаа зорилтыг дэмждэг нийтдээ 100 мянга гаруй дэмжигчтэй. Манайх чинь хамгийн отгон буюу 37 дахь нам.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Техник технологийн дээд сургуулийн багш, улс төр судлаач Э.Энхтөртэй ярилцлаа.

---

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд байгаа “Гадаадын иргэнд 100 жилээр газар эзэмшүүлэх” гэсэн заалт асуудал дагуулж байна. Та энэхүү заалтын талаар юу хэлэх вэ?

-Энэ өөрөө яах аргагүй маргаан дагуулах асуудал мөн. Гэвч үүнийг ард түмэн ойлгож, хүлээж авч байгаа нь үндэсний үзэл санаатай шууд холбоотой. Учир нь газар бол ард түмний өмч. Түүнийг захиран зарцуулах нь 76 гишүүний эрх биш. Дээрээс нь нэг нам хэт олноор төрийн эрх барьж байгаа үед ямар ч хууль, Засгийн газрын өргөн барьсан хууль дэмжигдэх магадлал өндөр байдаг. Тийм учраас Монгол Улсад жинхэнэ утгаараа олон намын тогтолцоо бүрдэж, төлөвшсэн үед үүнийг яривал илүү өөр түвшний ойлголт гарах байх. Харин ийм цаг үед үндсэрхэг үзэлтэй монголчуудын хувьд үүнийг эсэргүүцэх нь тодорхой.

–Гэтэл Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг 2012 онд шинэчлэн батлахад энэ заалт байсан гэдэг зүйлийг ярьж байгаа шүү дээ?

-Тус хуулийг анх 1992 онд баталсан байдаг. Гэвч үүнийг ард түмэн тэр бүр анзаараагүй байсан. Эсвэл энэ асуудал тэгтлээ хүндээр сөхөгдөөгүй байсан нь нөлөөлж яг тухайн заалтыг ярьдаггүй байсан байж мэднэ. Харин одоо сонгуулийн жилд үүнийг оруулж ирсэн нь иргэдэд хүнд туссан байж болно. Түүнээс биш сонгуулийн бус жил Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг өргөн барьж хэлэлцүүлсэн бол олон нийт арай өөрөөр хүлээж авах байсан болов уу гэж харж байна.

-Засгийн газраас тус хуулийг өргөн барьсан. Гэтэл УИХ-ын дарга нь энэ заалтыг болиулах хуулийн төслийг хаврын чуулганаар хэлэлцүүлнэ гэдгээ мэдэгдсэн. Тэгвэл үүний цаана яг ямар улс төр яваад байна гэж та судлаачийн хувьд харж байгаа вэ?

-Ер нь манай улсын нийгэм, улс төрийн байдал өөрчлөгдөж байна. Яагаад гэхээр ард түмний итгэл үнэмшил өөр болсон. Өмнө нь сайхан зүйл ярьж, ухуулга, сурталчилгаа хийж болдог байсан. Гэтэл одоо хүмүүс аль нь зөв, буруу гэдгийг ялгаж салгаж ойлгодог болж байгаа. Тийм болохоор буцааж татаад, тухайн заалтыг хасахаас өөр аргагүй болж байна. Дээрээс нь эрх баригчид өмнө нь нэг асуудлыг босгож, ард түмнийг бухимдуулж байгаад дараа нь түүнийгээ засаж байгаа мэтээр нийгмийн сэтэлгээг удирдаж байсан. Ийм улс төрийн арга хэрэгсэл байна гэж хардах нөхцөл олон бий. Хүүхдийн мөнгөн дээр гэхэд л заримыг нь хаслаа гээд эсэргүүцээд эхлэхээр бүрэн олгохоор болсон. Ингэж тулгамдсан асуудал дээр нь тоглолт хийж, сэтгэл зүйгээр нь тоглодог. Ийм төрлийн улс төрийн оноо авах гэсэн зүйл бий болчихсон байна л даа. Гэвч энэ зүйл одоо алга болж байна. Учир нь өнөөдөр хүн бүр мэдээ мэдээллийг эх сурвалжаас нь олж аваад үнэн, худлыг нь шүүдэг болж байна.

-Бүр тодруулж асуувал Л.Оюун-Эрдэнэ, Г.Занданшатар гэж хоёр хүн хоорондоо толхилцоод эхэллээ гэж харж байгаа хүмүүс байна. Үүнийг та юу гэж бодож байна вэ?

-Яг энэ хоёр хүний цаана юу болж байгааг хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ манай улс энэ жил дахиад л авлигын индексээрээ байр ухарлаа. Энэ бол төрд байгаа хүмүүс нь авлига, хулгайтайгаа жинхэнэ утгаар нь тэмцэж, таслан зогсоож чадахгүй байгаагийн үр дүн.

-Хэдхэн сарын дараа сонгууль болох гэж байгаа учраас хэн хэнийгээ намнах гэсэн үйлдлээсээ болоод Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг баталж чадахгүй байна гэсэн хардлага байгаад байна. Уг нь хэт олонхоороо төрийн эрх барьж байгаа намын Засгийн газраас оруулсан хууль батлагдах магадлал өндөр шүү дээ?

-Энэ бол байж болох асуудал. Нүүрсний сонсгол зохион байгуулаад Д.Амарбаясгалан гэж хүнээ дуугүй болгочихлоо шүү дээ. Араас нь ногоон автобус, нийслэлийн газрын наймаа гээд олон асуудал сонгуулиас өмнө гарах байх. Тэгэхээр улстөрчид, фракцуудын зөрчил үүн дээр байхыг үгүйсгэхгүй.

-Улстөрчдийн ийм тэмцэл, нэг том хэрэг илрүүлж сонсгол хийж байгаа нь өнөөгийн нийгэм, ард түмэнд ямар нөлөө үзүүлэх вэ?

-Агаарын бохирдол, замын түгжрэл өнөөдөр хүмүүсийн сэтгэл зүйд ямар сөрөг нөлөө үзүүлж байгааг хүн бүхэн л хэлж байна. Бид үүнийг олон жилийн өмнөөс ярьж ирсэн. Гэтэл яг сонгуулийн жилд ярьж, буруутай этгээдүүдийг олно гээд байгаа нь дээр хэлсэн хардлагыг төрүүлээд байгаа хэрэг. Ер нь иргэдийнхээ өмнө тулгамдсан асуудлыг одоо л олж харж буй мэтээр хандаж өөрсдийнхөө эрх ашгийг бодсон, өрсөлдөгчөө намнах гэсэн зорилготой байж мэднэ.

-Тэгвэл өмнө нь хийсэн сонсголуудаас үр дүн гарсан уу?

-Гараагүй. Яагаад гэхээр цаана нь эрх мэдэлтнүүд, том эрх ашиг байгаа учраас үр дүн гарахгүй байна. Аалзны тор шиг болтлоо хоорондоо сүлбэлдчихсэн болохоор бие биедээ хариуцлага хүлээлгэж чадахгүй байгаа юм. Бүгд шахуу л Хөгжлийн банкны хэрэг, нүүрсний хулгайд нэр холбогдлоо. Гэтэл өнөөдөр хариуцлага хүлээсэн нь хэн байна. Дунд шатанд ажиллаж байсан хэдэн хүн нь л ял авсан байх.

–Та түрүүн авлигачиддаа хариуцлага тооцож чаддаггүй нь авлигын индексээр ухрах шалтгаан болсон гэж хэлсэн. Тэгвэл төр засгаас сүүлийн хэдэн жилийн турш авлигатай тэмцээд байна л гээд байгаа шүү дээ?

-Эрх барьж байгаа МАН-ын “Алсын хараа 2050” хөтөлбөрт авлигагүй засаглалыг бий болгоно гээд уг нь оруулчихсан. Даанч ийм нийгэм бүтээнэ гэсэн мөртлөө бид чинь бүхий л үзүүлэлтээр ухраад байна.

-Энэ удаагийн сонгуулийн үр дүнгээр тэгвэл бид авлигатайгаа тэмцэж чаддаг, хариуцлага тооцдог нийгмийг бий болгож чадна гэсэн итгэл хэр байна вэ?

-Томсгосон тойргийг миний хувьд дэмжиж байгаа. Жалга, довоор сэтгэж байсан бол одоо ядаж бүсийн хэмжээнд хийдэг, сэтгэдэг болъё гэж байна. Энэ нь зөв. Гэвч ард түмний зөв сонголт л чухал шүү дээ. Түүнээс биш өнөө л танил тал, мөнгө төгрөг амласан нөхдийг сонгоод байвал бид тийм нийгмийг бүтээж чадахгүй. Ер нь манай улсад УИХ-ын гишүүд дутаагүй. Харин хийж бүтээх сэтгэл, зүтгэл нь л дутсан.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ