Author: Даваанямын Даваасүрэн

“Хурд” хамтлагийн гитар­чин, ая зохиогч Д.Отгонбаяртай
ярилц­лаа. Тус хамтлагийнхан ирэх сарын 29, 30-нд 20 жилийн ойн тоглолтоо “UB
Palace”-д  тавих гэж байгаа юм.

-Юуны өмнө 20 жилийн ойн баярын мэнд хүргэе.
Энэ жил ойгоо тохиол­дуулж олон ч тоглолт хий­лээ шүү?

–Баярлалаа. Монголын урла­гийн 20 жилийн түүхийг “Хурд” хамтлаг тасралтгүй бүтээлцэж, өөрсдийн
түүхийг мөн бичиж иржээ. Тиймээс энэ 20 жилийн ойг нэг өдөр тэмдэглээд өнгөрөөх
бус 2013 оныг дуустал төсөл боловс­руулж, үүнийхээ дагуу ажиллалаа. Өнгөрсөн гурав­дугаар
сард эмэгтэй­чүүддээ зориулж “Март-8”, цэргийн баяраар эрчүүддээ зориулж “Цэргийн
бодол” зэрэг олон тоглолт хийлээ. Энэхүү тог­лол­туудаа биднийг сонсдог, сонс­соор
ирсэн үнэнч фенүүд­дээ зориулж үнэ төлбөр­гүйгээр тогло­сон. Мөн саяхан Өвөр Монгол,
Эрдэ­­нэт, Дархан зэрэг хотуудад аялан тоглолтоо хийж орон нутгийн фенүүдтэйгээ
уулзаад ирлээ. Харин энэ удаагийн тоглолт бол жинхэнэ тэсрэлт байх болно.

-Яг ямар тэсрэлт байх бол. Уншигчдад сонир­хуу­лаач?

-Монголын ард түмэн мэдэх байх. Манай хамтла­гийнхан
их даруухан. Хийх ёстой уран бүтээ­лээ л хийхээс биш тэглээ, ингэлээ гээд шуу­гиан
тариад, гайхуулаад бай­сан юмгүй. 10, 15 жилийн ойн тоглолтоо ч тэр даруухан хийж
байсан. Харин 20 жил гэдэг бол багагүй хугацаа. 20 жилийн өмнө дөнгөж 18, 19 настай
байсан хөвгүүд өнөө­дөр нас биед хүрц­гээж, том боллоо шүү дээ. Үүнтэй адил уран
бүтээлийн сан ч мөн арвижсан байна. Тиймээс энэ удаа тоглолтдоо яахын арга­гүй хүч
өгч, их хариуц­лагатай хандаж байгаа.

-“Хурд” гэдэг хамтлаг 20 жилийн өмнө хэрхэн урлагт
хөл тавьж байснаа дурсах­гүй юу. Одоогийн өндөр­лөгөөс эргээд харахад бас л сонин
байдаг болов уу?

-Тэгэлгүй яахав. Эргээд бодо­ход их сайхан мэдрэмж
төрдөг. Урлагийн тайзаа орхил­гүй, банзан гитараа гараасаа салгалгүй явсаар нэг
л мэдэхэд 20 жилийг ардаа орхисон байна. 
“Хурд” хамтлаг тэртээх 1993 оноос эхлэн өнөөг хүртэл тасралт­гүй, ухралтгүйгээр
уран бүтээ­лээ туурвиж ирсэн бай­на. Анх манай хамтлагийнхныг уран­хай жинстэй,
урт үстэй, бөөн гинж, төмөр зүүчихсэн тайзан дээр гитар бариад гарахад үзэгчид мэл
гайхаж бүр “Тайз­наас зайл” гэж хөөж байлаа. Аргагүй ш дээ хүзүү, хоолойн­доо бөөн
төмөр зүүгээд өөрс­дийгөө рокууд гээд нэрлэ­чихсэн хүмүүсийг тухайн үеийн нийгэм
хүлээж авахад хүнд байлгүй яахав. Бид нар тайзан дээр гараад өөдөөс янз бүрийн хог
шидэж байхад л “Дөрвөн хөлтэй болж төр­сөн хөх чоно миний буруу юу…” гээд л дуугаа
дуулж байсан. Залуу хүмүүс их зориг­той байж. “Хурд” гэдэг хамтлагийг нийгэмд хүлээн
зөвшөөрөгдсөн, хэдэн мянган фентэй болгох болно гэж өдөр шөнөгүй зүтгэдэг бай­сан.
Үнэхээр тэр хүсэл мөрөө­дөлдөө бид хүрч чадсандаа баяртай  байна. Одоо “Хурд” хамтлаг өөрийн гэсэн орон зай,
үнэнч фентэй болсон байгааг харах, мэдрэх сайхан санагддаг шүү.

-Мэдээж өнгөрсөн хуга­цаанд хүлээн зөвшөөрөгд­сөн
хамтлаг болохын тулд амаргүй байсан байх. Нийг­мийн өөрчлөлтөөс авахуу­лаад л?

-Тухайн үед “Хөх чоно” дууг дуулаад гарч  ирэхэд жаахан урлаг ойлгодог, урла­гийн мэдрэмжтэй
нэг хэсэг нь үнэхээр энэ хамтлаг өөрч­лөлт, шинэчлэл авчирч байна гэж хардаг байсан.
Харин үлдсэн хэсэг нь хийх юм аа олж ядсан орцны хэдэн гитар­чид гэдэг нүдээр хардаг
байлаа. Яагаад гэхээр 1990-өөд онд хөлтэй болгон Эрээ­нээс бараа зөөж, Орос руу
гаргаж, тарваганы арьс хил давуулж бай­сан цаг. Урла­гийн томчууд хүртэл амьд­ралын
эрхээр ганзагын най­маанд орж байсан байх­гүй юу. Яг энэ үед манай хамтлагийнхан
хэн нь ч ганза­гын наймаа хийж, компа­нийн захирал болно гэж явалгүй банзан гитартаа
үнэнч үлдэж чад­сан юм. Бид өнөөгийн ирээдүйгээ үнэхээр харж чадсан хэрэг. Шант­рах
үе байсан хэдий ч хэзээ ч тайзаа орхиж, гитараа зарж иднэ гэсэн бодол төрж байгаагүй
юм шүү.

-Одоо ч гэсэн үү?

-Тэгэлгүй яахав. Магадгүй “Хурд” хамтлаг цаашдаа
20 жил, 30 жил байхыг үгүйс­гэхгүй. УИХ-ын гишүүн болж, компанийн босс болъё гэж
хэзээ ч бодож явсангүй. Зөв­хөн ийм уран бүтээл хийж, ингэж үзэгчдээ баярлуулъя
гэж амьдарч ирсэн.

-Танай хамтлагийг гэр бүлийн хамтлаг гэдэг. Ямар
учраас ах дүүст хамтлаг байгуулах  санаа төрөв
өө?

-Энэ их сонин түүхтэй. Би 1991 онд анх “Харанга”
хамт­лагт соль гитарчин байлаа. Нуулгүй хэлэхэд тэр үед надаас өөр мундаг гитар
тоглодог хүн байгаагүй. Ингээд 1992 онд басс гитар­чин Б.Наран­баатар, Д.Ган­баяр
ах бид гурав хамтлагаа байгуулж бэлтгэлээ эхэлж байсан. Манай бөмбөрчин Нааяа маань
бас хамгийн шилдэг гитарчин, манай дүү Отгонбаатар болохоор “Нисванис” хамтлагт
бөмбөр­чин хийдэг байсан. Тэгээд үнэхээр бид нар нийлж хамт­лаг байгуулах хэрэгтэй
юм байна гэж бодоод дүүгээ хамт­лагтаа авч гар нийлж байлаа. Бид нарыг гэр бүлээс
гадна заяагдсан урлагийг мэдрэмж  холбож байсан.
Ингээд бид гоцлол дуучны эрэлд гарсан. Цогоогоос өмнө эрэгтэй, эмэгтэй нийтдээ
87 дуучинг бид хамтлагтаа авах гэж шалгаж үзсэн байдаг юм билээ.

-Тийм үү. Тэгээд Цогоог яаж олж авав?

-Тухайн үед орон нутгаас хүр­тэл олон дуучин ирж
шал­гуулж байсан. Өвөрхангай аймгаас шал­га­­руулалтад оро­хоор тухайн үед ая зохиогч
Ишхүү ирж байсан юм. Ишхүү “Зураг шиг бүсгүй” дуугаа дуулж шалгууллаа. Тэгсэн “Соёл-Эрдэнэ”,
“Харан­га” зэрэг ах нар буюу жинхэнэ алтан үеийнхэн маань “Наадах чинь ёстой сайн
дуучин болно” гэдэг байгаа. Ингээд бид шалга­руулаад авах юм болж бай­тал яалт ч
үгүй Зүүнбаянгаас Цогоо маань цэргээс халаг­даж ирээд “Чоно-2” дууг дуулж шалгуу­лаад
үнэхээр гайхамшигтай дуулж, чадал­тай гэдгээ харуулсан. Ингэж л бид бүрэн бүрэлдэхүү­нээ­рээ
болсон юм даа.

-Тэгээд удалгүй “Цэр­гийн бодол” дуу гарсан байх
нь ээ?

-Тийм. “Цэргийн бодол” дууг манай Цогоо үнэхээр
ард түмэнд хүргэж чадсан. Одоо хүмүүсийн хайртай дуу хэвээ­рээ байна гэдэг бол гайхал­тай
авьяас. Цэргийн бодол дууны клип тухайн үед МҮОНРТ-ээр өдөрт 12 удаа цацагд­даг
байлаа ш дээ. Энэ үеэс л манай хамтлагийн мандан бадрах үе эхэлсэн. Тэгээд “Үнэгүй
юм”, “Чи минь байгаа болохоор”, “Арван гурван ааш”,  “Цоглог оюу­тан”, “Хайрын
сарнай” “Эх орон” дуунуудаа дуулж, метал рок чиглэ­лийн аязуу­дыг бөмбөрийн нүргээн­тэй
хослуулж, анх хурдан рок гэсэн төрлийг Монголын урлагт сэвэл­зүүлж чадсан юм.

-Сүүлийн үед амьд хөгж­мийн хамтлаг таны үеийг
бодвол их болж. Бараг ихэвч­лэн та нарын шавь биз?

-Би 1997 оноос эхлэн гита­рын сургалт явуулсан.
Энэ хугацаанд хөгжмийн мэдрэмж­тэй олон хүүх­дэд гарах гарцыг нээж өгсөн байх гэж
бодож байна. “Play time”, “Coken beat” хөгжмийн наад­муудад оролцож буй хамтлаг,
дуучдын бараг 90 хувь нь миний шавь байх шүү. Шинэ залуу уран бүтээлчид мэдээж заавар,
зөвлөгөө авах гээд байнга шахуу л ирнэ. Тэр болгонд нь би зөвлөгөө харамгүй өгдөг.

-Тоглолтодоо зориулж алтан пянз, гитар хийлгэж
байгаа гэж сонссон?

-Ер нь тоглолтдоо зориулж “Хурд”-ыг илтгэх цамц,
ном, барим­тат кино гээд олон зүйл хийж байна. Үүнээс хамгийн онцлогтой нь “Алтан
пянз”. 1970, 1980-аад оны уран бүтээлчид пянз гаргадаг байлаа. “Баян Монгол”, “Соёл-Эрдэнэ”,
уртын дуучин Н.Норов­банзад гуайн пянз гаргаж байсан. Түүнээс хойш Монголд пянз
хийсэн удаагүй. Бид анхнаа­саа л алтан пянзаа гаргаж түүхэнд нэрээ үлдээ­хийг мөрөөд­дөг
байсан.Бидний мөрөөдөл одоо л биеллээ олж байна.

-Хэчнээн төгрөөр бүтэж байгаа бол?

-Одоохондоо нууц. Мэдээж өндөр гарч байгаа. Харин
“Хурд” нэртэй гитар 100 ширхэг захиал­гаар хийг­дэж байна. Хонконгт хийж байгаа.

-Энэ гитараа зарах юм уу?

-Бас л тодорхойгүй байна. Тоглолтын өмнө зарлах
бол­но. 20 жилийн турш бидэнтэй хамт бай­сан уран бүтээлчид, дэмжиж тусал­даг найз
нөхөд, үнэнч фенүүддээ бэлэглэх байх. Гэхдээ бид өмнө нь нийтэд зарлах болно. Мөн
энэхүү тоглолтдоо зориулж шинэ цомог, CD гаргаж байна. Мөн бүх 12 CD-нээс  орсон “Алтан-12” гэсэн нэртэй CD-гээ хэвлүүж байна.
Тоглолтын өмнө бэлэн болно.

-Тоглолтод хэдэн дуу дуулах бол?

-200 гаруй дуунаас шилэг­дэж 36 дуу дуулна. Дандаа
оргил гэсэн дуугаа дуулах болно.  Маш олон
хүний хүсэл мөрөөдөл энэ 20 жилд байгаа шүү гэдгийг харуулах болно.

Д.ДАВААСҮРЭН

О.Цэрмаа, охин С.Оюунцэцэг БНАСАУ-ын Ерөнхийлөгч Ким Ир Сений хамт. 1989.01.16

Монгол Улс БНАСАУ-тай дипломат
харилцаа тогтоосны 65 жилийн ой өнөө жил тохиож байгаа билээ. Үүнтэй холбоо­той­гоор
“Кимжөнирхва” нийгэм­лэг “Мөнхийн цэцэг” амьд цэц­гийн үзэсгэлэнг зохион байгуул­лаа.
Үзэсгэлэнгийн үеэр тус нийгэмлэгийн тэргүүн С.Содбаатартай ярилцсан юм.

-Таныг ээжийнхээ дурсгалд зориулж
энэхүү үзэсгэлэнг санаачилсан гэдэг. Ээжийнхээ тухай яриач?

-Миний ээж эгэл ардаас гарал­тай тогооч
хүн байсан. Бурхны оронд залраад гурван жил болж байна. Насаараа хүний төлөө зүтгэсэн
хүн дээ. 1950-иад онд БНАСАУ дайны хөлд нэрвэгдэж, тухайн орны нийгмийн байдал хүнд
нөхцөлтэй тулгарсан. Энэ үед манай хоёр улс хамтын хэлэлцээр байгуулж дайнд эцэг,
эхээ алдсан бүтэн өнчин хүүхдүүдийг Монголд авчирсан гэсэн. Тэр хүүхдүүдийг өсгөж,
өндийлгөх ажилд ээж гол үүрэг гүйцэтгэсэн.

-Өмнө нь ЭМЯ-д ажилладаг байсан
гэлүү?

-Тийм. Дайны хөлд эцэг, эхээ алдсан
тэр жаахан амьтдыг хоол­лож ундлах ахлах тогоочийн ажилд томилогдож л дээ. Уг нь
Эрүүл мэндийн яамны тогооч хийж бай­гаад дарга нарынхаа тушаалаар энэ ажилд хуваарилагдсан
байдаг.

-Тухайн үед хичнээн хүүхэд ирж
байсан юм бол?

-1953 онд юм байна. 2-5 насны эрэгтэй,
эмэгтэй нийт 200 хүүхэд ирсэн. Одоо  Зайсанд
хуучны хоёр шар байшин байдаг ш дээ. Тэнд хүлээж авч байсан. Монголын талаас, багш
сурган хүмүүжүүлэгч, тогооч гээд арваад ажилтан ажил­даг байсныг би санадаг. Бас
БНАСАУ-ын талаас хоёр орчуу­лагч эмэгтэй, 10 гаруй хүн хамт ирж байсан.

-Та тэр үед хэдэн настай бай­сан
юм бэ?

-Бараг тав, зургаан настай байсан
байх. Ямар ч байсан тухайн үед болсон зүйлийг сайн санадаг юм. Ээж зөвхөн хоол хийж
өгөөд зогсохгүй бүхий л ажилд тусална. Тэр олон хүүхдүүдийн хувцсыг угаана. Гар
нүүрийг нь угааж өгч, үсийг нь самнана. Өвдсөн үед нь хүртэл хажууд шөнөжин сахина.
Бараг бид нараас илүү анхаарал тавьдаг байсан.

-Дайны хүнд хэцүү, хоол унд олдохгүй
өлмөн зөлмөн байд­лаас дахиад тэс өөр уур амьс­галд дасан зохицоно гэдэг балчир
хүүхдүүдийн хувьд амаргүй бай­сан байх даа?

-Энэ тухайн ээж дурсаж ярьдаг байсан.
Тэр айхтар дайн дажинтай орноос ирсэн болохоор эхний хэдэн сар үнэхээр хүнд байсан
гэсэн. Их дуу чимээтэй машин тэрэг явахаар айгаад орон доогуур ор­чих­но. Аав, ээжээсээ
хагацсан нялх амьтад чинь шөнө болгон хар дарна, халуурна, унтахгүй уйлаг­на­на,
орондоо шээнэ гээд янз бүрийн л юм болдог байсан гэдэг. Ихэнх хүүхдүүд манай хоолонд
дасахгүй хордлого өгнө. Мах идэж чадахгүй гүйлгэнэ.  Уур амьсгал таарахгүй ханиад хүрнэ, хатгаа авна
гээд ер нь их эмзэг байсан гэдэг. Бас биеэр нь яр шарх туур­чих­сан нэлээд удаан
эмчилсэн юм билээ.

-Ихэвчлэн ямар хоол идэх үү?

-Тос, өөх багатай будаатай хуурга,
будаатай цай, сүүтэй будаа их амтархаж иднэ. Тэгээд нэг их удаагүй ээжийн хоолонд
дассан байгаа юм. Манай ээж чинь хачин сайхан хоол хийнэ. Өөрөө хийсэн хоол шигээ
хүнийг татах увидастай, буянтай хүн байсан юм. 

-Таны хувьд бага нас чинь тэр хүүхдүүдтэй
их холбоотой биз. Хэрхэн найзалдаг байв?

-Тэгэлгүй яахав. Туул голын эргээр
хамт зугаална. Голд сэлнэ. Тэр хүүхдүүдийн усан гахай нь надад гоё санагддаг байлаа.
Бүр крантнаас ус дүүргэж байгаад л тоглоно. Ямар сайндаа усан гахай­гаар нь тоглохын
тулд солонгос хүүхдүүдийн байрладаг дотуур байранд хааяа хонож ээждээ заг­нуулдаг
байсан.

-Яаж хэл, амаа ойлголцдог байсан
юм бэ?

-Зургаа, долоотой болоод ирэ­хэд нь
тэдэнд зориулсан тусдаа сургууль хүртэл байгуулсан. Мон­гол хэл заана. Тэдний насанд
сургуульд ямар хичээл заадаг, тэр бүх хичээлийг орно. Нэг ёсондоо солонгос хүүхдүүд
манай школоор сурч, амьдарч байсан байхгүй юу. Тийм болохоор ойлголцоно. Байн­га
хамт тоглоод солонгосоор ойр зуурын юм ярьдаг болчихсон юм. Эдгээр хүүхдүүдэд зориулсан
зуслан хүртэл Жигжидэд гарч байсан ш дээ.

-Тэгээд хэзээ нутаг буцсан юм бэ?

-1952 онд ирээд 1959 оны намар нутаг
буцсан. БНАСАУ  улс төрийн байдал намжиж нутаг
буца­хаар болсон юм. Тэднийг хүүхдийн зохиолч П.Хорлоо гуай, сургуу­лийн захирал
Долгормаа, ээж гурав хүргэж өгч байсан. Долоон жил хамт байсан хүүхдүүд чинь бүр
элэг нэгтээ болчихдог юм билээ. Салах гэж бөөн уйлаан болж байс­ныг санадаг. Солонгос
хүүхдүүд ээжийг Цэрмаа Өмөни гэж дууддаг байсан. Бүгд л миний төрсөн ээж гэцгээнэ.

-Одоо тэр хүүхдүүдтэй холбоотой
байдаг уу?

-Үгүй. Гэхдээ ээж гурван ч удаа БНАСАУ
очиж байсан. 30 жилийн дараа буюу 1989 онд тус улсад Ким Ир Сен Ерөнхийлөгчийн урилгаар
очиж байсан. Ким Ир Сен Ерөнхий­лөгч ээжтэй бараг 40 минут ярил­цаж “Дайны хүнд
жилүүдэд манай улсын өнчин өрөөсөн хүүхдүүдийг эхийн хайраар асарч хүмүүжүүл­сэн
танд Солонгосын ард түмний өмнөөс талархал илэрхийлье ” гэж хэлсэн гэсэн. Түүхэндээ
БНАСАУ ерөнхийлөгч Ким Ир Сен гадны ямар ч албан тушаалтан байсан тэгж удаан хүлээж
аваагүй гэдэг юм билээ. Ээжийг бүр хамгийн сайн найз гэж хэлсэн байсан. Тэгээд ээжтэй
тухайн үед манайд ирж байсан 10 гаруй хүүхэдтэй уул­зуул­сан гэсэн. Бүгд л сайхан
мэр­гэ­жилтэй, сайхан залуус болчих­сон ээжийг хараад уйлж, тэвэрч байсан гэж дүү
маань хэлдэг. Манай Оюунцэцэг дүү хамт явсан байхгүй. Тухайн улсын улс төрийн дэглэмтэй
холбоотой байх. Бидэнд тэр үеийн хүүхдүүдээс чинь тэнд тэд байгаа гэж хэлэхээс биш
нүүр тулж уулзуулдаггүй. Саяхан Ким Нам гээд 60 гаруй настай эмэгтэй байдаг гэж
дуулсан. Улс төрийн салбарт нэлээд том албан тушаал хашдаг хүн бий гэнэ лээ. Нөхөр
нь бас том улс төрч байдаг гэж дуул­сан. Бусдыг нь бол мэдэхгүй. Ямар­тай ч ээжийн
минь буян заяагаар олон хүүхдүүд сайхан амьдарч байгаа гэдэгт ямагт итгэлтэй бай­даг.

-Ээжийнхээ дурсгалыг яагаад заавал
энэ улаан цэцгээр илэрхийлэх болсон юм бол. Ямар учир утгатай цэцэг вэ?

-Энэ цэцгийг хайтан буюу мөн­хийн
цэцэг гэж нэрлэдэг. Мөнхийн амьдрал гэсэн утгатай. Үнэхээр сонин түүхтэй. Өөд болсноос
нь хойш ээжийнхээ төлөө ямар нэг зүйл хиймээр санагдаад болдоггүй. Тэгсэн нэг өдөр
энэ цэцгийг зүүдлээд. Ээж бид хоёр БНАСАУ-ын Ерөнхийлөгчөөр Ким Чен Ир байх үед
очиж байсан. Тэгэхэд мөнхийн цэцэг Ерөнхийлөгчийн ордны хаа сайгүй тавьсан харагд­сан.
Ээж хараад “Яасан гоё цэцэг вэ. Манайд ургах болов уу” гэж байсан юм. Тэр зүүдэнд
орсон хэрэг л дээ. Мөнхийн цэцгийг Со­лон­госын ард түмэн их дээдэлдэг.

-Төрийн тэргүүнтэй нь хол­боотой
гэж сонссон юм байна?

-Японы эрдэмтэн энэ цэцгийн үрийг
анх удаа хоёр өөр үрнээс гаргаж авсан гэсэн. Тэгээд Ким Чен Ир Ерөнхийлөгчид бараалхахдаа
бэлэглэж байсан юм байна. Тэр явдлыг бэлгэшээж бүхий л улс төрийн арга хэмжээ, тэмдэглэлт
баярт мөнхийн цэцгийг хүндэтгэн залдаг түүхтэй болсон гэсэн. Тий­мээс ээжийнхээ
хүслийг биелүүлж энэ цэцгийн үрийг авах саналаа одоогийн Ким Чен Ун Ерөнхий­лөгчид
захиагаар бичсэн юм. Энэ саналыг минь их сайхан хүлээн авч “Цэрмаа Өмөнигийн хүүд
үрсэлгээ явуул” гээд бараг 2000 үр өнгөрсөн жил илгээсэн. Хойд солонгосчууд одоо
ч гэсэн ээжийг минь “Цэрмаа Өмөни” гэдгээр нь мэддэг юм билээ.

-Ээжийн тань хоолыг идэхээр Цэдэнбал
дарга өөрийн биеэр ирдэг байсан гэсэн яриа бий?

-Миний ээж үнэхээр сайхан хоол хийнэ.
Зөвхөн монгол гэлтгүй орос, унгар хоол хийдэг байсан. Ээжийг 15 настай байхад Сүхбаа­тар
жанжны гэргий Янжмаа гуай анх Хөвсгөлөөс хотод авчраад тогоочийн мэргэжилтэй болгосон
юм билээ. Сайд нарын эмнэлэгт тогоочоор ажиллаж байхад Цэдэн­бал дарга ээжийн хоолыг
идэх гээд эмнэлэгт очдог байсан гэсэн. Тухайн үеийнхээ төр нийгмийн томчуудын хоолыг
ээж л хийдэг байсан.  Ямар сайндаа аав намын
үүрийн дарга ажилтай мөртлөө ар гэрийн бүх л ажлыг зохицуулдаг байсан.

Д.ДАВААСҮРЭН

Гурвалжингийн гүү­рийг зорилоо. Учир нь иргэдийн дунд цемен­тийн
үнэ нэмэгдсэн, хомс­дол бий болсон зэрэг яриа тархжээ. Үүнтэй хол­боотойгоор Гурвалжин­гийн
гүүрт байрлах це­ментийн бөөний цэгүү­дээс сурвалжлагаа бэлтгэ­сэн юм. Хуучин
44 гэсэн нэр­тэй цемент зардаг чин­гэлгүүд татан буугд­жээ. Зөвхөн гүүрний зүүн
талд байрлах том бето­нон ха­шаанд вагоны чин­гэлгээс шууд худалдааг явуул­даг болж.
20 гаруй чингэлэг цементтэй вагон зогсчээ. Чингэлэг бүр эзэн­тэй юм байна. Эхний
чингэлгээс төгсгөл хүр­тэл өөр өөр эзэнтэй бөгөөд дараагийн вагон ирсэн ч энэ дугаараа
эзэд нь хү­лээж авдаг байна. Толгой чингэлэг нь хаалт­тай бай­сан учраас дараа­гийн
хэд хэдэн чингэлгээр явлаа. Нээлттэй чин­гэ­лэг бүр дээр 10 минут тутамд цемент
авах гэсэн машин тасрахгүй ирэх аж. Ингээд ченж Г.Батаатай цөөн хором ярилцлаа.

-Яг одоо цемент хэдэн төгрөгийн
ханштай байна вэ?

-Нэг тонн цемент дунд­жаар 220 мянган
төгрөгийн үнэтэй. Эндхийн ченжүүд бүгд л ийм ханштай байгаа даа.

-Энэ бөөний үнэ үү. Тонноос дээш
цемент авбал үнээ буулгах уу?

-Хэр их авахаас л шалт­гаал­на даа.
Хоёр тонноос дээш авбал жаахан ярьж хөөрөөд тонныг нь 195-205 мянган төгрөгөөр зарж
болно.

-50 кг-ийн савлагаатай ирдэг юм
байна. Шуудай­гаараа хэд гэхэв?

-Нэг шуудай нь 9-12 мянган төгрөг.

-Гадуур цементийн үнэ нэмэгдлээ
гэж яриад байх юм. Үнийн хувьд хэр тогт­вортой байгаа вэ. Сая зарим ченжүүд өчигдрөөс
үнэ бууж байна ч гэх юм?

-Тийм ээ. Тонн нь 250 мянга хүрээд
байсан цемент өнөөдөр 220 мянган төгрөгөөр зарагдаж байна. Энэ ха­шаанд тонныг нь
240 мянгаа­раа зарж байгаа газар ч байж л байна.

-Юунаас болоод үнэ нэмэгд­сэн юм
бэ?

-Юань, доллар өссөн уч­раас цементийн
үнэ нэмэгд­сэн. Хил гаалийн татвар хүр­тэл нэмэгдчихсэн юм билээ. Одоо харин ханш
бага зэрэг буусантай холбоотойгоор цементийн үнэ буурсан байх.

-Цемент өдөрт хэдэн вагон ирдэг
юм бэ. Нэг чин­гэ­лэгт хичнээн тонн цемент ирдэг бол?

-Бараг 50, 60-аад вагон орж ирдэг.
Нэг чингэлэгт 64 тонн цемент багтдаг юм.

-Эрэлт их байна уу. Өдөрт хэр их
цемент зараг­даж байна вэ?

-Өнгөрсөн сараас эхлээд эрэлт их байгаа.
Өдөрт гур­ван чингэлэг цемент зарах тохиолдол ч бий.

-Тэгвэл цементийн хомс­дол үүссэн
гээд байгаа нь худлаа хэрэг үү?

-Тэгэлгүй яахав. Өчнөөн чингэлэг дүүрэн
цемент бай­гааг чи харж байгаа биз дээ. Үнэ өссөн нь ханштай л хол­боотой байх.

Биднийг тэнд байх хуга­цаанд хоёр
ч чингэлэг цемен­тээ зараад дуусчихав. Энэ бол үдийн 13.00 цагийн үе. Тиймээс энэ
вагоноо буцаа­гаад дараагийн вагоноо хүлээж авах гэнэ. Өдөрт цемент ачсан вагон
гурван ч удаа ирдэг юм байна. Хэрэг­лэг­чид вагоны чингэлэг дээ­рээс шууд цементээ
ачуул­чих­даг байна. Нэг чингэлэг дээр 3-4 хүн ажиллаж хараг­дав. Тэд өдөрт 10 орчим
чингэлэг цемент ачдаг бөгөөд нэг тонныг нь 2000 төгрөгөөр бодож ченжээсээ цалин
авдаг гэсэн. Портер машинтай цемент авахаар ирсэн 40 орчим насны эрэгтэй таарав.
Гурван тонн цемент авахаар болж худалдагч залуутай тохироод мөнгөө бэлэн тоолж өгч
байгаа нь харагдав. Хоёр удаа зөөх юм гэнэ. Ачигч нар машинаа чингэлэгтэй тулган­гуут
яах ийхийн зуургүй 1.5 тонныг аччихав. Тэрээр ху­вийн­хаа машинаар барил­гын компаниудад
цемент болон хайрга, элс зөөж халтуур хийдэг гэнэ. Сүүлийн 14 хоног тасралтгүй олон
ч ком­па­нид цемент зөөсөн аж. Ямар ч байсан өдөр бүр л цемент элбэг байсан талаар
ярив. Гэхдээ энэ сарын эхээр хоёр гурав хоног өмнөхөөс цөөн вагон цемент буужээ.
Энэ хугацаанд л цементийн үнэ нэмэгдсэн байна. Учир нь Хятадын баяр гээд хилээ хаа­сан
байсан учраас энд бага зэргийн хомсдол үүсчээ. Энэ нь цементийн үнэд хүрэх хэмжээний
хомсдол биш аж. Гол нь хил нээгдэх үеэр Эрээнд байр­лах цементийн үйлдвэ­рүүд нь
үнээ нэм­чихсэн юм байна. Тодруул­бал, үйлдвэ­рээс нь нэг тонн цементийг 260 юаниар
бодож авдаг байсан бол 320 юань болтлоо нэмэгджээ. Харин манайд нэг чингэлэг нь
дунджаар 140 мянган төгрөгөөр орж ирдэг байсан бол одоо 150-160 мянган төгрөгт ирдэг
болжээ. Тиймээс ченжүүд ирсэн үнэ дээр 20-50 мянган төгрөг  нэмж зардаг байна. Ченжүүдийн ярьж байгаагаар
цемент өнөө жил өнгөрсөн жилийнхээс эрэлттэй байгаа гэнэ. Жил ирэх бүр барилга,
бүтээн байгуулалтын ажил төрөөс зохицуулалттайгаар өргөжих болсонтой холбоотой юм
байх. Зуны улиралд эрэлт бага байсан бөгөөд ихэнх хүмүүс амарчихдаг. Харин есдүгээр
сараас ид ажил эхэлсэн бололтой. Эрэлт ихсээд ирэхээр наймаачид ч үнийн хөөрөгдөл
бий болгох тохиолдол бий гэнэ.

“Цементийн бизнес эрх­лэгч­дийн холбоо”-ны
тэргүүн Б.Баатар “Цементийн үнийг Барилга, хот байгуулалтын яам, ШӨХТГ, барилгын
мате­риал нийлүүлдэг аж ахуй нэгжүүд гурвалсан гэрээний тусламжтайгаар өнгөрсөн
есдүгээр сар хүртэл барьж чадсан. Уг нь энэ гэрээний дагуу аравдугаар сар дуустал
барилгын материалын үнийг тогтвортой байлгах, ком­па­ниу­дад үнээ нэмэгдүүлэхгүй
байх нөхцөлтэйгээр хөнгө­лөлт­тэй зээл олгосон шүү дээ. 379 тэрбум төгрөгийн хөнгө­лөлт­тэй
зээлийн гэрээ. Гэвч биднээс шалтгаалахгүйгээр цементийн үнэ нэмэгдсэн. Тэрнээс хомсдол
үүссэн зүйл байхгүй. Төмөр замын­хан ачиж буулгах ажиллах хүчнээс болоод хил дээр
жаахан удааширсан. Мөн Хятадын баяр гээд хилээ хаа­чих­сан хэд хоногт цемент оруулж
ирэх боломжгүй бай­лаа. Харин юань, ам.доллар өссөн нь энэ үнийн өсөлтөд яалт ч
үгүй нөлөөллөө. Хэдий юань, ам.долларын ханш багагүй бууж байгаа ч гэсэн нэмсэн
хэмжээндээ хүртэл буугаагүй шүү дээ. Тиймээс цементийн үнэ нэмэгдсэн нь үнэн. Өчигдрөөс
наймаачид цементээ тонныг нь 195 мянган төгрөгөөр зарж бай­на” гэсэн  тайлбар хийв. Дээрх зээлийн журмаар нэг ком­па­нид
ойролцоогоор 100 сая төгрөг олгосон бололтой. Монгол, Оросын хувь ний­лүүл­­сэн
Улаанбаатар төмөр зам компанид ч мөн барил­гын материалыг төмөр за­маар зөөж байгаа
хэмээн мөнгө өгсөн сурагтай. Гэвч ийн цемент­ийн үнэ багагүй үнээр нэмэгджээ. Хэдий
буур­сан гэх боловч гэрээний дагуу нэг тонн цементийн үнэ бөөн­дөө 165 мянга бол
жижиглэн­гээр тон­ныг нь 175 мянган төгрөг гэж талууд гарын үсэг сурсан. Харин өчигдрийн
байдлаар нэг тонн нь 195-220 мянган төгрөгөөр зарагдаж байна. Энэ нь саяхан нэмэгд­сэнээс
буугаад байгаа эцсийн үнэ. 100 айлд байрлах жижиг­лэн­­гийн худалдаачид килог­рам­мыг
нь 300 төгрөг, 50 кг-ын шуудайтайг нь 13000 мянган төгрөгөөр зарж байна.

Тулгарч болох эрсдлийг бодоод импортлогчид
их хэм­жээ­гээр нөөцлөх гэхээр мөнгө санхүүгээс гадна хадгалах газаргүй болчихдог
гэнэ. Тэг­лээ ч цемент нь нунтаг бүтээг­дэхүүн болохоор бороо, шорооноос хамгаалах
гээд үйлдвэрлэснээсээ хойш гур­ван сарын дотор ашиглах зориулалттай байдаг аж. Жилд
3-4 сая тонн цементийн хэрэгцээ гардаг учраас манайд үйл ажиллагаа явуул­даг Хөтөлийн
цемент шохойн үйлдвэр нь энэ эрэлтийн хэд­хэн хувийг л хангах хүчин чадалтай байдаг
гэнэ. Харин шинээр Дорноговь, Ховд аймагт барихаар төлөвлөсөн цементийн үйлдвэрүүд
ашиг­лал­тад орчихвол заавал Эрээний цементийн үйлд­вэ­рийн аманд унахгүй дотоо­дын­хоо
хэрэгцээг хангах чадал­тай болох аж.

Д.ДАВААСҮРЭН
Гэрэл
зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Х-Түц” продакшны жүжиг­­чин
А.Туяатай ярилцлаа.

-Таны тоглосон “Single ladies”
кино нээлтээ хий­гээд удаагүй ч үзэгчдээс өндөр үнэлгээ авч байгаа гэсэн. Энэ талаар
яриа эхлэх үү?

-Юуны өмнө “Өдрийн сонин”-ы уншигч
та бүхэндээ энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Ямартай ч бидний уран бүтээл үзэгч ихтэй
байгаад сэтгэл хангалуун байна. Зун­жин ажилласан олон хүний хамтын бүтээл шүү дээ.

-Та хүүхэдтэй эмэгтэйн дүрийг бүтээсэн
байсан. Өөрийн тань хувьд  хүүхэд­тэй болж
жүжиглэнэ гэдэг амаргүй байсан байх?

-Тэгэлгүй яахав. Өрх тол­гойл­­сон
30 гаруй настай хүү­хэд­­тэй, менежер бүсгүйн дүрийг амилуул­на гэдэг нэг талаараа
хэцүү, нөгөө талаа­раа амархан юм шиг санагд­сан.

-Яагаад?

-Миний хувьд бодит амьд­рал дээр
100 хувь ганц бие эмэгтэй хүн. Хүүхэд төрүүлж үзээгүй эх хүн болж жүжиг­лэнэ гэдэг
чамгүй хүнд бай­сан. Харин нөхрөөсөө салсан ганц бие эмэгтэй хүнийг ямар­шуу­хан
амьдралтай байдгийг бага сага ойлгоно. Хүүхэдтэй мөртлөө нөх­рөө­сөө салчих­сан
найзууд бий. Тэгээд ч өнөөдөр бидний амьд­ра­лын эргэн тойронд гэр бүл салалт, нөхөргүй
хүүхэдтэй эмэгтэй гэхчлэн бодит дүр зураг олон болчихсон шүү дээ. Тиймээс ийм дүрд
ороход туршлага их байсан гэх үү дээ.

-Тэгэхээр тоглосон уран бүтээ­лээ
хараад үнэхээр надад иймэрхүү зүйл тохиолдвол яах бол гэсэн бодол төрж байсан уу?

-Үнэхээр тэгж бодогдсон шүү. Киноныхоо
дүрийг бүтээ­хийн төлөө өөрөөсөө шалт­гаа­лах бүх зүйлийг хийсэн. Заримдаа бүр хэт
дүрдээ орчих явдал байсан. Тэр үед бодит амьдрал дээр надад ийм явдал тохиолдвол
би яг л ийм шийдвэр гаргах байсан байх даа гэж бодогдсон. Кино­ны маань хүмүүст
хэлэх гээд байгаа санаа ч гэсэн ганц бие эмэгтэйчүүдийн амьдра­лыг л харуулах. Тийм
ч утгаа­раа 20, 30, 40 гэсэн гурван үеийн эмэгтэйчүүдийн дүрийг тус­га­сан. Хэдий
найзууд ч гэсэн насны ялгаатай өөр өөр зан араншинтай хүмүүс энэ­хүү уран бүтээлд
гардаг л даа. Ер нь энэ кино охид бүс­гүй­чүүд, эмэгтэйчүүдэд олон зүйлийг бодогдуулах
байх гэж найдаж байна. Ялангуяа залуухан охид юуны түрүүн гэр бүл зохиох гэж яаралгүй
ирээдүйд үүсч болох нөхцөл байдлыг сайтар бодолцох хэрэгтэй юм шиг санагдсан. Амьд­ралын
эрээнтэй ба­раан­­­­тай зүйл байдгийг ч мэдэх­­гүй гэр бүл болох нь эцэстээ салалтад
хүргэдэг юм байна гэдгийг ойлгох хэрэг­тэй. Үүгээрээ юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр
гэр бүл болох­­доо сайтар төлөвлөх ёстой л гэж хэлмээр байна. Харин найз залуу бол
өөр хэрэг шүү дээ.

-Таны хувьд найз залуу­тай юу,
хэзээ гэр бүлтэй болохоо төлөвлөсөн үү?

-Одоохондоо найз залуу байх­гүй. Найз
залуу, нөхөр гэдэг асар ялгаатай ойлгол­тууд санагддаг. Нөхөртэй болохоо төлөвлөнө
гэж утга­гүй зүйл байх. Заяаны хань зам дээр гэж ярьдаг шүү дээ. Гэтэл нөхөртэй
болно гээд хайгаад, хичээгээд байвал бүр л хясдаг хорвоо. Хүн бүхэнд өөрийн гэсэн
хувь тавилангийн зураг байдаг гэдэг шиг Туяа тэгж л амьдрах ёстой гэсэн төөргийн
дагуу л явах байх даа. Цаг нь ирэхээр хүссэн хүсээгүй болох биз дээ.

-“Х-Түц” хамтлагийн тог­лол­­туу­даас
ч тэр, дэлгэ­цийн бүтээ­лээс харахад ч тэр та ихэвчлэн тачаангуй, секси дүрд тоглодог.
Амьд­рал дээрх А.Туяатай хэр ойр дүрүүд бол?

-Харин хүмүүс тэгж яриад бай­даг.
Эротик хүүхэн ч гэх шиг. Өмнө би ерөөсөө анзаа­раа­гүй явсан юм. Эргээд хар­сан
чинь тиймэрхүү стильтэй нэлээд хэдэн дүрд тогло­сон юм билээ. Амьдрал дээр эсрэ­гээ­рээ
ш дээ. Найзууд маань хэлэх байх. Даруухан талдаа. Гэхдээ хэлэх гэсэн үгээ хэнээс
ч айлгүй шууд хэлчихдэг. Дотроо хадгалаад шаналаад явдаг хүн би биш. Уран бүтээлч
хүн учраас шаардла­га­тай бол ямар ч дүрд хуви­рах чадвартай гэж би боддог. Тэрнээс
биш энэ дүр надад тохирохгүй юм байна, би чадахгүй гэж хэлэх эрх байх­гүй.

-Таныг хошин урлагт тохирох­гүй,
загвар өмсөгч болохгүй ч гэдэг юм уу шүүмжилж байсан удаа бий юу. Өөртөө тохирсон
зүйлээ хийхгүй гэсэн мэр сэр шүүмж­­лэл байдаг юм билээ?

-Тиймэрхүү яриа хааяа чих дэлсдэг
л дээ. Загвар өмс, хошин урлаг чиний хийх ёстой ажил биш гэдэг ч юм уу. Гэхдээ би
энэ мэргэ­жилд хайртай, дуртай учраас сон­голт хийсэн байж таараа шүү дээ. Тэрнээс
биш тэнэж яваад СУИС-д ороогүй нь тодорхой. Аль бага байхдаа “Х-Түц” хамтлагийн
Онон, Аглуу ах, Одончимэг эгч нарыг биширч ямар гоё жүжиглэдэг, авь­яас­тай хүмүүс
вэ гэж хүндэлж ирсэн. Тиймдээ ч их сургуу­лиа төгсөөд энэ продакшн­тай­гаа хувь
заяагаа холбо­сон­доо баяртай байдаг. Зарим танилууд загвар өмсөх­гүй юу гэж асууж
байдаг ч амьдралдаа би нэг ч удаа загвар өмсөгч болох юмсан гэж бодож байгаагүй.

-Үзэгчид “Шинэ үе” про­дакш­­ны
жүжигчин Алдар­маа та хоё­рыг их харьцуул­даг юм шиг санагддаг. Та хоёр чинь сайн
найзууд биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав.”Шинэ үе” продакш­ны
Алдармаа, “Маск” про­дакшны Алдар, Драммын театрын Ганчимэг бид нар СУИС-ийн жү­жигч­ний
ангийг хамт төгссөн нэг ангийнхан. Тэр дундаа Алдар­маа бид хоёр сайн найзууд. Хааяа
уулзахаараа уран бүтээлийн талаар нэг нэгэндээ зөвлөгөө өгдөг. Харин  хүмүүс яагаад тал­цуулж бичээд байдгийг би ойлгодоггүй.
Адилхан л нэг хүсэл зорилготой ажлаа хийж яваа уран бүтээлч хүмүүс.

-Өөрийг тань “Playboy” сэт­гүүлд
нүцгэн зургаа таван сая төгрөгөөр зарсан гэж ярьдаг юм билээ. Энэ үнэн үү?

-Харин ийм яриа нэг хэсэг­тээ намайг
ороолоо. Ялангу­яа цахим мэдээллийн хэрэгс­лүү­дээр намайг тав сая төгрө­гөөр бараг
л биеэ үнэллээ гэсэн утгатай юм бичих бол­сон. Тус сэтгүүлтэй гэрээ бай­гуул­сан.
Гэрээний дагуу тодор­хой хэмжээний мөнгөөр зургаа ава­хуул­сан нь бол үнэн. Гэхдээ
хүмүү­сийн яриад байгаа шиг таван сая төгрө­гөөр тийм зураг авахуулна гэж юу байхав.

-Тэгвэл түүнээс ч их мөн­гө авсан
гэж ойлгож болох уу?

-Тийм ээ. Гэхдээ энд хэлээд хэрэггүй
биз дээ. Залуу хүний хувьд ийм шийдвэр гаргасан нь монгол эмэгтэй­чүү­дийн хувьд
зоригтой алхам болсон байх л даа. Тэгээд л хүмүүс гэгээтэй гэхээ­сээ илүүтэй­гээр
муу талаас нь харж шүүмжил­сэн байх.

-Гэрийнхэн чинь яаж хүлээж авсан
бэ. Дахиад нүцгэн зургаа авахуулах санал ирвэл хүлээж авах уу?

-Би эцэг, эхээсээ тусдаа амь­дар­даг.
Ганцаараа амь­дар­даг болохоор бид хэн хэнийхээ амьд­ралд хөнд­лөн­гөөс тэр болгон
ороод байдаг­гүй. Би бол биеэ даасан эмэг­тэй хүн. Харин “Play boy” сэтгүүлд нүцгэн
зургаа мөн­хөл­сөн маань миний эхний бөгөөд эцсийн алхам.

-Аав, ээжийгээ танил­цуу­лах­гүй
юу?

-Миний аав геологич мэр­гэ­жил­тэй.
Харин ээж маань багш. Би эхээс дөрвүүлээ. Эгч, хоёр эрэгтэй дүүтэй. Эгч сан­хүү­гийн
мэргэжил­тэй, нэг дүү хуульч, бага дүү маань оюутан.

-Гэр бүлийнхэн тань уран бүтээлийн
тал дээр хэр дэмждэг вэ?

-Ер нь бол нэг их тэг, ингэ гээд байдаггүй
шүү.

-Хэд хэдэн кинонд амжилт­тай тоглолоо.
Цаа­шид кино урлагт урвана гэсэн бодол бий юу. Киноны санал хэр ирж байна?

-Ганц, нэг санал ирж бай­гаа. Миний
дуртай салбар учраас хошин урлагийг би хэзээ ч орхих­гүй. Харин уран бүтээлч хүн
тайз, дэлгэцийн уран бүтээлд алинд нь ч хөрвөх чадвартай байх ёстой гэж би боддог.
Киноны хувьд нэг сайхан эмэгтэй хүний амьдралыг өгүүлсэн дүрд тоглох юмсан гэж боддог.
Бүх зүйлийг тэгээс эхлүүлээд сайхан цэцэглэж байтал байр сууриа ал­даж навс доошлоод
эргээд өөрийн­хөө хүчээр сэхдэг тийм л амьдрал­тай дүрд тоглож үзмээр байна.

-Жүжигчин эмэгтэйчүүд үзүүл­бэр
бүр маш олон хувцас сольдог шүү дээ. Энэ бүх хувцсыг өөрсдөө авдаг уу?

-Тэгнэ. Найзууд асуудаг л даа. Та
нар ямар гоё, гоё хувцас өмсдөг юм бэ цаанаас нь өгдөг үү, нүүр буддаг хүн тусдаа
байдаг уу гээд асуудаг. Үнэндээ бол өөрийнхөө дүрд ямар хувцас хэрэгтэйг өөрөө л
худалдаж авч зохицуулна. Нүүрээ хүртэл өөрсдөө будна ш дээ.

Д.ДАВААСҮРЭН

Шинэ хичээлийн жил эхэлсэнтэй хол­боо­той­гоор оюутнуудад тулгамд­даг
асуудлын нэг бол амьд­­рах байр. Гэхдээ ихэвч­лэн хөдөө орон нут­гийн оюутнуу­дад
энэ зов­лон гарч ирдэг. Учир нь сурч буй сур­гуу­лийнхаа оюутны бай­ранд орж ча­дахгүй
бол гадуур түрээ­сийн байр хайхаас арга­гүйд хүрнэ. Энэ талаар сурвалжлага бэлтгэхээр
хэд хэдэн газ­раар орсон юм. Оюутнууд сургуу­лийн­­хаа дотуур байранд орж чадаагүй­гээс
ний­тийн байр тү­рээслэх то­хиолдол их гэнэ. Энэхүү нийтийн байр гэсэн биз­нес ч
цэцэг­лэж, газар ав­чээ. Дарь-Эх, Дэнжийн-1000, Зурагт, Долоон буу­дал гэсэн хо­тын
захын хороол­луудад нийтийн байр олноор баригдсан байв.

Ихэнхдээ 20-24 айлын зориулалттай
1-2 дав­хар улаан тоосгон байрнууд байх аж. Бид 32-ын тойргийн баруун талд байрлах
ний­тийн байраар орж сонирх­лоо. Уг байр хоёр давхар бөгөөд 24 айл амьдардаг юм
байна. Хашаагаар оронгуут эр, эм гээд биччихсэн модон бие засах газар харагдав.
Хажууханд нь нэг гэр байх бөгөөд байрны шатан дээр хорь орчим насны хоёр залуу тамхи
татаж байв. Тэд энэ байранд амьдардаг гэнэ.

Түрээслэгч А.Батсууриас зарим зүйлийг
тодруулав. 

-Энэ байранд хэр удаан амьдарч
байна вэ. Оюутан уу?

-Тийм оюутан. Саяхан орсон. Наймдугаар
сарын 28-нд орсон байх аа. Би ШУТИС-д уул, уурхайн чиглэлээр сурдаг. Ирэх хавар
төгсөнө. Манайх Сүхбаатар аймагт байдаг юм. Наймдугаар сарын 24-нд ирээд дотуур
байраа хөөцөлдсөн чинь нэг, хоёр дугаар курсийнхнийг эхэлж авна гээд бүртгээгүй.
Тэгээд энэ байрыг найзаасаа сонсоод ирсэн юм. Хотын төвтэй арай л ойр санагдаад.

-Өрөөндөө хэдүүлээ байдаг вэ?

-Хамаатны хоёр хүүтэй хамт байгаа.
Тэр хоёр хичээл­дээ явчихсан.

-Сарын түрээс нь хэд вэ. Цахилгааны
мөнгөө яаж төлдөг вэ?

-Сард 120 мянган төгрөг. Харин тогны
мөнгө гээд сар бүр 4000 төгрөг төлөх юм билээ. Уг нь сард нэг хүний 40 мянган төгрөг
гэсэн үг. Ус авахад л жаахан ядаргаатай санагдсан. Бид гурав хуруу­даад хожигдсон
нь ус авахаар тохирсон.

-Амьдрах орчин нь оюут­ны байрнаас
хэр санагдав?

-Яахав, зүгээр санагдсан. Оюутны байрны
жижүүр их ааштай, гаргаж оруулахгүй хэцүү шүү дээ. Хөдөөнөөс хүн ирсэн ч загнадаг.
Энд бол нээх хэл ам байхгүй. Орой хаалга барьчихлаа гэхгүй амар гэв.

Энэ байранд амьдардаг хүмүүсийн ихэнх
нь оюутан гэсэн. Нэг өрөөнд гурваас дээш хүн авдаггүй юм билээ. Бүх өрөө 4*4 хэмжээтэй
харагд­­сан.  Газраар хоёр хүн унтчихаар дэвсгэр
засчихсан, жижиг зурагт, халуун тогоо, гар нүүр угаах хувин, ганц, хоёр цүнхтэй
хувцас тавьжээ. Бас 20 литрийн усны сав үүдэнд нь байх аж. Их цомхон юм. Харин зарим
өрөөнд айл  байдаг гэнэ. Айл гэдэг нь ажил
хийдэг ганц бие хүмүүс, эсвэл нэг хүүхэдтэй залуу гэр бүлийг хэлж байгаа юм. Өрөөн­­дөө
арай тохилог, зурагт, ор, жижиг хувцасны шүүгээ тавьсан харагдсан. Тэд орон сууц
түрээслэх гэхээр түрээс өндөртэй гэнэ. Дөнгөж ажлын гараагаа эхэлж байгаа залууст
хямд, өртөг багатай амьдрахыг бод­дог тухайгаа зарим нь ярьсан. Айлууд хувийн бай­шин,
гэрээ нийтийн байрнаас ч хямдхан үнээр түрээс­лүүл­дэг юм байна. Түүнийг түрээ­сэлж,
өвөлдөө түлээ мод бэлт­­гэнэ гэхээр дүндээ дүн гэнэ. Учир нь нийтийн байр­нууд нам
даралтаар халдаг болохоор орой ажлаа тараад ирэхэд ядаж л өрөө нь дулаа­хан угтдаг
юм байх. Тэдний хувьд түр сэлүүхэн, тохилог орон сууцтай болохын өмнө зөвхөн унтаад
гардаг, гудам­жинд хонуул­чихгүй л байр хэрэгтэй гэх. Нийтийн байр­нуу­дын түрээ­сийн
үнэ сардаа 100-180 мянган төгрөг юм байна. Тог, цахилгаан ороод шүү дээ. Ер нь нийтийн
бай­ранд ихэвчлэн дураараа архи­дах гэсэн оюутнууд, дөн­гөж хөлөө олох гэж ажиллаж
яваа залуус ордог гэнэ. Мөн зарим нийтийн байрууд их цэвэрхэн, дотроо ор, угаал­гын
машин зэрэг тавилгатай­гаар сарын 180 мянган төгрө­гийн үнэтэй ч байдаг аж. Энэ
жил ихэнх газрууд түрүүсийн­хээ үнийг 20-30 хувиар нэм­жээ. Энэ нь цахилгааны үнэ­тэй
холбоотой гэнэ. Тэгэхээр өвөлдөө нийтийн байрууд 200 мянга хүрэх төлөвтэй байна.
Өмнө нь 100-120 мян­ган төгрөгийн үнэтэй байжээ.

Сүүлийн үед ний­тийн байрны үйлчилгээ
сай­жирч өрөө болгондоо хэрэг­лээ­ний ус, бие засах газартай болжээ. Гэхдээ арай
үнэтэй. Сарын 250 мянган төгрөг бөгөөд түрээсийн мөнгөө 10 сараар гэрээ байгуулж
авна гэсэн шаардлагатай юм билээ. Хэмжээний хувьд нэг их ялгаа харагдаагүй. Энэ
жил Мянган оюутны байр засварт ороогүй байгаатай холбоотойгоор гадуур ний­тийн байр
сурагласан оюутан ихэсчээ. Өмнө нь тус байранд байсан гэх оюутнууд нийтийн байруудаар
өрөө асууж их ирдэг талаар манаач нар нь ярьж байсан. Ингээд бид хувийн болон улсын
хэд хэ­дэн сургуулийн дотуур бай­раар орлоо. Улсын сургуу­лиуд дотуур байрныхаа
захиал­гыг аваад дуусчихаж. МУБИС, МУИС зэрэг сургуу­лийн дотуур байрны түрээс дунджаар
450-500 мянган төгрөг гэнэ. Тодруулбал, нэг хүүхэд жилдээ дунджаар байр­ны хөлс
гэж 450 мянган төгрөг төлөх бөгөөд нэг өрөөнд 4-6 хүүхэд амьдардаг юм байна. Харин
хувийн сур­гуу­лийн дотуур байранд нэг оюутан дунджаар 350 мянган төгрөг төлөөд
жил амьдрах боломжтой юм билээ. Хувийн сургуулийн төлбөр улсынхаас арай хямд байдаг
шалтгаан нь сургуульдаа оюутан элсүүлэхийн тулд ийн төлбө­рөө бууруулдаг бололтой
юм. Аль ч сургуулийн дотуур бай­ранд намар оюутан бүртгэх­дээ эхний ээлжинд нэг,
хоёр дугаар курсийн оюутнуудыг авдаг юм байна. Яагаад гэхээр хот мэдэхгүй, хамаатан
садангүй оюутнуудад амьд­рах газартаа санаа зовохгүй хичээл, номоо хийгээсэй гэсэн
үүднээс нийгмийн халам­жийг хангаж, байранд авдаг байна. Харин гурав болон төгсөх
курсийн оюут­нуу­дыг биеэ даагаад явчих байх гэсэн үүднээс аль болох байранд авдаггүй
гэнэ. Түү­гээр зогсохгүй догь суучихсан оюутнууд эрэгтэй, эмэгтэй гэхгүй нийлж архидаад
байр­ны амгалан тайван байдлыг алдагдуулж, хэл ам дагуул­даг, шинэхэн оюутнуудыг
буруу замд уруу татдаг гэх олон шалтгаанаар дотуур байранд авах дургүй байдаг аж.
Мөн байранд орохын тулд байрны коминдатдаа гарын мөнгө гэж 100-300 мянган төгрөг,
зарим нь бүр өвлийн идэш амлаж ордог гэсэн яриа оюутнуудын дунд ч мэр сэр байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

Улсын хэмжээнд цэ­цэр­лэгийн насны хүүхэд бүртгэх ажил өчигдөр
ал­бан ёсоор эхэллээ. Нийс­лэлийн хэмжээнд ч мөн адил бүртгэл эхэлсэн бө­гөөд үүнтэй
холбоотой­гоор нэлээд хөл хөдөл­гөөнтэй байлаа. Тиймээс бид цэцэрлэгийн бүртгэл
хэрхэн явагдаж бай­гааг сурвалжлахаар хэд хэдэн цэцэрлэгээр орлоо. Баян­гол дүүргийн
162 дугаар цэцэрлэг өглөө 09.00 цагийн үед хүүхдүү­дээ бүртгэж эхэлжээ. Тус цэцэрлэг
үүдэндээ энэ жил хэдэн бүлэгт хичнээн хүүхэд бүртгэх, эцэг, эх­чүүд хүүхдээ бүртгүүлэх­дээ
ямар бичиг баримт бүрдүүлэх зэрэг мэдээл­лийг наажээ. Үдээс хойш биднийг очих үед
100 гаруй хүүхэд бүртгэсэн байлаа. 0-5 насны хүүх­дүүдээ дагуулсан аав, ээжүүд үүдний
сандал дээр дараалан суужээ. Зарим нь эмээ, өвөөтэй­гөө ирсэн байв.

Дараалалд сууж байсан 30 орчим насны нэг эмэгтэй
утсаар ярьж байгаа харагдав. Тэрээр “Бүтчихсэн. Санаа зоволтгүй” гэх нь сонсогдов.
Түүнийг Н.Сараа гэдэг бөгөөд 2-4 насны хоёр хүүтэйгээ хамт явж байсан юм.  Н.Сараа 
“Манай хоёр хүү өнгөрсөн жил энэ цэцэрлэгт сурч байсан юм. Харьяа биш бол
өмнөх цэцэрлэгт нь дахиж бүртгэхгүй гэж сонсоод айж байлаа. Энэ жилийн хувьд тийм
асуудал байхгүй гэнэ, ашгүй” гэв. Зарим эцэг, эхчүүд цайны цагаараа хүүхдээ бүртгүүлэхээр
ирсэн байв. Тус цэцэрлэг өнөө жил нийт 500 орчим 0-5 насныхныг бүртгэх аж. Ингэхдээ
шинээр 100 орчим хүүхэд хүлээж авах гэнэ. Харин үлдсэн нь өнгөрсөн жил тус цэцэрлэгээр
хүмүүжиж байсан багачуудаа авах юм байна. Уг цэцэрлэг нийт 12 бүлэгтэй бөгөөд аль
болох анги дүүргэлтийг хэтрүүлэхгүй байх бодлого барьж байгаа гэв. Харин өнөө жил
тус дүүргийн харьяа бус бол бүртгэх­гүй гэдгийг бүртгэлийн ажилтан Б.Энхтуяа эцэг,
эхчүүдэд анхаа­руулж байсан. Энэхүү харьяа бус хүүхэд бүртгэхгүй гэсэн журам бүх
дүүрэгт мөрдөгдөх юм байна. Төрийн болон хувийн цэцэрлэг гэлтгүй өмнө нь хүмүүжиж
байсан хүүхдүүдээ эхний ээлжинд бүртгэх бөгөөд тус бүртгэл  энэ сарын 23 хүртэл үргэлжлэх аж. Харин наймдугаар
сарын 26-28-ны хоо­ронд шинээр элсэх хүүхдээ бүртгэх юм байна. Гурав, дөрөвдү­гээр
хорооллын 88, 86 бо­лон 57 дугаар цэцэрлэгүүдээр ороход бүртгэл харьцангуй ачаа­лал
багатай байв. Хувийн хэвш­лийн цэцэрлэгүүд ихэнхдээ 100 орчим хүүхэд бүртгэх орон
тоотой юм байна. Хороололд байрлах “Лусын дагина” цэцэрлэг 0-5 насныхныг бүртгэх
ажлаа өнөө­дөр эхэлсэн байна. Бүрт­гэлийг 08.00-21.00 цагийн хооронд хийх юм байна.
Өчигдрийн байд­лаар 10 гаруй хүүхэд бүртгэсэн байсан. Мөн өмнө нь сурч байсан
10-аад хүүхдийг эргэн бүртгэх бол үлдсэн нь дандаа шинэ хүүхэд бүртгэх орон тоо
гэнэ. Аль ч цэцэрлэгт хүүхдээ бүртгүү­­лэх эцэг, эхчүүд иргэний үнэмлэх­ний­хээ
хуулбар, хүүхдийнхээ төрс­ний гэрчилгээ, эрүүл мэндийн шинжил­гээнд хам­руулсан
бичгийн хамт авч очих юм байна. Хотын төвийн цэцэрлэгүү­дийн бүртгэ­лийн явц харьцангуй
тайван явагдаж байгаа бол хотын зах буюу гэр хороололд байрлах цэцэрлэ­гүүд ачаалал
ихтэй байгаа талаар нийслэлийн Боловсролын газрын мэргэжилт­нүүд хэлж байсан. Учир
нь Сонгинохайрхан, Баянзүрх, Хан-Уул зэрэг дүүрэг хүн амын нягтаршил ихтэй болохоор
цэцэрлэгт орох насны олон хүүхэд бий гэнэ. Хотын захын айлууд хүүхдүүдээ хүргэж
өгөх, авахад ойрхон гээд гэрийнхээ ойр орчим дахь цэцэрлэгт ханддаг байна. Гэвч
ихэнхдээ хөдөө орон нутгаас нүүж ирсэн хараахан нийс­лэлийн харьяалалтай болоогүй
иргэд байдаг учир асуудал их гардаг ажээ. Тиймээс үүнийг тө­рөөс зохицуулж өгөхийг
эцэг, эхчүүд хүсч байгаа аж. Жил бүр тэд ийм асуудалтай тулгардаг гэдгээ ярив. Сонгинохайрхан
дүүргийн оршин суугч Д.Цэвэгсүрэн “Манайх гурван хүүхэдтэй. Хамгийн бага нь охин.
Ой зургаан сар хүрч байна. Гэтэл Сонгинохайрхан дүүргийн харьяа бус хөдөө орон нутгийн
харьяат гээд хүүхдийг маань бүрт­гэхгүй гэсэн. Өнгөрсөн жил Өвөр­хангай аймгаас
гэр бүлээрээ нүүж ирсэн юм. Дунд хүүгээ ноднин бас л ийм шалтгаанаар цэцэрлэгт суулгаж
чадаагүй” хэмээн ярив. Иймэрхүү тохиолдол их байгаа аж. Ямартай ч энэ жил улсын
хэмжээнд цэцэрлэгийн буюу 2-5 насны 240 мянга гаруй хүүхэд байна гэсэн судалгаа
гарчээ. Шинэ хичээ­лийн жилд дээрх хүүхдүүдийн 60-70 хувь нь цэцэрлэгт хамрагдах
боломж­той юм байна. Зөвхөн Баянгол дүүрэгт гэхэд л цэцэрлэгийн насны 14 мянга гаруй
хүүхэд байгаа аж. Тус дүүрэгт төрийн өмчийн 30, төрийн өмчийн бус 28 цэцэрлэг байгаа
бөгөөд 380 бүлэгт нийт 12 мянга орчим хүүхэд бүртгэх боломжтой аж. Ямартай ч нийслэ­лийн
Боловсролын газраас цэцэр­лэгүүдэд ирэх жил сургуульд орох таван настнуудыг заавал
хам­руулах шаардлагатайг үүрэг бол­гоод байгаа юм байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

Саяхан Шүүхийн
шийд­вэр гүйцэтгэх газрын харь­­яа “Мааньт” дахь 415 дугаар анги нээлттэй хаал­­ганы
өдөр зохион бай­гуул­сан билээ. Өдөрлөгт оролцсон ялтнууд амьдра­лын­хаа ихэнх хугацааг
шоронд элээж буйдаа ихэд харамсах аж.  Харамсал,
гуниг тээсэн ялт­нууд цөөн­­гүй. Тэдний нэг бол 
ялтан Р.Санжид уг хорих ангийн хамгийн өндөр нас­тан. Түүнтэй ийн ярилцлаа.

-Та хич­нээн жил
ял эдэлж байгаа юм бэ?

-Ах нь эрх чөлөөт
амьдрал гээчийг үзэлгүй 38 жилийн нүүр үзлээ. Авдрантын гян­дан, “Тахир соёот”,
“Ганц худаг” гээд Монголын ихэнх шоронд ял эдэлж байсан. Залуу сайхан насаа энэ
хүй­тэн, хөндий хананы дунд барсандаа одоо харамсаад барахгүй нь.

-Яаж яваад аавын
хаалга татчихав аа?

-Яахав бага залуу
насны томоо­гүй үйлдлээс болоод л тэр. 1973 онд анх ял сонссон нь өнөөд­рийг хүртэл
замна­сан хар мөртэй амьдралын минь эхлэл байсан юм. Аав, ээж маань Говь-Алтай айм­гийн
уугуул иргэд. Манайх бусдын л адил мал маллаж сайхан амьдарч байсан. Би 20 нас хүрлээ.
Гэтэл цэргийн зарлан ирдэг юм байна. Мэдээж эцэг, эх  маань “Эх орон чинь чамайг дуудаж байна. Цэр­гийн
алба хаана гэдэг эр хүн бүрт тохиох хувь заяа биш” хэмээн их л баяр­лаж билээ. Харин
би дотроо тийм ч дуртай байгаагүй ч аав, ээжийнхээ баяр хөөрийг хараад дургүйцлээ
гадагш­луу­лаагүй. Ингээд цэргийн алба хаахаар болж, ах дүүс, хамаатан садан бүгд
л сай­хан гаргаж өгсөн. Харин цэр­гийн армид ирэхэд байдал огт өөр санагдсан.

-Юу нь өөр санагдсан
гэж?

-Яахав, буу үүрээд,
үеийн­хэн­тэй­гээ цэргийн боловсрол эзэмшиж нэг л мундаг залуу болчихсон юм шиг
санагдаж байсан. Гэтэл хал цэргүүдийн зодуурын амт, даран­гуй­лал гээд зөндөө асуудал
гарч ирсэн нь одоо бодоход над шиг эрх танхи хүнд зовлон мэт санагдсан юм байлгүй.
Тэрнээс болсон уу нэг л өдөр оргох бодол толгойд ороод ирсэн.

-Тэгээд яасан?

-Нэг өдөр бусдын нүдийг
хариулж байгаад цэргийн ангийн УАЗ-469 машин унаж, ганцаараа зугтсан. Тухайн үед
хэн ч анзаа­раа­гүй. Би ч хаазаа тултал гишгэж, цэр­гийн ангиас хурдхан холдо­хын
тулд аль болох хурдан давхисан. Гэвч нэг их холдоо­гүй баригдсан даа. Ангийн захирагч,
албан хааг­чид тэр дор нь мэдсэн юм билээ. Миний араас буу ший­дэм болсон хүмүүс
ирсэн. Ингээд л гурван жил алба хаагаад халагдах эрх чөлөөт амьдра­лаа хоёр жилийн
нар­сан дахь амьдралаар соль­сон доо хөөрхий.

-Зугтаж амжаагүй
ч гэсэн хоёр жилийн ял оноож байгаа хэрэг үү?

-1970 оны үед чинь
ямар­ваа нэг байдлаар цэргийн ангид хэрэгт орооцолдох юм бол төрийн эсэргүү гэгддэг
байсан үе. Цэргийн гэмт хэрэг­­тэн гэдэг нь хүнд зүйл ангиар шийтгэгддэг тийм л
цаг үе байж дээ.

-Уг нь хоёр жил
ял эдлээд гарсан юм байна шүү дээ. Яагаад эргээд орчихсон юм бэ?

-Би Авдрантын гянданд
хоёр жил ял эдлээд 1975 онд гарсан юм. Шоронгоос гараад дөрвөн жил болж байтал үйлийн
лай нь дуудах­гүй юу. Тэгэхэд манайх хотод амь­дар­­даг болсон байсан. Хуу­чин бол
Төмөр замын Соё­лын ордон гэж байлаа. Тэнд хэдэн нөхдүүдтэй ам зөрж, зодоон хийгээд
цагдаад баригд­чихдаг байгаа.

-Та оргож баригдсанаа­саа
хойш нэг суллагдсан байх аа?

-1994 онд хулгайн
хэргээр эргээд орсон. Наранд гараад жил ч хүрээгүй хулгайн хэрэгт холбог­доод орчихсон.
Тэр­нээс хойш өдийг хүртэл сууж байгаа.

-Гарчихаад гэр
бүлтэй­гээ сайхан амьдарч болдог­гүй юм уу?

-Яахав дээ. Хүний
амьд­рал гэдэг их ярвигтай юм. Одоо бодох нь ээ насаараа энэ аймшигт амьдра­лыг
туул­сан­­даа харамсдаг. Миний хувь тавилангийн зам ийм л байх байсан юм байлгүй.
Шорон­гоос гарчихаад мэргэ­жилгүй, ажилгүй болохоор гэр бүлээ тэжээхийн тулд хүн
чинь аль болох амар хялбар арга хайдаг. Тэгээд л айлын мал, машин тэрэг хулгайлдаг.
Ял эдэлж байгаа хүмүүс чинь зарим нь хэлмэгдсэн, нөгөө хэсэг нь үнэхээр хүний аминд
санаатайгаар хүрчих­сэн сэт­гэл зүрхгүй гээд янз бүрийн араншингийн талбар. Эндээс
ихэнх­дээ бид муу зүйлийг сурдаг. Түүнийгээ гараад хэрэг­жүүлдэг. Тийм л муухай
зүйлд хөтөлдөг. Манайхан шорон санаа гэж яриад бай­даг. Яг шорон санаа гээч юм байдаг
л байхгүй юу.

-Таны хувьд хийсэн
хэр­гийн­хээ төлөө зохих ялаа эдэлж байна гэж боддог уу?

-Тэгж яривал энд байгаа
бүх хүн л би буруугүй гэж бусдад нялзаана. Гэхдээ үнэн­­дээ би энэ олон жилийн хугацаанд
улсад нийт 13 сая төгрө­гийн хохирол учруулсан байдаг. Гэтэл өнөөдөр зураг­таар
харж байхад улсын хөрөн­­гийг завшсан, идсэн уусан гээд байгаа хүмүүс хамгийн дээд
тал нь 5-6 жилийн ял сонсоод л бараг хоёр жил ял эдлээд гарч байх жишээтэй. Ингээд
бодохоор би өөрийгөө дэндүү хэлмэгд­сэн юм шиг санагддаг. Уг нь ардчилсан цаг үе
ирлээ. Одоо л би нар үзэх нь дээ гэж бодож байсан үе надад цөөн­гүй. Одоо яахав
дээ миний үйлийн үр л юм байлгүй. Суллагдах хугацаа ч дөхөж байна.

-Хэзээ суллагдах
вэ?

-Ирэх арванхоёрдугаар
сард ялын хугацаа дуусна. Ямар ч байсан насны бөгсөнд наранд ясаа амрааж байгаад
үхнэ гэж бодохоор баяртай байгаа шүү. 

-Таныг гарахад
угтаад авах гэр бүл, хамаатан садан бий юу?

-Эхнэр дээрээ л очих
байх даа. Ах нь нэг хүүтэй. Хүү маань 1978 оных. Одоо га­даа­­дад амьдарч байгаа.
Сай­хан залуу болсон байл­гүй.

-Өнгөрсөн хугацаанд
гэрийн­­хэн чинь эргэж ирж байсан биз дээ?

-Хааяа хүү ирдэг байсан.
Эцэг, эх маань намайг шоронд байх үеэр бүгд өөд болсон. Ганц охин дүү ч мөн адил.
Харин эхнэр, хүүгээ би энэ муухай энергитэй газар битгий ир гэдэг байсан. Яагаад
гэхээр шорон сайхан газар биш. Тиймээс өөрийн лайгаа ганцаараа л үүрэх ёстой гэж
боддог. Харин өнөө­­гийн залуучууд наранд зовж явснаас Налайхын шоронд орж жаргасан
нь дээр гэдэг болж.

-Яагаад?

-Одоо би 60 хүрч яваа
хөгшин. Тэгээд бодоход миний үед шорон­гийн орчин огт өөр. Жинхэнэ утгаа­раа яргалал,
шоронгийн “овгор” гэдэг зүйл ч байлаа. Нэг орсон хүн дахиад зүглэхээргүй санагддаг
байсан. Харин өнөөдөр цаг үе сайхан тай­ван амгалан болчихсон. Тий­мээс залуучууд
эндээс ухаа­жиж гарах бус амралтанд ирсэн юм шиг мяраалаад, өнгө зүс ороод гарч
байх жишээтэй. Уг нь бол шорон хүмүү­сийг хүмүүжүүлж, төлөв­­шүүлж нийгэмд гаргах
нь зүйтэй гэж боддог.

Д.ДАВААСҮРЭН

Хичээл эхлэхэд хэд­хэн хоног үлдлээ.
Гэтэл их дээд, сургуулиудын сургалтын төлбөр нэ­мэг­дэнэ гэсэн яриа гараад байна.
Энэ нь эцэг, эх­чүү­дийн бухимдлыг ихэд тө­рүүлэх болжээ. Ингээд бид сургалтын төлбөрийг
ямар шалтгаа­наар нэмэх гэж байгааг тодруулж өд­рийн сур­валж­лага бэлт­гэ­хээр
нэн тү­рүүн Боловс­рол, шинж­лэх ухааны яамыг зорилоо. Тус яам­ны дав­хар, өрөө
бүрийн үүдэнд бичиг баримт, хав­тас су­гавчилсан хүмүүс дараа­ллан зогсоно. За­рим
нь улсын тэтгэлгийн талаар хаанаас лав­лахаа мэдэх­гүй төөрч яваа бол нөгөө хэсэг
нь сургалтын төлбөр, дотуур байрны асуудлаар яваа бололтой дараалалд зог­сонгоо
нэг нэгнээсээ яах нь зүйтэй вэ гэдэг талаар ярил­цаж урдуур, хойгуур нь гарсан тэндхийн
ажилт­­нууд руу горьдлого тээж харна. Ямартай ч их сургуулиудын сур­галтын төлбөрийн
үнэ эцсийн байдлаар яаманд ирээ­гүй гэнэ.

Төрийн болон хувийн хэвш­лийн сургуулиудын
Удирдах зөв­лөл хуралдаж байгаа юм байна. Эц­сийн шийдээ яаманд хүргүүлж яам ерөнхийдөө
хяналт тавьдаг аж. Мэргэжилтнүүдийн хэлж бай­гаа­гаар бол яам сургалтынхаа төлбөрийг
нэмэх ёсгүй гэсэн хатуу хяналт тавьдаггүй гэнэ. Хэдий төрийн өмчийн гэсэн нэр зүүх
боловч багахан төсвийг төрөөс гаргаж өгөөд үлдсэн хөрөнгийг тухайн сургууль оюутнуудынхаа
халааснаас бүрдүүлдэг гэж хэлж болох аж. Тэгэхээр оюутнуудынхаа хөрөнгө оруу­лалтыг
юунд, хэрхэн зарлагадах нь уг сургуулийн эрх мэдэл болж таарах нь. Яамнаас ганцхан
тухайн үеийн инфляцийн түвшингээс хэт­рүүлж төлбөрийг нэмэхгүй байх ёстой гэсэн
шаард­лагыг бүх их, дээд сургуулиудад тавьдаг юм байна.

Ямартай ч сургуулиуд сургал­тын төлбөрөө
ингэж нэмнэ гэсэн тодорхой үнэ ирэхээр нэмэх үндэс­лэл байгаа эсэхэд шалгалт хийж
хэт нэмсэн тохиолдолд төлбөрийг төрөөс барих арга хэмжээ авахаа яамныхан хэллээ.
Одоогийн байд­лаар манайд 100-аад төрийн болон хувийн хэвшлийн их, дээд сургууль
бий бөгөөд ихэнх нь сургалтынхаа төлбөрийг 15-25 хувь нэмэгдүүлэхээр болжээ. Гэх­дээ
эцсийн шийд гараагүй байгаа. Уг нь өнгөрсөн хавар бүх их, дээд сургуулиудыг төлбөрийнхөө
асууд­лыг цэгцэлж яаманд мэдэг­дэхийг үүрэг болгосон юм байна. Гэвч иймэрхүү байдалтай
өнөөдрийг хүрээд байгаа аж.

ЗАРИМ СУРГУУЛЬ СУРГАЛТЫНХАА ТӨЛБӨРИЙГ
50 ХУВИАР НЭМНЭ ГЭВ ҮҮ

Өнгөрсөн жил мөн л өдийд их, дээд
сургуулиуд сургалтын төл­бөрөө нэмж, хэсэгтээ л хэл ам болсон. 10 хувиас дээш нэмэгдүү­лэхгүй
гэж байсан сургуулиуд 15 орчим хувиар нэмээд авсан. Энэ жил дахин ийм байдал давтаг­дахгүй
гэсэн баталгаа алга. МУИС гэхэд хамгийн түрүүнд төлбөрөө нэмэх талаараа яаманд мэдэгджээ.
Ингэхдээ бүр 50 орчим хувь нэмэх төлөвлөгөөтэй байгаа гэнэ. Гол шалтгаан нь сургуулийнхаа
дотоод болон гадаад орчин нөхцөлийг сайжруулах аж. Мөн хэд хэдэн хувийн сургууль
төлбөрөө нэг саяас хол давуулах сурагтай. Ер нь энэ жил сургалтын төлбөрөө нэг сая
төгрөгөөс доош тогтоох сур­гууль ховор бололтой. Дунджаар их сургуулиудын төлбөр
сургууль, мэргэжил, салбараасаа хамаа­раад 100-300 мянган төгрөгөөр нэ­мэг­дэх төлөвтэй
байна. Гэхдээ урьдчилсан байдлаар иймэрхүү тоо гаргаад байгаа юм байна. Энэ бол
эцсийн шийд биш гэнэ. Түүнч­лэн МУИС-ийн дээрх саналыг Боловс­рол, шинжлэх ухааны
яам зөв­шөөрөөгүй байгаа ажээ.

СУРГАЛТЫН ТӨЛБӨРӨӨ НЭМЭХГҮЙ БАЙЖ
БОЛДОГГҮЙН ЗОВЛОН

МУИС, ЭМШУИС, ШУТИС, СУИС, МУБИС,
ХААИС гээд төрийн өмчийн нэртэй хэдий ч төрөөс шаардагдах зардлын 10 хүрэхгүй хувийг
гаргадаг бусдыг өөрсдөө зохицуулдаг хэмээн дээрх сургуулиудын Удирдах зөвлөлийн­хөн
ярьж байна. Багш, ажилтнуу­дын цалин, сургалтад шаардлага­тай сурах бичиг, техник
технологи, байрны засвар зэрэг зардлыг оюутнуудын сургалтын төлбөрөөс гаргадаг гэнэ.
Зарим сургуулийн инженер, эрдэм шинжилгээний мэргэжилтнүүд гадны их, дээд сургуулиудтай
холбогдож өөрс­дийн чадлаараа ганц, нэг төсөл, хөтөлбөр оруулж санхүүжилт зал­гуулдаг
ч гэж ярих хүмүүс байв. Үнэндээ ямар ч шалтгаан байсан төлбөрөө нэмэх үндэслэлээ
зөв, нарийн тоо­цоо­тойгоор гаргаасай гэж бидэнтэй уулзсан оюутнууд ярьж байсан.
МУБИС-ийн гурав­дугаар курсийн оюутан А.Анхтуяа “Намайг энэ сургуульд ордог жил
сургалтын төлбөр 800 мянган төгрөг байсан. Курс дээшлэх тусам төлбөр тодор­хой хэмжээгээр
буур­на гэсэн. Гэвч жил бүр нэмэгдэж байна. Ядаж гурван жил өнжөөд нэмж болдоггүй
юм уу” хэмээн ярив. Манайд 190 орчим мянган оюутан бий гэсэн судалгаа бий. Дээрх
оюутнуудын ихэнх хувь нь сур­галтын төлбөрөө хийхийн тулд хичээлийнхээ хажуу­гаар
ажил хийж, ээж аав, ах дүүс нь банкнаас зээл авдаг гэсэн судалгаа ч байдаг юм байна.

Ингээд МУИС-ийн гурав­дугаар
курсийн оюутан Л.Болд­той цөөн хором ярилцлаа. Тэ­рээр Завхан аймгийнх бөгөөд хичээл
эхлэхээс өмнө дотуур байрны асуудлаа шийдэхээр ээжтэйгээ иржээ.

 

-Сургалтын төлбөр нэмэг­дэнэ гэсэн
мэдсэн үү. Танай сургууль хэд болно гэж байна?

-Төлбөр нэмэгдэх талаар дуул­сан.
Өнгөрсөн жил нэг сая 300 мянга орчим төгрөг төлсөн. Креди­тээ­сээ шалтгаалдаг. Одоо
хэд болохыг мэдэхгүй. Сургалтын мене­жерээс асуухаар тодорхой хариу гараагүй байна
гэсэн.

-Оюутны байрандаа орж чадав уу?

-Хараахан ороогүй байна. Арай бүртгээгүй
байгаа юм шиг байна лээ.

-Танай байр хэд вэ?

-Яг нарийн мэдэхгүй байна. Анх удаа
л байранд орох гэж байна. Бас төлбөр нь нэмэгдэнэ гэсэн.

Харин түүний ээж Ч.Цэцэгмаа “Манайх
хоёр оюутны төлбөр төлнө. Энэ хүүгийн маань дүү нэгдүгээр дамжааны оюутан болж байгаа.
Хувийн сургуульд эдийн засгийн чиглэлээр сурах юм. Хөг­шин бид хоёр цөөн хэдэн малтай,
тэтгэв­рийн хэдэн төгрөгөөс өөр орлогогүй болохоор барьц алдаж байна. Уг нь хоёр
адуу, арав гаруй бог муулсан юм. Гэтэл төлбөр нь нэмэгдэнэ гэнэ. Хэрвээ авчирсан
хэдэн төгрөг хүрэхгүй бол бага хүүгээ малын зах бараадуулахаас өөр замгүй болно”
гэв.

ОЮУТНЫ ДОТУУР БАЙРНЫ ҮНЭ НЭМЭГДЭХ
ҮҮ

Сургалтын төлбөр нэмэгдэхтэй холбоотойгоор
оюутны байрны төлбөр мөн л нэмэгддэг бичигдээ­гүй дүрэм манайд үйлчилдэг. Өн­гөр­­сөн
жил улсын тодотголтой сургуулиудын дотуур байр дунд­жаар 320-480 мянган төгрөгийн
үнэтэй байсан. Энэ нь нэг оюутны 10 сарын турш дотуур байранд амьдрах хөлс юм. Нэг
өрөөнд  дөрвөн оюу­тан гээд бодоход бо­лом­жийн
үнэ юм шиг. Харин дотуур байртай хувийн хэвшлийн сургуу­лиуд нэг өрөөнд дунджаар
зургаан оюутан авах жишээтэй. Энэ сарын 1-нээс цахилгаан, дулааны үнэ нэмсэн нь
дээрх сургуулиудад далим болсон бололтой. “Ямар өндөр үнэтэй юм бэ” гэсэн асуултад
“аргагүй ш дээ цахилгаан, дулаан нэмэгдсэн” гэсэн тайлбарыг зарим сургуулиуд өгөөд
эхэлчихсэн сураг­тай. Их засаг, Идэр, Сэрүүлэг зэрэг хэд хэдэн хувийн хэвшлийн сур­гуу­лиуд
өмнөх жилээсээ 70-160 хүр­тэлх мянган төгрөг нэмээд байгаа аж. Дээрх сургуулиудыг
байрны­хаа үнийг нэмлээ гэсэн ямар нэг сануулгыг яамнаас өгөөгүй гэнэ.

ЭЦСИЙН АРГА НЬ О.МАГНАЙ ДАРГАД
ХАНДАХ

Хэрвээ төрийн болон төрийн өмчийн
бус гээд бүх л их, дээд сургуулиуд сургалтынхаа төл­бөрийг эрс нэмэгдүүлж, оюутны
байрны үнийг хэт хөөрөгдвөл оюутнууд, эцэг, эхчүүд Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн
төлөө газарт хандаж болох юм байна. Холбогдох хяналт, шалгалтын байгууллагаас хамгийн
оновчтой нь О.Магнай даргын газар гэнэ. Тэд үнэхээр хуулийн дагуу юу, хууль бус
уу гэдгийг тогтоох аж. Түүнчлэн сургалтын төлбөр нэмэгдэх сур­гаар Монголын оюутны
холбоо болон сургуулиудын холбоод эсэргүүцэл зарлахаар хамтран ажиллаж байгаа сурагтай.

Д.ДАВААСҮРЭН

“Мандухай сэцэн хатан” ки­но­ны Баянмөнх жонон,
“Гэрлэж амжаагүй явна” киноны Энхээ, “Говийн зэрэглээ” киноны нисгэгч зэрэг олон
сайхан уран бүтээлд дүрээ мөнхөлсөн Д.Гүр­сэд жүжигчин Үндэсний их баяр наадмаар
Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэх эрхэм алдрыг хүртсэн билээ. Ингээд түүнтэй ярилцсанаа
хүргэе.

-Юуны өмнө таньд баяр хүр­гэе. Гавьяатынхаа найрыг
хэзээ хийх гэж байна даа?

-Баярлалаа. Олон жил урла­гийн салбар, тэр дундаа
кино урлагт дурлаж үлдсэний минь буян хишиг гэж бодож байгаа. Одоохон­доо зураг
авалттай, завгүй байгаа болохоор намар аравдугаар са­раас гавьяатынхаа найрыг хийх
бодолтой байна.

-Киноны зураг авалт уу?

-Онцгой байдлын ерөнхий га­зар­тай хамтарч байгалиа
хамгаа­лах сэдэв бүхий баримтат киноны зураг авалтад гараад байна. Дараа нь бас
нэг киноны зураганд гарах төлөвлөгөөтэй. TV5 телевизээс санаачилсан 25 анги­тай
кинонд тоглоно гээд зуны улирлыг завгүй л өнгөрөөх нь шиг байна.  Ер нь он гарсаар зүгээр суусангүй.

 -“Хувь
тавилангийн ээдрээ” олон ангит кинонд төрсөн ахтай­гаа тоглосон байх аа?

-Тийм ээ. Би эхээс тавуулаа, хамгийн бага нь.
Бүгд эрчүүд.  Хамгийн бага ах маань найруулагч,
жүжигчин Жигжиджав гээд надтай адилхан урлагийн хүн бий. Уншиг­чид “Цагаан дуганын
гэгээ”-д тог­лос­ноор нь андахгүй байх. Саяхан цацагдсан “Хувь тавилангийн ээд­рээ”
олон ангит кинонд бид хамт­даа тоглосон.

-Эцэг, эх тань аль нутгийн хүмүүс вэ? 

-Миний ээжийг Эвшин, аавыг маань Далхсүрэн гэдэг.
Завхан аймгийн уугуул хүмүүс байсан. Аав маань насаараа цэргийн газар ажилласан
их сайхан хүн. Аав цагтаа анхны нэгдлийн орлогч дарга явсан гэсэн. Нэг сонин юм
хэлэхэд манайд аав бид хоёроос бусад нь цэргийн алба хааж үзээ­гүй. Аав Дорнодын
Халх гол, Баян­тү­мэнд тулалдаж явсан дайны үеийн цэрэг. Тиймээс би ааваараа бахархдаг.
Би ч гэсэн  Дорнодын Матад суман дахь агаараас
эсэр­гүүцэн хамгаалах ангийн локотар­чин, ахлах түрүүч цолтой хүн ш дээ. Харин ээж
маань маш сайхан хоол хийдэг тогооч хүн байлаа.

-Та Сэлэнгэ аймагт нэг хэсэг ажиллаж амьдарсан.
Зарим хү­мүүс ярихдаа таныг фактлаад Сэлэнгэ рүү хуваарилагдсан гэж ярих юм билээ.
Тухайн үед яг юу болсон юм бэ?

-Мэр сэр хүмүүс тэгж ярьдаг байсан. Үнэндээ бол
худлаа. Тэр үед би Улсын хүүхэлдэйн театрт найруулагчаар ажиллаж байлаа. Гэтэл Сэлэнгэ
аймагт “Долгио” чуулга байуулагдаж даргаар нь МУГЖ Баадайжав гуай очсон байж л дээ.
Тэгээд намайг чуулгынхаа найруулагчаар ажиллуулах хүсэл­тийг яаманд гаргаж намайг
явуу­лахаар болсон тухай мэдэгдсэн. Яг тэр үед гэр бүлийн маань хүний бие тааруу,
хүн хард үзүүлэхээр төрсөн нутагт нь аваач гээд байсан боло­хоор тэр саналыг үг
дуугүй хүлээж авсан.

-Сэлэнгэд байхдаа та ямар ямар уран бүтээл хийсэн
бэ?

-Намайг Сэлэнгэд найруулаг­чаар очиход хүнд байсан.
Зах зээлийн давалгааны үеэр хөдөө битгий хэл хотын томоохон чуулга хүртэл хаалгаа
барьж байсан үе. Аймгийн театрт урлагтаа үнэнч цөөн хэдэн уран бүтээлч л үлдсэн.
Үүний ачаар чуулга маань эргэж сэргэсэн. Тус аймагт 10 гаруй жил ажиллахдаа урлаг,
соёл, утга зо­хиолын арга хэмжээг найруулсан. 
Мөн олон ч “Морин эрдэнийн дуулал”, ардын дууны концерт, Өргөн Сэлэнгийн
дуулал зэргийг найруулан тавьсан. Өргөн Сэлэн­гийн дуулал бол Монголын хам­гийн анхны шашин урлагийн наа­дам.
Цам харайх, гал тахих зэрэг шашны бүхий л зан үйлийг нэгтгэн гаргаж чадсан тоглолт
болсон.

-Хуучны сор болсон ихэнх кинонд та дүрээ мөнхөлсөн.
Ер нь кино урлагт зүтгэснээс хойш хичнээн дүр бүтээгээд байна. Тоолж үзсэн үү?

-“Мандухай сэцэн хатан”, “Саруул талын ерөөл”,
“Говийн зэрэглээ”, “Их авхай”, “Ширүүн тулааны өмнө”, “Унаган хайр”, “Төрийн сүлд
өршөө” гээд 150 орчим уран бүтээлд дүр бүтээсэн байх юм. Үүнд богино хэмжээний кино
бүтээлүүд ч орж байгаа.

-“Мандухай сэцэн хатан” киноны найруулагч танд
Бат­мөнх даян хааны дүр өгчихөөд Баянмөнх жононгийн дүрд тог­луулсан гэдэг юм билээ.
Тухайн үед шаралхаж, дургүй чинь хүрч байв уу?

-Уг түүхэн кино 11 сая төгрөгөөр бүтсэн томоохон
уран бүтээл. 1986 оны 11 сая төгрөг бол их мөнгө шүү дээ. Уран бүтээлчдийн багт
гэхэд л 5000 орчим хүн ажилласан. Ийм том уран бүтээлийг хийхэд цаг хугацаа, ачаалал
гээд хөлс, хүч их шаардсан. Тиймээс найруулагчийн бие чилээрхэж Балжинням найруу­лагчид
халаагаа өгсөн. Тэгтэл зураг авалт аль хэдийнэ эхэл­чихсэн байтал Балжинням най­руулагч
зарим дүрд өөрчлөлт оруулж намайг Батмөнх даян хаа­ны дүрд тохирохгүй байна гээд
Сүххуягийг хуваарилж, намайг Баянмөнх жононгийн дүрийг бүтээ гэсэн. Хүмүүс их гайхсан
ч тухайн дүрийг хэнд өгөх нь найруулагчийн эрх учраас шийдвэрийг дагаж ажилласан.
Энэ нь маш зөв сонголт байж гэж би одоо боддог. Тэр үед Сүххуяг нарийхан, гонзгой
залуу, би болохоор биерхүү 90 кг жинтэй байсан юм. Балжинням найруу­лагчтай би өмнө
нь “Саруул талын ерөөл”, “Гэрлэж амжаагүй явна”, “Говийн зэрэглээ” кинонд хамтарч
ажиллаж байсан болохоор би түүний зөв гэж бодсон. Магадгүй би Батмөнх даян хаан
тоглосон бол ширүүн, омогтой зан надаас гарах ч үгүй байсан юм билүү. Мандуул хаан
чинь бас догшин хүн ш дээ. “Чи өөрөө өрмөө идээд хусмаа надад өгөөд байгаа юм биш
биз” гэж хэлдэг хэсэгт жонон дүрс гээд уурлаад босоод ирсэн бол гал авалцах байсан
биз дээ. Гэх мэт Балжинням найруулагч тухайн жүжигчнийхээ төлөв байдлыг сайн мэддэг
хүн. Тиймээс би ерөөсөө муу санаж явдаггүй. Зуурсан гури­лаар тогооч юу хийхээ мэддэг
шиг найруулагч хүн тухайн уран бү­тээлийг яаж босгохоо мэддэг.

-“Саруул талын ерөөл” кино­ны Нацагдоржийн дүргүйгээр
таны залуу насыг дурсахгүй байхын аргагүй. Энэ тухай дур­сахгүй юу?

-Тэр үед би чинь цэл залуухан, бага ч байсан.
Тухайн үед Нацаг­доржийн дүрийг бүтээх болсондоо  баярлахын хажуугаар больдог ч юм билүү гэсэн айдас
төрсөн.

-Яагаад?

-Нацагдорж мундаг боловс­ролтой сэхээтэн хүн.
Эх орныхоо төлөө бүхий л сэтгэл зүрхээ зо­риулж явсан мундаг түүхэн, бид­нээс алслагдсан  дүр. Ялангуяа түүний ойр орчимд хамаатан садан
гээд байхаар хүн ховор. Хэн ч түүнийг ийм араншинтай гээд дүрс­лээд хэлээд өгчихөж
чадахгүй. Гэтэл тийм дүрийг үзэгчдийн сэт­гэлд мөнхлөх үүрэг надад оногдож байна
шүү дээ. Тиймээс жаахан бэргэж байсан. Гэхдээ найз, нөх­дийнхөө зөвлөснөөр энэ дүрийг
бүтээж чадна гэсэн итгэл төрсөн. Нацагдорж маш цэвэрч, өглөө ажилдаа явахдаа гэрээсээ
монгол дээлтэй гараад цайныхаа цагаар гэртээ ирэхдээ хятад хувцастай, орой нь бүжгэнд
европ хувцастай ирдэг нямбай хүн байсан юм би­лээ.

Тэр бүү хэл, Нацагдоржийг ирээ­гүй тохиолдолд
бүжиг эхэл­дэггүй байсан юм билээ. Түүнийг улс төрийн шалтгаанаар хэлмэг­дүүлэх
бодлого нэн эртнээс төлөвлөгдөж байсан юм шиг санагддаг. Эх­нэрийг нь хүртэл гурван
жил шо­ронд хоригдоод гарч ирэхэд нь хятадууд хар тамхинд оруулж, гэмт хэрэгтэн
болгоод шоронд хорьсон байдаг. Яагаад гэхээр эхнэр Паг­мадулам нь мөн л гадаадад
бо­ловсрол эзэмшсэн нөхрийнхөө үйл хэрэгт нөлөөлдөг сэхээтэн хүн байсан учраас хятадууд
нөхрөөс нь холдуулж авч суусан байгаа юм. Энэ байдлыг л хүмүүст харуулах зорилготой
кино л доо.

-“Говийн зэрэглээ” кинонд тоглосон ихэнх жүжигчид
өөд болсон. Үүнтэй холбоотой яриа олны дунд байдаг. Энэ үнэн үү?

-Худлаа. Энэ яриа яаж тарх­саныг би мэдэхгүй.

-“Говийн зэрэглээ”-гийн нис­гэгч онгоцоо чадмаг
жолоодож харагддаг. Хэр хурдан сурсан бэ?

-Яахав, бага зэрэг дад­лагаж­сан. Хажууд нэгдүгээр
нисгэгч, би хоёрдугаар нисгэгчийн суудалд сууна. Миний зургийг авахын тулд нэгдүгээр
нисгэгчийн суудал дээр оператор суугаад зураг авах ёстой. Тэр үед яах аргагүй жолоон
дээр сууна. Энэ үеэр жаахан дадлага суусных ч юм уу, кино дууссаны дараа Сумхүү
найруулагч “Би нисэх дуртай” киноны хоёрдугаар нисгэгчээр намайг авсан юм. Тэнд
бол бүр овоо, агаарт жолоо аваад явчихдаг болсон. Харин бууж чад­даггүй байсан.
Онгоц сэнсээрээ газар хатгах гээд буулт хийхэд хүндрэлтэй л дээ.

-“Говийн зэрэглээ”-д дандаа тухайн үеийн сор болсон
уран бүтээлч тоглосон байдаг. Яаж энэ хүмүүсийг бүрдүүлсэн нь сонин байна?

-Цэвээнравдан маань хэлмэг­дүүлэлтийн үед Дундговийн
хөдөө суманд хоёр жил клубын даргаар ажилласан. 1980 онд хот руу татаг­даж театрт
ирсэн юм. Тэр үед Эрдэнэтогтох бид нар сургуулиа төгсөөд театрт дөнгөж жүжигчнээр
ирж байсан үе. Доржсамбуу маань Багшийн дээдийн Кино, драмын ангид багшаар ажиллаж
байсан. Ингэж бид нэг дор бөөгнөж, нэг уран бүтээлд хамтарч ажиллах гараа эхэлсэн
дээ. Цэвээнравдан бол их хошин, мэдрэмжтэй, мундаг уран бүтээлч байлаа. Монголын
хошин урлагийн нэлээн том тө­лөөлөгч шүү дээ. Доржсамбуу бол мундаг найруулагч.
Дэлхийн сон­годгуудаас, тухайлбал “Нора”-г Монголын тайзнаа анх тавьсан хүн. Тэгсэн
хэрнээ дүрд ордог. Кинон дээр Арслан Хашхүү захир­лыг модонд хүлж хонуулчихаад,
Номинд загнуулаад холбооноос гараад явж байгаа хэсэг байдаг даа. Тэр зургийг авах
үед Доржсамбуу “Дугуйгаа өшиглөчихвөл хөлөө хугалчих байх даа” гэснээ “Өө, энэ хувинг
энд тавьчихъя. Хувинд л уураа гаргасан хүн байгаа биз” гэх жишээтэй. Харин манай
Оюун­цэцэг их чамбай, чадвартай жүжиг­чин байсан.

-Эрдэнэтогтох жүжигчин одоо хаана юу хийж байгаа
вэ?

-Ойрд холбоо тогтоосонгүй. Хотод л амьдарч байгаа
гэж сонс­сон.

-Та нар сайхан найзууд явсан биз?

-Тэгэлгүй яахав. 1987 оноос Монгол телевизийн
шууд эфирт ордог байлаа. Нэг нэг том найраг­лалтай шууд л орж уншина. Тухайн үед гацах эрх байхгүй. Одоогийнх
шиг ямар сүүлд нь таслаад мон­тажлана гэх юм биш. Ээлжит нэвт­рүүлгээс буугаад одоогийн
UBS телевизийн байранд зурагт үзэж байгаад гартал Эрдэнэтогтох маань шилэн хаалга
нэвт мөргөж гараад эрүүгээ, духаа зүсчихсэн. Телевиз үзэх гээд гэрлээ унт­раа­гаад
өрөө бүдэгхэн байсан болоод тэр шилэн хаалгыг хараагүй хэрэг. Ер нь энэ мэт инээдтэй
зүйл олон болно. Цэвээнравдан, “Гарьд маг­най” киноны  молиго Очирт тогло­дог Алтангэрэл, Эрдэнэтогтох,
Доржсамбуу жүжигчин гээд бид хэд үнэхээр сайхан найзууд явлаа. Нэг нь өнөөдөр гэр
барина гэвэл очоод тусалдаг. Нүүрс, модыг нь очоод буулгаад өгдөг тийм л сайхан
нөхөд байсан даа. Хааяа жаргал зовлонгоо хуваалцаж ярилцангаа уучихна. Тэрнээс биш
өнөөгийн залуус шиг нэвт архидалт ямар болох биш. Одоо ихэнх нь л бур­ханы оронд
очсон болохоор хааяа хөөрөлдөх хүнгүй сэтгэл нэг л эзгүйрээд, цээж харанхуйлаад
явчихдаг. Аргаа барахдаа хуучны хэдэн киногоо ээлжлэн тавьж үзэж тэднийгээ харж
сэтгэлээ онгойлгох юм даа.

-Таны хувьд гавьяатын цол оройтсон юм шиг санагддаг
уу?

-Яахав төрийн минь буян, урлаг, түмэн олны минь
хайр ивээл харж үзлээ. Миний хувьд аль хэдэн жилийн өмнө хүртэх ёстой байсан юм
гэж хэлэх дургүй. Мэдээж битүүхэн гордлого бол байсан.

-Гавьяатын цолыг юу дагадаг юм бол?

-Сар бүр 150 мянган төгрөг авах юм билээ.

-Таныг залуудаа их сайхан залуу байсан гэж хүмүүс
ярьдаг. Хүүхнүүд араас чинь хэр гүйдэг байв?

-Залуудаа бусдын л адил уран бүтээлд хорхойсч,
уран бүтээлээр хөглөгдөж явдаг байлаа. Яахав хөдөө кино зурагт яваад ирэхэд миний
хаяг дээр зөндөө захиа ирчихсэн байдаг байсан.

-Захианд нь хариу бичиж байв уу?

-Үгүй ээ. Хүний юм бол хүний л юм байдаг гэгчээр
амьдралын ханиа сонгочихсон гэр бүлтэй болсон хүн чинь хажуудахаа яалаа гэж гомдоохыг
хүсэхэв. Захиа ирс­нийг нь хараад л өнгөрдөг байсан.

Д.ДАВААСҮРЭН

Эрчим хүчний зохи­цуу­лах хороо­ноос
цахил­гаан болон дулааны үнийг нэмэхээр мэ­дэгдсэн билээ. Тэгвэл холбогдох байгууллагуудад
энэ шийд­вэр­тэй холбоотой санал, гомдол иргэдээс их ирэх болжээ. Тий­мээс бид цахилгаан,
дулааны үнээс үүдээд байгаа нөх­цөл байдлыг сурвалж­лахаар “Улаан­баатар цахилгаан
түгээх сүлжээ” компанийг зорилоо. Тус компани дээр 11.00 ца­гийн ор­чимд очиход
“Дар­га нар хурал­даж байна. Гэлээ ч үнэ тарифтай хол­боотой мэдээллийг ма­най­­хаас
бус Эрчим хүч­ний зохи­цуулах хороо­ноос өгч байгаа” гэсэн хариу өгөв. Ингээд тус
компанийн хэрэглэгчдэд  үйлч­лэх зарим салба­раар
орлоо. Баянгол дүүрэг дэх “Улаан­­­баатар
цахилгаан тү­гээх сүл­жээ” ХК-ийн салбар төв дээр үдийн цайны цагаар очсон болоод
ч тэр үү үйлч­лүүлэгч багатай байв. Тэнд үйлчлүүлж буй иргэдийн ихэнх нь залуу­чууд
байх аж. 20 орчим насны Т.Намуун гэх охин “Өвөө­гийнх зусланд бай­даг юм. Би зуны
ам­рал­таараа эмээдээ бага ч гэсэн тус болох гэж тог, ус, байрны төлбөрийг нь тушаа­даг”
гэв. Харин 50 орчим насны Л.Сүрэнжав гэх эрэгтэй “Энэ сард тогны мөнгө 13 мянган
төгрөг гарсан бай­на. Уг нь 7000-8500 төгрөг л гардаг юм. Одоо дахиад үнэ нэмэг­дэхээр
хөгшин бид хоёр ца­хилгааны мөн­гөө дийлэхгүй хэцүүдэх янзтай” гэсээр явж одов.
Ингээд 100 айлын ба­рилгын мате­риалын худал­даа явуулдаг “Жоби” төвийн дэргэдэх
хэ­рэглэгчдэд үйлч­лэх салбарт очлоо. Уг салбар XI хо­рооллын зам дагуу бай­сан
байрлалаа сэл­гэж энд нүүж ирээд удаагүй байгаа аж. Тус төвөөр Сүхбаатар дүүр­гийн
иргэд үйчлүүлдэг юм байна. Ца­хил­гааны үнэ нэмэг­дэх сургаар тус сал­бараар үйлчлүүлэх
иргэдийн тоо эрс ихэсчээ. Учир нь ир­гэд найм­дугаар сарын 1-нээс өмнө амжиж цахилгааныхаа
төл­бөрийг хийхээр яарч буй аж. Тэд олон жил хуримт­лагдсан цахилгааны төлбөр нь
нэмэгд­сэн үнээр тооцог­дохоос ийн сэргийлж байгаа гэх яриа байна. Үүнээс гадна
цахил­гаа­ны үнэ ямар шалт­гаанаар, хэдэн төг­рөг болж нэмэгдэж байгаа талаар мэ­дээлэл
авах гэсэн иргэд олон байна гэж тус газрын ажилт­нууд ярьж бай­сан.

ЦАХИЛГААНАА ХЭР ХЭМНЭНЭ ТЭР ЧИНЭЭГЭЭР
БАГА Л МӨНГӨ ТӨЛНӨ

Эрчим хүчний зохицуулах хо­роо­ноос
ахуйн хэрэг­лээ­ний цахил­гааны үнийг нэмэх­дээ хоёр шат­лалаар тоо­цохоор болсон.
Тод­руулбал, айлууд 150 квт-аас бага ца­хилгаан хэрэглэвэл нэг квт тут­мын үнийг
79 төгрөгөөр тооц­но. Түүнээс дээш цахилгаан хэ­рэг­­лэвэл илүү гарсан квт бү­рийг
96 төгрөгөөр бодож ава­хаар болоод байна. Ха­рин уул, уурхайн компа­ниу­дын цахилгааны
үнийг 30 төг­рөгөөр нэмж, нэг квт-ыг 130 төг­рөгөөр тооцох бол бусад аж ахуйн нэгж,
бай­гууллагын цахилгааны нэг квт-ыг 16-18 төгрөгөөр нэмж 106 төгрөгөөр тооцох шийд­вэр
гарсан. Тэгэ­хээр айлууд цахилгаан бага хэрэглэх ту­сам бага мөнгө төлөх бо­ломжтой.
Бас аж ахуйн нэг­жүүд ч мөн адил шөнийн 22.00-06.00 цагийн хооронд цахилгаан хэрэглэ­вэл
нэг квт тутмыг 46 төг­рөгөөр төлөх бүрэн боломжтой. Энэ­хүү хөнгөлөлтүүд нь эрчим
хүчийг хэмнэж алдагдлаа нөхөх гол зорилго болоод байна.

Сүхбаатар дүүргийн 10 дугаар
хорооны оршин суугч Э.Энхцэцэгээс за­рим зүйлийг тодрууллаа.

-Цахилгаан, дулааны үнэ ирэх сард
нэмэгдэнэ. Мэдэж байгаа юу?

-Тийм ээ. Бүх л хэвлэл мэдээллийн
хэрэгслээс үнэ нэмэгдэх мэдээлэл авч бай­гаа.

-Танайх сард дунджаар ца­хилгаан,
дулаан гээд хич­нээн төгрөг төлж байна?

 -Сард тогны мөнгө гэж 17 мянга орчим төгрөг төлдөг.
Хувийн бай­шинд амьдардаг болохоор дулаа­ны мөнгө төлөхгүй байгаа.

-Үнэ өөрчлөгдвөл хич­нээн төгрөг
төлөх бол. Тоо­цоолж үзсэн үү?

-Нэг их зөрүү гарахгүй байх гэж бодож
байгаа.

-Яагаад?

-Одоо нэмэгдэх гэж бай­гаа үнэ нь
иргэдийг цахил­гаанаа хэмнэж сур гэсэндээ зохи­цуулж буй арга хэмжээ гэж дуулсан.
Харин манайх ца­хил­гаанаа, зардлаа хэмнэх гэсэн ойлголтыг өнгөрсөн өвлөөс хэрэг­жүүлж
ирсэн. Шөнийн тариф гарс­наас хойш индүүдэх зүйл байвал шөнийн цагаар  индүүддэг болсон. Хүүхдүүдээ хүртэл өглөө
07.00 цагаас хойш ха­ран­хуй болтол гэрэл асаах­гүй гээд хэвшүүлж сур­гасан. Бага
ч гэлтгүй хэмнэлт мэдрэгддэг юм билээ.

-Тэгэхээр үнэ нэмэгдэж бай­гаатай
та санал нэг бай­на гэсэн үү?

-Нэгэнт гарсан шийд­вэ­рийг эсэргүүцэлтэй
биш. Ер нь айлууд өөрсдөө ухам­сарлаад дор бүрнээ нийг­мийн хариуц­лагатай болчих­вол
бусдыгаа чирэхгүй л гэж ойл­гож байгаа. Өнөөдөр бид хариуц­лагатай байсан бол үнэ
тарифаа нэмэх­гүй байх ма­гадлалтай шүү дээ гэв.

Үнэхээр л Эрчим хүчний зохи­цуулах
хорооны дарга С.Отгон­баяр “Эрчим хүчний салбар зөвхөн энэ жилд 60 тэрбум төгрөгийн
алдаг­дал­тай ажилласан. Ер нь орлого нь үйлдвэрийн зард­лаа нө­хөж чадахгүй байнгын
алдаг­далтай ажиллаж байгаа боло­хоор эрчим хүчийг хэмнэх үүднээс ийм шийдвэр гарга­сан”
хэмээн тайлбар хийсэн.

ИРГЭД ДУЛААНЫ ҮНИЙГ ЦАХИЛГААНЫХТАЙ
АНДУУРЧ БАЙНА

Харин дулааны суурь ху­раам­­жийг
нэмэхдээ 40 ам метрээс бага талбайтай орон сууцны айлууд сард 3000, 40-80 ам.метр
бол 5000, 80-аас дээш бол 10 мянган төг­рөгийн хураамж төлөх юм. Гэтэл иргэ­дээс
багагүй хэл ам хийжээ. Учир нь иргэд “Бид хоёр, гурван өрөө байранд амьдарснаа­раа
хохирч ца­хил­­гаа­ны мөнгө их төлнө гэж байхгүй. Ийм зохи­цуулалт гэж юу байсан
юм”, “Хэдэн өрөө бай­ранд амьдрах нь хүний эрх, хэрэг­лэсэн цахил­гааны мөнгөө л
өгнө” гэх бол­жээ. Энэ нь цахилгааны үнийг дулааны суурь хураамжтай ан­дуурч байгаа
хэрэг. Тиймээс эдгээр иргэдэд холбогдох мэргэжилт­нүүд зөв ойлголт бүхий тайл­ба­рыг
тухай бүрт нь хүргэж бай­гаа юм байна. Сур­валж­лагын үеэр ч мэр сэр ийм тохиолдолтой
тааралдаж байв.

ИРГЭДИЙН ХУРИМТЛАГДСАН ЦАХИЛГААНЫ
ТӨЛБӨР 30 ГАРУЙ ТЭРБУМД ХҮРЧЭЭ

Өнгөрсөн оны байдлаар нийт 470 мянган
хэрэглэгч эрчим хүчээр хангагдсанаас 90 гаруй хувь нь иргэд, үлдсэн хувийг аж ахуйн
нэгж, бай­гуул­лага эзэлж байгаа аж. Харин 190 мянган хэрэглэгч дулаа­наар хангагдсанаас
88 хувь нь иргэд, үлдсэн хувийг байгуул­лага хэрэглэсэн гэх судалгаа гарчээ. Эрчим
хүчний салбар одоогоор 30 гаруй тэрбум төгрөгийн авлагатай байгаа­гаас 24 тэрбум
нь иргэдийн хуримтлагдсан цахилгааны мөнгө юм байна. Үлдсэн ху­вийг аж ахуйн нэгж
байгуул­лагаас авах тооцоо­той байгаа ажээ.

Д.ДАВААСҮРЭН

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН