Author: Даваанямын Даваасүрэн

Хэдэн жил уран бүтээлээсээ хөндийрөөд байсан “Салхи”
хамтлагийнхан саяхан шинэ хос цомог гаргажээ. Түүнчлэн “Гэгээн хайр”-ын баярын
өдөрт зориулж залуу хосууддаа уран бүтээлийн тоглолтоор бэлэг барьж байна.
Ингээд тус хамт­лагийнхантай хийсэн ярилц­лагыг хүргэе.

 
-Бэлтгэлээ “New star”студид хийж байгаа сурагтай. Яг ямар
бэлтгэл хийж байна?

-Тийм ээ, бид хайрын баярт зориу­лан хийх амьд тоглолтынхоо
бэлтгэлийг  “New star” студид хангалаа.
Шинээр гаргасан хос цомгийнхоо дуунуудаар бүрэн хэмжээний амьд тоглолт хийж
байна. Тоглолт өнөөдөр өндөр­лөнө.

-Тоглолтод танай хамтлагаас гадна өөр ямар уран бүтээлчид
оролцож байна вэ?

-Амьд хөгжимтэй тоглоно гэдэг маш олон хүний хүч хөдөлмөр
шаарддаг тийм хэмжээний хөдөл­мөр гаргаж байгаа болохоор дуу­нууд маань
үзэгчдэд үнэхээр гайхал­тай мэдрэмж өгсөн гэдэгт итгэлтэй байна. Манай тоглол­тод
“New star” студийн продюссер СТА Т.Гантөр, “Айзам-2” хамт­лагийн гитарчин ая
зохиогч О.Хүрэл­баатар ах мөн бөмбөрчин Г.Одбаяр, соло гитарчин Үүрийн­цол­мон
ICE-TOP хамтлагийн дуу­чин Хаагий, Манлай, дуучин Тайван­­бат  нар хамтарч оролцоно.

-Тоглолтоо томоохон үзвэ­рийн төв бус диско клуб сонгож хийх
болсон шалтгаан нь юу юм бол оо?

-Манай хамтлаг байгуулагдсан цагаасаа эхлээд дан хайрын дуу
дуулсан байдаг юм.  Манай нэг найзын
хэлснээр танай хамтла­гийн дуунуудад хайр гэдэг үг ороо­гүй нэг ч дуу байдаггүй
юм байна гэж хошигнож байсан. Тиймээс ч бид хайрын баяраар хосуудтайгаа илүү
ойроос амьд хөгжимтэй тог­лохоор шийдсэн юм. “Стрингс”-ийг ч гэсэн Улаанбаатар
хотдоо өдөр бүр амьд хөгжим эгшиглэдэг ганц клуб болохоор сонгосон.

-Танай хамтлагийнхан хэсэг хугацаанд яагаад таг байв. Эсвэл
хамтлаг тарчихсан бай­сан юм уу?

-Сайн уран бүтээл хийхэд цаг хугацаа хүч хөдөлмөр их шаард­даг.
Энэ хугацаанд бид чамгүй уран бүтээл хийсэн ч хэвлэл мэдээллээр нэг их цацаад
байсан­гүй. Харин тоглолтынхоо өмнө хийсэн уран бүтээлүүдээ үзэгч фенүүддээ
хүргэ­сэн чинь өнжөөд л нэг клип мэнд­лээд урамтай байна даа. Манай хамтлаг анх
байгуулагдсан бүрэл­дэ­хүүн­­тэй­гээрээ өнөөдрийг хүртэл хамтдаа байгаадаа
хамтлагийн найзуу­даараа, эв нэгдлээрээ бахархдаг. Хамтлаг тарсан гэдэг зүйл
огт байхгүй.

-Уг нь ганц хоёр шинэ дууны клип харагдаж байсан. Бие дааж
уран бүтээл хийгээд байна уу?

-Үгүй ээ, үргэлж хамтлагаараа уран бүтээл хийж байгаа.

-Хэсэг хугацаанд хамтлагийн гишүүд хаагуур юу хийв?

-“New Star” студи дээрээ уран бүтээлээ хийгээд  л ажил амьдра­лаа зохицуулаад л явж байна
даа.

-Анх хамтлаг бүрдэж байсан дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Анх дуу хөгжимд дуртай найзууд нийлээд хамтлаг байгуул­сан
юм аа гээд Т.Гантөр ах, Хүрлээ ах хоёр дээрээ очиж байсан. Одоо ч гэсэн энэ
хоёр ахтайгаа хамтдаа уран бүтээлээ хийгээд сайхан нөхөрлөж явна.

-Тухайн үед хөвгүүдийн хамт­лаг цөөнгүй гарч ирсэн. Бараг нэг
нэгнээ дуурайж мода болчих­сон байсан. Тиймээс бусдаас ялгарахын тулд уран
бүтээлээ яаж хийе гэж төлөвлөдөг байв?

-Хэв маяг гэхээсээ илүү уран бүтээлээрээ ялгардаг байсан
болов уу. Одоог хүртэл бид хэн нэгнийг дуурайгаагүй өөрсдийн­хөөрөө л байдаг.
Манай хамтлаг аялгуут сайхан хайрын дуунуудтай. Энэ нь ч манай хамтлагийн
онцлог бас юугаар ч үнэлшгүй баялаг юм.

-Ер нь анхнаасаа л хайрын сэдэвтэй дуу дуулъя гэж шийд­сэн
байсан уу?

 -Үгүй ээ, цаанаасаа л
ингээд таарчихсан.

-“Ухаарч амжаагүй бүхний чинь төлөө” дуу нэг хэсэг хит болж
байсан. Одоо ч залуусын аялах дуртай дуу нь. Энэ дуу хэрхэн бүтсэн түүхээс дур­сах­гүй
юу?

-Анх “Айзам” хамтлагийн Хүр­лээ ах маань 1997 онд үг, аяыг нь
зохиосон юм. Гэхдээ бүтэн жилийн дараа буюу 1998 онд бидэнд энэ дуугаа өгсөн
учир нь дуу маань бүтэн жилийн турш Хүрлээ ахын маань авьяас чадварыг сорьсон
гэсэн үг. Үнэхээр ч үе үеийн хит дуу болсон

-Хайрын уянгын дуу дуулж “од” болох үед охид та нарыг хэр
эргүүлдэг байв. Захиа их ирдэг байв уу?

-За “од” болох нь ч юу юм бэ. Тэр үед чинь одоогийнх шиг ийм
олон мэдээллийн хэрэгсэл байдаг­гүй байсан болохоор найзуудын­хаа хүрээнд л
илүү хүндлүүлдэг бай­сан даа. Яахав хааяа бидэнд хаяглаж охидоос утсаар ярих,
захиа илгээх явдал бай­сан шүү.

-Дууныхаа үгийг ихэвчлэн өөрсдөө зохиодог гэж сонссон. Хайрын
тухай дуунууд тань хэт олон болоод ирэхээр адилхан болох гээд байдаг тал бий юу?

-Байхгүй ээ. Дуу бүхэн өөрийн онцлогтой хэмнэлтэй агуулгатай
бүтдэг. Манай дуунуудаас энэ дуу тэрэнтэй адилхан гэчихмээр дуу ер нь байхгүй
шүү. Хоорондоо ярьж байгаад л үг, аяа бичих үе гарна.

-Ер нь сайхан хайр, бүтэлгүй хайрын дууны аль нь илүү хүний
сэтгэлд хүрдэг юм бол?

-Сонсогчдод яг яаж хүрдгийг сайн мэдэхгүй. Гэхдээ бүтэж
байгаа хайр бол угаасаа л гэгээлэг бас шаналсан биш аз жаргалтай хосуу­дын
тухай болохоор үг нь тухайн хүмүүст хүрдэггүй байх. Харин бүтээгүй хайр бол үг
бүр нь шанал­сан хүний зүрх сэтгэлд хүрдэг байх гэж боддог.

-Хос цомог гаргасан. Энэ талаа­­­раа дэлгэрэнгүй мэдээлэл
өгөхгүй юу?

-1998 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл гарсан үе үеийн хит дуунуу­даараа
“1998 greatest Hit”, сая шинээр гаргасан уран бүтээлүү­дээрээ “Эрхэмсэг хөг” гэсэн
хос цомог гаргасан. Ерөнхийдөө бид­ний дуулж байсан  “Гоо бүсгүй”, “Аврал эрсэн хайр”, “Хар
нүдэн”, “Үггүй бороо”, “Нандин хайр”, “Мартагдашгүй хайр”, “Хагацал хүсээгүй
хайр” болон нэлээд хэдэн шинэ дуу орсон байгаа.

-Ингэхэд танай хамтлагийн дуунууд хит хэрнээ клиптэй
цацагдсан нь ховор байх аа. Тэр үед онлайн орчин хөгжөөгүй байсантай холбоотой
юу?

-Тийм л байх. Гэхдээ одоо ч гэсэн юу нь оройтох вэ. Манай
хамтлагийн албан ёсны хуудас дээр ихэнх дууны маань клип байгаа. Саяхан “Ийм
нэгэн хайрын тухай”, “Най­зууд­даа”, “Чиний өмнө”, “Ухаарч амжаагүй бүхний чинь
төлөө” дуу­гаа клипжүүлээд үзэгчдэд хүргэхэд бэлэн болсон гэдгийг хэлэхэд
таатай байна.

-Та нар өөрсдөө хайрын дуу дуулж хосуудыг баярлууллаа. Харин
өөрсдийнхөө найз охин, эхнэр, хайртай хүнээ хэрхэн баярлуулдаг нь бас сонин
санаг­даж байна?

-Энгийн зүйл илүү хүнд хүрдэг байх бусад залуусын л адил хайр­тай
хүмүүсээ баярлуулна даа.

-Ер нь хамтлагууд хэсэг алга болчихоод нэг гарч ирээд тог­лолт
хийгээд алга болдог тал бий. Мөнгө хэрэгтэй үедээ бол­сон болоогүй тоглолт
хийдэг гэсэн шүүмжлэл ч байдаг…

– Үнэхээр их мөнгө олдог бол байнга л тоглоод байна биз дээ.
Бидний хувьд бол чанартай сайн уран бүтээлтэй болж байж л хүнд хийсэн бүтээснээ
үзүүлье гэж боддог.

Д.ДАВААСҮРЭН

ОХУ 1984 оны Сарае­вогийн олимпоос хойш олимпийн ямар нэгэн медаль
авч байжээ. 1988, 1992 онд Виктор Петрен­ко, Алексей Урманов 1994 онд, Илья Кулик
1998 онд, Алексей Ягудин 2002 онд, харин Евгений Плюшенко 2002 онд аман­ хүзүүдэж,
2006 онд алт хүртэж байсан. Харин 2010 оны олимпод  гут­гаар байрт орж байсан удаатай. Тэгвэл энэ
удаа Орос уран гулгалтын эрэг­тэй ганцаарчилсан тө­рөлд медальгүй хоцрох нь. Учир
нь энэ төрөлд оролцох байсан Евгений Плющенко гэнэт зодог тайлахаа мэдэгдэж тэм­цээнд
оролцохгүй гэдгээ зарлалаа. Түүний бэртэл сэдрэх гээд байгаа хэ­мээн тэрээр тайлбар­лажээ.

Уг нь 2013 оны хавар ОХУ-ын аварга шалга­руу­лах тэмцээнд Максим
Ковтун гэх залуу авар­галж “Сочи-2014” өвлийн олимпийн наадамд орол­цох эрхээ авсан.
Тус улс нэг төрөлд нэг тамирчин сойж байгаа. Гэтэл Евге­ний Плющенко олимпод оролцоно
гэж зүтгэсээр Ковтуныг зүгээр л хэн ч биш болгож хувиргасан. Тэгвэл найдвартай олим­пийн
аваргыг авчирна гэсэн алдарт тамирчин нь гэнэт шийдвэр гаргаж ард түмнээ гонсойлголоо.
Ингээд Плющенко  ч үгүй, Ковтун ч үгүй, медаль
ч үгүй боллоо.

Сэтгүүлчид энэ тухай Евгений Плю­щенкоос тодруулга авчээ.

 
“Та М.Ковтунтай таар­­вал юу гэж хэлэх вэ” гэсэн сэтгүүлчийн асуултанд
тэрээр “Ямар ч байсан мэн­дэлнэ. Мэндлэхээс илүү зүйл хэлэх ёстой юм уу” гэж хэгжүүрхсэн
янзтай хариулсан байна. Энэ удаагийн олимпод түү­нээс гадна Сергей Во­ро­­нов гэх
алдарт тамир­чин орж бас л болох бай­сан. Харин С.Воронов “Ков­тунд цаана нь олон
олимп байна. Тэр залуу байна. Гэхдээ дөрвөн жил хүлээ­нэ гэдэг бага хуга­цаа биш”
хэмээн хэвлэ­лийн­хэнд өгсөн ярилц­лагадаа дурджээ.

Дэлхийн гурав, Европ тивийн долоон удаагийн аварга, ОХУ-ын уран
гул­галтын аварга шалга­руулах тэмцээнд есөн удаагийн түрүүг хүртсэн тэрээр өдгөө
32 настай юм. Уг нь тэрээр 2018 оны олимпод зодоглох тухайгаа ч мэдэгдээд бай­сан
юм. Энэ гэнэтийн шийд­­вэр нь олныг их гай­хаш­рууллаа. Евгений Плю­щен­ког хэдий
нэгэн цаг үеийг эзэгнэсэн уран гул­гагч гэх боловч Алек­сей Ягудин түүнээс ур чад­вараараа
байнга өмнө гишгэдэг байсан билээ. Ванку­верийн олим­под шүүгч­дийн бу­руу­гаас
болж ал­тан ме­даль авч чадаагүй хэмээн зодог тайлахдаа хүртэл бухимдаж байсан Плю­щен­ко
ийн зодог тайл­лаа.

 
Ч.ОТГОНЦЭЦЭГ 70 ДУГААР БАЙРТ ОРЛОО

“Сочи-2014” өвлийн олимпийн наадмын зур­гаа дахь өдөр Монголын
тамирчин Ч.Отгонцэцэг олимпийн цасан замд уралдлаа. Гүйлтийн цанын эмэгтэйчүүдийн
сонгодог тэшилтийн 10 км-ийн зайд өрсөлдсөн тэрбээр 38 минутад нийт замаа туулс­наар
70 дугаарт барианд орсон байна. Энэ төрөлд нийт 76 та­мир­чин оролцсон байна.

Эмэгтэйчүүдийн 10 км-ийн уралдаанд Поль­шийн тамирчин Жюстина
Ковальчук 28:17.8 хуга­цаанд барианд орж, авар­гын алтан медаль хүртсэн бол Шведийн
Шарлотт Калла (28:36.2), Норвегийн Терез Юхауг (28:46.1) нар мөнгө, хүрэл медаль
хүртсэн байна.

Эрэгтэйчүүдийн 15 км-ийн гүйлтийн цанын төрөлд нийт 92 тамирчин
оролцсоноос тамирчин Дарио Кологна 38.29.07 амжилтаар олимпийн аваргын алтан медаль
хүртсэн бол 38.58.02 амжилтаар Швейдийн тамирчин Ж.Олссон мөн­гөн медаль хүртлээ.
Хү­рэл медалийг мөн Швей­дийн тамирчин Ричерд­сон хүртсэн байна. Харин манай тамирчин
Б.Бям­бадорж 80 дугаар байрт орлоо. Энэ төрөлд нийт 92 тамир­чин өрсөлдсөн юм.
 

МЕДАЛИЙН ТООГООР ГЕРМАН ТЭРГҮҮЛЖ
БАЙНА

Одоогийн байдлаар Сочигийн олимпийг Герман улс долоон алт, хоёр
мөнгө, нэг хүрэл медальтайгаар тэргүүлж байгаа бол Канад дөрвөн алт, дөрвөн мөнгө,
хоёр хүрэл медальтайгаар хоёрдугаарт бичигдэж байна. Харин Норвеги дөрвөн алт, гурван
мөнгө, зургаан хүрэл медаль­тайгаар наадмын гурав­ду­гаарт жагсаж байна. 

Д.БАТ-ЭРДЭНЭ

Д.ДАВААСҮРЭН

 

Монголын Үндэсний Бөхийн Холбооны
тэргүү­лэгчид хуралдаж улсын харцага Ц.Содном­дор­жийн барилдах эрхийг дөрвөн сараар
хасах шийд­вэр гаргалаа. Учир нь хэдхэн хоногийн өмнө болсон сар шинийн ба­рил­дааны
үеэр гаргасан үйлдэлтэй холбоотой юм. Тодруулбал, сар шинийн барилдааны зургаагийн
даваанд харцага Ц.Сод­номдорж гарьд Б.Гон­чиг­дамбатай барилдаж, унах­даа өрсөлдөгч
бө­хийнхөө зүүн гарын мөр, тохойны хэсгээр хөшиж, дарсан билээ. Тиймээс түүний үйлдлийг
Мон­голын Үндэсний бөхийн барилдааны дүрмийг зөрчсөн гэж үзэн заал, танхимын болон
бусад тэмдэглэлт барил­даанд дөрвөн сар барилдахгүй, барилдуу­лахгүй байх шийд­вэрийг
гаргасан байна.

Барилдах эрхээ хасуулаад байгаа
Монгол Улсын харцага Цэдэвийн Содном­дор­жоос тодруулга авсан юм.

-Өчигдөр Монголын үндэсний бөхийн
хол­бооноос таны барилдах эрхийг дөрвөн сараар хассан шийдвэр гар­гасан байна.  Та энэхүү шийдвэрийн талаар мэдээлэл авсан биз
дээ?

-Дээрх шийд­вэрийн тухайд мэ­дэл­гүй
яахав. Монголын үндэсний бөхийн холбоог хуралдах үед би гадаа нь байсан.
Миний гаргасан
үйлдэлтэй холбоотой учраас би байх ёстой юм болов уу гэж бодож очсон боловч оруулдаггүй
юм билээ. Хуралдаанаар миний барилдах эрхийг дөрвөн сараар хасах шийдвэр гарсан
болохыг хурал дуусахад мэдэгдсэн. 

-Барилдах
эрх тань наадмын өмнөхөн сэргэнэ. Тиймээс энэхүү шийдвэр танд яаж тусаж байна?

-Мэдээж
дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ дургүй байлаа гээд ч яах юм. Зургадугаар сарын
11-нд миний барилдах эрх сэргэнэ.  Тэгэхээр
наадмын барилдаан надад амаргүй байх нь тодорхой. Гэлээ гээд яалтай ч билээ. Мон­голын
үндэсний бөхийн холбоо­ноос ийм шийдвэр гаргасанд эсэр­гүүцээд байх зүйлгүй. Нэгэнт
холбооноос шийдвэр гарсан бол дагаж мөрдөхөөс өөр замгүй шүү дээ. Үндэсний бөхийн
цаашдын хөгжил, дэвшлийн төлөө холбоо гаргасан дүрэм, журмынхаа дагуу ажиллаж байж
бид болон бидний дараагийн үеийнхэн бөхийн дэг, жаягийг дээдэлж олон түмэнд сайхан
барилдаан үзүүлэх болно.  

-Гэхдээ
холбооноос гаргасан шийдвэр илээд өнгөрлөө. Барилдах эрхийг тань үүнээс илүү сараар
хасах байсан юм гэсэн хүмүүс байна. Таны бод­лоор энэ донгодолт хэр нүдээ олсон
гэж бодож байна. Бүр хасах хэмжээнд ч яригдах сүртэй асуудал биш гэж бодож байна
уу? 

 -Яалаа гэж дээ. Шийдвэр бол шийдвэр. Өөрийнхөө
гаргасан үйлдлийн төлөө хариуцлага хүлээх нь зөв алхам гэж бодож байна. Намайг зохисгүй
үйлдлийнхээ төлөө хариуцлага хүлээх ёстой гэж фэйсбүүк, твиттер зэрэг цахим мэдээллийн
хэрэгслээр олон хүн шүүмжилж байна лээ. Намайг шүүмжилсэн хэн нэгнийг би буруут­гах
гээгүй. Харин ч шүүмжлэлийг их эерэгээр хүлээж авч байгаа шүү.

-Яагаад?

-Хэрвээ
өнөөдөр би хэнд ч танигдаагүй, хэн ч мэдэхгүй бөх байсан бол ингэж хүн болгон анхаарал
тавиад шүүмжлээд байх­гүй биз дээ. Би ойлгохдоо цаашид Содномдорж гээд энэ бөх чинь
сайн барилдаасай, илүү их амжилт үзүүлчихээсэй, олон түмнийг баяс­га­сан сайхан
барилдаан гаргаж чадах юм шүү гэсэн итгэл найдва­рын илэрхийлэл гэж бодож байгаа.
Тиймээс би шүүмжлэлийг маш сайн өөртөө тусгаж авах болно. Мэдээж залуу хүн алдаж,
онолгүй л яахав. Гэхдээ үндэсний бөхийнхөө ёс, жудгийг дээдлэх ёстой л доо. Энэ
удаа бол үнэхээр санаандгүй зүйл болсон.

-Ер
нь яагаад тийм үйлдэл гаргасан юм бэ?

-Тухайн
үед барилдаан үргэлжлээд явж байсан. Ямар ч бөх дэвжээнд өвдөг шороодно гэсэн бодол
тээж зодоглодоггүй. Мэдээж өрсөлдөгчөө давж, даваа авахын тулд ядаж хайнцах юмсан
гэж бодож зүтгэсэн. Барилдаан дуус­сан болохыг мэдээгүй. Энэ санаандгүй мэрийлт
л үзэгчдэд буруугаар ойлгогдлоо. Тэрнээс биш гарыг нь ингээд хөшчихье  гэсэн хорон муу санаа байгаагүй.

-Гэхдээ
гарьд Б.Гончигдамба та хоёрын барилдааныг хара­хаар таны гаргасан үйлдэл зориуд
мэт харагдаад байгаа шүү дээ. Санаатайгаар гарыг нь дарчихсан юм биш үү?

-Миний
ёс жудаг арай ч тийм цэгт хүрчихээгүй. Санаандгүй л болсон явдал. Гэхдээ би орой
нь гэртээ хариад өөрийнхөө бичлэ­гийг гүйлгэж үзсэн. Үнэхээр санаатай л юм шиг харагдсан
шүү. Түүндээ эмзэглэсэн. Шатаж барил­дахаар тийм юм болдог юм байна. Тиймээс бөхийн
өргөөнд цугласан болон цэнхэр дэлгэцээрээ бөхийн­хөө барилдааныг шимтэн үзэж суусан
олон түмнээсээ танай сониноор дамжуулан уучлал гуйя. Бөхчүүд бидэнд бөхөө дээдэлдэг
Монголынхоо ард түмний өмнө тийм зохисгүй авир гаргаж, жудаггүй загнах эрх байхгүй. 

-Барилдаанаас
хойш гарьд Б.Гончигдамбатай уулзсан уу?

-Хараахан
уулзаж амжаагүй явна. Барилдааны дараа нутаг руугаа явчихаад хоёр хоногийн өмнө
ирлээ. Гончигдамбатай уулзаж албан ёсоор уучлал гуйх болно оо.

-Та
хоёр хэр ойр дотно вэ?

-Тийм ч
сүрхий найзууд биш. Мэнд, устай, нэг замаар явж буй сайхан л эрчүүд.

-Наадмын
бэлтгэлээ хийнэ биз дээ?

-Бэлтгэлээ
хийнэ. Ер нь наа­дамд зодоглоно гэдэг хүнд байх болно. Бөхчүүд байнгын бэлтгэл хийхээс
гадна танхим, заалны барилдаанд зодоглож байж 
өөрийн­хөө форумыг тохируулдаг. Хурдны морийг ганцааранг нь  давхиулахаас илүүтэйгээр бусад морьдтойгоо уралдуулж
байж л давхил хэр байгааг мэддэг биз дээ. Үүнтэй л адилхан. Барилдаануу­дад орж
байж л бусад бөхчүү­дийнхээ ая, данг мэдэж, бусдаас суралцаж, хаана нь миний бэлтгэл
болохгүй байгааг мэднэ. Тэгж л өөрийнхөө чансааг тодорхойлж наадмынхаа бэлтгэлийг
базаана. Харин энэ байдал одоо надад хаалттай болсон. Тэгэхээр наад­маар зодоглолоо
гэхэд ядаж л цочроо гараагүй байна шүү дээ. Тийм учраас наадмын өмнө ямар нэг шийдвэрийг
өөрөө өөртөө гаргах байх аа.

-Одоо
бэлтгэлээ хаана хангаж байна?

-Нутгийнхаа
бөхчүүдтэй бэлтгэл хийж байгаа. Улсын арслан Мөнхбаатар ах нартай.

-Наадмын
өмнө шийдвэр гар­гана гэлээ. Наадамд зодоглохгүй ч байж магадгүй гэж үү?

-Яг ч барилдахгүй
гээд шууд хэлмээргүй байна. Ямартай ч бэлтгэлээ хийдгээрээ хийнэ. Барил­дах явцдаа
алдаа, оноогоо дэнсэлж байж нэг дүгнэлтэд хүрэх байх. Үнэхээр цочроотой, барил­дах
боломжгүй бол энэ жилийн наадмаар өнжиж болохгүй гэсэн зүйлгүй. Заавал барилдана
гээд махраад байх шаардлага байхгүй. Нас залуу байна. Олон жилийн наадам намайг
хүлээж байгаа шүү дээ.

-Нутаг
яваад ирсэн гэсэн. Та чинь Хөвсгөл аймгийн уугуул билүү?

-Тийм ээ.
Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл суманд төрсөн. Өвөл хаана болж байна ёстой манай нутагт
болж байна даа. Тайгаар явлаа, тав хоног сайхан амраад ирлээ.

-Аав,
ээжтэйгээ золголт хийгээ юу. Гэр бүлийнхээ талаар танилцуулахгүй юу?

-Миний
аав Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын уугуул. Харин манай ээж Төв аймгийн Алтанбулаг
сумынх. Одоо хоёр буурал маань хотод амьдарч байгаа. Би нутаг руугаа сая ганцаараа
явж амраад ирсэн л дээ.

-Аав
ээж тань битүүний барилдааныг үзсэн байж таараа даа?

-Мэдээж
үзэлгүй яахав. Хүүдээ сэтгэл дундуур байсан биз дээ.

-Таны
бага нас хаана өнгөрсөн бэ. Хэзээнээс бөхөд хорхойсов?

-Миний
бага нас Тосонцэнгэлд л үлдсэн дээ. Хөдөө нутаг ямар билээ бусад хүүхдийн л адил
мал хуй хариулж өссөн. Анх 2002 оноос бөхийн спортоор хичээллэсэн. Анх Хөвсгөл аймгийн
Алаг-Эрдэнэ сумын харьяат аймгийн арслан Мөнхсүх гэж хүнтэй багш шавийн барилдлагатай
болж байлаа. Энэ спортыг хөөгөөд 12 жил өнгөрсөн байна шүү.

-Уг
нь таны барилдааныг ард түмэн үнэлдэг. Сүүлийн үед болж л өгвөл элдэв асуудалд орооцолдох
гээд байгаа тал бий… Та тийм авир муутай хүн үү?

-/Инээв/.
Тамирчин хүн бүрт өөрийн гэсэн арга барил байдаг шиг омогшиж, өөрийгөө хурцалдаг
зан бас байдаг юм болов уу. Тэрнээс аагтай, омогтойдоо онгирч  байгаан илрэл бол биш байх. Би ямар гавьяа байгуулчихсан
биш одоо юу гэхэв дээ.

Д.ДАВААСҮРЭН

Шинэ
үеийн Орос ор­ныг бид хэр зэрэг мэдэх билээ. Орос орон гэхээр ямар мэдээ хөвөр­дөг
билээ дээ. Нефть, бензин, шатдаг хий, Кавказ, алан хяд­лага, онгоцны сүйр­лүүд,
оли­гар­хи, дарангуй­лагч-ерөнхий­лөгч. Ер нь нэг иймэрхүү тө­сөөлөл­тэй болчихоод
байгаа гэхэд хэлс­дэхгүй. Гэтэл Орос орон гэдэг чинь өнө эртний түүхтэй, өөрийн
гэсэн бахар­халтай, дэл­хийн шинжлэх, ухаан соёл, урлагийн хөгжилд асар их түлхэц
өгсөн түү­хэн хүмүүсийн төрсөн нутаг гэдгийг “Сочи-2014” өвлийн спортын наад­мын
нээлт үзүүл­лээ.

Сидней-2000 зуны наадмын үеэс анхлан хэрэглэж
эхэлсэн компьютерийн зураглал, гэрлийн тусгал эффектийг ашиглан хүссэн дүрс хэрэглээг
том дэлгэц, талбайд тод томруун тусган хүссэн мэдээллээ дамжуулдаг болсныг оросууд
анх удаа өвлийн олимпийн наадмын нээлтэд ашиглав. Уг нь өвлийн наадмын нээлтийн
ажиллагаа цагаан өнгө голлосон цэнгүүнээр баясгадаг байсан бол оросууд тэгсэнгүй,
эгээтэй л зуны наадам юм уу даа гэхээр хурц тод өнгөтэй, гэрэлтэй, цоглог театрчилсан
тоглолтыг сонгосон нь тун өвөрмөц бахдам нээлт болж чадлаа. Үүсэл хөгжил, үүх түүх
нь бидэнд танил ойрхон улсад олимп наадам зохиогдох тун зүгээр шүү. Адаглаад л тамирчид
кирилл цагаан толгойн дарааллаар цэнгэлдэхэд орж ирсэн тул  манай улс анх удаа Японоос түрүүлж талбайд гарах
жишээний. Латин үсгээр жагссан бол Japan гээд тээр өмнө алхчихдаг байхгүй юу. Жижигхэн
ч гэлээ ийм үзэгдэл мөд харахгүй дээ.

Цэнгэлдэхэд болж буй үйл ажил­лагаанууд
тайлбарлагчаар хэлүүлэлт­гүй ойлгомжтой байгаа гэж жиг­тэйхэн. Орос орон хэрхэн
үүсч хөгжсөн, хаана хэн нь хэрхэн амьдарч байсан, Петр I өөрийн хотоо босгосон тухай
өнөө хүртэл алдар цуугаа алдаагүй “Хунт нуур”, “Нойрсож буй гүнж”, “Шилкунчик” зэрэг  бүжгийн жүжгийн аяс, Зөвлөлт гүрэн, дайн, пуужин,
галт тэрэг, бүтээн босголт гээд л бүхий л зүйл­сээ үзэгчид түмнээ зал­хаахгүй, гэхдээ
сонирхолтой ритм­тэй үзүүлж чадав. Мэдээж аль ч олимпийн наадмын үеэр байдаг албан
ёсны арга хэмжээнүүд болох хүндэтгэлийн үг, туг залах ёслол, тамирчдын жагсаал,
тангараг өргөх ёслол гэх мэтчилэнгийн дараа бамбар хэрхэн асах бол, хэн асаах бол
гэдэг “амтат бялуу” үлдсэн. Путины “нууц амраг” А.Кабаеваг гол хүн байх болно гээд
л байсан, худлаа л байна лээ. Зөвлөлт, Оросын уран гулгагч И.Роднина, хоккейн хаалгач
В.Трьетяк нар “Сочи-2014”-ийн оргил цамхагт олимпийн галыг бадмаараглуулан асаана
билээ. Гэхдээ бамбар дам­жуулан гүйсэн алдартнууд дунд Кабаева байсаан, байсан.

Ерөнхийдөө гурван цаг үргэлжилсэн олимпийн
нээлтийн ажиллагаа их сонирхолтой урьд өмнөхүүдээсээ ялгарахаар зураг­лалуудаар
олон байлаа. Ганц жишээ татъя. Ийм нээлтэд төрийн тэргүүнийг тойроод бас баахан
төрийн төрийн тэргүүнүүд, албаны хүмүүс сууж байдаг байсан бол энэ удаа В.Путинг
тойроод улсынхаа нэрийг цуурайтуулж явсан ахмадууд тухалсан байв. Зөв гар талд нь
байх залуухан эмэгтэйг бол бүр ч бахарх­маар бүсгүй. Олимпийн наадмын алтан медалийн
том найдвар гэж ярьж байсан энэ чаргачин бүсгүй 2009 онд шүүгчдийн асар том бүдүүлэг
алдаанаас болж хүнд чарганд дайруулж олон сар эм­нэлэгт хөдөлгөөнгүй хэвтсэн юм.
Түүнийг босох бүү хэл “хүн болохгүй” гээд л байсан. Эмэгтэй өөрийнхөө чадлаар боссон,
олим­пийн бамбарыг анхны өдөр барьж Москвагийн гудамжаар алхсан, одоо сэтгүүлч хийгээд
жирийн нэгэн шиг амьдарч яваа И.Скворцова гэгч билээ.  В.Путин дэлхий нийтэд “бид босч байгаа шүү” гэдгийг
харуулах гэсэн юм болов уу.  

МАНАЙ ТАМИРЧДЫН ХУВЦАС ҮЗЭМЖЭЭРЭЭ
ГУРАВТ ЖАГСАВ

 

Олимпийн нээлтэд орон бүрийн тамирчид өөрсдийн
орны өнгө төрхийг илтгэсэн өмсгөлтэй гарч ирсэн. Манай тамирчдын тугийг олон улсын
хэмжээний мастер Б.Бямбадорж барьж гарсан бол олон улсын хэмжээний мастер Ч.Отгонцэцэг
нарын таван хүн дагалдаж цэнгэлдэхэд гарч ирсэн юм. Манай тамирчид хар өнгийн костюм
өмсч цэнгэр өнгийн малгай ороолт, бээлийгээр гангарсан байв. Харин өмссөн гутал
нь жигд бус янз бүрийн загвартай гутал харагдсан. Гэхдээ энэ хувцаслалт нь хамгийн
гоё өмсгөлтэй арван орны гуравт бичигдсэн байна. Энэхүү асуулгыг онлайн хэлбэрээр
явуулсан бөгөөд нэгдүгээрт Францын тамирчид орсон байна. Тэдний хувцсыг
“LACOSTE” брэндийн дизайнерууд гаргажээ. Удаах байранд Эстонийн баг тамирчдын цагаан
өнгийн өвлийн өмсгөл бичигджээ. Тус хувцасны загварыг “MONTON” брэндээс гаргажээ.
Харин гуравдугаарт манай баг тамирчдын хувцас орсон байна. Монголын баг тамирчдын
хувцсыг үзэмж муутай болсон хэмээн шүүмжилж дахин шинэ загварыг гаргасан. Энэхүү
загварыг гаргахад “Гоёо” болон загвар зохион бүтээгч Стефано Угеттитэй хамтран ажилласан
байна. Дээрх шалгуур нь үзэмж болон үзэгчдийн сонирхлыг хамгийн татсан гэх номинацаар
санал асуулга явуулсан юм байна. Жагсаалтын эхний аравт багтсан бусад орныг жагсаалтын
дагуу хамтран ажилласан брэндтэй нь хамт танилцуулбал, Бразиль (Nike брэнд), АНУ
(Ralph Lauren загвар зохион бүтээгч), Болгар (AGRESSIA, VIST брэнд),  Швед (H&M), Их Британи (ADIDAS), Канад
(Hudson\’s bay), Итали (ARMANI) оржээ. Тэгвэл Бермудын тамирчдын хувцсыг  хамгийн муу үзэмжгүй гэж нэрлэсэн байна. Тэд  хар өнгийн костюм, улаан хүрэн өнгийн богино өмд
бүхий үндэснийхээ хувцсыг өмссөн байжээ.

Харин өвлийн олимпийн нээлтэд богино өмд,
углааштай гарч ирсэн Кайманы арлын тамирчид 
Сочигийн олимпийн хамгийн этгээд, гаж хувцастайгаар тодорсон байна.

КОТСЕНБУРГ-АНХНЫ АЛТАН МЕДАЛИЙН ЭЗЭН

 

“Сочи-2014” өвлийн спортын наадамд шинээр
элсэн орсон спортын төрөл болох сноубордын слоупстайл ангилалд Америкийн тамирчин
Котсенбург түрүүлж олимпийн анхны алтан медалийн эзэн боллоо. Тэрээр өдгөө 20 настай
юм байна. Сноуборд гэдэг нь хоёр хөлөөрөө зэрэг гишгэж болдог, цананаас арай өргөн
тавцан дээр зогсч уралдахыг хэлнэ. Уулнаас буухдаа элдэв саад толгодыг тойрох,  харайх, ингэх үедээ тусгай хөтөлбөрийн дагуу хагас,
бүтэн эргэлтүүдийг цэвэр алдаагүй хийсэн тамирчин нь илүү оноо авч түрүүлдэг төрлийг
нь слоупстайл гэдэг юм байна.

 
БЬЁРНДАЛЕН ОЛИМПИЙН ДОЛОО ДАХЬ АЛТАА
АВЛАА

Биатлоны спортын домогт та­мирчин Уле-Эйнар
Бьёрндален олимпийн долоо дахь алтан меда­лиа хүртлээ. Өдгөө 40 настай тэрбээр биатлоны
эрэгтэйчүүдийн 10 км-ийн спринт төрөлд 24:33.5 цагийн амжилтаар олимпийн авар­гын
алтан медаль хүртлээ. Мөнгөн медалийг Австрийн Доминик Лан­дертингер, хүрэл медалийг
Чехийн Ярослав Соукул тус тус хүртсэн байна.

Бьёрндалений хувьд 1998 оны Наганогийн
өвлийн олимпоос анхны алтан медалиа зүүсэн бөгөөд 2002 онд Солт-Лейкийн олимпийн
медалийн тавцны өндөрлөгт дөрвөнтөө гарсан билээ. Мөн 2010 оны Ванкуверийн олимпоос
зургаа дахь алтаа авсан юм. Харин энэ удаад Сочигийн цасан замд гаргасан амжилтаараа
тэрбээр олимпийн долоо дахь алтан медалиа хүртээд зогсохгүй олимпоос нийт 12 медаль
хүртсэн амжилтаар өвлийн олимпийн рекорд амжилтыг давтаж байна.

 
ЭГЧ ДҮҮС МЕДАЛИЙН ТАВЦАНД ХАМТ ЗОГСОВ

 

Канадын тамирчид Жюстин ба Хлоя Дюфур-Лапуант
цанын чөлөөт үсрэлтийн могул төрөлд алт ба мөнгөн медалийн эзэд боллоо. Жюстин
22.44 оноо авсан бол Хлоя 21.66 оноо авсан байна.  Гол нь тэд эгч дүүс юм. Жюстин Дюфур-Лапуант
19 настай бол Хлоя Дюфур-Лапуант 22 настай аж. Тэдний бага дүү Максим  мөн тус төрөлд өрсөлдсөн бөгөөд XII байрт оржээ.
Харин хүрэл медалийг АНУ-ын тамирчин Ханна Кирни хүртсэн аж. Тэрээр 21.49 оноо авчээ.
Уг нь түүнийг төрөлдөө өрсөлдөгчгүй гарцаагүй аварга болно гэж үзэж байсан юм.

СОЧИГИЙН НЭЭЛТ БАС Л РЕКОРД ТОГТООЛОО

Сочигийн өвлийн олимп орол­цож буй тамирчин,
зар­цуулсан зардал хөрөнгө гээд өмнөх олим­пуудаас олны анхаарлыг салгаж өөртөө
тусгах олон ч амжилтыг дуулгасаар байна. Тэгвэл Сочи хотын 40 мянган хүний суудалтай
Фишт цэнгэлдэх хүрээлэнд болсон олимпийн нээлтэд ирсэн үзэгчдээс гадна зочдынхоо
тоогоор бусад олимпийг ардаа хаялаа. Тодруулбал,  нээлтэд 65 орны нийгэм, улс төрийн томоохон төлөөллүүд
оролцсон бол 45 орны төрийн тэргүүн ирсэн байлаа. Харин  АНУ-ын Ерөнхийлөгч
Барак Обама, Францын төрийн тэргүүн Франсуа Олланд, Их Британийн Ерөнхий сайд Девид
Камерон, Германы Ерөнхийлөгч Йоахим Гаук нар ирсэнгүй. Учир нь олимпийн өмнөхөн
тэд ОХУ-ын хууль тогтоогчдын баталсан ижил хүйстний эсрэг хууль болон бусад шалтгааны
улмаас өвлийн олимпод ирэхгүй болсон тухайгаа мэдэгдсэн байна. Түүнчлэн цэнгэлдэхэд
болсон нээлтийн арга хэмжээг 140 телевиз шууд эфирээр цацжээ. Энэ нь мөн л дээд
амжилт аж.

ОЛНЫГ АЛМАЙРУУЛСАН ФАКТУУДААС… 

Нээлтийн үеэр бүх тамирчид өөрсдийн орны
туг далбаагаа барин талбайд зочилдог уламжлалтай. Тэгвэл Австралийн тамирчин нээлтийн
үеэр жагсч  явахдаа бүдэрч, нүүрээрээ газардаж
унажээ. Тус улсаас өвлийн олимпод 100 гаруй тамирчин оролцож байгаа гэнэ.

 Тэрээр хэн болох, аль төрөлд өрсөлдөж байгааг одоохондоо
нууцалжээ. Хүмүүс энэ явдлыг янз бүрээр ёжлон ярьж, наргиан болгох болж. Харин ийм
асар хариуцлагатай ажлыг гүйцэтгэж байж анхаарал болгоомжгүй явсанд нь шүүмжлэх
нэгэн ч байгаа аж. Түүнчлэн олимпийн нээлтийн үеэр наадмын гол бэлгэ тэмдэг болох  таван тивийг төлөөлүүлсэн таван цагиргийн нэг
нь гэрэлтсэнгүй. Техникийн гэмтэл гарсантай холбоотой аж. Гэхдээ зохион байгуулагчид
их сэргэлэн ажиллаж шууд дамжуулж буй телевизүүдэд бэлтгэлийн үеэр бичсэн дүрсийг
өгчээ. Тэгэхээр гэрэл асаагүй явдлыг зөвхөн цэнгэлдэхэд суусан үзэгчид л мэдэж байгаа
юм байна. 

 
МЕДВЕДЕВ ОЛИМПИЙН НЭЭЛТИЙН ҮЕЭР УНТСАН
НЬ ОЛНЫ НҮДЭНД ӨРТӨВ

Оросын Сочи хотноо болж байгаа өвлийн
XXII олимпийн нээлтийн ёслолын хүндэт зочны нэг бол яах аргагүй ОХУ-ын Засгийн газрын
тэргүүн Дмитрий Медведев байв. Харин тэрээр 
нээлтийн оргил үеэр суудал дээрээ унтаж байсан нь хэвлэлийнхний хараанд өртжээ.

Түүнийг нээлтийн ажиллагаан дээр унтсанаас
болж “Сочи”-гийн олимпийн гурван бэлгэ тэмдгийн нэг цагаан баавгайтай зүйрлэж “Нойрмог
баавгай” хэмээн хочлох болжээ. Их Британийн “Going” сэтгүүлийн бичсэнээр “Оросын
Ерөнхий сайд их л ядарч дээ. Нээлтээ ч үзэж чадалгүй унтсан нь харамсалтай” хэмээн
бичээд амжжээ.

 

ОДООГИЙН БАЙДЛААР МЕДАЛИЙН ТООГООР ЭДГЭЭР УЛС
ТЭРГҮҮЛЖ БАЙНА

 

 

Д.БАТ-ЭРДЭНЭ

Д.ДАВААСҮРЭН

Цагаан олимп өчигдөр шөнө нээлтээ
хийлээ. “Сочи-2014” өв­лийн олимпийн наадамд дэлхийн зуу гаруй орны шилдэг тамирчид
ур чадвар, хурд хүчээ сорихоор нэгэн дор цугларлаа. Манай улсын хувьд энэ удаагийн
цагаан олим­под хоёр тамирчнаа сойж байгаа юм. Тодруулбал, гүйлтийн цанын төрөлд
Б.Бямбажав, Ч.Отгонцэцэг нар өрсөлдөх юм байна. Манай тамирчид хуваарь ёсоор энэ
сарын 14, 15-нд Сочигийн цасан замд уралдана.

Эдгээр тамирчдыг энэ дугаа­рын
“Өдрийн зочин” буландаа онцоллоо.

Манай тамирчдын хувьд дөн­гөж
хорин нас гарч яваа залуус аж. Чинбатын Отгонцэцэг 1991 онд төржээ. Тэрээр Төв аймгийн
Бор­нуур сумын уугуул. Айлын отгон охин юм байна. Бага байхын л спортод дуртай хүүхэд
байжээ. Ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөд цанын спортоор дагнан хичээллэх болж.
Хэдий нас бага ч гэсэн түүний үзүүлсэн амжилтыг дурдвал чамгүй олон тоо гарна. Цанын
спортоор хичээллэж эхэлс­нээсээ хойш гуравхан жилийн дотор ур чадвараа ахиулж дотоо­дын
олон тэмцээн уралдаанд тэргүүлж байсан удаатай. 2009 онд эх орноо төлөөлөн дэлхийн
аварга шалга­руулах тэмцээнд оролцож байсан аж. Дэлхийн аваргад орол­цож уралдана
гэдэг манайх шиг өвлийн спортын хөгжил доогуур орны хувьд том амжилт гэж хэлж болно.
Тэр дундаа бага залуу эмэгтэй тамирчны хувьд асар том амжилт юм. Түүнчлэн 2011 оны
Азийн өвлийн спортын их наадамд цанын буухиа төрөлд багаараа оролцож хүрэл медаль
хүртэж байсан бол 2013 оны Дэлхийн аварга шалга­руулах тэмцээнд мөн л амжилттай
оролцож байсан аж. Ч.Отгон­цэцэгийг энэ спортод татаж, өдий зэрэгтэй хүрэхэд спортын
мастер Д.Ичинхорлоо багш нь гол нөлөө үзүүлж, амжилт хийгээд ахуй амьд­ралынх нь
түшиг тулгуур болж явааг тэрээр дурсч байлаа. Учир нь Ч.Отгонцэцэг хөдөлмөрийн хүндэт
ме­даль хүртэж, олон улсын хэмжээ­­ний мастер цолыг өөрийн болгоод байгаа залуухан
бүсгүй.

Харин Болдын Бямба­дорж 2007
оноос цанын спортоор хичээллэж эхэлжээ. Түүний бахар­хал нь төрсөн нутаг, уул ус
нь. Булган нутгийн хүү учраас нутгаа­саа төрөн гарсан алдар нэртэй урлаг спорт болоод
бүхий л салбарт амжилт үзүүлж яваа ах эгч нараа хүндэлж явдаг нь түүний ярианаас
илт. Б.Бямбадорж ч гэсэн тэдний адил тэмүүллийн очоор бадарсан хүсэл мөрөө­дөлтэй
гэнэ. Тэрээр 1991 онд төржээ. Булган нутгийнхныг аливаа сал­барын анхдагч, тэр тусмаа
спортын сал­барт олон анхдагчийг төрүүлсэн ёстой л булган сүүлтэй хүмүүс гэж ярьдаг.
Тэгвэл Б.Бямбадорж цанын спор­тоор дэлхийд данстай тамир­чин болохыг мөрөөдөж явдгаа
нуусан­гүй. Мэдээж түүнд боломж бий. Тэрээр спортын мастер Баяр­сайхан багшийн гарын
шавь. 2011 оны Азийн өвлийн спортын их наадамд багийн буухиа уралдаанд гуравдугаар
байр эзэлж, хүрэл медаль хүртэж байсан удаатай. Мөн өнгөрсөн онд  дэлхийн аварга шалгаруулах тэм­цээн болон дэл­хийн
оюутан залуучуудын “Универ­сиад” наа­дамд оролцож байжээ. Одоо тэрээр олон улсын
хэмжээ­ний мастер, хөдөлмөрийн хүндэт медальтай тамирчин.

Эдгээр тамирчдыг онцолж ца­гаан
олимпод илгээсэн нь учиртай. Тэднийг цагаан хууд­саар буюу урилгаар олимпод оролцож
байгаа гэж шүүмжлэх тал байгаа ч Ч.Отгон­цэцэг, Б.Бямбадорж нар үнэхээр өөрсдийн
эр чадлаар тэр эрхийг авсан гэж болно. Үнэндээ өвлийн спортын төрлүү­дээр хи­чээл­лэдэг
олон улсын хэмжээ­ний мастерын зэрэгтэй олон тамир­чин байдаг. Б.Гэрэлт-Од, Т.Доржготов
зэрэг тамирчдын нэрийг дурдаж болно. Гэвч хэд хэдэн ур чадварын сонгон шалга­руулалтын
үндсэнд дээрх хоёр тамирчинг Сочи руу илгээхээр болсон гэдэг. 

Мөн тэд олон улсын чанартай тэмцээнүүдэд
оролцохдоо илүү оноо цуглуул­сан нь нөлөөлсөн байх. Б.Бям­бажав, Ч.Отгонцэцэг нарт
үеийн нөхөд, гэр бүл, дасгал­жуулагчид нь найдлага тавьж урмын үгээр байнга дэмжиж
байгаа гэнэ. Одоо тэд хамтарсан бэлтгэлд гарсан байгаа бөгөөд энэ удаагийн олимпоос
залуу тамирчид ихээхэн туршлага хуримтлуулж ирэх болов уу. Сочигийн олимп бол тэдний
хувьд асар өгөөжтэй туршлага хуримтлуулах боломж төдийгүй цаашдын амжилтынх нь гэрэлт
зам болох биз ээ.

 
Д.ДАВААСҮРЭН

Аймгийн арслан О.Хангайтай ярилцлаа.
Тэрээр ялгуусан хэ­мээх модон морин жи­лийн сар шинийн барил­даанд үзүүрлэсэн билээ.

-Сар шинийн барил­даанд аймгийн
цолтой бөхчүүд өнгөлсөн то­хиолдол цөөхөн байдаг. Таны хувьд өнөө жил үнэхээр сайхан
барил­даан гаргаж үзүүр­лэлээ, баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Аймгийн арслан цол хүртсэнээс
хойш анх удаа том барил­даанд зодоглож үзүүр­лэлээ. Үнэхээр сэтгэл хангалуун байна.

-Бэлтгэл сайн хан­гасан харагдсан.
Яаж бэлтгэл хийв?

-“Ховд дэвжээ”-ний­хэн­тэйгээ хотод
бэлтгэл хийсэн. Хөдөө гарч бэлт­гэл хийж амжсангүй. Заа­ландаа л бэлтгэлээ хан­гасан.
Бага наадам гэдэг утгаараа их ач холбогдол өгч өдөр тутмын бэлт­гэлийг бодвол арай
ша­хуу бэлтгэл хийсэн. Тэр­нийхээ үр дүнг ч хүртлээ.

-Таныг богинохон ху­га­цаанд өндөр
амжилт гаргаж байгаа бөх гэх юм. Хичнээн жил бө­хийн спортоор хичээл­лэж байна вэ?

-Би бөхөд хожуу орсон. Энэ жил 25
насны жил орж байна. Нас ч бага байна. Барилдаад гурван жил болж байна. Төгсөх ангийн
оюутан байхдаа ер нь бөхөөр явъя гэж шийдсэн. 2010 онд су­мын­хаа наадамд барил­даж
цолоо ахиу­лаад да­раа жил нь Ховд аймгийн наадамд айм­гийн арслан Батсайхан­тай
үзүүр түрүүнд үлдэж аймгийн заан бол­сон. Өн­гөр­сөн жил айм­гийн­хаа наадмын түрүүг
авч арслан цол хүртсэн.

-Яагаад гэнэт бөх болъё гэж бодов.
Ямар мэргэжлээр сурч бай­сан бэ?

-Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн газар
зохион байгуулалтын инжене­рийн ангийг төгссөн. Их сонин, гэнэтийн тохиолд­лоор
гэх үү дээ. Төгсөх курст байхдаа сумынхаа наадамд зодоглосон чинь шөвгийн дөрөвт
тунаж үлдсэн. Тухайн үед би зуныхаа амралтаар очсон байсан юм. Шөв­гийн дөрөвт үлдсэн
тухай­гаа гэрийнхэндээ хэлтэл аавын төрсөн дүү болох Алтанбагана ах их л сүр­тэй
хүлээж авсан. “Миний дүү чинь сайн бөх болж магадгүй хүн байна” гэж ирээд л. Тэгснээ
намайг бөхөд хэр сонирхолтойг лавлаж асуулаа. Мэдээж сумын наадмын шөвгийн дөрөвт
үлдсэн хүн чинь өөрийгөө ирээдүйтэй л гэж бодно шүү дээ. Ах шууд зодог шуудаг авч
өгөөд “Сайн бөх болоо­рой” гэж захисан. Ингэж л бөх болох гараа маань тавигд­сан.
Аав, ээжийн маань удамд байсан сай­хан бөх­чүүдийн буян гэж бодож явдаг.

-Аав, ээжийгээ та­нил­цуулахгүй
юу. Одоо хамт амьдарч байна уу?

-Миний аав Оргих гээд улсын тэргүүний
тариа­ланч хүн бий. Ээжийг Баярлах гэдэг. Нярав мэр­гэжилтэй. Аав Говь-Алтай аймгийн
уугуул. Ээж Хов­дын Буянт сумынх. Эцэг, эх маань өвөөтэй хамт Буянт сумандаа амьдарч
байгаа. Харин би хотод дүү­тэйгээ болон найз охин­тойгоо хамт амьдардаг.

-Эхээс хэдүүлээ юм бэ?

-Эхээс дөрвүүлээ. Гур­ван эмэгтэй
дүүтэй. Айлын ганц хүү.  -Эцэг, эхийн тань
нэр их өвөр­мөц юм. Таны нэрийг бас их утга учиртай өгсөн гэж дуулсан?

-Аав, ээж хоёрын нэр хоёулаа үйл үг
байгаа биз. Хүмүүс хоорон­доо их зохилдлогоотой өвөрмөц нэр гэж ярьдаг. Харин миний
нэр бяр тэнхээтэй мундаг зохиолын баатрын нэр юм билээ. Намайг төрөх үед аав “Газар
шороо” рома­ныг уншсан гэсэн. Романд Хангай Базар гээд эгэлгүй хүчтэй хүний тухай
өгүүлдэг нь санаанд нь буугаад надад Хангай гэдэг нэрийг хайрласан юм билээ. Ихэд
бэлгэ­шээж өгсөн нэр дээ. 

-Ээжийн тань тал бөхийн удам­тай
гэж сонссон?

-Тийм ээ. Ээжийн маань удамд улсын
арслан Ван­чин­хүү гэж мундаг бөх байсан. Биеэр жижиг хэр­нээ их уран барил­даантай.
Бас айм­гийн арслан Магван, айм­гийн начин Дамдин­сүрэн, аймгийн заан Даваасүрэн
гээд сай­хан бөх ах нар бий. Ийм сайхан бөхчүү­дийн удам гэг­дэж яваа­даа үнэ­хээр
бахарх­даг.

-Хүүхэд байх­­даа хэр но­цолд­дог
байв?

-Нэг их барил­даж байгаагүй. Ер нь
би дуу цөөтэй, хөдөл­гөөн багатай хүүхэд байсан. Одоо ч бараг тийм дээ. Багадаа
аавыгаа дагаад тариа, ногоо тарих ажилд нь тусалж хар бор ажил хийж сурсан. Хичээл
амрахаар өвөөгийнд очно. Айлын ганц хүү болоод ч тэр үү өвөө намайг их эрхлүүлнэ.
Ийм сайхан том барилдаанд үзүүрлэсэнд өвөө маань их баярласан байна лээ. Утсаар
ярьж баяр хүргэсэн.

-Гэрийнхэнтэйгээ золгож амжсан
уу?

-Хараахан амжаагүй л байна. Өнөөдөр
нутаг руугаа мордох санаатай. Аав, ээж, өвөөтэйгөө очиж золгож үнсүүлчихээд уул
усандаа мөргөөд ирнэ дээ.

-Сар шинийн барилдаанд үзүүр­лэхэд
гэрийнхэн тань зураг­таар үзэж ёстой л суудал дээрээ тогтохгүй хүүгээ дэмжиж байсан
байх даа?

-Барилдаан дуусангуут аав, ээж рүүгээ
залгатал ерөөсөө утас нь яриад завгүй гээд болдоггүй. Нэлээд удаж байж холбогдсон.
Ах дүү хамаатан садан, найз нөхөд нь “Хүү чинь үзүүрлэчихлээ баяр хүргэе” гээд зогсоо
зайгүй залгасан гэсэн. Тэр хэд маань зурагтаар миний барилдааны даваа бүрийг тэсч
ядан догдолж үзсэн байна лээ. 

-Улсын том цолтой бөхчүүд­тэй их
зоригтой барилдсан. Ер нь үзүүр, түрүүнд үлдэхэд юу бодог­дож байх юм?

-Мөнхбаатар арсланг өвдөг шороодуулаад
шөвгийн дөрөвт үлдсэндээ үнэхээр их баярласан. Би ийм том барилдаанд шөвгөр­чихлөө
шүү дээ гэж бодсон. Ер нь барилдаан бүр миний хувьд хүнд санагдсан. Учраа бөхчүүд  ч гэсэн бяртай, барилдаан сайтай боло­хоор надад
зоригтой дайрч барил­дахаас өөр зам байгаагүй. Нэгийн даваанд гэхэд л аймгийн арслан  Ганболдтой барилдсан. Аймгийн арслангуудаас бас
л барилдаа­наараа тодордог бөх. Ганболдыг хийлж хаяад хоёрын даваанд хурц арслан
Ш.Мөнгөн­баа­тарыг тонго­ро­ход нь араар нь мордоод өвдөг шороо­дуулчихлаа. Удаах
даваанд Т.Баа­сан­хүү начинд амлууллаа. Амлуулсан учраас зоригтой барил­дана л гэж
бод­сон. Харин  дөр­вийн даваанд улсын арслан
Д.Азжаргалтай оноолт таарсан. Тавын да­ваанд улсын арслан Х.Мөнх­баатар,  зургаагийн даваанд улсын заан Ч.Сан­жаа­дамба­тай
барилдахдаа нэгэнт өндөр даваанд хүртэл барилдсан хойно дайрч барил­да­хаар шийд­сэн.
Гэхдээ Ч.Санжаа­дам­ба заантай барил­дах­даа жаахан бэргэж байсан. Энэ барилдаанд
ихэнх бөх сонир­хогчид түүнийг түрүүлэх байх гэж таамаглаж бай­сан шүү дээ. Бэлт­гэл
ч сайн байгаа нь мэдэгдсэн. Харин хий гарч өөрийнх нь мэхэнд тохоод өвдөг шороодуулсан.
Мөнх­бат аварга­тай бол удаан барилдаж болохгүй гэж бодсон. Том цолтой бөхчүүдтэй
залуу бөхчүүд удаан барилдах юм бол цуцдаг. Тиймээс дайрч барил­дах нь зөв байсан.

-Гарьд Д.Рагчаатай барилда­хын
өмнө Батзориг заан өөрт чинь их л дотночилж үг хэлж харагдсан. Тэгж барилд гэж зааварласан
уу, даваа чинь хана­сан байна гэж хэлэв үү?

-“Шууд дайрч санасан мэхээ хий” гэж
захисан. Гарьд Д.Рагчаа­тай барилдахад үнэхээр цуцсан байсан болохоор хүнд барилдаан
болсон. Хий гарвал дөрөөлөөд мэх гаргая л гэж бодсон. Даанч гарьд үнэхээр бяртай,
сайн барилдаан­тай юм билээ. Гэхдээ миний хувьд үзүүр, түрүүнд үлдэж, тэр өндөр
цолтой ах нарыг өвдөг шороо­дуулна гэдэг том амжилт шүү дээ. Маргааш нь өөрийгөө
зурагтаар харсан чинь үзүүрлэчихээд их л догдолж хөөр­сөн харагдсан (инээв).

-Гарын багш тань Ц.Мягмар­сүрэн
заан. Барилдааны үеэр тэг, ингэ гэж зөвлөж байв уу?

-Багш өөрөө хөлийн цэцээр ажилласан
болохоор надад зааж, зөвлөх эрх байхгүй. Хэлээгүй л болохоос биш дотроо ингээсэй,
тэгээсэй гэж бодож л байсан байх. Үзүүрлэхэд “Сайн барилдлаа” гэж их урам өгсөн.
2010 оны өвөл Ц.Мягмарсүрэн заантай багш шавийн барилдлагатай болж бай­лаа. Тэрнээс
хойш багшаасаа барилдахаас гадна амьдралын туршлага хүртэл хуримтлуулж явна даа.
Энэ дашрамд хэлэхэд намайг дэмжиж, надад тусалдаг багшдаа болон “Ховд аймгийн хөгжлийн
төлөө сан”-гийн тэргүүн Ширнэн­бандийн Адьшаа ахдаа талархаж явдгаа хэлмээр байна.
Адьшаа ах бөхийн спортыг их сонирхоно, сайн ч мэднэ. Бас “Автобус нэг” компа­нийн
хамт олон, “Аврагч” спорт хороо, “Ховд бөх”-ийн дэвжээ­нийхэн­дээ бүгдэд баярлаж
явдгаа илэр­хийлье. 

-Та сугадаж тонгорох мэхийг тун
их гаргууд хийж байсан. Багш тань зааж өгсөн үү?

-Тухайн үеийн барилдаанаас хамаарч
шууд гаргасан хэрэг. Яг ийм мэх барилдахдаа гаргана гэдэг хэцүү шүү дээ. Ер нь хутгах,
тон­горох мэхэнд овоо гаршаад байгаа. 

-Одоо биеийн өндөр, жин хэд­тэй
байна?

-Өндөр 186 см. Жин 100 кило­­грамм
хавьцаа хэлбэлзэж байгаа. Сая цагаан сараар бууз их идээд жаахан жин нэмсэн байх
аа (инээв).

-Улсын наадамд зодоглож үзсэн үү?

-Энэ жилийн наадмаар л зодог­лож үзнэ
дээ.

-Сүүлийн хэд хэдэн барил­даанд
өнгөтэй барилдаж улсын цолонд ойрхон бөхөөр нэрлэг­дээд байгаа байх аа?

–Саяхан “Талх чихэр”-ийн барил­­дааны түрүүг хүртсэн.
Энэ оны анхны барилдаан. Оны өмнө “ТВ-9” телевизийн арван жилийн ойн барилдаанд
“Улсын цолонд ойрхон бөх”-ийн шагналыг авсан. Сая сар шинийн барилдаанд “Улсын цолонд
ойрхон бөх”-ийн шагналыг дахиад авсан. Бас “цахиур хагалах бөх”-ийн шагналыг авсан.
Түмэн олныхоо энэ их итгэлийг алдахгүй, цаашид олон сайхан барилдаан харуулахыг
хичээнэ ээ.

Д.ДАВААСҮРЭН

    “Сочи-2014”
өвлийн олимп хаяанд
ирчихлээ. Энэхүү олимп улс орон бүрийн анхаарлын төвд байгаа билээ.  Манай улсаас цанын төрөлд хоёр тамирчин
оролцохоор мордоод байгаа. Монголын тамирчид Австри улсын
“Ramsu” баазад  хамтарсан бэлтгэлд гараад эхэлчихсэн сураг ч байна. Одоо зөвхөн тэмцээнд
хэрхэн оролцож ямар амжилт үзүүлэхийг спорт сонирхогчид хүлээх үлдлээ. Гэхдээ манайх цанаас өөр өвлийн спортын
төрөлд хүч үзчихээр олигтой тамирчид байхгүй. Нөхцөл ч муу гээд хэлчихэд болно.
Одоо ч гэсэн үзүүлэх амжилт нь бараг л тодорхой. Гэхдээ л ганц дайчин
ганцаардахгүй гэгчээр энэ том олимпод оролцож буй хоёр тамирчнаа монголчууд
сэтгэл дундуур мордуулчихсан. Учир нь тэдний олимпод өмсөх хувцастай холбоотой
шуугиан нэлээдгүй гарсан. Уг нь энэ чинь спортын наадам биз дээ. Тэрнээс биш
хэн гоё, ганган хувцас өмссөн нь түрүүлнэ гэсэн заалт байхгүй. Яахав монголчууд
хувцасаар нь угтаж, ухаанаар нь үднэ гэдэг зүйр үгийнхээ гаргалгаатай яг таг
барьцалдчихаад байгаагийн нэг илрэл.  Тэгээд
ч манайхан шиг гаднах төрхөндөө анхаардаг улс ховор

Мэдээж олон
орны тамирчдын дунд бас нэг доожоогүй, өнгө гундуу байж болохгүй байх л даа. Гэхдээ
ямар хоёр цаначин маань очоод хувцасаараа гулгаж уралдах гээд байгаа биш дээ. Тэд
бол тамирчид. Загварын наадамд оролцох гэж яваагүй. Энэ асуудлыг нэг дэвэргээд,
нэгнийгээ харааж, зүхээд байх ч албагүй. Харин үүний оронд хоёр тамирчны амь
насны даатгал, тэмцээнд оролцох цана, бусад эд хэрэгслийнх нь тал дээр санаа
тавих ёстой юм.

Тэгээд амжилт
гаргаад эх орныхоо нэрийг гаргаад ирээсэй гээд сайхан ерөөгөөд үдэж өгөх байлаа.
Гар бариад амжилттай оролцоорой гэхийн оронд “хөгшөөн өмссөн хувцас чинь нэг л
биш ээ” гээд байхаар цаадах хүмүүсдээ таатай санагдахгүй л байх. Ер нь тэгээд
манай олимпийн хорооныхон тамирчдадаа зориулаад тогтсон өнгийн хувцас
гаргачихвал байнга ийм хэл ам дэгдээд байхгүй болов уу.  Түүнчлэн цаашид хувцас мэтийн зүйлд санаа
зовниж бусдын аманд унаж хэдэн метр даавууны хооронд гүйж байхаар дараагийн
өвлийн олимпод олон төрөлд илүү олон тамирчин оролцуулах арга зам хайвал
зүгээрсэн.

Д.Даваасүрэн

Сүхбаатар дүүргийн есдүгээр хорооны өндөр настан
Найдангийн Жар­гал сар шинэдээ бэлдээд тун ч завгүй сууна. До­лоовор хуруундаа ху­руувч
зүүчихээд, тоо­ноор тусах нарны гэрэлд утас зүүгээ төвөггүйхэн сүв­лэж өрхөө шинэ
бүрээ­сээр өнгөлж байгаа нь энэ. Харин хоёр зээ нь гэрийн хоймор дахь ширээнээ дэвтэр,
номоо дэлгэчихсэн гэрийн даал­гавраа хийж суугаа харагдана. Тэд IV  сургуу­лийн тав, долдугаар ангийн сурагчид. Ээж
нь ажилдаа явсан гэнэ. Өдрийн уртыг Жаргал хоёр зээтэйгээ өнгөрүүл­дэг аж. Модон
морь жил гарвал 73 нас хүрэх юм байна. Тэрээр Увс айм­гийн Малчин сумын уугуул ажээ.
Жаргал охин Ган­чимэг, түүний хүүхдүүд болох Баасанхүү, Энх­баяр нартайгаа амьдар­даг
юм байна. Зээ нарынх нь эцэг дөрвөн жилийн өмнө өөд бол­жээ. Хоёр зээ сургуульд
явахын зэрэгцээ ус авч, түлээ дөхүүлж эмээдээ тус хүргэнэ. Эмээ нь харин ээжийг
нь эзгүй хойгуур энэ хоёрынхоо хичээл номыг хийлгэж, сургуульд нь хүргэж, хув­цас
хунарыг нь зэхдэг ажилтай. Ойрдоо Жар­гал зав муутай байгаа болохоор хоёр зээгээ
сургуулиас авч амжихгүй байгаа тухайгаа ярив. 

Жаргал өрх оёнгоо галдаа
хаа нэг нүүрс хийх. Ойрдоо гадаа ду­лаа­хан байгаа болохоор өдөртөө нэг л хувин
нүүрс хийдэг гэнэ. Мон­гол гэр амархан хөрөх гээд байдаг болохоор ойр ойрхон галаа
манаж байхгүй бол хэмээн даруу­хан инээмсэглэнэ. Өнөөдөр өрхөө оёод дуус­чихвал
өнөөдрийн ажил ард гарч байгаа нь тэр гэнэ.

Харин ирэх хагас сайн өдөр буюу бямба гаригт охиноо
амрахаар буузаа хийх тов гаргажээ. Багавтар үхрийн нэг гуяны махаар бууз хийхээр
тооцоолсноо ч ярив.  Ойрдоо дулаахан хонож
байгаа болохоор бууз хөлддөг болов уу хэмээн санаа зовнингуй ярингаа зээ хүү Энхбаяртаа
хандаж зурагтаар цаг агаар хэдэн хэм хүйтэн гэж байгааг сайн нягталж харж өгөөрэй
гэж үүрэг өгөөд авав. Тавгийн идээ засахад орох ёотон, үрэл, цагаан самар зэргийг
дэлгүүрээс аль хэдийнэ аваад авдартаа хий­чихсэн байна. Хөгшчүүл ихэвчлэн сар шинээр
цагаан идээгээр тавгаа засдаг уламжлалыг Жаргал гуай одоо ч дагаж мөрддөг хэ­вээрээ
аж. Ганц саалийн үнээтэй. Үнээгээ Ногоон толгойд айлд зохих хөлсийг нь өгч маллуулдаг
байна. Үнээгээ зундаа өөрөө сааж, сүүг нь борлуулж өвөлдөө хэрэглэх ааруул, шар
тосоо бэлдээд авчихна. Тэгж дарсан цагаан идээгээ ёстой л цагаан сараар гаргаж хэдэн
хүүхдүүддээ өгдөг байна.

Энэ жил мөн л худалдааны ааруул авч таваг засахгүй
өөрийнхөө бэлтгэсэн цагаан идээгээ хэрэглэх аж. Жаргал эмээ “За тэгээд цагаан сараар
зөвхөн идээ будаа гэлтгүй өмсч зүүхээс эхлээд өнгөтэй өөдтэй байж тэр жилдээ элбэг,
хангалуун орно шүү дээ” гээд авдраасаа хэдэн баадантай дээл гаргаж ирлээ. Өнгөрсөн
жил тэрээр хар ногоон үйтэн хуаран дээл өмсчээ. Мөн хурган дээл, том алтлаг шар
цэцгэн хээтэй тэрлэг гээд хэд хэдэн дээл байна.

Өөрөө урласан гэнэ. Жил болгон л шинэ дээл өмсөхийг
боддог тухайгаа ярингаа “Дээлээ өмсчихье. Настай хүн зураг дээр намбагүй харагдана”
гээд том алтан шаргал хээтэй цэнхэр дээлээ өмсчихөв. Тэрээр энэ жил өнгөрсөн жилийн
сараар өмссөн хар ногоон үйтэн хуаран дээлээ өмсье гэж бодож байсан юм байна. Харин
охин нь ээждээ заавал шинэ дээл өмсүүлнэ гээд хөх өнгийн үйтэн хуараар дээл оёулахаар
бэр рүүгээ аваад явсан гэнэ. Жаргал гуай өөрөө дээл оёж, үйл мэтгэхээ болиод удсан
болохоор хүүгийнх нь эхнэр сүүлийн үед дээл оёж өгдөг болжээ. Харин энэ жил дахиад
дээл хийлгэнэ гэхээс санаа нь зовоод хуучнаа өмсье гэж байсан аж.

 Тэрээр
“Хотын бид яах вэ хүүхдүүдийн зав зайгаар ажлаа амжуулж, тэднийхээ дөхүүлж өгсөн
идээ, будаагаар болоод л явчихна. Хөдөө байсан бол долоохон хоноод шинэлэх гэж байхад
юун ингэж суух. Малын хашаа, хороогоо цэвэрлэхээс эхлээд ажил ид ундарч байгаа.
Одоо ч мөнгө төгрөг нь бэлэн л бол амар болж дээ” хэмээн хөдөө байсан үеэ дурсав.
Жаргал гуай арваад жилийн өмнө ханиа өөд болоход хот газар бараадсан нь энэ. Төрсөн
ах, эгч хоёр нь хотын захад амьдардаг бөгөөд шинийн нэгэнд хамгийн түрүүнд очиж
золгодог байна. Мөн талийгаа­чийнхаа эгч дээр одоо ч шинийн нэгэндээ багтаж золгодог
гэнэ.  Жаргал эмээ өөрөө дөрвөн хүү, нэг охинтой.
Ханьтайгаа мал маллаж, нөхөр нь хааяа хөдөө орон нутагт тээвэрт явдаг байж. Ханийгаа
эзгүй хойгуур таван хүүхдээ асрахаас гадна цагаан сар дөхөөд ирэхээр ганцаараа л
бүх ажлаа амжуулна. Өвлийн хүйтэнд голоос мөс зөөж гэсгээж хувцас хунараа угаахаас
гадна хоол ундаа бэлдэнэ. Тухайн үед шинэ жилийн баяртай хамт цагаан сар хийдэг
байсан бо­лохоор их л нүсэр тэмдэглэдэг байж л дээ. Орж, гарах хүний тоо тоймгүй
их. Харин хотынхон цагаан сараар хамар хашааныхандаа ч ордоггүйг анх гайхаж байснаа
дурсав. Тэрээр “Хотод ирээд арваад жил боллоо. Одоо миний хүүхдүүд түмний үрсийн
адил сайхан л амьдарч байна. Хоёр идэхгүй, хоосон хо­нохгүй болж л байна” гэж ирээд
их л сэтгэл хан­галуун ярилаа. Том хүү Ганхуяг барилгын компанид менежер, удаах
хүү Гансүх “Хурд” компанид жолооч, Ганбат IV ца­хилгаан стан­цад жолооч, Ган­зориг
Шведэд гэр бүлтэйгээ ажиллаж амьдарч бай­гаа бол Гантулга хүү нь одоогоор ажилгүй,
ээжийнхээ тэтгэврийн мөнгийг зээлүүлж аваад наймаа хийхээр явсан гэнэ. Таван хүү
нь бүгд л гэр бүлтэй. Жаргал эмээ арваад ач, зээтэй.

Тэрээр “Жилдээ ганц удаа сар шинээр л хүүхдүүд
гэр бүлээрээ золгохоор ирж, бид нар халуун ам бүлээрээ цугларна. Энэ гэрийг чинь
өргөөд тавьчих шахна шүү дээ. Хүүхдүүд ирэхээр гэр орон дүүрч, гэгээ татаад сэтгэл
он­гойгоод сайхан байдаг юм” хэмээн их л догдлонгуй ярина. Ганц охин Ганчимэг нь
саяхан “Өгөөж”-ийн хэвийн боовны үйлдвэрт ажилд оржээ. Охиныхоо цалинг буухаар тавгийн
идээгээ, хүний гар цайлгах бэлэг сэлтээ бэлдэх гэнэ. Харин Ганбат хүү нь сар шинийн
баярын ширээнд тавих ууц авч өгчээ. 250 орчим мянган төгрөгөөр авсан бололтой. Жаргал
гуай Ганбат хүүгээ “Манай гэр бүлийн холыг ойртуулж, хоёрыг нийлүүлдэг ганц шүү
дээ. Түлээ нүүрс, мод дөхүүлнэ” хэмээн магтах. Ер нь жил бүрийн цагаан сараар хүүх­дүүд
нь бэлэг, сэлтийг нь бэлтээд өгөх боловч аль болох тэтгэврийн хэдээрээ өөрөө болгох
санаатай. Цагаан сараар хөгшнийд төрөл, төрөгсөд, ах дүү хамаатан садан, үр хүүхэд,
ач зээ гээд 50 гаруй хүн ирж золголт хийдэг аж. Хөгшин нялх гэлтгүй хүн болгоны
алгыг дээш харуулж, цайлгаад гаргахыг хүснэ. Төрсөн хүүхдүүддээ дараа нь ядаж өмсчихөөр
өмд, цамц тусгайлан авдаг байна. Ер нь тэгээд ч сар шинээр орж ирсэн зочдын алга
дээш харуулахад бэлэгний том жижиг нь ялгаагүй гэж үздэгээ Жаргал гуай ярьж байна.
Зарим нэг хүүхэддээ авсан бэлгээ хүртэл харуулав. Зээ Энхбаяр нүдээрээ инээж ирээд
л зурагт үзэнгээ “Манай эмээ дандаа гоё бэлэг өгдөг” гээд хэлээд авав. Харин эмээ
нь “Хичээлээ хийгээд дуус­чихсан юм уу. Дандаа хүүхэл­дэйн кино үзнэ энэ моньд.
Их сэргэлэн. Тэр харахгүй юу нү­дээрээ инээ­гээд” гээд зээгийнхээ толгойг илж, үнсэв.
Одоо 100 гаруй мянган төгрөгөөр бэлэг бэлд­чихвэл бол­чихно гэнэ.

Уг нь Жаргал гуай сарын 180  мянган төгрөгийн тэтгэврээс өөр орлогогүй. Гэсэн
ч жилдээ ганц хийдэг цагаан сараа аль болох сайхан тэмдэглэх гээд тэтгэв­рийнхээ
зээлийг олон сараар нь зээлчихдэг гэнэ. Энэ жилийн хувьд тэтгэврээ зээлэх боломжгүй
бай­гаа аж. Өнгөрсөн долдугаар сард зүрхний хагалгаанд орохдоо тэт­гэврийнхээ долоон
сарын мөнгийг зээлчихжээ. Арай гэж саяхан хуга­цаа нь дуусч тэтгэвэртэй золготол
хүү нь наймаа хийнэ гээд аваад яв­чихсан. Наадам хүртэл тэтгэвэргүй болсон болохоор
тэтгэвэр нэмэг­дэх сургийг чих тавин чагнаж байгаа гэсэн. Тэгвэл нэмэгдэж орсон
зөрүү мөнгөөр нь үлдсэн бэлгээ бэлдээд, охиныхоо цалинг  хашааныхаа түрээсэнд өгчих санаатай аж. Учир нь
тэднийх Дөлгөөн нуурын ардхан талд сарын 25 мянган төгрөгийн үнэтэй түрээсийн хашаанд
амь­дар­даг юм байна. Түрээслэгчид нь залуу хосууд байдаг бөгөөд түүнийг ээж, эмээ
шигээ л хүндэлж орж гардаг гэнэ.

Шинийн таван өнгөртөл тэд­нийд хөл тасрахгүй.
Хажуугийн айлаа танихгүй мөртлөө “Та нар хөгшин настай хүнээ хүндэлж золгоно гэдгийг
мэддэггүй улс уу” гээд загнаж байгаад цай уулгадаг байна. Хорооныхоо таньж мэдэх
ганц нэг хөгшинг бас цай уулгана. Цагаан сар дөхөөд ирэхээр хороо­ныхоо хөгш­чүүдийг
цуглуулж, цайлдаг байна. Энэ цугларалтыг Жаргал гуай харин ч нэг хүлээдэг.  Тэрнээс бусад өдрүүдэд гэр өрхийн эм­нэлэг, зээ
нарынхаа сургууль хооронд өнжинө. Тэрээр өрхөө өнгөлж дуус­чихаад авдар­наасаа хурган
дотор­той дээлээ гаргаж салхи үзүүлж, тоосыг нь гөвчихөөд утаа шингэчихнэ гээд далд
хийчихэв. Тэр зуур хажуу айлын хүн буузаа хийнэ гээд элдүүр, гурилын гам­панзыг
нь аваад гарах нь харагд­лаа. Айл болгон болж бүтэхээрээ ингэж л сар шинэдээ бэлдэж
байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

Б.ОЮУН-ЭРДЭНЭ    

Баруун гар талаас цэргийн заан Б.Санжаа, улсын заан Т.Зундуй, дархан аварга Ж.Мөнхбат, улсын харцага Д.Сэрээтэр

Түрүүч нь ¹ 016 (4656) дугаарт

Олон улсын хэмжээний мастер,
цэргийн заан, хүндэт засуул Балдангийн Санжаатай хийсэн ярилцлагын үргэлж­лэлийг
хүргэж байна. Түүнийг бөх сонирхогчид “жижиг” Санжаа хэмээдэг билээ.

-Барилдах эрхийг тань хяз­гаарласан
ч гэсэн Булганы наа­дам шиг нууцаар өөр барил­даанд зодоглов уу . Эсвэл яг гурван
жил болж эрхээ сэр­гээлгэсэн хэрэг үү?

-Өөр наадамд барилдаагүй. Их хөгтэй.
Булганы наадмаас ирээд өнөөх банз, хус мод буулгах ажлаа өдөр, шөнөгүй л хийсэн.
Нэг өдөр ажиллаад 73 төгрөг авдаг байсан болохоор үүнээс сайхан ажил гэж юу байхав.
Харин намайг тийм ажил хийж байгааг Намын төв хорооны биеийн тамирын хороо­ны хэлтсээс
тандаж байсныг сүүлд мэдсэн. Эрхээ хасуулаад жил ч болоогүй байхад дээрх хорооноос
дасгалжуулагчаар ажилд авсан юм. Би ч урамшаад нэлээд идэвх­тэй бэлтгэл сургуулилт
хийж хоёр, гурван жил дараалан чөлөөт, самбоор амжилттай барилдчих­лаа. Зүтгэсний
хүчинд барилдах эрхээ нэг юм сэргээсэн. Манай 
том Санжаа, Зундуй хоёр хашир ч гэсэн тэр жил барилдах эрхтэй болж билээ.

-Цэргийн цолтой бөхчүүд дун­даас
улсын наадамд тань шиг олон удаа тавын даваанд үлдсэн хүн байхгүй гэж бөхчүүд ярьдаг.
Бие жижиг хэрнээ хүчтэй байжээ?

-Гурван наадмаар тавын да­ваанд үлдэж,
унасан юм.  Анх цэрэгт байхдаа улсын наадамд
барилдаад дөрөв давчихдаг юм байна. Тавын даваанд Түвдэн аваргатай зодоглож хөлд
нь ороо­дохлоо. Дахиад нэг гүйтэл даруул­чихсан. Яахав их яарсан хэрэг. Урд шөнө
нь эргүүл хийгээд хоночихсон нойр дутууг хэлэх үү, ээж хөдөө­нөөс ирчихсэн уулзахын
түүс болж байсныг хэлэх үү, бушуухан шиг л наадам дуусаасай гэж яарч бай­сан. Одоо
бодоход аргагүй л хүүхэд байж дээ. Дараа жил нь тавын даваанд Дамдиндоржийг өмсөж
эрчиндээ сэнжиг­ний барьцтай гараа газар хүр­гэчих­сэн. Тэрний дараа жил да­хиад
л тавын даваанд үлдлээ. Батсуурь аваргатай барилдаад давхиж очоод дархан мэхэнд
нь орчихсон. Аварга “хохь” чинь гэж хэлээд миний толгойг илэхэд нь “Давдаг нь тэндээ
л биз. Хүний тэргүүнд хүрээд байхдаа яадаг юм” гэж амандаа бувтнатал сонс­чихоод
“Ах нь чиний даваа ханасан бай­гааг анзаарсан” гэдэг байгаа. Уг нь Батсуурь аваргатай
барил­дахын өмнөх даваанд Баянмөнх аваргыг өвдөг шороодуулсан юм. Баян­мөнх дөнгөж
барилдаж эхэлж байсан үе л дээ. Хойтон жил нь дөрвийн даваанд Дэмүүл арслан­тай
барилдаж унасан. Дэмүүл арслан надаас гурван насаар ах. Надад буугаад өгчих гэхээр
нь “Надад цаана нь гурван жилийн барилдаан байна” гэж бодоод унаад өгчихсөн.  Дамдин аваргын бяр харьж байсан үе юм уу даа.

-Дамдин, Бээжин зэрэг авар­гуудтай
нэг дэвжээнд зодоглож явсны хувьд хэр ойр дотно нөхөрлөж байв?

-Өө их сайхан найзууд. Дамдин аварга
зүлэг ногоон дэвжээнээ гарлаа, давлаа л гэдэг байсан үе шүү дээ. Аваргын нэг онцлог
бол ганцаараа туухай, штангтай нь бэлтгэл хийнэ. Харин биднийг дасгалжуулагч төмөр
өргүүлэхгүй.

-Яагаад?

-Төмөр өргөх юм бол булчин хатуурчихна.
Булчин хатуурвал амархан цуцдаг болчихдог гээд хориглоно. Бид багшийн хэлсний дагуу
л бэлтгэл хийнэ. Дамдин болохоор циркт өнөөх төмрөө байнга нүднэ ш дээ. Тонн гаран
төмөр өргөж байсан түүх бий. Дамдингийн өөдөөс гүйж очоод тулахад өөрөө л хойшоо
үсэрнэ үү гэхээс хашир газраас хөдлөхгүй ш дээ. Тийм учраас их гаргууд хүчтэй байсан.
Тэгээд ч жигтэйхэн дайчин хүн. Нэг удаа бэлтгэл хийхдээ 32 килограммын туухай өргөж
бай­гаад дөрвөн үүдэн шүдээ мулт цохьчихсон. Эмнэлэгт очиж үзүүл гээд байхад ер
хүний үг авахгүй. Бэлтгэл цалгардана гээд яваагүй. Тийм л бүдүүн тоймын эр байлаа.
Улсын наадам дөхөөд ирэхлээр жингээ хасна гээд л уул руу түн­тийтэл гүйгээд явчихдаг
хүн бай­сан. Тийм бүдүүн хадуун хэрнээ мань мэтийг нэг тэгээдхээч гэвэл за л гэнэ.
Их цайлган сэтгэлтэй хүн байж дээ. Дамдин хойно циркт ажиллаж байгаад ирэхэд нь
би вокзал дээр тосч авч байсан юм. Манай хүн жаахан халамцуу. Ту­хайн үед би чөлөөтийн
дасгал­жуулагч байлаа. Тэгээд нэг жинд хүн дутаад байна гээд жинг нь асуутал
100 кг-тай гэлээ. Тэгснээ “Би ямар жинд барилдах юм” гэхээр нь  90 килограмм гэтэл “асуудалгүй” гээд зөвшөөрсөн.
Жингээ хасах гэж хоёр өвдгөө улаан нялга болтол бэлтгэл хий­гээд жиндээ гуравдугаар
байрт орсон. Хүн хөлдөө оруулахгүй гэж өвдөглөж унасаар байгаад шалбар­­чихгүй юу.  Дамдин аваргыг гаднаас харсан хүн ёрын амьтан
байх гэж харахаар. Гэтэл угтаа их зөөлөн хүн.

-Бээжин аварга ямар барил­даантай
бөх байв?

-Бээжин аварга бол их хурц барилдаантай.
Хоёр мөрөн дээрээс хүчтэй татаж хутгаад тонгорчихдог. Урт гартай. Дөрвөн мөчний
барилдаантай. Гар, хөлөн­дөө хүчтэй гэсэн үг. Хөлөөрөө хүн суйлаад л хаячихна. Нэ­лээд
хойно аварга болсон доо, хөөрхий. Аягүй бол одоо хү­мүүс итгэхгүй Санжаа ах худ­лаа
залаад гэж магадгүй. Үнэн­дээ Бээжинг мөн л Дамдины замаар чөлөөтөд оруулж, нэ­гэн
үе хоёулаа миний шавь явлаа.

-Бөхчүүдээс бас Ж.Мөнхбат аварга
та хоёрыг их ойр дотно явсан гэдэг. Таныг барилдаж  байх үед Мөнхбат аварга хаана явав?

-Мөөеөгийн төрсөн ах нь манай ротын
дарга байсан. Цэрэгт бай­хад тожгор бор банди цэргийн анги дээр их ирнэ. Ах нь
“За Санжаа дүүг минь бөх болгоорой” гэж захилаа. Бид хоёр ангийн хашаанд их но­цолдоно.
Надаас хамаагүй дүү л дээ. Мөнгө хэрэгтэй болоод бид хоёр спортын ордонд болж байсан
барилдаанд яваад орчихлоо. Мөөеө Батсуурь аваргыг заагаад “Чи наад хөгшин аваргаа
хаячих. Тэгвэл би бусдыг нь хаячихна” гэлээ. Батсуурь аварга энэ яриаг сонссон аятай
Мөөеөөг амлачих­сан. Харин би Пүрэвтэй барилд­лаа. Пүрэвийг өмнө давдаг байсан болохоор
айсангүй. Даанч уначих­сан. Эргээд харсан Мөөеө бас өвдөг шороодож харагдсан. Бай
ч үгүй, банзанд ч үгүй гарсан юм даа. Бид хоёрын хөг их. Мөнх­батад анх би мэх заадаг
байсан бол манай хүн дорохноо тодроод гараад ирсэн. Өөрөө давахаа байчихсан. Мөөеөгийн
дархан мэх хутгана. Нэг удаа би хутгах мэхнийх нь эсрэг мэх заалгаад техникумын
барилдаанд давсан. Мөнхбат айхтар тооцоотой барилддаг. Би улсын арслан Чойжоод
30 гаруй унаад, гурав давсан юм. Дахиад давахаа байчихсан. Тэгсэн намайг, тэнгэргүй,
тэнэгийнх чинь гээд загнаж билээ. Одоогийн бөх­чүүдийг бод­вол тухайн үеийн бөх­чүүд
нэг нэгэндээ их зөвлөнө, тусална. Мөөеө надад барьц чинь удаан байна шүү гээд л
зөвлөдөг байсан.

-Мөнхбат, Баянмөнх хоёр аварга  нэгэн үе “үнээ саал­гадаг­гүй хоёр” хоч авч ёстой
л нүд хужирласан барил­даан гаргадаг байсан гэдэг. Энэ нь Мөнхбат аваргын зодог,
шуу­дагтай бас холбоотой гэж сонс­сон. Энэ талаар та ямар нэг юм мэдэх үү?

-Энэ ийм учиртай юм. Би 1974 онд барилдахаа
болиод засуул болсон. Тэр үед  улсын засуул
Гончиг гэж хүн байсан. Үнэхээр дэг жаягтай. Гончиг гуай Мөөеөг зад­рах болоогүй
гэж нэлээд бэлтгэл хийлгэдэг байсан. Нэг удаа “Одоо чи Баянмөнхийг давна. Гэхдээ
наад зодог, шуудгаа соль” гэхэд нь Мөөеө “Хоёр жил өвдөг шороо­доогүй зодгоо солихгүй”
гэсэн юм билээ. Аварга хоёр жил улсын наадамд түрүүлсэн байж л дээ. Мөөеө ясны сэргэлэн
хүн болоод ч тэр үү наадам дөхөх үеэр зүү­дэлж. Зодгоо тасадчихаад хүний зодог авч
барилдаад түрүүлж байна гэж зүүдэлсэн гэсэн. Мар­гааш нь Гончиг гуайн яриа санаанд
нь буугаад наадмаар Эрдэнэ-Очирын зодгийг гуйж өмсч барил­даад түрүүлсэн гэдэг.
Тэр дор нь хадаг яндар болж Эрдэнэ-Очирын зодгийг гуйж авч байсан юм. Зодгийг нь
авахдаа Мөөеө “За чи миний арслан цолыг аваарай” гэж ерөөж байсан гэсэн. Эрдэнэ-Очир
ч тэр жилээ арслан цолоо авсан түүхтэй. Тэгэхээр засуул гэдэг бөх судлаач хүнийг
хэлж таарна. Ялан­гуяа Гончиг гуай их нарийн хардаг. Бие засаад ирэхэд заавал гар
хөлөө угаа гэж загнана. Ариун байж энэ сайхан бөхчүүдийн малгайд хүрнэ гэдэг байсан.

-Бяр, чадалтай, амжилтад хүрэхэд
ойрхон байж яагаад дэвжээгээ орхив оо. Бас засуул хий гэж хэн нэгэн ятгасан юм уу?

-Миний амьдралын бас л нэг огцом шийдвэр.
Улсын наадмаар тавын даваанаас дээш гарахгүй боло­хоор нь бөхөө орхисон. Хөл­ний
бэртэл нөлөөлдөг ч байсан юм уу, ийм жин багатай хүн чөлөөт, самбо гээд олон сайхан
амжилт гаргачих­сан хойно гэж бодсон ч юм уу. Намайг барилдаж байх үед уртын дуучин
Мягмар, Лонцойдорж хоёр засуул байлаа. Одоо бурхан болчихсон. Тэр хоёр байхгүй үед
Санжаа засуул хий гээд гаргачих­на. Анх уяагүй хүн бөхийн цол дуудна гэж нохойн
баас шиг л юм болно. Яваандаа зүгшрээд ирсэн. Ер нь би гэдэг хүн аливаа юманд их
хурдан дасдаг юм шиг байгаа юм. 20 гаруй жил засуул хийлээ дээ. Ер нь анх 1952 онд
барилдаж эхэлсэн гээд бодоход 63 жил бө­хийн дэвжээнээс холдсонгүй. Цэ­цэд бас олон
жил ажиллалаа. Ажилласан жилээрээ Мижиддорж арслан надтай ойролцоо байх шүү.

-Саяхны улсын наадамд тав давчихаад
зургаагийн даваанд барилдахаар гарч буй бөхийнхөө учраа бөхийг засуул нь мэдээгүй
байсан гэж нэгэн бөх ярьж бай­сан. Үүнийг засуул хүн мэдэхгүй байх тохиолдол бий
юу?

-Цэц бол хэн нь давж, унав гэдгийг
л харж байх хэрэгтэй. Шударга байх ёстой. Харин засуул “Цаад хүний чинь нүдний хараа
доогуур байна. Хөлд чинь гүйх гээд байна шүү” гэх мэтийн барилдах бөхийг нь шинжиж
хэлж өгдөг. Бөхийн засуул бөх болгоныг харж шинжиж анализ хийж байдаг. Их л хариуцлагагүй
хүн байна даа. Маш хариуцлагагүй, тэр өндөр даваанд шүү дээ. 

-Таныг барилдаад зогсохгүй олон
ч аваргын зодог, шуудгийг урласан гэсэн. Хэн хэний зодог шуудаг оёж байсан бэ?

-Б.Бат-Эрдэнэ, Г.Өсөхбаяр аварга,
Д.Сумьяабазар гээд олон л бөхийн зодгийг оёсон. Манай үеийнхэн болох Бээжин, Дамдин
аварга, Зундуй, Эрдэнэ-Очир арслан гээд олон бий л дээ. Саяхан Бадам­сэрээжид арслан
зодог оёулсан. Энэ жил арслан 90 нас хүрч байна. Биднийг цэрэгт байхад арслангийн
40 насны ой болоод цэргүүдийг бүгдийг нь зодог шуудагтай болгох тушаал гарч, хэдэн
нөхдүүд цэр­гүүдийн зодгийг урласан. Тухайн үед яахав дээ даавуу актлаад оёж байсан.
Одоо бөхчүүд цэргийн нимгэхэн шар гэвэл андахгүй. 1996 оноос хойш бараг зодог шуудаг
хийсэнгүй. Манай том хүү Нямдорж л сүүлийн үеийн энэ хэдэн бөхчүүдийн зодог, шуудаг
оёж байгаа.

-Бөхчүүд зодгоо оёулахдаа өөрсдийнхөө
барилдаанд таа­руулна ч гэх юм уу, янз бүрийн захиалга өгдөг үү?

-Ер нь сүүлийн үед энэ хүмүү­сийн
зан суртахуун гээч юм жиг­тэйхэн өөр болсон байна. Цэргийн шарын суга хэсэг нь их
нарийн. Тийм байх тусмаа гар тасадчих гээд барилдахад хэцүү. Өрсөлдөгч барьц авахад
хэцүү гэсэн үг.  Тэгвэл одооны залуучууд зодогны
суга хэсгийг ховхолзуулж хийлгэх гэнэ.

-Тэгвэл барьц авахуулах гээд эрсдэлтэй
биш үү?

-Харин ингэх нь л дээ. Өрсөл­дөгч
бөх нь ховхолзсон хэсгээс нь барьц авах гээд шунаад ороод ирэхлээр нь хөлд нь сууна
гэсэн бодолтой байхгүй юу. Уг нь сүрхий барилддаг хүн бол нэг хуруу ч орохооргүй
жимбийлгэж оёорой гэдэг. Тийм бөх ч бий. Хуучны бөхчүүдийн шуудаг их доор байсан.
Кинон дээр гараад байдаг даа. Цоо­дол арслан Лувсанжамц  гуай хоёр барилдаж байгаад шуудагдаадах­сан чинь
тасар­чихаж. Лувсанжамц гуай “нөгөө­дөхөө” дарж доош суучихаад дахиж барилдахгүй
гээд тахимаа өгч байсан гэдэг яриа бий. Харин одоо дээшээ бараг дөрвөн хуруу өндөр
болсон. Шуудагдуулахдаа сайн бөх илүү өндөр хийгээд өгөөч гэх жишээтэй. Одоо яалтай
ч билээ.

-Таны шавь нар гэж ямар хүмүүс
байна вэ?

-Чөлөөт бөхөөр хоёр ч гавьяат байна.
Увс аймгийн Тэс сумын харьяат улсын начин Артаг, Баян­хонгорын Богдын Цэ­дэн­дам­баагийн
Нацагдорж гэж хоёр гавь­яат шавь байна. Нацаг­дорж 55-60 хүртлээ дэлхийн авар­гыг
гурван удаа хүртсэн хүн. Үндэс­ний бөхөөр гэвэл С.Цэрэн аварга. Бас л зааж, зөвлөж
дасгалжуулж байсан үе бий. Цэрэнд “салтаа” гэдэг мэх зааж билээ. Хоёр гар нь их
урт. Татаад л салтаадахад болмоор санагдаад болдоггүй. Хоёулахнаа Залаатын аманд
бэлт­гэл хийлээ. Энэ тухай­гаа “дүүгүүр” Сэрээнэн, Мөөеө, “Таван халуун”-ы бөхчүүддээ
ч хэлсэнгүй. Сүүлдээ Цэрэн маань хурууны үзүүр хүрлээ л бол сал­таадчихдаг болчихсон.
“Сал­таадах” мэхээрээ улсын наадамд ес давж түрүүлсэн удаатай. Дол­горсүрэн заан,
Түвшин заан гээд олон сайхан багш, ша­вийн барилд­лагатай явсан бөхчүүд байгаа. 

-Одоо танай удамд барилд­даг хүн
бий юу?

-Би долоон хүүхэдтэй. Таван охин,
хоёр хүүтэй. Хоёр хүү бага нь. Хүүгийн  нэг
хүү бяртай, чимээ­тэй болохоор харагдаад байгаа юм. Одооны хүүхдүүд овоо зад­раад
ирэхээр бэлтгэл таслаад ирэхгүй эсвэл бие нь олигтой хөгжихгүй байх янзтай. Ямар
сайн­даа Баянмөнх аварга “Энэ хүүх­дүүд бидний үеийнх шиг бэлтгэл хийвэл долоо хоног
халуурч хэв­тэнэ дээ” гэж хошигносон удаатай. Аварга дасгалжуулагч хийж байгаа болохоор
эрх биш анзаарч байгаа биз.

Д.ДАВААСҮРЭН

Олон
улсын хэмжээний мас­тер, цэргийн заан, хүндэт засуул Балдангийн Санжаатай ярилцлаа.
Тэрээр чөлөөт бө­хийн анхны шигшээ багийн та­мирчин бөгөөд 1964 онд Японы Токио
хотод болсон зуны XVIII олимпийн наадамд анх оролцож байсан тамирчны нэг юм. Түүнийг
бөх сонирхогчид “жижиг” Санжаа гэдгээр нь мэдэх биз ээ. Ингээд түүнтэй ярилцсанаа
хүргэе.

 

-Та
Булган аймгийн Сайхан сумын уугуул. Танай нутгаас спортын мөн ч олон анхдагч төрөн
гарчээ?

-Хүн гэдэг
дэгэн, догонтой амьд­ралыг туулж элээдэг жамтай. Би хааяа боддог юм. Хүмүүний амьд­ралыг
олж төрнө гэдэг хэцүү. Мон­гол хүн болж төрнө гэдэг хувь заяа. Тэр дундаа Булган
айм­гийн Сай­хан суманд төрсөн маань миний хувьд их аз шүү. Манай сумаас спор­тын
олон ч тө­рөлд алдар нэртэй, анхдагчууд төрөн гарсан. Түшээт хан аймгийн Дайчин
вангийн хошуу байх үеийн Шагдарын Намхай аваргаас эх­лээд олимпийн аварга Найдангийн
Түвшин­баяр хүртэл олон сай­хан хүчтэнийг энд дурсвал барагдахгүй. Миний хувьд бас
л нэг анхдагч гэгдэж нутаг усныхандаа хүндлүүлж, ийм сайхан нутаг усаа­раа овоглож
явна. Цэргийн заан гэх цолыг анх удаа хүртэж байлаа.

-Цэргийн
заан цолыг хэдэн онд хүртсэн бэ. Өмнө нь цэргийн цол олгодоггүй байсан юм уу?

-1961 онд
Бүх ард түмний анх­дугаар спартакиадын “Алдар” спорт хорооны аварга шал­гаруулах
үндэсний бөхийн барил­даанд хоёрдугаар байрт орж ардын цэргийн заан цолыг хүртсэн.
Өмнө нь цэргийн барилдаанд болдог байсан ч 1961 онд албан ёсоор олгож эхэлсний анхны
цэргийн заан нь би.

-Аав,
ээжийнхээ талаар хууч­лахгүй юу. Таны өвөөг нэлээд бийлэгжүү хүн байсан гэж нутгийнхан
ярих?

-Ээж маань
айлын ганц охин. Би айлын ганц охины газар дээрх ганц хүү. Эрх гэж жигтэйхэн. Манай
өвгөн эцэг нутаг усандаа адуу ихтэйгээрээ алдартай “Хаван” Балдан гэдэг хүн байсан.
“Хаван” гэдэг нь олон янзын алба хашдаг гэдгээр нь цол шиг байгаа юм. Тэр үеийн
Ханд ван гэж гадаад явдлын сайдын шадар туслах байсан гэсэн. Одоогоор тамгын газрын
дарга хавьцаа юм уу даа. Өвөө маань өөрөө төрийн алба хашдаг байсан болоод ч тэр
үү “Төр түмэн нүдтэй шүү. Төрдөө л үнэн ч яваа­рай” гэдэг зүйлийг их захидаг байсан.
Ямар сайндаа чөлөөт бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд барилдах үед өвөөгийн
бие нь муу болохоор барилдахгүй гэтэл “Чи спорт хорооноосоо цалин авдаг биз дээ.
Хэрвээ тийм бол чи байгууллагын ажил цалгардуулах ёсгүй, барилд” гээд явуулж байсан.
Тэр тэмцээнд ороод түрүүлээд ирэхэд өвөө минь бурхан болсон байсан. Тэрнээс хойш
цэргийн ангийн дарга хүртэл цэргүүдийг “Санжаа тийм хэцүү үед амжилт гаргаж чадсан”
гэж үлгэр дуурай­лал болгож ярьдаг байсан гэдэг. Ер нь төрд үнэнч байх, сайн муу
ч гэсэн үгийг сонсож байх хэрэгтэй гэсэн үзэл надад шингэсэн байдаг. Уг нь би багадаа
адууны аль хөнгөн хөлтэй, хурдан, тарган гэсэн морьд шилж унаж, саахалтын хүүхдүүдтэй
эр бяраа үзэлцэж, ноцолдохоос өөр ажилгүй хүн байв. Айлын эрх хүүхэд болоод ч тэр
үү намайг хэн ч загнахгүй. Сумын төвийн дэлгүүрт сард таван шил архи ирэхэд би гурвыг
нь аваад үлдсэн хоёрыг нь манайхаас мал арай цөөнтэй айлын хүү авч байх жишээтэй.
Одоо бодоход их л дураараа лүд байж дээ.

-Сургуульд
явдаггүй байсан хэрэг үү?

-Хөрөнгөтний
хүүхэд гээд сур­гуульд авдаггүй, нэг ёсондоо гадуур­хагддаг байсан юм байлгүй. Ер
нь миний амьдралд унаж, сэхэх олон сонин тохиол учирсан. Би гэдэг чинь аймаг хэсч,
наргиж наадам­лахаас өөр хийх ажилгүй хүн. Яахав олон малтай болохоор малчидтай.
Адуу маланд ямар явах биш. Гэтэл малчдыг нэгдэлд эл­сүүлэхийн тулд адуунд ноос,
сүү давхар тушаах төлөвлөгөө өгчих­дөг байгаа. Манайх долоон зуун адуутай. Адуунаас
ямар ноос, сүү гарах биш. Хэрвээ төлөвлөгөө биелүүлэхгүй бол шоронд хийнэ гээд дээрээс
айлгачихна. Айлаас нэг азарга адуугаар 100 килограмм ноос сольж аваад ноосоо тушаа­чихлаа.
Сүүгээ болохоор хэдэн тэмээгээ хөтлөөд айлаас гуйгаад нөгөө баян айл чинь гуйлгачин
болчих нь тэр. За тэгээд төд удалгүй нэгдэлд элслээ. Нэгдэлд элсээд арван тав, зургаан
настай байхдаа аварга адуучин цол хүртэж, тухайн үедээ миний тухай сайшаасан мэдээлэл
дов, толгод бүрийн сам­барт хадаатай байдагсан. Сур­гуульд 70 гаруй настай хүмүүс
хичээл заана. Адуучин Санжаа гээд л хичээл заана. Аминдаа үлгэр дуурайлал болгож
байсан байл­гүй. Тэгээд нэгдлийн товчооны гишүүнд долоон хүнийг сонгох боллоо. Мэддэг,
мэддэггүй нь хамаагүй миний нэрийг оруулаад, би тов­чооны гишүүн болчихдог юм бай­на.
Миний ч бие хаа задарч, овоо барилдаж ноцолдоод ирсэн чинь нутгийн хөгшчүүл бөх
болох шинж­тэй гээд нутаг усаараа шуугиад ирлээ. Тэгэхээр нь залуу хүн хойно цэрэгт
явж, бөх болохоор шийдээд өргөдлөө өгөөд тэнцчихсэн. 

-Таныг
С.Цэрэн аваргатай онжав хэрнээ аваргаас нэр хүндтэй байсан гэдэг юм билээ?

-Тийм.
Анх цэргийн ангид ирэ­хэд халзан толгойтой шовхолзсон залуу “Тэр залууг авна” гээд
над руу заадаг байгаа. Ёндон генерал. Яг тэр үед манай ангид Цэрэн аварга цуг алба
хаахаар ирсэн байсан юм. Тухайн үед Цэрэн аваргаас илүү харагдаж л дээ. Манай хэдэн
барилддаг нөхдүүд тэрнээс хойш намайг “Санжаа Ёндон генералын нүдэнд Цэрэн аваргаас
илүү  туссан хүн дээ” гэж цаашлуулдаг юм.
Ингээд цэр­гийнхэн дундаа гайгүй барилддаг гээд цэргийн бөх болчихов оо. Дарга нар
түлээ хагалахаас өөр битгий ажил хий гэнэ. Би гэдэг хүн чинь дархлагд­чихсан жагсаалд
зогсохгүй, хээрийн сургуульд га­рах­гүй, буудлага хийхгүй. Ганц хийдэг ажил нь түлээ
хагалж, гурван километрээс цагаан хэрэг­лэл, гурил үүрч ирэх л ажилтай боллоо. Бүр
уйдсан хүн.

-Таныг
цэрэгт ид мандаж байх үеийн бөхчүүд гэж хэн хэн байв?

-Түвдэн,
Цэвээнравдан, Бат­суурь зэрэг олон сайхан аварга байсан. Нас дөнгөж дөч шүргэж яваа.
Харин миний үеийнхэн гэх юм бол  Дамдин, Бээжин,
Цэрэн, Зун­дуй аварга, Эрдэнэ-Очир, Сосор­барам арслан, том Санжаа гээд шижигнэсэн
олон бөх бий.  Тэгээд хааяа барилдаан болохоор
авар­гууд намайг ам авчихаад, эсвэл нэгнийхээ аманд өгчихөөд бол­доггүй. Нэг удаа
Нүхтийн аманд барилдаан болдог юм байна. Хя­тадын батлан хамгаалахын сайд ирээд,
тэрэнд зориулсан барил­даанд барилдлаа. Үзүүр, түрүүнд  Бадамсэрээжид арслан­тай тунаад давсан. Тэр цагаас
хойш манай “Алдар” спорт хорооны Цэрэн аварга, Эрдэнэ-Очир арс­лан, том Санжаа,
Зундуй бид нарыг улсын цолтой бөхийг өвдөг шороодуулдаг гээд “Таван халуун” хочтой
болсон.

-Нэг
хэсэг үндэсний бөхөө орхиж, чөлөөт рүү урвасан гэдэг. Яагаад?

-Барилдаж
байгаад хөлөө бэр­тээчихсэн. За одоо үндэсний бө­хөөр барилдахаас өнгөрлөө гээд
чөлөөт рүү орсон хэрэг л дээ. 1962 онд чөлөөт бөх Монголд дэлгэрч байх үед. Тэгээд
нэгэнт өвдгөндөө бэр­тэлтэй үндэсний бөхөөр одоохон­доо барилдахад хүндрэлтэй юм
чинь гээд чөлөө­төөр барилдахаар шийдсэн. Залуу хүн болохоор их дуртай байж  л дээ, чөлөөт бөхөд. Ингээд анх Монгол Казахстаны
хамтарсан чөлөөт бөхийн уулзалт барилдаан болж Казакын Сэсээр­тэй барил­даад түрүүлсэн.

-Та
олимпод оролцсон монголын анхны тамирчдын нэг. Чөлөөтийн дэлхийн аварга шалгаруулах
тэмцээнд мөн л оролцсон анхдагчдын нэг. Энэ тухайгаа дурсахгүй юу?

-1964 онд Токиод болсон зуны XVIII олимпод чөлөөт бөхийн анхны шигшээ багийн тамирчнаар
оролцож байсан. 1966 онд Амери­кийн Толидо хотод болсон Дэлхийн аварга шал­гаруулах
чөлөөт бөхийн тэмцээнд надаас гадна Мөөеө аварга, Ө.Эрдэнэ-Очир арслан нарын  тамирчидтай оролцож багаараа наймдугаар байрт
шал­гар­сан юм. Нисэхэд биднийг он­гоцоос буух улаан хивс дэвсчихсэн, хоёр талаар
нь бөөн хүн жагсаад зогс­чихсон, бас сур­гуулийн хүүх­дүүдийг жагсаагаад нижигнэтэл
алга ташиж угтаж авч байлаа. Сайхан дурсамж шүү. Бид хэд чинь хаан аятай л хөөрчихсөн
алхаж байлаа ш дээ. Нисэхээс шууд Төрийн ордонд ороход мөн л улаан хивсэн дээгүүр
алхаж орж байсан нь одоо ч мартагддаггүй юм. “Од” болоод удаагүй байхад дахиад л
фактлаад барилдах эрхээ хасуулчихсан.

-Юунаас
болоод тэр вэ. Үндэсний бөхөөр барилдахыг 
хүртэл  хориглосон уу?

-Олон улсын
тэмцээнд Унгарын бөхийг ерөөсөө дийлдэггүй. Жин их хасчихсан цус амтагтаад барил­даж
чаддаггүй. Тэгсэн төрийн алба хашдаг, аминдаа намайг дэмждэг хүн ирээд “Яахаараа
чи Унгарын бөхийг дийлдэггүй юм” гэхээр нь “Өөрөө барилдаж чадахгүй байж” гэж хэлээд
шанаадчихсан. Гэтэл төрийн хүнийг гадаадын хү­мүү­сийн хажууд доромж үзлээ, нам,
засгаа үл хүндэтгэсэн нэрээр барилдах эрхээ гурван жилээр хасуулаад, мастераа хасуулаад,
Зоргол хайрханы уурхайд малтаг­чингаар цөлөгддөг байгаа. Үзэл суртал тийм хүчтэй
байж. За ингээд юу ч байхгүй боллоо. Хү­мүүжүүлэх санаатай хэдэн нөхцөл тавьсан.
Зоргол хайрхан явалгүй гүрийгээд гэр бүлээ тэжээхийн тулд Төмөр замд ачигч хийж,
банз зөөж буулгадаг ажилтай боллоо. 

Миний дүү
Иргэний хам­гаала­хын хурандаа Жанчив Орост сурч байсан юм. Эхнэр нь хоёр хүүхэд­тэйгээ,
эмээ хоёр дүүтэй, би эхнэр хүүхэдтэйгээ гурван гэр хэрнээ нэг ч төгрөгийн орлогогүй
болчихлоо. Бороо орвол ус дээрээс тусна. Салхи гарвал хаяагаар шороо орно. Амьдрал
хэцүүдлээ. Амьдрал хүнд хэцүү байх үед өнөө сайхан олон найз ёстой нүүрээ буруулж,
урдаас ирж яваад намайг харан­гуутаа зүгээ буруулдаг болчихсон.

-Хаана
амьдардаг байсан бэ?

-Гандангийн
дэнжид. Гандан­гийн баруун үзүүрт “Алтангэрэл” гээд дэлгүүрийн хажуугийн гу­дамжинд
гурван гэрээр амьдардаг байсан. Одоо ч тэр дэлгүүр байдаг юм билээ. Тэгээд нэг өдөр
жаахан халамцуухан модны хоёр өөд харихаар өгсч явтал Улсын их хурлын нэг дептатут
нөхөр таараад “Санжаа чи ингэж явах хүн биш. Монголын ард түмнийг нэгэн үе бадрааж
явсан, ядаж сайхан шавь нар бэлтгэ” гэж захилаа. Би ч хэдэн өдөр нээрэн ч тийм юм
уу гэж бодлоо. Тэгсэн кино найруулагч Бунтар гэдэг хүн таарлаа. Намайг “Чи кинонд
тоглох уу” гэдэг байгаа. Би ямар хийх ажилтай тэгье л гэлээ. “Би спорт хорооноос
чинь чөлөө аваад өгөх үү” гэхээр нь ямар хорооноосоо хөөгдсөн гэлтэй биш “Найз нь
амралтаа авчихсан бай­гаа ш дээ” гээд залчихсан. Мар­гааш нь кинонд тоглохоор Налайх
гараад давхилаа. Киноны зураг авалтын үеэр бороо орвол амар­чихна. Тэртэй тэргүй
гэрээгээр кинонд тоглох ажлаа л хийж байгаа хойно. Ямар бороо орлоо гээд мөнгө,
төгрөг хасагдах юм биш.

-Ямар
кинонд дүр бүтээсэн юм бэ?

-“Төгсгөл”
гэдэг киноны туслах дүрд тоглосон. Кино ч дууслаа. Би 600 төгрөгийн цалин аваад
жиг­тэйхэн баярлаад хот руу таксид­чихсан. Налайхаас Гандан хүрэхэд 60, 70 төгрөг
л гарсан санагдаж байна. Гэртээ ирээд мөнгөтэй болсон дээрээ нутаг руугаа гэр бүлийнхнийгээ
аваад явахаар шийдлээ. Хүзүүнд пайз зүүгээгүй цагт барилдаж л таараа гэж бодоод
Булганы наадамд явлаа. Ардын хянан шалгах хорооноос аймагт үүрэг өгсөн юмсанж. Өглөө
наадам нээлтээ хийлээ. Гэнэт дуу өсгөгчөөр “Анхаараарай, ан­хаараа­­рай. Хоёр Санжаа,
Т.Зундуй нарыг наадамд битгий зодог­луулаарай. Хэрвээ барилдах юм бол ба­рил­дахыг
зөв­шөөр­сөн хүнтэй нь хатуу хариуц­лага тооцно” гэдэг байгаа. Нийгэм­лэгийн дарга,
аймгийн дарга нар “Хүүе болохгүй нь барилдаж” гээд сүйд.

-Нөгөө
хоёр бөхийг яагаад барилдуулахгүй гэсэн юм бол оо?

-Манай
том Санжаа тэмцээн дээр өөрийнхөө барилдааныг дуусгаад бусад тамирчдаа барил­даж
дуусаагүй байхад орхиод гарчихсан чинь барилдах эрхийг нь хасчихгүй юу. Т.Зундуй
боло­хоор жингээ хас гэхэд нь “Би өөрийн­хөө жинг яаж хасахаа мэднэ” гэж хэлээд
буруудчихсан хэрэг.  Яльгүй л шалтаг. Ингээд
гурвуулаа барилдах эрхээ гурван жилээр хасуул­чихсан байсан юм билээ. Ингээд “Ядаж
хоёр барилдаж хоёр давъя л даа” гэж байж гурав даваад тавын да­ваа­наас дээш гарч
болохгүй гээд оюутан хүүхдэд албаар унаж өгч байсан даа.

 

 Үргэлжлэл бий…

Д.Даваасүрэн