Author: Даваанямын Даваасүрэн

Арлын Японы сумогийн ертөнцөд Ананд хэмээх залуу шуугиулж байна.
Учир нь тэрээр Осака хотноо болсон гуравдугаар сарын Хару башёд түрүүлж мэргэжлийн
сумогийн 71 дэх аварга болсон юм. Сумо сонирхдог хүн бүр түүний Ёкозуна болчихоосой
гэж битүүхэн хүлээж байсан нь тодорхой. Японы сумо бөхийн холбооноос хүртэл Какурюү
Анандыг энэ сарын башёд 13 ба түүнээс дээш давсан тохиолдолд ёкозуна буюу аварга
цол олгохоо амлаад байлаа. Харин Ананд итгэл дааж чадлаа. Какурюү Ананд 14 давж,
нэг өвдөг шороодсон амжилтаар энэ удаагийн Хару башёг тэргүүлсэн юм. Барилдааны
гурав дахь өдөр тэрээр Окинаумид л өвдөг шороодсон хэдий ч аварга болох хүн цаанаа
л өнгөтэй байдаг гэгчээр ёстой л од гийсэн сайхан барилдаануудыг үзэгчдэд харууллаа.
Түүнийг сүүлийн өдрийн барилдаанд давахад сумогийн ордонд хурсан түмэн дэр хийн
босч хүндэтгэл үзүүлэн баярласнаа илэрхийлж байсан бол энд монголчууд дор бүрнээ
зурагтынхаа өмнө уухай хашгиралдан омогшиж байсан биз ээ.

Японы сумод Монголын аавын хүүг дийлэх хүнгүй болжээ. Анх 2002 оны
арваннэгдүгээр сарын Кюүшюү башёд Асашёорюү Д.Дагвадорж хэмээх монгол залуу дайчин,
хурц ширүүн барилдаанаараа тодорч сумогийн дэвжээнээ аваргалж эзэн хааны цомыг нь
хүртэж байсан. Тэгвэл энэ цаг мөчөөс эхлэн нийт 68 башё өнгөрсөн байхад 61 башёд
нь Монголын сумоч тэргүүлсэн амжилт үзүүлжээ. Өмнөх 69, 70 дахь аваргууд ч монгол
сумочид. Асашёорюү Д.Дагвадорж, Хакухо М.Даваажаргал, Харумафүжи Д.Бямбадорж  гээд нэгэнт Японы сумо бөхийн түүхэнд нэрээ мөнхөлсөн
их аваргуудын халааг Какурюү  М.Ананд ийн
залгамжлуулж байна. Ингээд бодохоор бөхөөрөө бахархдаг Монголын ард түмэн энэ сайхан
эр бяр гайхуулсан хүчтэнүүдээрээ омогшихоос аргагүй биз.

ЭРДЭМТНИЙ УДМААС ТӨРСӨН СУМОЧ

Шинэхэн ёкозуна Ананд дөнгөж 29 нас хүрч яваа цус шингэн, бие чанга
залуу бөх. Тэрээр Улаанбаатар хотод 1985 оны наймдугаар сарын 10-нд нэгдүгээр төрөхөд
төржээ. Түүний аавыг Мангалжалав ээжийг нь Оюунтөгс гэдэг телевизийн мэргэжилтэй
хүн байна. Мангалжалав гуай Сүхбаатар аймгийн уугуул, хоёр хүүхэд­тэй бөгөөд Анандын
дээр нэг эгч байдаг аж. Эгч нь өдгөө Америкт ажиллаж амь­дардаг бололтой. Хүү­гээ
бөх хүн болоосой гэж нууцхан хүсч мөрөөдөж явсан тэрээр Шинжлэх ухаан технологийн
их сургуулийн Эрчим, хүчний инженерийн сургуулийн захирлын албан тушаалыг хашиж
яваа доктор, профессор хүн.  Угаас сэхээтэн
хүн хүүхдээ эрдэм номд шамд гэж тулгадаг бол Мангалжалав гуай харин ч хүүгээ “Хичээлээ
хийсэн үү” гэж асуухаас илүүтэйгээр бэлтгэл сургуулилт нь юу болж байна гэж санаа
зовдог байсан гэх. Багийн өсгөлүүн биетэй Ананд хүү 31 дvгээр сургуулийн наймдугаар
анги төгсөөд аавынхаа багшилдаг  ШУТИС-ийн
гадаад хэлний дээд сургуулийн лицей есдvгээр ангид элссэн байна. Ер нь л бөх болно
гэсэн хүсэл мөрөөдөл байгаагүй ч аавыгаа үндэсний бөхөөр хичээллэх болов уу гэсэн
нууцхан горьдлогыг нь гадарладаг байсан тухайгаа ярьж байсан. Энэ үед бие өсгөлүүн
болоод ч тэр үү сагс, теннис зэрэг олон спорт оролддог байжээ. Ингэж явах үедээ
өнөөдрийн их амжилтын замыг олж байсан гэх.

САНААНДГҮЙ ЯВСАН ХҮҮ
СУМОГИЙН ЕРТӨНЦӨД АНХ ИНГЭЖ ХӨЛ ТАВЬЖЭЭ

Үндэсний бөх ч сонирх­доггүй байсан хүү хожмоо харь орны бөхийн дэвжээнээ
нэр алдраа мандуулна гэж хэн санах билээ. Анандыг лицейг төгсөх жил түүний амьдралд
нэгэн том эргэлт гарчээ. 14 настай байх үед Н.Цэвэгням, Д.Батбаяр зэрэг Монголын
сумочид чамгүй амжилттай барилдаж байгааг зурагтаар байнга үздэг байсан аж. Нэг
өдөр аав нь сумод сонирхолтой хүүхдүүдийг шалгаж авч явж байгааг сонсоод хүүгээ
дагуулж “Аварга” биеийн тамирын дээд сургууль дээр очсон байна. Ингэж л анх удаа
зодог шуудаг өмсч, зургаа давж үзжээ. Ингээд удсан ч үгүй бүх юм нүд ирмэхийн зуур
болж өнгөрсөн гэдэг. Учир нь  аавынх нь нэг
шавь Японоос сумо бөхийн тухай ном явуулсан байжээ. Хүү тэр номыг шохоорхон үзэх
үед арын хуудсанд байсан хаяг их л сонирхлыг нь татаж. Мэдээж сумод амжилт үзүүлж
буй мундаг бөхчүүдийн тухай номыг уншаад жаахан ч гэсэн спорт оролддог хүүгийн толгойд
нэг зүйл орж ирсэн байх л даа. Ананд номон дээрх хоёр хаяг руу  шууд л сумогоор хичээллэх сонирхолтой байгаагаа
илэрхийлсэн захидал интер­нэтээр илгээсэн байна. Ингээд захидлын хариу ч ирж “Изүцү”
дэвжээний бөх болохоор 16 настайдаа арлын орныг зорьжээ. Лицейгээ ч төгсөлгүй орхиод
явжээ. Гол нь аав нь хүүдээ багийн спорт бус ганцаарчилсан төрөлд амжилт гаргаж
чадна гэж захидаг байсан аж. Энэ нь түүний олон таван үггүй, зөөлөн, дуу цөөнтэй
зан чанартай нь холбоотой байсан болов уу. 

  “ИНТЕРНЭТ” АНАНД

Анх “Изүцү” дэвжээнд очоод гологдож байсан гэдэг юм билээ. Том биетэй,
болхидуу хөдөлгөөнтөй учраас барилдсанаас “гёожи” буюу дэвжээний шүүгч болоход тохирох
хүү байна гэж багш нар хэлдэг байж. Бүр Анандаас “Барилдаж чадах уу” гэж асууж байжээ.
Анх 2002 оны нэгдүгээр сараас эхлэн барилдсан бөгөөд хамгийн доод буюу Жоникvчи
зиндаанд тав ялж, хоёр ялагдаад л шууд Жонидан зиндаанд ороод ирсэн байна. Жонидон
зиндаандаа бас л хоёр башё барилдаад Сандамэд дэвшсэн. Сандамэ зиндаанд бас л хоёр
башё барилдаад их дээгvvр гараад иржээ. Эхний 16 бөх дотор орж ирээд нэг хэсэг доошоо
унасан аж. Учир нь багш нь ийм тактикаар барилдуулж  барилдааных нь арга барилыг өөрчлөх гэсэн хэрэг.
Ананд ерөнхийдөө барьцанд хvрч барилддаг байсан учир багшийнхаа зөвлөснөөр цуппари
буюу барьцгvй тvлхэн гаргах мэхээр барилджээ. Энэ нь жин багатай учраас нэг хэсэг
унах шалтгаан болсон гэдэг. Харин нэг их удалгүй энэ мэхээ гаргууд хийдэг болсон
байна. 2004 оны долдугаар сарын Нагоя башёд Сан­дамэгийн 11-д байхдаа түрүүлсэн.
Ингээд л түүний амжилт гэрлийн хурдаар өсч байлаа. Харин 2004 оны арваннэгдvгээр
сарын башёд жvрюогийн хамгийн доороос барилдаж 10 ялагджээ. Ялагдсаныхаа дараа бэлтгэлээ
тасралтгүй хийж хэсэг нам гүм амьдарлаа. Ингээд 2005 оны нэгдvгээр сард тав ялж,
хоёр ялагдаад жvрюод орсон байна.  Үүнээс
хойш нэг зиндаанаас нөгөө зиндаа хоёрын хооронд нэг өгсөж, нэг уруудсаар ямартай
ч өнөөдрийн амжилтад хүрлээ.  Какурюү М.Ананд
“Уран барилдаан”-ы шагналыг долоон удаа, “Гарамгай барилдаан”-ы шагналыг хоёр удаа
хүртсэн байна.

Түүний дэвжээний нэр нь Какурюү Рикисабүро бол сумогийн дэвжээнээ
“Интернэт Какурюү” хэмээх хочтой аж. Учир нь анх сумод интернэтээр бүртгүүлж байс­наас
нь үүдэж ийм хоч өгчээ.

ДАРХАН МЭХГҮЙ, ДАРХЛАГДСАН АВАРГА

Анх арлын Японыг зорьж сумод хөл тавихдаа метр 79 см өндөр, 65 кг
жинтэй байсан бол өнөөдөр тэрээр 185 см өндөр,150 кг жинтэй болсон байна. Тэрээр
Монголоос төрсөн их аваргуудыг хүнд­лэхээс гадна Таканохана, Чиёнофүжи, зэрэг сумочдыг
хүндэлж явдаг гэнэ. Ер нь сумогийн ертөнц, эргэн тойрныхоо хүмүүст нэлээд нэр хүндтэй
нэгэн байна. Түүнийг төлөв даруу, сайхан монгол эр гэж найз нөхөд нь үздэг юм билээ.
Бас их ёс жудагтай. Аавынхаа төрсөн нутгаар овоглох дуртай тэрээр Япон дахь гэрийнхээ
хойморт Алтан овоо, Шилийн богдынхоо зургийг тавьсан байдаг бөгөөд өглөө болгон
мөргөдөг гэсэн. Уг нь аль болох Монголдоо ирж Шилийн богдынхоо оройд гарч хийморио
сэргээхийг хүсдэг тухай дурсч байсан. Бэлтгэл сургуулилт гээд өмнөө тавьсан зорилгодоо
хүрэх гээд гэр бүл зохиож амжаагүй ч ямар ч байсан монгол бүсгүйтэй гэрлэнэ гэдгээ
нуусангүй.

 Сумод барилддаг бөхчүүд гэлтгүй
монгол бөхчүүд дархан мэх гэж ярьдаг. Ямар ч үед гаргууд эзэмшсэн мэхээ гаргах зуршилтай.
Тэгвэл М.Анандад дархан мэх байхгүй. Гайхмаарч тэр ашиглаж болох бүх л мэхийг шаардлагатай
үед нь гаргаж чаддаг нэгэн. Бөх хүн хүчнээс илүү барилдааны мэдрэмж, ур чадвартай,
ухаантай барилдах ёстой гэдгийг түүнээс л харж болно. Түүнээс бусад сумочид бэргэдэг
талтай. Их дайрч барилддаг болохоор нь мэхэнд нь орчих гээд халгаад байдаг хэрэг.
Ямар сайндаа аав нь хүүгээ “Миний хvv дуу цөөнтэй, тайван ч дайчин тэмцэлдэх чанараараа
Асашёорюү аваргатай их адилхан” гэж тодорхойлдог юм билээ. 

Тэрээр хэдхэн хоногийн өмнө ёкозуна цолоо албан ёсоор хүртсэн бөгөөд
энэхүү арга хэмжээ нэлээд хэд хоног хүндэтгэлтэйгээр болдог ёслол аж. Аваргын цолоо
албан ёсоор авах үедээ М.Ананд “Би бэлтгэлээ сайн хийж үүнээс илүү амжилт үзүүлэх
болно” хэмээн сумо сонирхогчдод хандан хэлсэн байна. Түүний энэхүү баярыг хуваалцахаар
аав, ээж хоёр нь Японыг зорьжээ.

Д.ДАВААСҮРЭН

Улсын драмын эрд­мийн театрын жүжиг­чин, Соёлын тэргүүний
ажилтан Төмөрийн Хулан­тай  ярилцлаа.

 
-Таныг саяхан “Гамлет” жүжигт тоглохыг харлаа. Шинээр Офелияд
сонгогд­жээ?

-Тийм
ээ. Алдарт У.Шекс­пирийн зохиол дэлхийн сон­го­дог жүжгийн ноён оргил гэгд­дэг
“Гамлет” жүжгийг манай театр хоёр хоногийн өмнө хоёр удаа тоглолоо. “Гамлет”-д шинээр
Оюундарь эгч бид хоёр орж тоглосон. Миний хувьд гол дүрийн эмэгтэй Офелиягийн дүрийг
бүтээлээ. Дөрөв дэх Офелия гэсэн үг л дээ. Учир нь анхны Офелияг ардын жүжигчин
Н.Сувдаа гуай бүтээж байсан. Мөн Ганчимэг, Ганцэцэг нар тоглож байсан бол энэ удаа
би дөрөв дэх Офелия болж, энэ дүрд тоглосондоо сэтгэл маш өндөр байна. Дэлхийн хэм­жээний
тэр дундаа сонго­дог жүжигт дүр бүтээнэ гэдэг жүжигчин хүнд ховорхон олдох боломж
шүү дээ.

-Өмнө нь хэн нэгэн үзэгч­дэд тултал нь хүргэчихсэн дүрийг
бүтээхэд дараагийн жүжигчинд амаргүй байдаг гэж ярьдаг. Таны хувьд Офелияг ямар
өнцгөөс харж бүтээхийг зорив?

-Мэдээж
өмнө нь мундаг уран бүтээлчид энэ дүрийг үзэгчдэд хүргэчихсэн. Гэхдээ өөр өөрийнхөө
өнцгөөс. Одоо Хулан  аль талаас нь Офелияг
гаргаж ирэх бол гэсэн хүлээлт үзэгчдэд үүссэн байгаа нь тодорхой. Тиймээс би дүрдээ
ажиллахдаа Жульет­татай харьцуулахаар шийд­сэн. Яагаад гэхээр Жульет­та бол миний
тоглохыг хам­гийн ихээр хүсч явдаг дүр. Энэ хоёр дүрийн хооронд адилхан хэрнээ,
өдөр шөнө шиг ялгаатай олон чанар харагддаг. Адилхан нь гэвэл Офелия, Жульетта хоёр
хэргүй тунгалаг ямар ч толбогүй гэнэн цайлган охид. Нас ч чацуу. Жульетта эрх дураараа,
санасан, хүссэн зүйлээ хийж чаддаг, хайрынхаа төлөө амиа ч егүүтгэхээс буцахгүй
нэгэн. Нэг ёсондоо өөрийнхөө хүс­лийг илэн далангүй, хэнээс эмээлгүй илэрхийлж чаддаг.
Харин Офелия бол яг эсрэг чанар. Их дотогшоогоо дүр. Багаасаа ээжгүй, аав ахтайгаа
өссөн. Аав нь төрийн түшмэл болоод ч тэр үү их ёс суртахуун, дэг жаягтай өссөн охин.
Аавын үг бол охинд хууль, цааз. Түүнд зөрчих зүрх зориг битгий хэл тийм эрх байхгүй.
Тиймээс харь­цуулалт хийж дүрээ гар­гах талаас их анхаарч ажилласан.

-Танаас их ажиллагаа шаард­сан байх. Яагаад гэвэл та өмнө
нь ихэвчлэн сэр­гэлэн, эрх танхи охины дүрийг бүтээж байсан шүү дээ?

-Тэгэлгүй
яахав. Үнэхээр хол санагдсан. Гэхдээ жүжиг­чин хүн ямар ч дүрийг гаргаж чадах чадвартай,
мэдрэмж, авьяастай байх ёстой гэж боддог. Энэ утгаараа зөвхөн Хулан­гийн гаргаж
чадах Офелияг гаргахын тулд сэтгэл зүйч дээр хүртэл очиж зөвлөгөө авсан.

-Яагаад заавал сэтгэл зүйчээс гэж?

-Уран
бүтээлчид ч, үзэгчид ч тэр Офелиягийн галзуурсан явдалд их анхаарлаа хан­дуул­даг.
Тиймээс дүрээ мэдэрч илүү тод гаргахын тулд би сэтгэл зүйч дээр очиж зөвлөгөө авсан.
Офелия аавын­хаа үгээр л зөвхөн амь­дар­даг гэж түрүүн би дурд­сан. Аав нь охины
хувьд бараг бэлгэ тэмдэг нь. Аав нь охиныг хайртай Гамлеттайгаа суухыг ч зөвшөөрөхгүй.
Гам­летад дэндүү хайртай хэрнээ аавынхаа үгнээс зөрж чадах­гүй дотроо шаналж явтал
хайртай залуу нь аавыг нь алчих­даг. Хайртай хүнээ хайр­тай хүнийхээ гарт алдчихаад
яах учраа олохгүй сэтгэлийн гүн дарамтад орж, энэ нь сүүлдээ галзуурал болж илэрдэг.
Хүн яагаад галзуурдаг вэ гэж сэтгэл зүйчээс асуухад ерөөсөө л сэтгэлийн уй гашуу,
зовлон шаналлаа гадагшаа гаргаж чадахгүй, дотогшоо бэтгэрч ганцаардсанаас болж галзуурдаг
гэж байсан. Энэ галзуурдаг хэсэг бол жүж­гийн оргил үе учраас мэрийж ажилласан.
Ер нь сонгодог жүжигт дүр аваад ажиллана гэдэг маш том оюуны ухаарлыг өгдөг. Түүнчлэн
ур чадвар ямагт ахиж байдаг. Сонгодог жүжигт тоглоод дуусахад сургуульд сураад төгсч
байгаа ч юм шиг санагддаг гэж манай ахмад үеийн мундаг багш нар маань хэлдэг байсан.  Надад ч бас тайзан дээрээс буухад энэ мэдрэмж
төрсөн. Дэлхийн сонгодог дүрд тоглож байгаадаа баяртай байна.

-Өөрийн тань хувьд үр хүүхэдтэй болж хувийн амьд­рал хөөгөөд
театраас нэг хэсэг хөндийрөөд бай­сан. Одоо харин уран бүтээлдээ эрчимтэй орж байгаа
санагдлаа. Ээж болсон хэрнээ өнөө л өсвөр үеийн охины дүрд тоглосон хэвээрээ байх
шиг?

-Харин
тийм ээ. Найруулагч нарын маань л сонголтоор ажиллаж байна. Бодвол бие жижигтэй
болохоор тэгж таардаг байх. Ямар сайндаа манай театрын “өндөр” Ганцэцэг надаас дүү.
Бид мэргэжил нэгт эгч дүүс. Нэг нэгнийгээ их дэмжиж тусалдаг. Гэтэл хэдхэн хоногийн
өмнө тавьсан зохиолч Цогнэмэхийн “Тэнгэрийн хүү” жүжгийг найруулагч Н.Наранбаатар
ах найруулж үзэгчдэд хүргэ­хэд Ганаа маань миний эгч болж би дүү Шивагийн дүрд тоглосон
юм. Шива эгчийгээ өөд болоход Модун Шаньюгийн бага хатан болж зохиолд гардаг. Тэгээд
бид хоёр бэлтгэлийн үеэр энэ талаар ярьж инээж байлаа. Чамайг  тайзан дээр би эгчээ гээд тайзнаас буухаараа чи
намайг Хулан эгчээ гээд мөн ч хөгжилтэй юм аа гээд. Ер нь их хөгжилтэй зүйл болно.
Миний байгаа нь энэ. Үеийнхнээсээ залуу, охин шиг харагдаж байвал эмэгтэй хүмүүс
хойно баярлалгүй яахав. Гэхдээ одоо арай нэг намбалаг эхийн дүрийг бүтээх юмсан
гэж бодох болсон.

-Ээж болох ямар байна?

-Гайхамшигтай.
Эмэгтэй хүний аз жаргал бол ээж болох юм шиг санагдсан. Өмнө нь хүүхэд төрүүлж ээж
болоогүй байхдаа ганц амин биеэ л бодож амьдарч байж. Одоо бол миний аз жаргал гэр
бүл минь. Миний хүү надад гэрэл гэгээ минь болж өдөр болгон эрч хүчийг өгч байна.
Ажил ихтэй хичнээн ядар­сан ч хүүгээ хараад бүхнийг мартдаг. Ер нь тэгээд хүүхдийг
хэзээ ч муу муухай зүйл дагадаггүй, үргэлж сайн сай­хан зүйлийг дуудаж байдаг гэдэг.

-Таны ханийг жүжигчин Дашхүү гуайн хүү найруу­лагч Галбаяр
гэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Гэр бүлийн хоёр хоёулаа урлагийн хүн байх хэцүү гэдэг.
Хүүхдэдээ хэр зав гаргаж байна?

-Сүүлийн
үед ажил ихтэй, хүүдээ бага зав гаргаж байгаа. Уг нь аль болох цаг минут бүрийг
хүүдээ зарцуулахыг хүсдэг. Жаахан зав л гарвал хүүтэйгээ тоглож, тоглоомын төв явж,
агаарт гарна. Хүнд бага нас ахиад олдохгүй. Тиймээс эцэг, эхийнхээ үүргийг сайн
биелүүлэхийг хүсдэг шүү. Миний ганц баримталдаг зарчим энэ.

-Та эхээс хэдүүлээ вэ?

-Би
айлын том. Нэг эрэгтэй дүүтэй. Айлын хоёр хүүхэд ганц хүүхдээс ялгаагүй гэдэг. Үнэн
шүү. Тиймээс би гурваас дээш хүүхэдтэй болно гэж боддог.

-Та хэллээ, нэг сайхан эхийн дүрд тогломоор байна гэж. Ээж
болоогүй байхдаа гаргаж байсан дүрийг бодвол одоо илүү наалдацтай болох байх гэж
бодож байна уу?

-Мэдээж
ялгаа их бий. Ээж болоогүй байхдаа хоёр удаа ээж болж тоглосон. “Чиний эзгүйд” гээд
киноны Сэргэлэн, “Сарны нулимс” киноны Цоомоогийн дүрд. Тухайн үед аль болох эх
хүний намбыг гаргахыг хичээж, бусад хүмүүсээс үлгэр дуурайлал авч дүрээ гаргасан.
Хүүхдээ дуудахад хоолойны өнгө аяс, харц ямар байхаас эхлээд чадахгүй зүйл их байлаа.
Одоо бол эхийн дүр надад илүү ойр, дотно боллоо. Ээжийн дүрд тоглоход айх зүйлгүй.

-“Чиний эзгүйд” киноны Сэргэлэнгийн дүрээр анх үзэгчдийн өмнө
гарч ирсэн санагдаж байна. Тэрнээс хойш “Намрын синдром”, “Сарны нулимс”, “Хайрын
рекорд”, “Зөрлөг” гээд нэлээд бүтээлд тогложээ?

-Би
2004 онд СУИС-ийг төгсчихөөд дараа жил нь “Чиний эзгүйд” кинонд тоглох болсон. Би
дөнгөж төгсөөд юугаа ч мэдэхгүй түүхий амьтан явахад Бат-Өлзий ах, С.Сарантуяа эгч
хоёр намайг харчихаад “Цаана чинь нэг жижигхэн залуу жүжигчин байна” гээд кинонд
дуудсан байгаа юм. Дөнгөж сургуулиа төгссөн надад гол дүр өгнө гэдэг жүжигчин болох
хүсэл мөрөөдөл өвөртөлсөн залуу хүмүүст ямар их азтай хувь тавилан гээч. Би ч их
баярласан. Анхны уран бүтээл гэдэг утгаараа одоо ч энэ кинондоо хайртай. Хааяа үзэх
дуртай. Киноны дараа хоёр жил бараг “Х-Түц” продакшнд ажилласан. “Х-ТҮЦ”-ийн жүжигчин
Бархүү, Оюунчимэг, “Шинэ-Үе” продакшны Мөнхгэрэл бид хэд нэг анги. Гэхдээ хошин
урлагаар биш театрт орох юмсан гэсэн хүсэл сэтгэлээс минь аргамжаатай байлаа. Энэ
бодлыг минь уншсан мэт ардын жүжигчин С.Сарантуяа эгч болон найруулагч Бирваагийн
Мөнхдорж нар намайг театрт шалгуулж орох санал тавьсан. Намайг театрт дуудсан хүмүүст
би их баярлаж явдаг. Театрын жүжигчин болсноосоо хойш “Нууц амраг чинь болъё”,
“Суудал”  жүжиг болон “Лусын дагина” хүүхдийн
жүжиг гээд нэлээд хэдэн уран бүтээлд дүр бүтээсэн байна. “Лусын дагина” жүжгийн
дагины дүрээр 2008 оны “Гэгээн муза” хүртэж байсан.

-Одоо ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-Драммын
театр хоёр дахь төслөө өргөн барих гэж байна. Камерны жүжиг гэж нэрлэдэг юм. Миний
хувьд ирэх сарын 23-нд нээлтээ хийх Ганхуяг багшийн “Бүүвэй” зохиол дээр ажиллаж
байна. Энэ жүжигт ардын жүжигчин Сарантуяа эгч миний ээж болж тоглож байгаа. Би
өөрөө Нандин гээд охины гол дүрд тоглоно. Энэ жүжиг Цэрэнболд ах, Тамир, Амгаланбаатар
бид тавын бүрэлдэхүүнтэй тоглогдоно. Найруулагч Ганхуяг ах манай ээжийн ангийн хүүхэд
юм билээ. Мөн Ч.Найдандорж, Ж.Сүххуяг ахтай нэг анги. Ээж маань хуучнаар Багшийн
дээдийг жүжигчин мэргэжлээр дүүргэсэн Сэргэлэн гэж хүн бий. Өүлэн эхийн тухай зохиол
бичсэн. Хүмүүс мэдэх байх. Одоо энэ зохиолоороо кино хийхээр зэхэж байгаа. Харамсалтай
нь тухайн үед мэргэжлээрээ ажиллах боломж олдоогүй юм гэсэн. Тиймдээ ч би ээжийнхээ
гүйцэлдүүлж чадаагүй мөрөөдлийг биелүүлэх үүднээс жүжигчин болсон. Би ээжийнхээ
үргэлжлэл болж мөрөөдлийг нь биелүүлэх болно.

-Нөхөртэйгээ хамтарч уран бүтээл хийж байгаа гэж сонссон?

-Миний
хань Галбаяр “Монголд нэг удаа” гэдэг нэртэй инээдмийн уран сайхны кино хийж байгаа.
Хань маань найруулж би тоглож байгаа. Тавдугаар сарын сүүлээр нээлтээ хийхээр төлөвлөөд
байна. Манай энэ кинонд “Маск” продакшны жүжигчин Баярмагнай, найруулагч, жүжигчин
Баттулга, Анууш буюу Гантулга, Ааяа буюу Алтанцэцэг эгч тоглож байгаа. Мөн “ТВ Коктейл”
хамтлагийн жүжигчин Цолмонбаяр, Ууганбаяр гээд дандаа олны танил болчихсон мундаг
уран бүтээлчид тоглож байна.

-Урлагийнхан тайзан дээрээс их ганган харагддаг. Таны хувьд
гоёл чимэглэлээ хаанаас авдаг бол?

-Би
амьдрал дээр нээх гоёж гангалах дургүй. Хүүхэд байхын л эмээдээ “Эмэгтэй хүүхэд
байж өргөн өмд, пүүз өмсөөд гараад гүйчих юм” гэж зэмлүүлдэг байсан. Гэхдээ урлаг
хүнийг тийм байхыг хүсдэггүй. Наад зах нь сонгодог жүжгийн дүрд тоглоход алхаа гишгээгээ
цэгцтэй, нуруу тэнэгэр, харц ихэмсэг, дээгүүр байх ёстой. Гүйхдээ хүртэл ихэмсэг
байхыг шаарддаг. Яг энэ л мөчид эмэгтэй хүний эрхэмсэг байдлыг илүү мэдэрдэг. Сүүлийн
үед энгийн үед гэхээсээ илүүтэй тайзан дээр хэрэгтэй юм байна гэж бодож хувцас,
ээмэг зүүлт авах болсон. Ер нь Солонгост амьдардаг дүүдээ тайзны гоёлоо захидаг.
Бас интернэтээр захиална. Манайд тайзны зориулалттай гял цал зүйл зардаг газар цөөхөн.
Ганц хоёр дэлгүүр мэднэ. Хааяа хэрэгтэй үедээ тэр дэлгүүртээ очоод авчихдаг. Ер
нь амьдрал дээр нэг их брэнд хөөгөөд хэт тогос шиг гоёод байх дургүй. Бүсгүй хүн
гоё сайхан харагдахаас илүүтэй дотроосоо гэрэлтсэн байх ёстой. Би сэтгэлийн гоо
сайхныг эрхэмлэдэг. Сэтгэлийн гоо үзэсгэлэнгийн илрэл нь хиргүй, цагаан сэтгэл шүү
дээ.

 

Д.ДАВААСҮРЭН

Ард түмнийхээ эрүүл мэндийн төлөө
тангараг өргөсөн цагаан халаадтануудыг
магтан дуулсан дуу цөөнгүй
бий. Арга ч үгүй
биз. Эх орныхоо энхийн
төлөө тангараг өргөж буй эр
цэргийнхэнтэй агаар нэг хүмүүс
шүү дээ. Тиймээс бид
энэ удаагийн “Өдрийн зочин”-оор
академич, шинжлэх ухааны доктор,
профессор Ануарын Нотаг урьсан
юм. Нота бол мэдрэлийн
мэс заслаар 46 жил ажилласан тархи,
мэдрэлийн талдаа гаршсан нэгэн,
товчхондоо тодотговол ийм. Монголд мэдрэлийн
чиглэлээр мэргэшсэн эмч цөөхөн байдаг
ажээ. Тэгвэл Нота тэдний
төлөөлөл бөгөөд Казах түмнээс
алдартай дөрөв, тавхан эмч
төрсний нэг юм байна.
Их дуу цөөтэй хүн
аж. Өдгөө нас 70 хүрч
яваа ч өтгөн хар
хөмсөгнийх нь  хаа
нэг газар бууралтаж, дүрлэгэр
том нүдний давхраа нь
бага зэрэг унжсаныг эс
тооцвол  анууханаараа
ажиллаж, амьдарч яваа буурал.
Харин ч их хөнгөн
шингэн хөдөлгөөнтэй, ам нээвэл л
мэдрэлийн мэс заслынхаа талаар
яриа дэлгэх. Нота “Би
1968 онд хотод ирээд Анагаах
ухааны дээд сургуулийг хүний
их эмчийн мэргэжлээр дүүргэсэн.
Тэр цагаас хойш анагаах
ухааны салбартаа тасралтгүй ажиллажээ. Их, дээд сургууль,
шинжлэх ухааны хүрээлэн, орон
нутгийн эмнэлэг, хотын эмнэлгүүд гээд
ажиллаж үзээгүй газар гэж
үгүй. Өчигдөрхөн 79 настай хөгшинд тархины
хагалгаа хийгээд сууж байна”
гэж ярих нь бүхий
л амьдралаа зориулсан
мэргэжилдээ сэтгэл хангалуун байдгийг
нь илтгэнэ. Тэгсэн хэрнээ “Өчигдөр
хагалгаанд орсон буурлын бие
хэр байгаа бол. Ганц
нэг зөвлөгөө нэмж өгөх юмсан”
хэмээн өвчтөнийхөө араас санаа зовно.

Нота Баян-Өлгий аймгийн  Алтанцөгц
сумын уугуул юм байна.
Эхнэр Бану нь эм
зүйч. Одоо тэтгэвэртээ гарчээ.
Гэхдээ хоёрхон хоногийн өмнө
Алтангадас одонгоор энгэрээ мялаажээ. Анагаахаар
холбогдсон хоёр буурал залуудаа
дөрвөн сайхан хүүхэд төрүүлсэн
ч хорвоо хоёр
хүүхдийг нь буцаагаад аваад
одож. Гэхдээ үлдсэн хоёр
хүүхэд нь өнөөдөр айл
гэр болж, аятай сайхан
амьдарч байгаа болохоор Нота
гуай энэ амьдралдаа сэтгэл
хангалуун, баярлаж явдаг гэсэн.
Том охин Ризагул СУИС-д багшилдаг аж.
Нота гуай гэр бүлээрээ
эрүүл мэндийн салбарт зүтгэж
яваа эрхэм хүмүүс. Учир
нь хүү Баатаржан нь
мөн л аавынхаа мэргэжлийг
өвлөж амьдралаа цагаан халаадтай холбожээ.
Баатаржан профессор. Шастины нэрэмжит III эмнэлэгт
радиолог буюу тархины судасны
чиглэлээр ажилдаг байна. Аавтайгаа
адил энэ чиглэлээр мэргэшиж
анагаах ухааны доктор хамгаалахаа
бэлтгэж байгаа гэнэ.

Анагаах ухааны салбарт нэгнийгээ
гаршсан чиглэлээр нь авгайлж дуудах
бичигдээгүй хуультай гэнэ. Хүүхдийн Лувсандагва,
цусны Цэрэннадмид, мэдрэлийн Жамсран, мэдрэлийн Цагаанхүү гээд их багш
нараа үеийнхэн нь болоод шавь
нар нь ингэж дууддаг
байна. Харин Нота гуайг
“тархи судасны Нота” гэвэл
хүмүүс андахгүй. Найз нөхөд, мэргэжил
нэгт андууд нь нэрээс
нь урьтаж тархи судасны
гэсэн хоёр үгийг заавал
хэлж авгайлаад сурчихсан гэнэ. Нота  гуай Монголын анагаах
ухааны академийн гишүүн, дэлхийн мэдрэлийн
мэс заслын холбооны гишүүн,
ЭМЯ-ны мэс заслын
зөвлөлийн гишүүн, Хүний гавьяат
эмч, Ардын эмч гээд
дурдаад байвал түүний байгуулсан
гавьяа шагнал, бахархам амжилт
энэ хуудаснаа багтахгүй байх. Түүнийг энэ
их замд нутаг нэгт
Ж.Хайрулла багш
нь хөтөлсөн тухайгаа тэрээр ярив. “Би
Хайрулла багшийгаа алтан үеийн эмч
гэж хэлэх дуртай. Учир
нь би багшаасаа маш
олон зүйлийг сурсан. Түүний
хүү миний шавь. Бас
л аав шигээ
мундаг эмч болсон. Ер
нь ард түмний эрүүл
мэнд эмч хүнээс шалтгаална
шүү гээд бодохоор өөрөө
өвдөж байгаагаа ч анзаарахаа больчихдог”
гэж хөөрөлдөв. Үнэндээ мэдрэлийн мэс
заслаар мэргэшсэн эмч Монголд хуруу
дарам цөөхөн байдаг аж.
Гэмтэл согог судлалын үндэсний
төв, Гуравдугаар эмнэлэг зэрэг нэг
эмнэлэгт мэдрэлийн мэс заслын 7-8 эмч
байдаг бөгөөд ихэнх нь
Нота эмчийн гарын шавь.
Нота гуай мэдрэл дундаа
тархи судасны мэс засалд
манай урдаа барих ганц
эмч бөгөөд түүнийг орлох
хэн ч үгүй. Тиймээс
өөрийн мэдсэн сурсан зүйлээ
хойч үедээ өвлүүлэхийн тулд
шавь нартаа байнга заавар
зөвлөгөө өгч, “Ач” анагаах
ухааны дээд сургуульд багшилж,
мэс заслын тэнхимийн эрхлэгчээр
ажиллаж байгаа юм байна.
Мөн “Ачтан” клиникийн эмнэлгийн
мэдрэлийн мэс заслын тасгийн
зөвлөх, тасгийн эрхлэгчийн алба
хашиж явна. Түүний санааг
ганц зовоож буй зүйл
нь арван жил төгсөөд
оюутны ширээнд сууж буй
хүүхдүүдийн мэдлэг. “Үнэндээ толгой хоосон.
Оюутан болоод хичээл хийхгүй.
Бидний үед хичээлийн цаг
ч урт байсан.Чөлөөт цаг гэж
бараг гарахгүй. Зөвхөн сурч мэдэхийн
төлөө тэмүүлдэг үе байлаа. Гэтэл
өнөөдөр оюутнууд өглөө 08 цагаас өдөр 12 цаг
хүртэл арай гэж хичээлдээ
суугаад явж байна. Маргаашийн
08 цаг хүртэл ямар ч
үр дүнгүй цагийг нөхцөөж
байгаа нь харамсалтай” хэмээн
их бухимдангуй боловсролын системийн тогтолцоог шүүмжилж байв. Нота гуай
англи, орос хэлтэй. Зөвхөн
мэдрэл гээд байхгүй эмч
хүн өвчтөн ирэхэд ямар
ч өвчнийг нь
оношлоод эмчилдэг байх ёстой гэсэн
үзлээр өнөөдөр ч сурч
боловсорсоор байна. Харин эмнэлгийн
тоног төхөөрөмж хэдий сайжирч байгаа
ч эрүүл мэндийн
салбар дэлхийн хөгжлөөс хол
хоцорч байгаад жаахан сэтгэл
дундуур явсанаа нуусангүй. Түүнчлэн
хүн амын нягтрал, бидний
амьдарч байгаа нийгмээс шалтгаалаад
мэдрэлтэй холбоотой өвчлөл ихсэх хандлагатай
байгаа гэнэ. Биднийг ийн
хөөрөлдөх зуур түүний гар
утас байнга хангинах. Учир
нь өнөөдөр Казах ард
түмний бахархал “Наурыз”-ын баяр
гээд найз нөхөд, хамаатан
садан, хэдэн зуун шавь
нар нь залгаж урьдаас
баярын мэнд хүргэж байгаа
нь энэ.

Д.ДАВААСҮРЭН

Эх орныхоо соёмбот
баганаа эргээд хилийн манааны байранд ирж ээлж ёс төртэйгөөр ёслон солигдож харуулаас
бууж буй хилчид заставын зүг хөдөллөө. Харин шинэ ээлжийн харуул зангиуд хилийн
манаандаа үлдэв. Оройн жавар хацар хайрч, салхи чихний хажуугаар пуужин мэт шунгинуулан
исгэрнэ. Ой дундуур гаргасан бүдэг бадаг жимээр хатируулсаар заставт хүрлээ. Гадаа
хэдий жиндүүхэн байгаа ч гэсэн тэнгэрт түм буман одод гялтганаж гүн харанхуйн дундах
заставын амьдралыг улам амгалан тайвнаар хөглөх шиг санагдана. Застав мотор болон
нарны ца­хил­гаан үүсгүүрээр гэрэл­түүлгээ аргалдаг байна. 20 цагийн орчимд таг
харанхуй. Лааны бүдэг гэрэлд заставын  жижүүр
отряд руугаа “Эх орны хил тайван амгалан” хэмээн илтгэж суулаа. Хилийн манаа солигдож
байх хооронд заставын орлогч дарга эмэгтэйчүүдээ Дадал суман дахь отряд руу машинаар
явуулжээ.

Харин
хүүхдүүдээ харуулын даргынд амраасан байна. Эхнэрүүдийг явангуут аавууд улсын ажлыг
цалгардуулахгүй хуваарийн дагуу амжуулахаас гадна гэр орноо дулаан байлгаж хүүхдүүдээ
хооллож, ундлах ажилд дарагджээ. Тэдний хувьд хүүхэд асрахаас морин дэл дээр алсыг
ширтэж, хилийн манаанд гарах нь илүү хялбар гэнэ. Заставын хүүхдүүдийн хамгийн бага
нь хоёр ойтой. Харин том нь дөрвөн настай. Харуулын даргын хоёр ойтой хүү жаахан
уйлагнасныг эс тооцвол хүүхдүүд аав нараа чилээсэнгүй өглөөг угтлаа. Багачуудыг
унтаж байх хойгуур нэг нь гал нэмж нөгөө хэд нь жагсч алтан соёмбот тугаа тэнгэрт
мандууллаа. Өчигдөрхөн жижүүрийн үүрэг гүйцэтгэж байсан Д.Даваацэрэн эмэгтэйчүүдийг
орлож тогооч болжээ. Тогооч маань нэг их ур чадвар шаардаж, ажиллагаа болохооргүй
хоол бэлдлээ. Будаа агшаагаад мах хуураад под хийсэн хуурга хийчихлээ. Тос ихтэй
учраас багачууд гүйлгэж магадгүй гээд тэдэнд “Алтан медаль”-т бантан буцалгаад өгөв.
Ингээд өглөөний цайг төвөггүйхэн аргалчихлаа. Заставын айлуудын аяга, таваг, сав
суулга ихэнхдээ төмөр юм билээ. Тушаал буулгасан л бол үг дуугүй нэг хилээс нөгөө
хил рүү томилогдон аж төрдөг хилчид аль болох эдэлгээ даах, бат бөх эд зүйлс хэрэглэдэг
нь илт. Гэрийн тавилга ч тэр. Нэг ор, ширээ, хувцас чихчих том цүнх, нүүрээ харчих
толь гээд л их цомхон. Хотынхон шиг тийм ч тавиур, ийм ч цэцэг, гоёл чимэглэл гээд
байхгүй. Гэхдээ бөглүү ой ч гэсэн нийгэмд болж буй мэдээ мэдээллийг цаг тухайд нь
зурагт, радиогоороо хүлээгээд авчихна. Хүйтэнд хүүхдүүд гадаа гарч тоглоод байхгүй.
“DDish”-тэй болохоор зурагтаар өдөржингөө хүүхэлдэйн кино үзчихдэг юм билээ.

Хилчин
Наранцогтын хүү Амгаланбаясгалан дөрвөн настай, их сэргэлэн. Тэр нэг муурын талаар
ярив. Сайн ойлгосонгүй. Манай муур үхчихсэн гэдэг байгаа. Хилчид бүгдээрээ тэр муурыг
мэддэг гэнэ. Наранцогтынх муур тэжээдэг байж. Хамгийн сонин нь өнөөх муур хилийн
багана, застав хоёрын хооронд ганцаараа явдаг байжээ. Нэг мэдэхэд хил дээр оччихсон,
эсвэл застав дээр ирчихсэн байдаг гэнэ. Энэ хоёрын хооронд заавал хоёр хоног явдаг
байжээ. Амьтан хүртэл бидэнтэй адил эх орныхоо хил дээр очиход сайхан санагддаг
байсан юм байлгүй хэмээн хөөрөлдөв.  Хилчин
муур өнгөрсөн жил сураггүй алга болжээ. Бодвол ямар нэг амьтанд бариулсан биз.

Эрчүүд
багачуудыг хүүхэлдэйн киногоор аргалах янзтай. Хаа нэг талх жимсний чанамал өгнө.
Өмдөндөө байн байн шээчихнэ гээд нэг их шингэн зүйл өгч харагдсангүй. Ер нь эмэгтэйчүүд
эзгүй олон хоновол сүйрэх шинжтэй. Зарим хилчний гэр гал хөсгүй цэвдэг дааж байв.
Өнөөдөр аргалчихвал маргааш эхнэр ирчихнэ гэсээр сууж байх. Гацаан дахь амьдрал
эмэгтэйчүүдгүй бүүдгэр өнжлөө.

Харин
Хэнтий аймагт байрладаг Ононгийн застав болоод Хөмөл, Цагаан чулуут, Агац, Хэрийн
голын заставынхны бүсгүйчүүдийг Дадал сумын отрядын эрчүүд нэгдсэн журмаар баярлуулахаар
цуглуулжээ. 80 гаруй “хилчин” эмэгтэй цугласан байлаа. Нэгэнт л нөхрийнхөө ажилд
тусалж, зарим үед хилчдийн ажлыг гүйцэтгэдэг болохоор “хилчин” гэж нэрлэлгүй яахав.  Хилчин бүсгүйчүүд жилдээ нэг удаа “Март-8”-ны
баяраар л цугларч зүс царайгаа харцгаадаг гэнэ. Гурван жилийн өмнөөс тэднийг ийн
цуглуулж томоохон арга хэмжээ зохиодог болжээ. Бүсгүйчүүдийн хувьд алс зэлүүд газар
хүний бараа харахаараа баярладаг улс чинь 
ёстой л амаа халтал элдвийн зүйл ярьж байв. Тэд бүгд л нөхрийгөө дагаж хаа
байгаа Булган, Увс, Завхан Улаанбаатар зэрэг хол газраас энэ бөглүү гацаанд ирсэн
байх юм. Тэд МУИС, МУБИС, Хүмүүнлэг гээд ихэвчлэн их, дээд сургууль төгссөн  дээд боловсролтой бүсгүйчүүд. Зарим нь бүр гадаадад
сурч, амьдарч байсан гэнэ. Одоо харин заставт үнээ сааж, хоол хийж, гэр орноо цэвэрлэхээс
өөр ажилгүй. Гэхдээ бүгд л нүд дүүрэн инээмсэглэл, сэтгэл хангалуун харцтай гээч.
Бүсгүйчүүд зүрх сэтгэлийнхээ дуудлагаар энэ амьдралыг сонгосон гэх.

Хилчин
залуучууд бүсгүйчүүддээ нэг өдөр үнэхээр гараа гаргажээ. Гал тогоонд арваад залуу
хоол бэлдсэн гэнэ. Өндөг, төмс, шинэ ногооны гээд бараг арваад төрлийн салат хийсэн
байв. Бас болоогүй ээ танхимын голд босоо хүлээн авалтын ширээ засч шарсан гахай
тавьжээ. Зассан ширээн дундуур гурван залуу холхиж эмэгтэйчүүдэд үйлчилж байв. Халуун
цай, ундаа ус аяглаж, амны цаас байнга зөөж өгнө. Нэг гараа нуруундаа барьчихсан
нөгөө гартаа тавагтай хоол барьж их л чамбай алхална. Зөөгч хийж байсан нэг залуугийн
хөлс нь бүр дуслах шахам сандарч биеэ барьсан харагдав. Харин хамт ажилладаг хүүхнүүд
цаашлуулж, инээлдэнэ. Бүсгүйчүүдэд үйлчилж зөөгч хийж буй гурван залуу бусад эрчүүдийг
бодвол царай зүс сайтай, гар хуруу тэгшхэн нарийн, нуруу туруу цэх гэнэ. Нээрэн
л ажаад байхад эмэгтэйлэг цэмцгэр маягийн эрчүүд аж. Хүүхнүүдэд үйлчлэхийн тулд
дээрх шалгуураар сонгогджээ. Харин бүсгүйчүүд хоорондоо тэмцээн уралдаанаар өрсөлдөж,
хилийн ангийн нэгэн үдшийг чимлээ. Заримдаа цэргийн хүнд гутал дааж ядан чирж явдаг
бүсгүйчүүд маань ёстой л зун цагийг санагдуулам өнгө өнгийн гоёмсог даашинз өмсч,
нүүрээ будаж, үсээ ороож, саа цацсан нь нэг л эрхэмсэг. Бүжгийн аясанд даашинзныхаа
хормойг эргэлдүүлэнхэн бүжихэд цэрэг эрчүүд нүд салгалгүй ширтэнэ. Тангараг өргөсөн
цэргийн ангийн бүсгүйчүүд хотын зарим хүүхнүүд шиг ганц нэг татаж, тасарч унатлаа
уух биш. Дөрөв таван  цаг хамтдаа хөгжиж байгаад
цагийн зүү үдшийн 23.00 цагийг заахад өдөр тутмын өнгө нь гандсан хувцсаа давхарлаж
өмссөөр гэрийн зүг хөдөллөө. Учир нь тэднийг бүлээн дулаан гэр бүл, бүхий л зүйлээ
зориулж яваа эх орны торгон хил хүлээж байгаа. 

Энэ үеэр Онгоны заставын хилчин Б.Батбаатарын гэргий М.Жүгдэрнамжилтай
цөөн хором хөөрөлдөв.

-Заставд орон тооны алба хашдаг уу?

-Үгүй
ээ. Гэртээ охиноо хараад өнждөг. Нөхрийнхөө хувцсыг угаана. Хоол ундыг нь бэлдэнэ.
Заримдаа заставын бүсгүйчүүдтэйгээ мод түлээ бэлдэж, мөсөнд явж хоол унд хийдэг.
Ер нь заставын арын албаны ажлыг бүсгүйчүүд хамтдаа хийчихдэг.

-Одоо хэдэн настай вэ. Япон хэлний орчуулагч мэргэжилтэй гэж
сонссон?

-Тийм
ээ. Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийг Япон хэлний орчуулагч мэргэжлээр төгссөн.
Энэ жил 26 нас хүрсэн.

-Ийм залуухан бүсгүй энэ бөглүү газар уйдахгүй байна уу?

-Өмнө
нь манай нөхөр бид хоёр Увсын заставт ажилладаг байсан. Би тухайн үед халуун усанд
нь ажиллаж байсан. Тэр үед застав гэдэг газрыг үзэж хилчний амьдралтай анх танилцаж
байхад их уйтгартай санагдаж байсан. Харин халуун усанд ажиллаад ирсэн чинь уйдах
ч завгүй өдөр өнгөрдөг болсон.

-Гэхдээ хилчдийн амьдралыг зах зухаас нь гадарладаг байсан
биз дээ. Заримдаа ийм сонголт хийсэндээ харамсдаг уу?

-Яалаа
гэж харамсах  билээ. Миний хувь тавилан ингэж
зурагдсан л гэж боддог. Тэрнээс биш намайг ямар нөхцөл байдал хүлээж байгааг огтхон
ч бодоогүй. Харин ч нөхрийнхөө ажилд тус дэм болоод хажууд нь хань болж явах ёстой
шүү дээ. Хилчид хэдэн хоногоор ч хамаагүй манаанд яваад гэртээ ирэхгүй үе олон.
Энэ хойгуур нөхөрт маань битгий муу зүйл тохиолдоосой, хаана яваа бол гэж л санаа
зовсоор өдөр хоног өнгөрнө ш дээ. Манай ээж, аав Завханых. Манай хань Сэлэнгийнх.
Бид хоёр оюутан байхдаа танилцсан юм. Нөхрийн маань аав нь насаараа эх орныхоо хилийг
манасан хүн. Харин намайг сургуулиа төгсөөд нөхрөө дагаад явах үед хотод байдаг
найз охидууд л гайхаж байсан. Хөдөө, тэгээд зэлүүд газар яах гэж явж байгаа юм гээд
л…Харин аав, ээж юу ч хэлээгүй.

-Аав, ээжтэйгээ холбоо барьж байна уу?

-Байнга
утсаар ярьж, жилдээ нэг удаа очиж золгодог.

-Бие давхар юм байна. Хэзээ амаржих вэ?

-Найман
сартай. Хэд хоногоос хот орно.

-Охиноо сургуульд орохоор хот дөхөх үү?

-Аймгийн
төвд аав, ээжийг бараадуулах бодолтой байгаа.

-Нөхөр чинь хэдэн төгрөгийн цалин авдаг вэ. Цалингаа хурааж
байна уу?

-Ах,
эгч нар хүртэл тэгж асуудаг. Манай нөхөр сардаа 600 гаруй мянган төгрөгийн цалин
авдаг. Хэдийгээр голын ус ууж, ойгоос бэлэн мод түлж, хуваарьтай улсын хангамжийн
хоол идэж байгаа ч гэсэн мөнгөгүй болох үе бий.

-Яагаад. Хөдөө харин ч мөнгө үрэх шаардлага гардаггүй гэж
бодогддог?

-Хааяа
сумын төв орохоороо чихэр жимс, хувцас хунар гээд хэрэгцээтэй зүйлдээ зарцуулчихдаг.
Батширээт суманд юм үнэтэй. Будаа гэхэд л килограмм нь бараг 3000 төгрөг. Хангамж
хүрэлцэхгүй шүү дээ. Гурил, будаа гээд ойр зуурын хоол нэг орохоороо бөөндөөд авчихна.
Залуу хүмүүс болсон хойно суманд ямар шинэ гутал, өмд цамц ирсэн байна ямар ч үнэтэй
байсан авчихмаар санагдана. Энэ бяцхан охиндоо хэдэн ээлжний хувцас авна гээд л
мөнгө үрэх шалтгаан мундахгүй л дээ (инээв).

Д.ДАВААСҮРЭН

Ононгийн заставын хилчид Төрийн дууллаа дуулж эх орныхоо алтан соёмбот
далбааг өндөрт мандуулах нь сүр жавхлантай ажээ. Тэдний нүднээс цог жавх­лан гэрэлтэнэ.
Хашаа л харна өтгөн шигүү хөвч ой, тайгаар хүрээлэгдсэн Онон голын алга дарам бэлд
ийн төрийн дуулал цуурайтаж мөчир ба­раадан үүрэглэж суусан шувуудыг сэрээн хилч­дийн
шинэ өглөө ирж буй нь энэ. Онон голоор овоглосон 02… дугаар застав Улаанбаатар
хо­тоос 500 орчим километр зайд байрладаг юм байна. Тодруулбал, Хэнтий айм­гийн
Батширээт сумын нутаг дэвсгэрт харьяалагдах бөгөөд Монголын зүүн хойд хязгаар нутаг.
Оростой хиллэдэг гэсэн үг. Энд улиралд нэг удаа л хоол хүнс хүргэх гэж хүний бараа
харагдахаас хойш өөр улаан хөлтэй амьтан харагдахгүй. Хэдэн хил­чид эхнэр хүүхэд
гэсэн цөөхөн хүмүүс нэгнийгээ харж жилийн 365 хоногийг өнгөрөөнө.

Зундаа Ононгийн уснаас ундаалахаар зээр, гөрөөс, хандгай зэрэг ан
амьтад тайгаас бууж ирэх үед эндэхийн иргэд 
их л баярлаж хүн харсан юм шиг догдолдог тухайгаа ярьж байсан.

Гэхдээ энэ буйдхан газар Монгол Улсын хууль бүрэн утгаараа хэрэгжиж,
хилчид эх орныхоо дархан хилийг тайван амгалан байлгахын төлөө амь биеэ хайрлахгүй
зүтгэж явааг тэр бүр хүмүүс мэдэхгүй. Харин хилчид “Эх орны хил тайван амгалан”
гэсэн ганц л өгүүлбэрийн төлөө өдөр хоногийг ч ажрахгүй явна.

Тэдний харцанд хилийн зурвас, бодолд нь эх орны хувь заяа үргэлжид
аргамжаатай явдаг нь илэрхий.

Заставын дарга  Суданд энхийг
сахиулахаар мордсон учраас арын албыг нь орлогч дарга У.Баасанбат төвхнүүлж байгаа
гэнэ. Хилчид төрийн далбаагаа мандуулсны дараа өглөөний цайндаа орлоо. Өглөөний
цайнд тогооч буриад маягийн талх, масло, хад жимсний чанамал бэлдсэн байв. Мөн хонины
махтай гурилтай шөл хийжээ. Улиралд нэг удаа хангамж ирнэ. Нэг хүн тэдэн килограмм
мах, ногоо гээд цаанаасаа хэмжээтэй ирдэг юм байна. Хэрвээ хуваарилсан хүнс дуусвал
50 орчим километр давхиж Батширээтийн сумын төвөөс авдаг гэнэ. Энэ өдөр гадаа нэлээд
жихүүн салхитай байлаа. Дөрвөн сарын сүүлчээр л цас ханзарч урин цаг наашилж гацаан
дахь амьдрал тэнийдэг бололтой. Хилчдийг өглөөний цай уух зуур заставын эмэгтэйчүүд
чихэр жимс гээд нарийн ширийн идээ таваглав.  Ундаа ууж дуусгаад хилчид орлогчийн тушаалаар өөр
өөрийн үүрэгт ажлаа хийхээр гарцгаав. Өнөөдрийн заставын жижүүрээр Д.Даваацэрэн
ээлж таарчээ. Заставынхан хоорондоо “Жи Мобайл”-ын суурин утсаар ярьдаг юм байна.
Бусад заставтайгаа ч гэсэн. Даваацэрэн өдгөө 40 гарч яваа хижээл насны эр. Тэрээр
өнгөрсөн хугацаанд Замын-Үүд, Сэлэнгэ зэрэг тав зургаан боомт, нэлээд хэдэн застав,
отрьядад ажиллаж явсан туршлагатай хилчин аж. Жилийн дараа тэтгэвэртээ гарах болохоор
шинээр ирж буй залуучууддаа сурсан мэдсэнээ зааж, өвлүүлэхийг зорьж яваа гэнэ. Түүнтэй
адилхан тэтгэвэрт гарах хоёр ч хилчин байгаа гэсэн. Утас дуугарах болгонд их л нухацтай
авч, хариуцлагатай гэгч нь хариулна. Энэ хооронд заставын эмэгтэйчүүд нэгнийдээ
цугларчээ. Харуулын ээлж солигдох өдөр ирсэн болохоор гурав хоногийн хүнс бэлдэх
ажилд орох зуур ийн хөөрөлдөөд авав. Заставд тусгай хоолны заал байхгүй учраас нэгнийдээ
хоолоо бэлддэг юм байна. 30 орчим насны эмэгтэй хонины хөлдүү гуя гаргаж ирээд заазуураар
зорж гарав. Харин нөгөөдөх нь гурил зуурч элдэхээр боллоо. Харуул хоёр, гурав хоногоор
ээлжинд гардаг болохоор хоол хийх материалыг нь бэлдэж өгөхгүй бол хээр очоод  хөлдүү мөснөөс өөр хоол болчих юм олдохгүй гэнэ.
Энэ удаа харуулд гарах хилчдэд цуйван бэлдэхээр төлөвлөжээ. Гурилаа зуухан дээр
хайрч хагас болгоод савх шиг нарийхан гэгч нь хэрчлээ. Харин зорсон махаа мөн жижигхэн
хэрчиж цайны аяганд ааруул хэвлэдэг шиг хөмөрч хэмжээд зургаан аяга мах бэлдэв.
Давс, сармис, сонгино, гурил, мах гэсэн бичигтэй даавуун уутнуудад өнөөх бэлтгэсэн
хүнсээ хийгээд өгч явуулахад бэлэн боллоо. Мөн уутанд өөрсдийн барьсан талх, мушгиа
боорцог хийж харагдав. Энэ хооронд нэг эзэгтэй нь заставын айлуудын таван хүүхдийг
харж байгаа юм байна. Харуулын ээлж солигдох болжээ. Ононгийн заставаас 20 гаруй
километрт харуулын байр байрладаг юм билээ. Харуулын дарга Д.Бадамнямбуу ахлах ахлагч
Б.Сүх-Эрдэнэ зэрэг хэсэг хилчдийг дагуулсаар хөдлөв. Хилчдийн гол унаа машинаас
гадна морь. Застав дөч орчим адуутай. Мөн 10 гаруй үхэртэй юм байна. Заставын адуу
тарган гэж жигтэйхэн. Арга ч үгүй биз. Хүний хөл хүрээгүй газраар бэлчээрлэж, өвсний
сорыг идээшилж байгаа юм хойно. Унаа үзээгүй морьд аятай л хоёр чих нь сортойж хамрын
самсаана шархиран туурайгаараа газар цавчилна. Харуулын байр хүртэл тийм ч хялбар
замаар тууччихгүй юм. Улаанбаатарт ойрын хэдэн жил хараагүй хөр зузаан цас ёстой
л энэ онгон дагшин тайгад унажээ. Бодвол жил болгон л ийм хэмжээний цас ордог биз.
Уулын хормой бараадан муухан гаргасан машин замаар Ононгийн хөвөөг даган дээш өгслөө.
Заставын урдхан талд “Чандмань” нэртэй толгой байх бөгөөд Чингис хаан Жамухтай энэ
толгойд андын тангараг тавьж байсан түүхтэй ажээ. Харин Ононгийн хөвөөг дагаад өгсөхөд
одоогоор “Хилчин даваа” буюу “Амбаны зам” 
угтана. Энэ даваагаар 1727 онд Манжийн амбатан хил хязгаар тогтоох “Буурын
гэрээ” байгуулахаар явж байсан удаатай аж. Бүр цаг тооллыг урагшлуулбал, Дува сохор,
Добу мэргэн ах дүү хоёр Бурхан Халдун ууланд хүрэхдээ энэ хавиар явж байсан гэдэг.
Хилчин даваан дээрээс эргэн тойрон уран зураг мэт харагдана. Ой модоор бүрхэгдсэн
өндөр уулнуудын дундуур Онон гол эрэг юугаан тэлж мяралзах мэт мөстөн гялтганаж
орчин тойрноо солонгоруулна. Хааяа модон дундаас туулай булталзаж үзэгдэнэ. Гөрөөс,
чоно гээд зэрлэг амьтад харагдахгүй ч мөр нь сэвсгэр цаснаа дотоос тод үлдсэн харагдах.
Ингээд харуулын байр тулж ирлээ. Урт сэгсүүргэн дээл өмсч, буу агссан хэдэн хилчид
угтав. Харуулын байранд орвол ойр зуурын хоол унд, ор дэвсгэр харагдана. Харуулын
даргад хилчид “Эх орны хил тайван амгалан” хэмээн илтгэв. Эзгүй хээр газар цаг яаж
өнгөрөөдөг бол гэж бодогдох боловч хилчдийн хувьд эх орны хилээ цурам хийлгүй манаж
хэрхэн цаг нөгцөөх талаар бодох завгүй. Гэхдээ эрчүүд хойно хөгтэй яриа дэлгэлгүй
яахав. Харуулын байрны хананд Чингис хааны хөрөг өлгөөтэй харагдав. Түүнийг харж
байсан  хилчин нэгэн хөгтэй явдал дурсав.
Шинэ хилчин ирээд манаанд гараад удаагүй байжээ. Заставын дарга шинэхэн цэргээ шалгах
үүднээс хэд гурван юм асууж. Тэгэхдээ Чингисийн өлгөөтэй хөргийг заагаад шинэ хилчинд
хандан “Энэ хэн бэ” гэж асууж. Гэтэл мань нөхөр нэлээд удаан харж зогссоноо “Манай
анхны харуулын дарга” гэж хэнэг ч үгүй аваад онигоонд оржээ. Одоо хүртэл энэ онигоог
нь ярьж, наргиа болгоцгооно.  Ер нь бол тэр
цэрэг бараг л оноод хэлчихсэн шиг. Дэлхийн талыг эзэлж байсан агуу их хаан энэ нутаг
ус, эх орноо бусдад булаалгахгүйн төлөө нүд цавчилгүй манаж байсан байлгүй. 

Ингээд харуулын байрнаас хилийн 772 дугаар баганыг зорилоо. Оросын
нутаг дэвсгэртэй хиллэдэг уг хязгаарт тэр болгон зөрчил гараад байдаггүй гэнэ. Учир
нь Оросын тосгонууд их хол. Малын хулгайчид ч хөлхөөд байхгүй зэлүүд нутаг. Тэгээд
ч орос ах нар эртнээс манайд хал палгүй гэдэг утгаараа хил тайван байдаг гэнэ. Энэ
хэсэг байгалийн тусгай хамгаалалтад шилжсэн болохоор амьтан хүн хөлхөөд байх нь
ховор. Хамгийн сүүлд буюу өнгөрсөн долдугаар сард хоёр гадаад нөхөр Бурхан халдун
ууланд гарчихаад зөвшөөрөл авалгүй завиар явж Ононг уруудаад ороод ирсэн гэнэ. Хаа
нэг малдаа яваад төөрсөн эсвэл зуны цагт жимс ногоо түүж яваад ойд төөрөх хүн таарах.
Гэхдээ ийм тохиолдол бараг л ховор. Харин айлын мал салхи, шуурганд уруудаад ороод
ирж магадгүй гэнэ. Хилчдийн ярьж байгаагаар бол салхи, шуурга болсон тохиолдолд
айлуудыг малаа орхихыг зөвлөдөг болжээ. Учир нь мал төрийн өмч гэдэг үүднээс хүний
амь насыг нэгдүгээрт тавьдаг болж. Харин уруудаж  хилд тулсан малыг хилчид эзэнд нь хүргэж өгөх
үүрэгтэй болсон юм байна. Хилчид энэ мэт аар саархан зүйл ярьж явсаар хилийн
772 дугаар баганад туллаа. Хилийн багана хүрэхэд нэлээд хэцүү бартаатай зам туулав.
Зуны цагт бол явахад шавар намагтай, зөвхөн ойн замаар явдаг байна. Харин одоо хөлдчихсөн
учраас уулын хормойгоор явахаар морь халтирчих гээд хүндхэн юм билээ. Замд “Аюултай
баавгай” гэсэн бичиг харагдав. Мөн зэрлэг гахай хаа саагүй газар сэндийчээд хаячихаж.
Зун болгоомжтой явахгүй бол баавгайнд бариулах аюултай тухай хилчид ярив. Гэхдээ
энэ заставын хилчид бүгд мэргэшсэн буюу ахлах ахлагчаас дээш цолтой хүмүүс. Энгийн,
эсвэл гэрээт цэрэг ажиллуулах нь их эрсдэлтэй гэнэ. Ой тайга ихтэй учраас онцгой
хүнд ангилалд ордог юм байна. Хилийн заагт ирэхэд өдөржин цэлмэсэн тэнгэр ялимгүй
бүдийж цас хаялж эхлэв. Хэлж болдогсон бол “эх орныхоо төлөө зүтгэе” хэмээн бэлхэн
тангараглах сүлдэт багана ойн  захад тодрох
нь сүр жавхаатай. Яг өөдөөс нь Оросын багана нүд цавчилгүй зогсоно. Амьгүй ч гэсэн
эх орныхоо төлөө нар салхинд гандаж зогсоо хилчин гэлтэй. Сүлдэт баганадаа хилчид
хүндэтгэн ёслоод ойр хавийг ажлаа. Харуул хийж яваа хилчдийн ахмад нь сүлдэт баганынхаа
тоосыг дээлийнхээ ханцуйгаар арчиж харагдлаа. Үүнийг харсан хилчин Б.Батбаатар
“Хилчин бид энд морин дэл дээр давхиж уудам эх талдаа хараагаа бэлчээн цээж дүүрэн
агаар амьсгалж явах нь хамгийн сайхан жаргал. Миний аав хилчин хүн. Цусан холбоотой
ч юм уу. Хот суурин газар биш хилийн манаа биднийг өөрийн эрхгүй татаад байдаг шүү”
хэмээн их л бахдалтай яриа дэлгэв. Энэ хооронд Оросын гурван харуул ирж яваа харагдав.
Оросын хилчид хааяа эргүүлд явж харагддаг гэнэ. Байнга биш. Тэд хилийнхээ баганыг
тойрч зураг хөргийг нь аваад мэнд мэдээд мордов. Гэхдээ Монголын хилчдийг явахыг
хүлээж байгаа бололтой цаах нь очоод мориноосоо бууж харж зогсов. Нар ч хэвийж уулын
цаагуур орлоо. Харуй бүрийгээр морьдын алхаа гишгээнээс өөр сонсогдох чимээгүй нам
гүм харанхуй ноёллоо. Мэрэгч амьтад ч юм уу, шувуу дуугарах багахан чимээгээр л
хилчид зог тусч чих тавин чагнана. Нэгэнт харуулын байр хүрэхэд оройтсон учраас
оройныхоо зоогийг хээр зэлүүд газар хүртэхээр болов. Хээрийн салхинд гандаж хөрсжсөн
бор царайтай, биеэр бусдаасаа арай жижиг хилчин С.Наранцогт шаламгай гэгч нь мориноосоо  бууж тулгын гурван чулуу босгож тогоон дээр цай
үйв. Цэргийнхэн болсон хойно хээрийн гал тогоо, аяга таваг бэлэн. Өнөөх эмэгтэйчүүдийнхээ
бэлдэж өгсөн ууттай мах, гурилаа гаргаж тогоон дээрээ жаахан мөс хийж буцалгаад
махаа хуурлаа. Таван минут хуураад хэрчсэн гурилаа хийв. Ингээд тогоогоо таглаж
нэг даргитал буцалгаж аваад цуйван бэлэн болох нь тэр. Хилчид энэ цуйвангаа “Цэргийн
жавхаа” гээд нэрлэчихэж. Хээрийн хоол утаа үнэртээд цаана л нэг сайхан. Харин маргааш
өөрсдөө хоолоо бэлдэх болно. Учир нь маргааш “Мартын-8” гээд төв Отрьядаас нь эмэгтэйчүүдээ
амрааж Дадал суманд ирүүл гэсэн тушаал ирсэн юм байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

Дарь-Эхийн хуучин эцсийн буудал.2014-03.03 15.45 цагт

Дарь-Эхийн замд суудлын авто­ма­шин
том оврын авто­бустай мөргөлдсөн ноцтой осол гарчээ. Осол өчигдөр 16.00 цагийн
үед, Дарь-Эхийн Хуучин эцсийн  бууд­лын ойролцоо гарсан байна. Хотын
төвөөс Дарь-Эхийн чиг­­лэлд зорчиж явсан “Ав­то­бус-3” ком­па­нийн
0384 УБЧ дугаартай III, IV  хороолол Тоосгоны үйлдвэр чиглэлийн автобусыг
хөдөлгөөнд орол­цож явахад нь гэнэт “Соната-4” мар­кийн саарал өнгийн
сууд­лын жижиг  тэрэг урсгал сөрөн орж иржээ. Ингэхдээ нэлээд хурдтай орж
ирсэн байна. Энэ үед автобусны жо­лооч сандарсандаа хурд саа­руулагчаа огцом
гишгэж ба­руун гар тийш жолоогоо дарж хаш­лага тулж зогссох үйлдэл хий­сэн
байна. Яг энэ үед жижиг тэрэг эрчтэй ирж мөргөжээ. 1969 УБТ улсын дугаартай 
“Соната-4” сууд­лын машин хурдтай явсан учраас мөргөх үедээ зам дээр
бүтэн эргэж дахин хам­раараа автобусын урд хэс­гийг мөргөсөн аж. Тухайн үед
машинд жолоочоос өөр зор­чигч байхгүй байжээ. Харин авто­бусанд 20 гаруй хүн
зорчиж явсан байна. Мөр­гөлдөх үед автобус огцом зогс­соны улмаас зарим иргэд
суудлаасаа унах буюу цон­хоо мөргөжээ. Гэхдээ ноц­той гэм­тэж бэртсэн хүн
байхгүй аж. Бага насны нэг хүүхэд байсан бөгөөд дор­гилтоос үүдсэн гэмтэл одоо­гоор
тодорхойгүй байгаа гэнэ. Осол гэнэт гарсан уч­раас авто­бус­ны кондуктор зор­­чигчдыг
тайвш­руулж да­раа­гийн автобусанд шил­жүүлж суулгасан талаар тус автобусны
жолооч Р.Цог ярь­лаа. Харин урсгал сөрж орж ирсэн суудлын ма­ши­ны жолооч машин­даа
хав­чуулагдсан байсныг Нийс­лэ­лийн аврах ангийн аврах алба­ны таван албан
хаагч хам­жиж гар­га­сан юм. Мөн цаг­даагийн албан хаагчид шуурхай ажиллаж
аврах ангийг цаг алдалгүй дууджээ. Суудлын машины жолоо­чийг  Я.Оюунбат
гэдэг юм байна.  Тэрээр Баянзүрх дүүргийн арав­дугаар хороонд амьдар­даг
бөгөөд 26 настай ажээ. Ослын үед хамрандаа хүнд гэм­тэл авч, нүдэнд нь цус хур­сан
байдалтай байв. Мөн баруун хөлний өсгийний яс цуурсан байна. Өөр ил ха­раг­дах
шарх сорвигүй хэдий ч эмнэлэгт хүр­гэжээ.  Ослын улмаас хоёр цаг орчим
замын хөдөлгөөнд түгжрэл үүс­сэн бөгөөд тэр хавийн оршин сууг­чид цугларсан бай­лаа.
Зарим иргэ­дийн ярьж буйгаар суудлын ма­шин түгжирсэн замаас гэнэт хурд нэмэн
гарч сөрөг урсгалд орсон байна. Энэ үед автобус той­рог замаас гарч иржээ.
Суудлын маши­ны жолооч хурд хасах гэсэн боловч хожимдсон байсан бо­лов уу
хэмээн ослыг хар­сан иргэд ярив. Харин замын хажуугаар алхаж явсан за­рим явган
зорчиг­чид их дуу чимээ гарах үед осол гар­сан болохыг мэджээ. Мөн эсрэг
урсгалд зорчиж явсан авто­бус хурд хэтрүүлж явсан гэх хүмүүс ч байна. Ер нь
Дарь-Эхийн чиглэлд явдаг автобуснууд хурд хэт­рүү­лэх, машинтай өрсөлдөж явах
нь олонтой гэнэ. Түүнчлэн энэ чиглэ­лийн замын хувьд нарийхан учраас ихэнх­дээ
түгжрэл үүсдэг бөгөөд мик­ро автобус болон залуухан жолооч нар урсгал сөрөх
үзэгдэл элбэг гардаг байна. Ямартай ч ослын шалтгааныг цагдаагийнхан тодорхой
гар­га­хаар ажиллаж байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

Зүүн гар талаас Д.Амгаа заан, Дархан аварга Х.Баянмөнх, улсын гарьд Д.Баяраа нар. 1982 он

Булган аймгийн Дашинчилэн сумын уугуул, Монгол
Улсын заан Дэндэвийн Амгаатай ярилцлаа. Тэрээр улсын баяр наадамд есөн удаа шөвгөрч
байсан хүчтэнүүдийн нэг юм. Ингээд түүнтэй хөөрөлдсөнөө хүргэе.

-Та наадмын ногоон дэвжээнээс зодог тайлаад нэлээд
удаж. Одоо юу хийж байна даа?

-Айлууд унагаа бариад эхлэхээр миний айраг эсгэх
ажил эхэлнэ шүү дээ. Зун болохоор морь уяна. Амьдрал гэдэг баян юм хойно хийх ажил
ч мундахгүй шүү дээ. Ер нь би их хөдөлмөрч юм болов уу гэж боддог. Барилдахаа болиод
хөгширчихлөө гээд гэрт зүгээр суугаад байхыг хүсдэггүй юм.

-Анх барилдаж байсан үеэ дурсахгүй юу. Та чинь
улсын наадамд хоёр дахь удаагаа зодоглоод л начин цол хүртсэн гэсэн байх аа?

-1974 онд анх улсын наадамд зодоглож байлаа. Зурагт,
радиогоор л нэрийг нь сонсож, хаа нэг барилдааныг нь харж байснаас биш Улаанбаатарын
бөхчүүдийг огт танихгүй.  Тэгсэн гурав давчихдаг
юм. Гэтэл дөрвийн  даваанд Эрдэнэ-Очир гуйтай
барилдаад өвдөг шороодож билээ. Тэр үед Эрдэнэ-Очир гуай заан цолтой байсан юм.
Тухайн үед цолны төлөө юун махрах, гол нь улсын наадамд томчуудтай хамт нэг дэвжээнд  зодоглож байгаа нь миний хувьд бөөн аз жаргал
байсан юм даг. Харин дараа жил нь дахин зодоглоод улсын начин хэмээх эрхэм цолыг
хүртэж байлаа. Аймгийн арслан Амгаланг гурвын даваанд өвдөг шороодуулаад, дөрвийн
да­ваанд Увс аймгийн начин Соломыг давж, Мижиддорж арслангаар тав даваад начин болж
байсан.

-Хэдэн настай байсан юм бэ. Сэтгэл хэр хөдөлж
байв?

-Баярлалгүй яахав. Улсын цолыг хүссэн хүн болгон
авахгүй шүү дээ. Тэр үед би 22 настай, сумандаа жолооч хийдэг байлаа. Одоогийнх
шиг улсын цол хүртлээ гээд нутаг, усныхан нь жийп машин, байр сав ямар өгөх биш.
Орой гэртээ харихад л эгч маань баяр хүргэж духан дээр минь үнсч байсан. Аймаг,
сумаас баяр хүргэж, сүйд болж байгаагүй. Уг нь бол аймагт тэр болгон улсын цолтой
бөх байдаггүй. Аймгийн хэмжээнд ганц, хоёр начинтай үе байлаа. Харин хамаатны нэг
хүн “Бөх хүний гутал амархан мууддаг” гээд монгол гутал авч өгч цолыг минь мялаасан
нь миний хувьд том хүндэтгэл байсан санагддаг.

-Та улсын заан цолыг улсын аварга шалгаруулах
тэмцээнээс хүртсэн гэдэг билүү? 

-Тийм. Улсын заан цолыг 1981 оны улсын аваргаар
авсан. Үүнийг улсын наадамд шөвгөрсөнд тооцож чимэг өгдөг байхгүй юу. Харин
1983 онд улсын баяр наадмын шөвгийн дөрөвт үлдэж Ишгэн заанаар заан цолоо баталж
байлаа. Намайг улсын наадамд есөн удаа шөвгөрсөн гэж хүмүүс ярьдаг. Уг нь би арван
удаа шөвгөрч байсан бөх. Одоо ч надад улсын наадамд шөвгөрсөн гэх арван чимэг бий.

-Таныг ид барилдаж байх үед ямар бөхчүүд их сайн
байв?

-За даа луу, туулай жилтнүүд бидний үед ид мандаж
байлаа. Яагаад ч юм луу, туулай жилд их сайхан бөхчүүд төрсөн байдаг. Ямар учир
жанцантай юм өнөөг хүртэл хэн ч тааж мэдээгүй л байна. Бат-Эрдэнэ аваргын үе байна.
Цэрэнтогтох, Хадбаатар аваргууд туулайтай. Бас Ишгэн заан туулай жилтэй. Харин Гочоосүрэн,
хар Цэрэндаш, би гээд нэг үеийн туулай, луутай бөхчүүд олон бий. Мөнгөн арслан бас
үе тэнгийнх. 

-Мөнгөн арслантай мөн ч олон удаа таарч барилдсан
гэдэг. Хэн нь их өвдөг шорооддог байв?

-Сум, аймгийн ойн барилдаанууд гээд Мөнгөнтэй
хамгийн олон  удаа таарч барилдаж байсан нас
чацуу бөхчүүд. Бэлтгэлээ хүртэл хамт хийнэ. 1982 онд дөрөвт үлдэхдээ би Мөнгөнд
унаж байсан. Урд жил нь үзүүрлэсэн байсан юм Мөнгөн. Туршлагатай хүн хамаагүй илүү
байдаг юм билээ. Гэхдээ Мөнгөнд айхтар хууртаж цолоо ахиулах боломжоо алдсан. Уг
нь тэр жил надад аз тохиож болох цорын ганц боломж байж гэж би боддог юм.

-Юу болсон юм бэ?

-Бид хоёрын барилдаан нэлээд удааширч барьц сонгохоор
боллоо. Тэр үед барьц сонгуулахдаа тойруулж барьдаггүй баруун, зүүн л золгодог байсан
юм. За тэгээд миний талаар барьц авахаар болж би солгой шуудагдаж татаад мэхээ хийх
гэтэл Мөнгөн барьцаа тавьчихдаг байгаа. Тэгэхээр нь би ч гэсэн ямар хүн барьцаа
тавьж байхад дайралтай биш адилхан тавьчихсан. Угтаа бол надаас өөр хүн шууд барьцаа
гүйцээх байсан. Харин би болохоор мэхээ гүйцээх гэхээр хүний мөсгүй, эр хүний жудаггүй
зан гаргачих юм шиг санагдаад хүлцэнгүй тавьчихсан хэрэг. Гэтэл манай засуул Булганы
Пүрэвсүрэн гуай намайг загнаад шууд мэхээ гүйцээхгүй, хаях боломж алдлаа гэж айхтар
зэмлэж билээ. Барьцаа тавьчихаад дахиад золгохдоо би гэдэг хүн өнөөх мэхээ дахиж
хийгээд контор мэхэнд уначихгүй яахав. Сүүлд нь уулзалдаад ярихгүй юу. Чи яагаад
барьцаа тавьчихсан юм гэтэл “Намайг барьц тавьчихад араас арай хаячих хүн биш гэдгийг
би мэднэ. Би чамайг ямар мэх бэлдэж вэ гэдгийг зориуд тэгж шалгасан юм. Хэрвээ Амгаагаас
өөр хүн байсан бол намайг хаях байсан” гээд мушилзаад мөрөн дээр зөөлхөн алгадчихаад
“Эр хүний замын хүзүү урт хойно дараа болох байлгүй дээ. Чамд баярласан шүү” гэж
билээ. 

-Тэгээд тэр жилийн наадамд хэн түрүүлсэн бэ?

-Уг нь тэр жил Баянмөнх аварга түрүүлсэн юм. Хэрвээ
би Мөнгөнийг хаячихсан бол аваргыг давж түрүүлэх боломж надад байсан гэж боддог.
Баянмөнх аварга бид хоёр нэг сургуульд өдөр бүр бэлтгэл хийдэг бөхчүүд. Байнга бэлтгэл
хийдэг учраас аваргын барилдааныг нь мэднэ. Заримдаа бэлтгэлийн үеэр давна. Тиймээс
удаан ноцолдох юм бол би аваргыг өвдөг шороодуулчих боломжтой байсан гэж бодоод
байгаа. Тэгээд ч тухайн үед Баянаа мөрөндөө гэмтэлтэй байсан юм билээ. Хашир хүн
тэрийгээ мэдэгдэхгүй байхгүй юу. Ядаж л барилдаад дийлдэггүй юм аа гэхэд Баянаа
аваргаа би нэг түрүүлчихмээр байна гээд гуйхгүй юу.

-Та шөвгийн дөрөвт олон удаа үлдсэн, аварга болоход
ойрхон байсан хэрнээ цолоо ахиулж амжилгүй зодог тайлсан. Барилдаад үнэхээр дийлэхгүй
байсан юм уу?

-Үзүүр, түрүүнд үлдэж байж л заан цолоо ахиулна
шүү дээ. Баянмөнх, Мөнхбат, Цэрэнтогтох, Хадбаатар, Мөнгөн гээд дөрөв таван хүчтэнүүдтэй
барилдаж дээшээ гарна гэдэг үнэхээр амаргүй юм билээ. Миний үед одоогийнх шиг ямар
цолны найраа гэж мэдэх биш. Жинхэнэ бяр чадлаараа л барилдаж байлаа.

-Одоо чинь бөхчүүд хүчний бэлтгэлд их анхаардаг
болж. Таны үед бөхчүүд бэлтгэлээ хэрхэн хангадаг байв?

-Улсын начин байхдаа хөдөө сумынхаа начингууд
болох Цэвээндорж, Сандуйдорж нартай сав л хийвэл ноцолддог байсан. Харин улсын наадмын
бэлтгэлийг улсын наадмаар Баянмөнх, Сосорбарам аваргатай хийнэ. Хүчний бэлтгэл хийдэггүй
гүйдэг байсан. Штанг өргөвөл уян хатан байдалгүй, булчин задарчихна, амархан цуцна
гээд багш нар ч хийлгэдэггүй байсан. Одоо харин энэ бөхчүүд төмөр өргөж, бүгд л
зуу хол давчихсан жинтэй, хүчний дасгал их хийдэг болжээ.  Миний үед чинь жин багатай байдаг байсан. Би гэхэд
л 179 өндөртэй, жин арай гэж 100 кг хүрдэг байлаа. Хамгийн масс ихтэй нь л Хадаа
аварга 140 орчим килограмм, Баянмөнх аварга ахилаа гэхэд л 105 кг жинтэй байлаа.
Цэрэнтогтох аварга ид сайн барилдаж байх үедээ ч 90 кг байсан шүү дээ.

-Таныг залуудаа их чацдаж барилддаг байсан гэж
ярих юм. Ер нь ямар мэхийг их гаргууд хийдэг байсан бэ?

-Бярдаж барилдана. Солгой хөлдөнө. Зурагтаар Баянмөнх
аваргын барилдахыг харчихаад баруун мушгидаг мэхийг нь бэлтгэл дээрээ туршиж байгаад
сурсан юм. Сүүлдээ овоо гаршаад бараг өөрийн дархан мэхээ болгосон байх шүү.

-Өөрийг тань ХААИС-ийн бөх гэдэг байсан үе саяхан.
Анх тус сургуульд жолоочоор орж байсан гэж сонссон юм байна. Энэ тухайгаа дурсахгүй
юу?

-Миний амьдралын ихэнх хугацаа Хөдөө аж ахуйн
их сургуультай салшгүй холбоотой. 1976 онд анх тус сургуульд жолоочоор ажилд ороод
гурван сар орчим тэрэг барьсан. Тэгээд сургуулийнхаа шигшээ багт орж, сургуульд
нь сурч, сургуулийнхаа нэрэн дээр барилддаг болсон юм. Харин сүүлд багшиллаа. Бараг
18 жил ХААИС-ийн бөх гэгдсэн байдаг.

-Тухайн үед сайн барилддаг бөх болгон танай сургуульд
байсан гэж ярьдаг юм билээ?

-Тэгэлгүй яахав. Ард түмний хайртай Хайдав арслан,
Мөнгөн арслан, Дүвчин гээд олон сайхан бөхчүүд байна. Зөндөө нэг үеийн бөхчүүд бий.
Бүр манай сургуулийн удирдлагуудыг бөхчүүдийг дандаа авдаг гээд шүүмжилж байсан
удаатай. Би чинь ХААИС-ийн Эдийн засгийн тэнхимийг төгссөн. Бас биеийн тамирын тэнхимд
багшилдаг байлаа. 1983 онд Багшийн дээдийн эчнээ аваад 1987 онд төгсч байсан. Учир
нь сургуулийнхаа бие тамирын тэнхимд багшлахад сургуулийг нь төгссөн байх шаардлагатай
байсан хэрэг л дээ.

-Та зөвхөн үндэсний бөх гэлтгүй самбо, жудогоор
олон амжилт үзүүлсэн байх аа?

-1975 онд анх хотод ирээд л 1976 онд самбо бөхийн
шигшээ багийн тамирчин болсон. 1983 он хүртэл гэсэн үг. Самбо бөхөөр зургаа, жүдо
бөхөөр дөрвөн удаа улсын аварга болж байсан. Мөн жудо бөхөөр олимпод оролцож, самбо
бөхөөр дэлхийн аваргад орж байлаа. Олимпийн хорооны Дамдин, Цэнд-Аюуш гуай, Ганболд
заан гээд бид хэд шигшээ багт хамт барилддаг байсан.

-Таныг айраг, барилгын бизнес хийдэг яггүй хөдөлгөөнтэй
бөх гэж нутгийнхан тань ярьдаг. Яагаад заавал энэ бизнес рүү орсон юм бэ?

-Булган айргаараа ал­дар­тай аймаг. Тиймээс жилийн
дөрвөн улирал айраг эсгэж, малчдад төдийгүй хотынхонд эрүүл амьдрахад нь бага ч
гэсэн туслах юмсан гэсэн үүднээс айраг зардаг болсон. Малчдаас гүүний саамыг нь
худалдаж аваад айраг эсгэдэг. Нэг талаараа хөдөөнийхөнд эдийн засгийн дэмжлэг юм.
Нөгөө талаараа айраг эрүүл мэндэд тустай учраас хотынхны гэдэс доторт хэрэгтэй шүү
дээ. Ядаж л цагаан сараар айраг уугаад архи бага хэрэглэх жишээтэй. Харин барилгын
хувьд би хотод 60-70 айлын орон сууц барьж ашиглалтад оруулсан. Тэрнээс хойш газар
авахаас эхлээд хүндрэл их гарч барахаа байсан болохоор больсон.

-Айраг гэснээс та морь уядаг гэсэн. Багадаа морь
их унадаг байв уу?

-Уг нь би Төв аймгийн Заамарын Цагаан чулуут гэдэг
газар төрсөн юм. Манайх Булганаас отроор ирсэн байсан үе гэсэн. Эргээд нутаг буцаж
Буурал хан уулынхаа хойд, энгэр бэлээр миний бага өнгөрсөн. Аав, ээждээ тусалж өссөн
дөө. Таван настайгаасаа хурдны морь унасан боловч нэг их удалгүй моринд томдоод
намайг морь унуулахаа байчихсан.Хятадын хутаг гэдэг газар болсон сунгаан дээр “Цагаан”
Цэдэндоржийн хурдан морийг унасан юм. Замдаа хоёр ч удаа мориноосоо уначихгүй юу.
Тэгсэн аав мэдээд хэд унасан гэхэд  нь нэг
унасан, хоёр дахьд нь би өөрөө мориноосоо буусан юм гэж хэлж билээ. Дахиад морь
унуулахаа больчихно гэж бодож нуусан хэрэг. Тэр хавартаа  “Гонир” гээд бууцанд өвлийн нэг том уралдаанд
аавын хуурай ах болох Гомбо-Очирын “ногоон” морийг унаж уралдаад түрүүлж билээ.
Түрүү магнайд ирсэнд аав, ээж их л баярлаж байсныг хүүхэд байсан болохоор бүүр түүрхэн
санадаг юм. Тэрнээс хойш морь унаагүй, томдчихсон.

-Тэгээд л ноцолдож эхлэв үү?

-Тэгэлгүй яахав. 13 настай байхдаа Дэлийн үзүүр
гэдэг газар манайхан сунгаа хийдэг байсан юм. Тэгтэл хэдэн хүүхдүүд барилдууллаа.
Би тэр барилдаанд нь түрүүлчихсэн. Улсын аварга малчин Цэнд гээд хүн тэр үед надад
“Хүүдээ Дамар хадны начин гэж цол өгье” гээд өхөөрдөж байсан. Хүүхэд байхад өгсөн
тэр өвгөний цол хожмоо биелсэнд их бэлгэшээдэг шүү.

-Японы мэргэжлийн сумод чамгүй амжилттай барилдаж
байгаа Сейро Өнөболд таны хүү гэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Өөр барилддаг хүн байна
уу?

-Отгон хүү Өнөболд маань л барилдаж байна. Удахгүй
юм дуулгах байх гэж найдаж байгаа. Том охин Ширмэнтуяа Монгол Улсын гавьяат жүжигчин
цолоор энгэрээ мялаасан. Гэр бүлд гавьяат хүн байна гэдэг бас сайхан санагддаг юм
байна. Ээжийгээ дуурайчихаад их сайхан дуулна. Бид хоёрын авьяасыг энэ хоёр минь
л залгамжлуулах бололтой.Бусад хүүхдүүд хувийн бизнес гээд өөр өөр ажил хийж байх
шиг байна. 

Д.ДАВААСҮРЭН

Урин цаг ирэхээр газар шороо,
бүтээн байгуулалтын ажил ид эхэлдэг. Тэгвэл үүнтэй холбогдуулан “Мишээл экспо” худалдааны
төвд барилга барихад юу л хэрэгтэй байна тэр бүхнийг дэлгэсэн үзэсгэлэн нээлтээ
хийлээ. Энд элс хайрга, дотооддоо хийсэн явган хүний замд ашиглах боломжтой тоосго,
чулуу, пильта, арматур төмөр, зангиддаг төмөр утас, вакуум цонх, паркетин шал, бүргэд
болон цэвэр модон хаалга, цахилгаан, дулааны шугам хоолой гээд барилгад хэрэглэхэд
байхгүй юм алга. Үзэс­гэлэнг сонирхож яваа хувь хүн төдийгүй аж ахуйн нэгжүүд ч
олон байна. “Улаанбаатар барилга-2014” нэртэй тус үзэсгэлэнг Барилга, хот байгуулалтын
яам, Барилгын хөгжлийн төв болон “Мишээл” тө­вөөс хамтран зохион бай­гуулж байгаа
аж. Үзэс­гэлэнд барилгын ма­териал үйлдвэрлэл, импорт, худалдаа эрхлэгч байгууллага,
хувь хүн болон барилгын багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийн худалдаа эрхлэгчид оролцож
байгаа юм байна. Мөн барилгын засвар үйлчилгээ, засал чимэглэлийн компаниудаас гадна
хүнд даацын машин худалдаалдаг компаниуд гээд нийтдээ 100 гаруй байгууллага оролцож
ба        йгаа аж. 

ДУЛААН ТУСГААРЛАХ ШАХ­МАЛ
ХАВТАН БОЛОН НААДАГ ЧУЛУУН ХАВТАН МООДОНД ОРЖЭЭ

Шинээр баригдаж буй зарим барилга
нэг жил ч болохгүй дулаанаа алдаж, хүйтэн хонгил болчихлоо гэж иргэд гомдол мэдүүлэх
болсон. Энэ үзэсгэлэнд 3-10 см-ийн зузаантай шахмал хавтан байна. Нягтрал нь энгийн
хөөсөнцрөөс хоёр дахин илүү учраас дуу чимээ тусгаарлахаас гадна дулаанаа алдахгүй
давуу талтай гэнэ. Уг шахмалыг “Билгүүн” трейд компани дотооддоо өөрсдөө үйлд­вэрлэж
байгаа талаар борлуулалтын менежер бүсгүй ярилаа. Дулаан тусгаарлах ХРS полистронон
шахмал хав­танг ханын дулаалга, дээврийн дулаалга, барилгын шалны дулаалга төдийгүй
мөнхийн цэвдэг­тэй газар ашиглахад тохиромжтой юм байна. Үнийн хувьд метр куб нь
275 мянган төгрөгийн үнэтэй аж. Манайдаа томд тооцогдох бүхий л бүтээн байгуулалтыг  гүйцэтгэж буй “MCS” компани өнгөрсөн жилээс эхлэн
шинээр барьж буй барилгууддаа дээрх шахмал хавтанг ашигласан юм байна.

 “Top idea” ком­пани дулаалгатай
гадна фа­садны чулуун хавтан Монголдоо үйлд­вэрлэж байна. Тус компанийн  чулуун хавтан нь манайх шиг эрс тэс уур амьсгалтай
газар тохирсон хэрэг­лэхэд хялбар, цаг хэмнэх боломжтой аж. Чулуун хавтан доороо
3-8 см зузаан шахмал хөөсөнцөртэй юм байна. Манайхны нийтлэг хэрэглэдэг хөөсөнцрийг
бодвол нягтаршил сайтайгаас гадна нимгэн аж.

Энгийн 20 см-ийн зузаан хөөсөнцөртэй найман см-ийн зузаан чулуун
хавтангийн шахмал тэнцэнэ. Чулуун хавтангаа шавардана гэсэн ойлголт байхгүй. Барилгын
бетонон зо­риулалтын цавуугаар наах бөгөөд дараа нь тусгай бэхэлгээний хадаасаар
бэхэлнэ. Тэгээд зогсохгүй галд тэсвэртэй юм байна. Найман см-ийн зузаантай чулуун
хавтан метр квадрат нь 75 мянган төгрөг бол таван см нь 75 мянга, гурван см нь
30 мянган төгрөгийн үнэтэй ажээ.

 ИМПОРТЫН АРМАТУРААС ДОТООДЫН АРМАТУРЫГ ИЛҮҮД ҮЗЭЖ БАЙНА

Барилга, бүтээн байгуулалтын чиглэлээр
үйл ажиллагаа явуулдаг дотоодын компаниудаас гадна Герман, Итали, Орос, БНХАУ, БНСУ,
Япон зэрэг улсаас энэ салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг олон компаниуд үзэсгэлэнд оролцож
байгаа юм байна. Чанарын хувьд хэрэглэгчид Солонгосоос орж ирсэн арматурыг илүүд
сонирхож байна. Ялангуяа “Бүрэн цутгамал хэв хашмал” компанийн барилга угсралтын
материалууд олны анхаарлыг ихэд татаж байв. Үзүүлэн маягаар сонирхсон хүмүүст газар
дээр нь арматур зангидаж харуулж байв. Учир нь угсралтын үед бэхэлгээ хамгийн чухал
байдаг гэнэ. Арматурыг холбоход хэрэг болох ивүүр бүхий бетоны цутгалын түвшин заагч,
холбогч хөндийрүүлэгч, баганын арматурын хөндийрүүлэгч, ханын арматурын хөндийрүүлэгч  гээд тус компанийнхан цогцоор нь Солонгосоос импортолдог
байна.

  ХАЛДАГ ХУЛДААС ЭРЭЛТТЭЙ БАЙНА

Үзэсгэлэнд оролцож буй “Ди Жи
Би” компани нь халдаг хулдаасыг Монголын зах зээлд нэвтрүүлээд удаагүй байгаа ч
захиалга ихтэй болжээ. Халдаг хулдаасыг орон сууц, байшин, гэр гээд хаана ч хэрэглэж
болно. Хүсвэл та ажлын байрандаа ч тавьж болох гэнэ. Хэрвээ хулдаасаа чийгтэй зүйлээр
угаачихвал тог цохичих болов уу гэж айлтгүй. Ямар ч цэвэрлэгээ хийж болох юм байна.
Дулаан тохируулагч удирдлагатай болохоор гудас болгон хэрэглэж болно. Өнгө үзэмжийн
хувьд өргөн сонголттой юм байна. Эмнэлэг, хувийн хаус их захиалж байгаа гэсэн.

  ОРОН СУУЦ СОНИРХСОН ИРГЭДЭД
ЗОРИУЛСАН ХОЁР ДУГААР ШАТНЫ ҮЗЭСГЭЛЭН 14-НД НЭЭГДЭНЭ

Энэхүү  үзэсгэлэнг цувралаар зохион байгуулах бөгөөд гуравдугаар
сарын 14-17-ны өдрүүдэд   “Орон сууц, хот
тохижилт, банк санхүүгийн байгууллага” нэртэйгээр явагдах юм байна. Энэ удаа  орон сууц угсралтын компаниуд болон барилга угсралт,
засвар үйлчилгээ, засал чимэглэл, зураг төсөл, интерьер, экстерьер дизайны үйл ажиллагаа
эрхлэгч байгууллагууд оролцох байна. Мөн барилгын гадна тохижилт, ландшафт, гэрэлтүүлгийн
чиглэлээр үйл  ажиллагаа явуулдаг компаниуд
оролцох гэнэ. Түүнчлэн орон сууц сонирхож буй үйлчлүүлэгчид ихэвчлэн зээлээр орон
сууцтай болохыг хүсдэг учраас арилжааны банк, даатгалын компани, брокер дилерийн
компаниуд үзэсгэлэнд оролцохоор болжээ. Эхний ээлжний үзэсгэлэн ирэх даваа гаригт
өндөрлөнө.

Д.ДАВААСҮРЭН

Сүхбаатар аймагт хотоос 20 цагдаагийн алба хаагч болон нэг пургон
машиныг нэмэлт хүч болгон өгөв. Учир нь постод ажиллаж буй цагдаа нар ээлжгүйгээр
бараг 10 хоног гараад байгаа. Ингэхдээ 24 цаг ажилладаг байна. Шүлхий өвч­ний вирус
ямар нүдэнд үзэгдэж, гарт баригдах биш халдварыг нь газар авахуулахгүйн тулд постоор
орж гарч буй машин тэрэг, хүн амьтанд цурам хийлгүй хяналт тавьж ажил­лахаас өөр
замгүй. Тэгэхгүй бол зарим “но”-той жолооч нар зугтах тохиолдол гаргадаг юм байна.
Постын ажилчид  хасах 30 хэмийн хүйтэнтэй
байсан ч ариут­галаа хийж, дамжин өнгөрөх маши­нуудын цонхоор бээлийн дотроо бээрсэн
болов уу гэмээр арай ядаж спирттэй хөвөн өгч байгаа харагд­сан. Дайны хажуугаар
дажин гэгчээр хөл хорио тогтоосон сумдад гэмт хэрэг гарах нь ихэсчээ. Хот хүрээ
явж наймаа, панз хийдэг, хөлсөөр ачаа бараа зөөдөг нэг нь хөл хорионд орчихоо­роо
архидан согтуурч зодоон цохион хөөцөлдөх болж. Тиймээс цаг­даа­гийнхан ийн хүч нэмжээ.
Мал эмнэлгийн ажилт­нууд айлуудын малаас шинжилгээ авч, эхний ээлжинд үхрийг нь
вакцинжуулж байгаа аж. Ингээд зогсохгүй хашаа хороо, өтөг буу­цанд нь ариутгалын
шингэн цацдаг юм байна. Ариут­галын шингэн цацах зориулалттай АРС машин гол ажлыг
нугалах боловч нэлээд ярвиг­тай гар ажил­лагаа их шаардах юм.

Ариутгалын шингэнээ хийгээд цацахын хооронд гуурсных нь үзүүр
хөлдчихлөө. Тиймээс хлорын уус­малаа заавал бүлээн усаар най­руулах хэрэг гарав.
Сумдад ямар халуун, хүйтэн ус гэсэн ойлголт байхгүй хойно голомтод ажиллаж байгаа
мэргэжилтнүүд бүгд гэртээ гал түлж ус халааж авчрахаар болов. Ингээд гэрийн зүг
гүйсэн ажилчид 25 литрийн шар саваар бүлээн ус авчирч машин руугаа хийв. Мөн зарим
постын гарам дээр тавих эсгий хэрэгтэй гээд онцгой байдлын нэг албан хаагч гэрийнхээ
туургыг хуу татаж ирээд дэвссэн байна. Түүнчлэн хорио цээрийн бүст амь­дарч буй
иргэд өвдвөл асуудал үүснэ. Яагаад гэвэл тоотой хэдэн түргэний машин нь айлуудаар
вакцин хийгээд хаагуур ч явж байх юм билээ. Эм тариаг нь дөхүүлж өгөөд гарлаа гэж
бодоход халдвар тархах магадлалтай. Шүлхий шүл­сээр дамждаг заваан өвчин учраас
газрын хөрснөөс машины  дугуй­гаар эрүүл бүст
тархах өндөр магад­лалтай. Тиймээс газар авахуулах­гүйн тулд машины дөрвөн дугуйг
ариут­гаж  байгаа хэрэг. Гэхдээ энэ шүл­хийтэй
тэмцэж байгаа тийм ч найд­вартай арга биш бололтой. Нэлээн хэдэн жилийн өмнө эхээс
төрсөн хүүхэд сар гаруй хугацааны дараа нүднийх нь харц тогтож аав, ээжийгээ муухан
таньж инээхчээ аяддаг байсан. Харин өнөөдөр төрсөн хүүхэд долоо ч хонолгүй толгойгоо
дааж, бараг л ярих нь холгүй болчихсон үе. Яг үүнтэй адил шүлхийний вирус хүртэл
илүү дархлаажиж хэр баргийн вакцинд дарагдахааргүй болсон учраас гадны вакцин үйлдвэрлэгчид
хүртэл энэ тал дээр ихэд анхаарч байгаа тухай Мал эмнэлэг үржлийн төвийн дэд дарга
Болортуяа ярьж байлаа. Тэрээр ажлаа аваад ердөө хоёрхон хонож байгаа хэдий ч өмнөх
жилүү­дэд гарсан шүлхийтэй тэмцэж бай­сан туршлагатай нэгэн гэнэ. Үүнтэй Сүхбаатар
аймгийн Засаг дарга  Ж.Батсуурь хүртэл санал
нэг байгаа аж. Сүхбаатарт 2006, 2010 онд гээд хэд хэдэн удаа шүлхий гэгч өвчин гарч
байсан. Өөрөөр хэлбэл шүлхий гарлаа л гэвэл хэрхэн дарж авахаа мэддэг,  туршлагатай хүмүүс. Гэтэл өнөөдөр голомтод байгаа
шүл­хийгээ бүрэн дарж чадахгүй эрүүл сумдадаа халдааж байх жишээтэй. Тэгэхээр шүлхий
өвчнийг мэддэг  хэрнээ улиг болсон арга барилаар
ажиллаад байна. Шүлхий зөвхөн Монголд гардаг, тэгээд айхтар халдварт өвчин бол биш.

Одоогийн байдлаар ОХУ-д Сиби­рийн Забаикалск муж болон Хятадын
муж улс Түвдэд шүлхий өвчин дэгдчихсэн байна. Дээрх улсуудад нэгдүгээр сарын эхэн
үеэс эхлэн шүлхий өвчний голомт бүрт­гэгдэж эхэлжээ. Түвдийн Сига­зэ мужид гэхэд
одоогийн байдлаар 50 гаруй бод мал шүлхийгээр өвчил­сөн нь тогтоогдоод байгаа аж.  Харин ОХУ-д одоогийн байд­лаар хэдэн мал өвчилсөн
нь тодорхойгүй бай­на. Сибирийн Забаикалск муж нь Монгол Хятадын хилтэй хамгийн
ойр хиллэдэг билээ. Харин Умард Солонгост гахайны фирмд шүлхий өвчин тархаад байна.
Тус улсад шүлхий өвчин анх нэгдүгээр сарын 8-нд Пхеньян хотын гахайны фирмд бүртгэгджээ.
Нийтдээ 3280 гаруй гахай шүлхийгээр өвчлөөд байгаа­гаас  369 гахай өвчнөөсөө болж үхсэн бол 2911 гахайг
зориуд  уст­галд оруулжээ. Одоогоор нийт
17 гахайны фирмд өвчний голомт илэрсэн байх жишээтэй. Бүгд л шүлхийтэй тэмцэхдээ
вакциныг ашиглаж байна. Гэхдээ ганц нэг оронд шүлхийтэй малаа эдгээж махыг нь ашигладаг
гэх. Манайд ариутгаад хүнсэндээ хэрэглэх бо­ломжгүй. Тийм орчин бүрдээгүй. Бараг
устгахаасаа илүү зардал гарах юм гэнэ.

Үнэндээ манайх ч гэсэн шүлхий илэрлээ гэхэд голомтоор нь устгаж
аюулгүй болгох хэрэгтэй.  Эрүүл хэсгээ халдвар
авахуу­лах­гүйн тулд вакцинаар бөм­бөгдөх ёстой гэх үү дээ. Гэтэл тэр вакцин нь
манайд нөөцгүй байж таар­даг. Тэгээд ч шүлхийний эсрэг вакциныг урд, хойд хөрш зэрэг
цөөхөн хэдэн оронд үйлдвэрлэдэг юм байна. Захиалгын дагуу үйлд­вэрлэдэг болохоор
их хэмжээгээр бэлэн байдаггүй гэнэ. Тиймээс энэ удаа түргэн авч яарал­тай вакцин
авахаар Орос руу мэдэгд­сэн бо­ловч заасан хугацаанд хүссэн хэмжээгээр үйлдвэрлэх
бо­ломжгүй гэсэн хариуг өгчээ. Тиймээс Хята­даас тал вакциныг нь авахаар болсон
аж. Тодруулбал, 1.5 сая тун буюу 951 сая төгрөгийн вакцин Оросоос ирэх бөгөөд энэ
сарын 28-нд Монголд буух юм байна. Харин 500 мянган тун буюу 700 орчим сая төгрөгийн
вакцин Хята­даас өнөө­дөр орж ирэх байна. Эхний ээл­жинд голомтын бүс болох Сүх­баатар,
Дорноговь, Хэн­тийд вак­циныг та­раах байна. Говь­сүмбэр аймгийн хувьд одоохондоо
шүлхий илрээгүй ч  хил залгаа голомтын бүсээс
орж ирэх магад­лалыг бодол­цож хяналтын пост ажиллуулж өндөржүүлсэн бэлэн байдалд
гар­чээ. Хэрвээ төв зам дагуу байрлах энэ жижигхэн аймагт шүлхий тарх­вал нийслэл
рүү дорхноо орж ирнэ. За тэгээд малын түүхий эд, махаа гадагшаа гаргадаг манайх
шиг жижигхэн зах зээлтэй орон шүл­хийтэй гэдгийг мэдвэл харилцагч орнууд шууд нүүрээ
буруулна. Энэ эрсдэл л шүлхийтэй тэмцэхэд төр их хөрөнгө хаяад байгаа шалтгаан гэнэ.
Үнэндээ шүлхий намжихаар малчдын үхсэн малын тоогоор нөхөн олговор олгох юм гэсэн.
Бүр 90 хувиар бодож олгох юм билээ. Үүнийг сонсоон хаврын хавсаргад хам­гийн түрүүн
сэнсрэх болов уу гэсэн малаа зо­риуд шүлхий тусгая гэсэн ухааны юм ярьж байгаа малчид
ч мэр сэр таарсан. Нэг талаараа мал төрийн хамгаалалтад байх ёстой гэх боловч хувь
малчны өмч шүү дээ. Нөхөн олговор өгч байгаа нь малчдын толгойг илэхтэй адил мэт.
Яагаад малчид хэдэн төгрөг гаргаад жилдээ нэг, хоёр удаа малдаа вакцин хийлгэж болохгүй
гэж. Хэрвээ вакцин хийлгээгүйгээс болж элдэв өвчин гарвал хариуцлага тооцдог тогтол­цоо
байсан ч буруудахгүй талаар ярих хүн олон байна. Ер нь тэгээд гурав, дөрвөн жилийн
давтамжтай гараад байхад урьдаас бэлтгэж болохыг мэргэшсэн хүмүүс хэлсэн. Тэрнээс
голомтод ажиллаж буй иргэдийн хувьд үнэхээр чадах чинээгээрээ ажиллаж байгаа нь
илт. Шүлхийтэй үхрийг зориуд нядалж гэдсийг нь хагалаад булахдаа хлорын шохой ашиглаж
байсан. Гурав дөрвөн метрийн гүнд хөлдүү газар ухахад том машин ашиглах аж. Устгалын
хэсэгт ажиллаж буй хүмүүс байнга химийн бодисоор амьсаглаж байгаа учраас дотор эрхтэнгүй
болдог юм байна. Шүлхий дээр ажиллаж байсан цөөнгүй эмч нар ийм шалтгаанаар амиа
алдсан гэсэн мэдээлэл ч байдаг юм билээ. 
Ямартай ч хорио тогтоосон 30 хоногийн дотор шүлхийг дарж авахгүй бол цаашид
төлөвлөж байгаагаас ч зардал их гарах төлөвтэй байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

Өнгөрсөн сарын 27-нд анх Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын малчны үхрээс мал амьтны гоц халдварт өвчин болох “А” хүрээний   шүлхий өвчин илэрсэн гэх мэдээ­лэл бий. Малчид
ч сар шинэ таар­сан болоод ч тэр үү нэг их тоосон­гүй. Харин ганц аймгийн ганц суманд
гарсан шүлхий өвчин энэ хооронд газар авч Сүхбаатарын нэлээд хэдэн сумаар тархаад
зогсохгүй Хэнтий, Дорноговь зэрэг аймгийн хил залгаа сумдад тархаж, онцгой бай­дал
зарлаж, хорио цээрийн дэглэм тогтооход хүргэлээ. Зөвхөн хорио цээр тогтоогоод зогсохгүй
Улсын онцгой комисс хуралдаж шүлхийн голомтод ажиллаж нөхцөл байдалтай нь танилцаж,
үүрэг даалгавар өгч, шаард­лагатай бол тулгамдсан асууд­лыг нь шийдэх шуурхай аж­лын
хэсэг дээрх аймгуудад ажил­луулсан байна. Улсын онцгой комиссын орлогч дар­га, Онцгой
байдлын ерөнхий газрын дарга, хурандаа Т.Дуламдоржоор ахлуул­сан Мал эмнэлэг, Хил
хамгаалах ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөн­хий газар зэрэг холбог­дох албаны мэргэжилтнүүд  ажлын хэсэгт багт­жээ. Мөн Сангийн яамны төлөөлөл
анх удаа явсан нь шүлхийг газар авахуулалгүй таслан зогсооход хэдэн төгрөг шаард­лагатай
байгааг нү­дээр үзэхээр шийдсэн хэрэг.

ХЭРЛЭНГИЙН ПОСТООР

15 ТОНН АРЬС, ШИР АЧСАН МАШИН
НЭВТРЭХИЙГ ЗАВДЖЭЭ

Баянзүрхийн товчоогоор гарч Налайхын
пост хүрлээ. Сансрын нисгэгч аятай битүү цагаан хувцас өмсч, нуруун­даа сав үүрсэн
хүн зөрөн өнгөрөх машин бүрийн дугуйг шингэн зүйлээр шүршинэ. Тэрээр амандаа шувууны
ханиад­ны үеэр зүүж бай­сантай төстэй амны хаалт зүүсэн байх бөгөөд кино театрт
3D-гээр кино үзэхэд зүүдэг шилтэй ижилхэн хам­гаалал­тын шил зүүсэн хараг­дав. Энэ
бол Налайхын пос­тоор хот руу нэвтэрч буй тээврийн хэрэгслийг ариутгаж байгаа дүр
зураг. Мал эм­нэлгийн ариутгалын ажилт­наас гадна цагдаа тээврийн хэрэгсэлд бүртгэл
хийж, мэр­гэжлийн хяналтын байцаагч орж гарч буй машинд хяналт тавьж ажиллаж байгаа
юм байна. Пост болгоноор орох замд ариутгалын бодис цац­сан эсгий байна. Энэ нь
шүл­хийний вирусийг тархаахгүй байх халдваргүй­жүү­­лэл­тийн нэг арга хэмжээ гэнэ.
Налайхаас цааш шүлхийн голомт буюу Хэнтий, Сүхбаа­тар хүрэхэд иймэрхүү олон постыг
дамжин өнгөрнө. Шүл­хий өвчний халдва­раас сэр­гийлэх хүрээнд нийслэл болон найман
аймагт 297 хянал­тын цэгт гаргажээ. Эд­гээр цэгүүдэд нийтдээ 1410 хүн, 285 тээврийн
хэрэгсэл­тэй­гээр 24 цагаар хяналт тавин ажиллаж байгаа юм байна.

Пост бүрт гэр байрлах бөгөөд мал эмнэлэг,
цагдаа, онцгой бай­дал, мэргэжлийн хяналтын арваад мэргэжилт­нүүд ажиллаж байгаа
юм байна. Налайхын постоор хөдөө орон нутгаас өдөрт 200 гаруй машин нэвтэрч байгаа
гэнэ. Хорио цээрийн дэглэм тогтоогүй үед өдөрт үүнээс хоёр дахин их машин орж, гарч
байдаг аж. Цаашлаад Бага­нуур дүүргийн Хэрлэнгийн гүүрний пост гарчээ. Тус пос­тоор
хот руу нэвтрэх гэж бай­сан ачааны машиныг саат­уулаад арав хоножээ. Уг маши­ны
жолооч хөлсөөр ачаа зөөдөг бөгөөд Дорнодоос 10 гаруй тонн малын арьс, шир ачиж яваа­гаа
ярив. Олон хоносон учраас хоол ундгүй нэлээд турж, машиных нь баруун талын урд дугуй
нь хагар­сан байв. Мөн бидний замд хоёр морь ачсан портер машин нутаг буцаж яваа
ха­раг­дав. Сүхбаатар аймгийн дугаартай уг машин аймгийнхаа хянал­тын постуу­­дын
аль сиймхийгээр гарсан нь мэдэгдсэнгүй. Учир нь постоор бус гол мөрөн гатлах, шөнөөр
тойруу даваа гүвээгээр хот руу нэвтрэх гэсэн зөрчлүүд нэмэгдэх болжээ.

Ер нь шүлхийтэй холбоо­той­гоор Хэнтий,
Сүхбаатар, Дорноговь аймгийн 12 суманд хөл хорио тогтоогоод байгаа юм. Тодруулбал,
Сүхбаатар аймгийн Онгон, Наран, Дарьганга, Баяндэл­гэр, Түвшин­ширээ, Асгат бо­лон
Хэнтий айм­гийн Галшар суманд хорио цээрийн дэглэм тогтоогоод байгаа. Мөн Дор­ноговь
аймгийн Алтанширээ, Дэлгэрэх, Иххэт, Сайншанд, Айраг сумдад хөл хорио тогтоогоод
бай­на. Өчигдрийн байдлаар шүлхий­гээр өвчил­сөн үхрийн тоо 2681 хүрээд байгаа бөгөөд
бүгдийг устгалд оруулжээ.

ХЭНТИЙ АЙМАГ ШҮЛХИЙГ БҮРЭН ДАРЛАА

Хэнтий аймгийн Галшар суманд шүлхий
өвчин энэ сарын 8-нд анх илэрчээ. Үүнтэй холбоо­тойгоор хорио тогтоож голомтын бүсэд
21 хяналтын цэг гаргасан байна. Тус сумын таван багийн 45 өрхийн 354 мал шүлхийгээр
өв­чилс­нийг бүрэн устгалд оруулжээ. Үхрийг устгахдаа хүний хөлөөс зайдуу нүхэнд
булах бөгөөд хлорын шохой цацаж ариутгадаг юм байна. Харин 102 мянган гаруй малыг
вакцинжуулаад байна. Хэнтий аймгийн хувьд ариутгалын зориулалтаар ашигладаг “АРС”
автомашин­тай бөгөөд 90 орчим хүн шуур­хай ажиллаж шүлхийг дарсан байна. Гэхдээ
30 хоног өвчний тархлал бүрэн дарагдсан эсэхийг тандах юм байна. Харин Сүхбаатар
аймгийн хувьд шүлхийн гол голомтын бүс болоод байна. Тус аймаг нийт 2.5 сая толгой
малтай юм байна. Одоогийн байд­лаар шүлхий туссан 1600 гаруй үхрийг устгалд оруулаад
байгаа бөгөөд нийт 161 сая төгрөг урсгаад байгаа аж. Шүлхий өвчний эсрэг
“Hicop” вакциныг халдварын голом­тод байгаа малд хоёр удаа хийсэн байна. Мөн хлоридын
уусмал ашиглажээ. Постод ажил­лаж буй иргэдийн гарыг ээлж солиг­дохдоо спиртээр
угаах зэрэг арга хэмжээг авч байна. Гол нь вакцин гэлтгүй хорио цээрийн дэглэмийн
хүрээнд ажиллаж буй ажилчдын хоол унд, байрлах сав, галлагаа, зориулалтын хамгаалал­тын
хувцас гээд үйлчилгээний зардал дээрх мөнгөний ихэнх хувийг эзэлж байгаа аж. Өвчтэй
үхрээ хөлдүү газар ухаж булахаас эхлээд таван малтай айлын малд тариа хийхийн тулд
хичнээн зуун километр явах зэрэг яах ч аргагүй тоочих зовлон их байгаа бололтой.
Ямартай ч Сүхбаатар аймаг голом­тоо алдахгүйн тулд хамгийн тү­рүүнд вакцин шаардлагатай
байгаа аж.   

Үргэлжлэл бий…

Д.ДАВААСҮРЭН