Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Өнгөрсөн Сар шинийн баярт зориулсан барилдаанд шөвгөрсөн 16 бөхийг допингийн шинжилгээнд хамруулсан. Дээрх шинжилгээний хариу ирж нэг бөхөөс допинг хэрэглэсэн нь лабораторийн шинжилгээгээр тогтоогджээ. Энэ талаар МҮБХ-ны тэргүүн Ц.Магалжав “Өнөөдөр (өчигдөр) манайд бөхчүүдийн хариу ирсэн. Нэг бөхийн шинжилгээний хариу эерэг гарсан нь үнэн. Журмаараа бид тухайн бөхөд хариуг танилцуулна. Өнөөдөр тухайн бөхөд хариуг танилцуулах ажил хийгдэж байгаа. Тэр бөх Б сорьцын шинжилгээ өгөх, эс өгөх асуудлаа 14 хоногийн дотор буюу энэ сарын 18-ны дотор Допингийн эсрэг үндэсний төвд мэдэгдэнэ. Тэр болтол МҮБХ тухайн бөхийн нэрийг зарлах нь хуулиар хориотой” гэх мэдээлэл

хэлж байна. Улсын арслан Э.Оюунболд допингийн шинжилгээнд дахин бүдэрсэн талаар бөхчүүд болон зарим хэвлэлд онцолжээ.

Түүний тухайд өвдөгний бэртэлтэй барилдаж байсан бөгөөд хагалгаанд орох заалттай байсныг нь багш нар нь баталж байгаа юм. Тухайн бэртэлдээ ч эмчилгээ хийлгэж байсныг хамт бэлтгэл хийдэг бөхчүүд нь хэлж байна. Үүсээд буй асуудлын талаар Э.Оюунболдоос тодруулахаар холбогдсон ч мэдээлэл өгөхөөс татгалзлаа. Харин түүний ээж А.Адъяасүрэнтэй холбогдоход “Би юу ярих вэ. Хэлэх зүйл надад алга” гэв.

Э.Оюунболд арслан өвдөгний гэмтэлтэй барилдаж байсан бөгөөд түүндээ эмчилгээ хийлгэх явцдаа алдаа гаргаж допингийн шинжилгээнд бүдэрсэн бололтой.

Тэрбээр 2019 онд наадамд түрүүлсэн даруйдаа допингийн шинжилгээнд бүдэрч улмаар улсын аварга цолоо хураалгаж байв. Түүнчлэн 2021 онд дахин бүдэрч барилдах эрхээ найман жилээр хасуулсан байдаг. Гэсэн ч хуулийн байгууллагад хандаж барилдах эрх нь сэргээд байсан юм. Энэ талаараа Э.Оюунболд байр сууриа илэрхийлэхдээ “Баяр наадам зохион байгуулах комиссоос шинжилгээний хариуг биетээр надад өгч байгаагүй. Чиний шинжилгээ эерэг гарсан гээд л шууд эрх хасдаг. Энэ бол хүний эрхэд халдаж байгаа ноцтой үйлдэл юм шүү. Шинжилгээний хариутайгаа биеэр танилцаж байж хариуцлагын асуудал яригдах ёстой биз дээ. Ер нь энэ шинжилгээ авч байгаа үйл явцыг сэтгүүлчид ухвал

асуудлууд гарч ирнэ” гэж байв. Э.Оюунболд арслангийн тухайд энэ улиралд Шинэ үндсэн хуулийн ойн барилдаанд түрүүлээд байсан юм. Хэрэв Э.Оюунболд энэ удаа шинжилгээнд бүдэрсэн нь батлагдвал Допингийн эсрэг үндэсний дүрмийн хүрээнд барилдах эрхээ бүх насаараа хасуулна. Өөрөөр хэлбэл, бөхийн зодог шуудаг дахиж өмсөхгүй гэсэн үг юм.

Өдөрт ойролцоогоор арван гэр бүл салж байгаа тухай мэдээллийг Үндэсний статистикийн хорооноос хэлж байна. Гэр бүл салалтын үзүүлэлтийг дагаж гарч ирсэн асуудал нь хөрөнгийн маргаан. Иргэний хэрэг дээр шийдвэрлэгдэж байгаа асуудлын дийлэнх нь гэр бүл салалт, түүнтэй холбоотой хөрөнгийн маргаан байгааг шүүхээс мэдээлж байгаа юм. Үүний ард чинээлэг нэгэнтэй гэрлэлт батлуулаад хөрөнгийг нь хуваагаад салдаг жишиг нийгэмд түгээмэл болжээ. Гэр бүлийн хөрөнгийн маргааны эрхзүйн орчны талаар эрхзүйч Ү.Амарбаттай ярилцлаа.

---

-Нийгэмд гэрлэлт цуцлуулах асуудал түгээмэл гарах болжээ. Үүнийг дагаад хөрөнгө хуваах асуудал хөндөгддөг. Үүнийг зохицуулах эрх зүйн орчин нь ямар байдаг юм бэ?

-Гэрлэлт цуцлуулахад гардаг гол гурван асуудлын нэг нь хөрөнгө хуваах асуудал байдаг.

Ер нь хөрөнгө хуваах асуудлын талаарх ойлголт хүмүүст дутмаг байдаг. Хүний өмч, хөрөнгөтэй холбоотой асуудлыг иргэний хуулиар зохицуулдаг. Иргэний хууль дотроо гэр бүлийн өмч хөрөнгийн асуудал нь тусдаа зохицуулалттай. Үүнд хоёр төрлийн ойлголт бий. Нэг нь гэр бүлийн дундаа өмчлөх хөрөнгө, нөгөөх нь хувийн эд хөрөнгө.

Дундаа өмчлөх хөрөнгө гэдэг нь хэрэв гэрлэлтээ цуцалж хуваах болоход үүнийг гэр бүлийн бүх гишүүдэд хуваана. Хувийн хөрөнгө гэдэг нь гэрлэгчид салсан байсан ч, хамт амьдарч байсан ч тухайн хувь хүний өөрийнх нь хөрөнгө юм. Шинээр гэр бүл болж байгаа айлд зориулж хөрөнгө өгдөг уламжлал манайд бий

Найран дээр хөрөнгөө өгөхдөө ч айл болоход нь зориулж өгье л гэж өгдөг. Энэ нь үүнээс цааш энэ гэр бүлийн дундын хөрөнгө юм шүү гэх утгыг илэрхийлнэ. Харин энэ мал миний хүүгийн хуваарьт хөрөнгө юм аа гэж тухайн хүнд оноож өгсөн бол эсрэгээрээ эхнэрт мал хуваах асуудал яригдахгүй. Дараа нь гэрлэлтээ цуцлахад ч шүүх дээр гэр бүлийн гишүүдэд биш хэн нэгэнд нь оноож өгсөн юм аа гэдгээ баримтаар нотолж чадвал тухайн хүний хуваарьт хөрөнгө болж, хөрөнгөө хуваах асуудал үүсэхгүй. Тэгэхээр анх өгсөн зориулалтаар хөрөнгийг хуваах эсэх нь тодорхойлогдож байгаа юм.

-Хүү нь бэрээ дагуулаад очиход мал тасалж өгөөд тусад нь гаргадаг уламжлал өнөөдөр ч манайд бий. Тэгэхээр тухайн гэр бүлийн дундын хөрөнгө болох уу?

-Мал тасалж өгөхдөө зориулалтыг нь юу гэж хэлсэн бэ гэдэг нь л чухал. Айл болж байгаа хоёртоо гээд баривал дундын хөрөнгө болно. Харин “Хүүдээ өгч байна аа” гэвэл хувийн хөрөнгө болно гэсэн үг. Гэхдээ хүүгийнхээ найранд “Энэ хоёр салбал ингэнэ дээ” гэж бодоод сууж байдаг хүн гэж бараг байхгүй. Бэлгэ дэмбэрэл талаасаа ч байж болохгүй гэж үздэг шүү дээ. Тийм учраас л салах болоход хөрөнгөө шууд хуваах болдог.

-Гэр бүлийн хөрөнгө хуваах асуудалд шүүх дээр юуг баримт гэж үздэг юм бэ?

-Шүүх баримт, нотолгоонд тулгуурлаж шийдвэр гаргана. Барууны орнуудад гэрлэлтийн гэрээ гэж зүйл байдаг. Нийлж байх үеийн хөрөнгө, үүнээс хойш бий болсон хөрөнгөө гэр бүл цуцлуулбал яах вэ гэдгээ гэрээндээ тодорхой заасан байдаг. Гэрлэлт цуцлах болоход тухайн гэрээ нь нотлох баримт болдог. Манайд бол ийм соёл байхгүй. Байхгүй учраас нэгдүгээрт хөрөнгө хэний нэр дээр байна, нэр дээр нь шилжсэн хугацаа, гэрлэгчдийн хөрөнгө бий болоход оруулсан хувь нэмэр зэрэг нь баримт болдог. Хоёрдугаарт гэрчээр нотолдог.

Найран дээр аав, ээж нь өгсөн юм уу, хэн юу гэж хэлсэн гэх зэргээр нотлуулдаг. Гэхдээ үүнийг нотлох магадлал бага учраас шүүх дээр дундын өмч гээд гэр бүлийн гишүүдэд хуваагдах нь түгээмэл. Гэр бүлийн нийт гишүүдэд хуваагдана гэсэн үг. Таван гишүүнтэй гэр бүл байлаа гэж үзье л дээ. Ээж дээр гурван хүүхэд үлдэж байгаа бол хөрөнгийн 80 хувь нь ээжид үлдээд, 20 хувь нь аав дээр очно гэсэн үг.

-Гэр бүл болохоос өмнөх хөрөнгийг яаж шийдвэрлэх вэ. Энэ талаарх ойлголт манайд бага байдаг шүү дээ?

-Иргэний хууль дээр зохицуулалт бий. Гэрлэхээс өмнө тухай, тухайн хүн дээр байсан хөрөнгө бол хуваарьт хөрөнгө буюу өөр хэн нэгэнд хуваахгүй хөрөнгө юм. Харин гэр бүлд зориулж өгсөн хөрөнгө дундын хөрөнгө байна. Гэрлэснээс хойш бий болсон хөрөнгө нь хэн ямар хөдөлмөр зарцуулж хурааснаас үл хамаарч дундын хөрөнгө байна гэж заасан байдаг. Гэхдээ нэг анхаарах зүйл бий. А гэж залуу байртай байж байгаад Б-тэй гэр бүл боллоо гэж үзье. А-гийн зүгээс энэ миний байр ч манай гэр бүлийн хөрөнгө гэж үзээд ордер дээрээ эхнэрийнхээ нэрийг оруулаад явахад байр тэдний дундын хөрөнгө болно.

Харин ингэж ордер дээрээ хамтдаа бүртгэлтэй хэрнээ А, Б хоёр салахдаа А “Энэ миний хуваарьт хөрөнгө, эхнэр энэ хөрөнгийг бий болгоход ямар ч оролцоо байгаагүй. Бүр гэрлэхээс өмнө би өөрөө авсан байсан юм” гээд маргавал хэдийгээр хоёулангийнх нь нэр дээр байгаа ч А-гийн хуваарьт хөрөнгө буюу зөвхөн А-гийн өмч болох боломжтой. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгө хэзээ үүсэж бий болсон, гэрлэгч талын үүрэг оролцоо байсан уу гэдэг нь хөрөнгө хуваахад шийдвэрлэх ач холбогдолтой.

-Хөрөнгө чинээтэй нэгэнтэй гэрлэлт батлуулаад хөрөнгийг нь хуваагаад салдаг үзэгдэл түгээмэл байх шиг. Хүүгээ, охиноо гэр болоход нь хөрөнгө өгөхдөө юуг анхаарах вэ?

-Хуучин цагт хүний чанар сайхан гэр бүлийн хөрөнгийн маргаан тэр бүр гардаггүй байж. Цаг үе өөрчлөгдөж гэр бүлийн асуудал тогтворгүй болж салалт түгээмэл болжээ. Зөвхөн хөрөнгийг нь хуваах зорилготой гэрлэх явдал гарах болсон байна. Өөрөөр хэлбэл гэрлэлтээ батлуулаад л хөрөнгийг нь хуваагаад салдаг. Ийм цагт гэрлэлт батлуулахдаа хууль эрхзүй талаасаа анхаарч, нарийн мэдлэгтэй байх нь учирч болох эрсдэлээс сэргийлнэ. Таны хүү нэг охин дагуулаад очдог. Шууд л хоттой малаасаа хуваагаад тусад нь гаргачихвал тухайн мал дундын хөрөнгө болоод эрсдэлд орж болно гэсэн үг. Энэ асуудалд хүлээцтэй хандах нь зөв. Өнөө үед зөвхөн хөрөнгө хуваах зорилгоор гэрлэлт батлуулах хүмүүс мэр сэр байх болжээ. Ийм төрлийн маргаан шүүх дээр ч их ирж байна. Тэгэхээр дээр дурдсан шиг аль аюулгүй байдлаар хөрөнгөө тасалж өгье гэвэл “Энэ малыг хүүдээ тасалж өгч байна” гэж хэлээд, найрынхаа тэр хэсгийг бичлэг хийж хадгалах ч юм уу, эсвэл өөр хөрөнгө шилжүүлж өгч байгаа бол мөн адил хүүдээ юм уу охиндоо өгье өө гэдгээ хэлээд, түүнийгээ боломжтой бол гэрээгээр боломжгүй бол дүрс бичлэгээр баталгаажуулах нь урьдчилан сэргийлэх нэг арга зам болно.

Багануур дүүрэг дэх цагдаагийн хэлтсийн Мөрдөн байцаах тасгийн ахлах мөрдөгч, цагдаагийн хошууч О.Оюунболортой ярилцлаа.

---

-Эхлээд залилах гэмт хэргийн нөхцөл байдлын талаар танаас тодруулмаар байна?

-Залилах гэмт хэрэг сүүлийн гурван жилийн хугацаанд өссөн үзүүлэлт харагдаж байна. Тодруулбал 2020 онд 6205, 2021 онд 7968, 2022 онд 14914 болж тус бүр өссөн байгаа юм. Багануур дүүрэгт л гэхэд энэ оны хоёр сарын байдлаар залилах төрлийн 49 гэмт хэрэг бүртгэгдсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 14 хувиар өссөн үзүүлэлт.

-Залилагчдын арга барил цаг үеэ дагаад хувирч байдаг. Энэ цаг үед иргэдийг яаж залилж байна вэ?

-Цахим шуудангийн залилан түгээмэл гарч байна. Залилагч этгээдүүд каргоны компани үйлчлүүлэгч хоёрын голоор орж дундаас нь мөнгө завшиж байна. Иргэн гадаадаас бараа захиалаад каргоны компанитай харилцаа үүсгэхэд л гуравдагч этгээд голоор нь орж ирээд л “Манай байгууллагын данс өөрчлөгдсөн. Энэ данс руу урьдчиллаа шилжүүл” гэх байдлаар мөнгө завшина. Каргоны компанийн нэр барьж залилан хийж байна гэж ойлгож болно. Үүнээс гадна бага хүүтэй зээл олгоно гэж бусдыг залилна. Урт хугацаатай барьцаагүй зээл гаргана гэж худлаа хэлж шуналыг нь хөдөлгөөд л манайхныг залилчих юм. Сүүлийн гурван жилд үйлдэгдсэн цахим залилангийн хохирлын хэмжээ 16.1 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байна. -Бага хүүтэй зээл гаргана гэх энгийн зүйлд манайхан итгэсээр л байгаа хэрэг үү?

-Тийм. Ердөө өнөө өглөө (өчигдөр) гэхэд л хэдхэн цагийн дотор зургаан сая төгрөгөө залилуулсан иргэн манайд орж ирлээ. Тухайн иргэнийг зээл авахын тулд тодорхой хэмжээний шимтгэл төл гэж хэлээд л залилчихсан байх жишээтэй. Шимтгэлээс гадна илгээмжийн хураамж төл гэх мэтээр тухайн иргэнээс зургаан сая төгрөг залилсан тохиолдол байна.

-Гаргасан зээлээсээ шимтгэлээ ав гээд хэлэх тохиолдол манайханд алга уу?

-Яг ийм яриа өрнөсөн талаараа хохирогчид ярьдаг. Зээл гаргахын тулд эхлээд тодорхой хэмжээний шимтгэл төлөх шаардлагатай гэж хэлээд л залилчихаж байна. Маш бага хүүтэй, барьцаагүй зээл амлаж манайхны шуналыг хөдөлгөөд л залилчихаж байна л даа. Энэ төрлийн хэргийг судлаад үзэхэд гадаад хэлнээс хөрвүүлж илтэд утга найруулгын алдаатай харилцаа үүсгэж байхад л манайхан итгэж мөнгөө шилжүүлж байгаа нь харамсалтай. Энэ бол хилийн чанадаас үйлдэгдэж байгаа залилан.

-Ингэхдээ залилагчид олон улсын данс ашиглаж байна уу?

-Тийм. Бид хэргийн мөрөөр судлаад үзэхэд гадагшаа гарсныг нотолж байгаа юм. Ингээд эзэн холбогдогчийг тогтооход ээдрээтэй нөхцөл байдал үүснэ. Түүнчлэн иргэдэд та азтан боллоо гэх мэдээллийг цахим хаягт илгээж хувийн чанартай мэдээллийг нь авч байна. Тодруулбал “Та Iphone12” маркийн утас хожлоо гээд хувь хүний фэйсбүүк хаяг руу илгээдэг. Хожсон бараагаа авахын тулд гэрийн хаяг, утас, дансны дугаараа хэлэхийг шаардана. Ингэж хувийн мэдээллийг нь цуглуулаад дансан дахь мэдээллийг нь татаад авчихдаг. Дансан дахь мөнгийг нь хормын төдийд л хоосолчихно гэсэн үг шүү дээ. Дансны дугаар, утасны дугаараа танихгүй хүнд илгээх нь ийм л эрсдэл дагуулдаг.

Түүнчлэн ийм аргаар олж авсан дансандаа гэмт этгээдүүд залилсан мөнгөө байршуулах нь ч бий. Үүнээс гадна дансны мэдээллийг нь аваад банкнаас зээл авах ч тохиолдол байдаг. Багануурт үүнтэй төстэй тохиолдол бүртгэгдсэн. Тодруулбал өдрийн 100 мянган төгрөг төлж бусдын данс ашиглана гэх зар байршуулаад тухайн дансандаа залилсан мөнгөө байршуулсан тохиолдол бий. 12 цагийн хугацаанд 42 сая төгрөг оруулаад гаргасан байгаа юм. Өөр нэг төрлийн залилан нь бусдын фэйсбүүк хаягт нэвтэрч ойр дотнын хэн нэгнээс нь мөнгө нэхдэг явдал. Онцлоод хэлэхэд хүн мөнгө нэхэхэд тухайн хүн рүү залгаж асуудаг болсон байна лээ, манайхан. Гэнэдээд л шууд шилжүүлдэг хүн бараг байхаа больж. Тодорхой хэмжээний ойлголттой болсон нь сайшаалтай.

-Романс төрлийн залилан түгээмэл гарч байсан. Одоо нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Гарч л байна. Огт танихгүй хүнтэй интернэт орчинд танилцаж харилцаа үүсгээд л мөнгийг нь авчихдаг. Хэд дахин өсгөөд буцааж өгнө гэж хэлээд л мөнгийг нь авчихаж байгаа юм. Ингэхдээ гоё ганган зургаар халхавч хийж сэтгэлийг нь хөдөлгөөд л залилах үйлдлээ хийнэ.

-Залилангийн гэмт хэрэг жилээс жилд өсч байгаа шалтгааныг та яаж харж байна вэ?

-Хэд хэдэн шалтгаан бий. Тухайлбал манайд IT инженерүүдийг өндөр хэмжээнд бэлтгэдэг болсон байна. Бэлтгэгдэж байгаа инженерүүдийн заримынх нь тархи буруу тал руугаа ажиллаад байна л даа. Мэдлэгтээ тулгуурлаж бусдыг залилж байна. Цахим гэмт хэргийг энгийн иргэн биш IT -ийн мэдлэгтэй улс л үйлдэх нь түгээмэл. Аливаа зүйлийг сайн нягталдаггүй, шуналтай иргэдийн сонирхолд дөрөөлж үйлдэж байгаа нөхцөл байдал шалгалтын явцад тогтоогддог. Ингэхдээ эдийн засгийн хувьд чинээлэг сууриныг сонгож байгаа нь ажиглагддаг. Тухайлбал Багануур дүүрэг. Тухайн дүүрэг уурхайтай учраас санхүүгийн хувьд боломжтой хүмүүс амьдардаг. Байнгын орлоготой, чинээлэг гэсэн үг шүү дээ. Үүнд нь тулгуурлаж иргэдийг залилж байгаа нөхцөл байдал харагддаг. Багануур дүүрэгт үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн 50 орчим хувийг ерөөсөө залилан мэхлэх гэмт хэрэг эзэлж байгаагаас үүнийг харж болно.

Дээрээс нь манайханд барьцаагүй зээлийг бага хүүтэй авах сонирхол маш их байна. Цахимд бага хүүтэй зээл, барьцаагүй олгоно гэх зар байхад л сонирхсон иргэд хэдэн зуугаараа эргэлдэж байдаг. Урт хугацаатай, бага хүүтэй зээл хаана ч байхгүй гэдгийг манайхан сайтар ойлгох хэрэгтэй. Үүнийг илрүүлэхэд харилцаа холбоо, мэдээлэл технологийн салбар байгууллага цагдаагийн байгууллагатай хамтын ажиллагаагаа сайжруулах хэрэгтэй байна. Банкууд ч цагдаагийн байгууллагатай хамтрах шаардлага бий. Жишээ нь залилуулсан хүн манайд ханддаг. Кодыг нь авахаар банк руу хандахад 7-10 хоногийн хугацаа авна. Энэ хугацаанд өнөөх мөнгө нь долоон уул даваад алга болчихож байгаа юм. Банк руу шууд хандаад л дансыг нь түгждэг бол халуун мөрөөр нь илрүүлэхэд дөхөм болж ирнэ.

Сүүлд нь хэлэхэд хүн биедээ бэлэн мөнгө авч явахаа больсон. Үүнтэй холбоотойгоор хүний дансан дахь мөнгийг нь яаж авах талаар гэмт этгээдүүд тархиа гашилгах болсон. Иргэд маань хувийн мэдээллээ бусдад дамжуулах, данснаасаа мөнгө гаргахдаа болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Бага хүүтэй барьцаагүй зээлийн мэдээ сонсоод л юу юуны духанд хүрэлгүй урьдчилгаа шилжүүлж болохгүй. Барааг нь хараагүй хүний данс руу шууд мөнгө шилжүүлдэг итгэмтгий байж болохгүй гэдгийг дахин онцолъё. Эрх зүйн мэдлэгтээ анхаарах хэрэгтэй байна.

Сүүлийн арван жилийн статистик, үзүүлэлтээр шүүхээр шийдвэрлэсэн иргэний хэргийн хоёрдугаар байрт гэр бүлийн маргаан орж байна гэх судалгааг Иргэний хэргийн шүүхээс гаргажээ. Шийдэгдэж буй нийт хэргийн 12 хувийг гэр бүлийн холбогдолтой хэрэг маргаан эзэлж байна гэсэн үг. Ганцхан сарын хугацаанд л гэхэд 389 хос гэрлэлтээ цуцлуулдаг гэх тоон мэдээлэл байна. Өнгөрсөн оны сүүлийн хагаст л гэхэд 1743 хос гэрлэлтээ цуцлуулжээ. Энэ нь архидалт, хүчирхийлэл, үнэнч бус байдал, удаан хугацаанд тусдаа амьдарсан гэх зэрэг шалтгаантай байсныг Улаанбаатарын их сургуулийн Гэр бүл, сэтгэл судлалын тэнхимийн эрхлэгч, доктор, дэд профессор Б.Оюун-Эрдэнэ онцолж байна.

Энд нэг асуудал анхаарал татсан нь ганц бие малчин залуустай хэсэг хугацаанд хамт амьдарч гэрлэлт батлуулаад гэр бүлээ цуцлуулж хөрөнгө хуваах үзэгдэл түгээмэл гарах болж. Хохирогчдын тоо ч хэдэн зуугаар хэмжигдэж байна. Хохирогчдын төлөөллийн хэлж байгаагаар хамт жил орчим амьдраад л гэрлэлтээ цуцлуулах асуудал хөндөгдөж эхэлдэг гэнэ.

Төв аймгийн Эрдэнэ сумын хоёрдугаар багийн малчин Л.Янжмаатай ярилцлаа. Тэд бага хүүгийн хамт мал маллаж амьдардаг. Одоогоос яг хоёр жил гаруйн өмнө хүү нь өөрөөсөө ахимаг настай эмэгтэйг гэртээ дагуулж очсоноор асуудлын суурь тавигджээ. Бэр нь салах өргөдлөө өгснөөр хөрөнгөө хуваахаар болсон байна.

-Таны хүүд тохиолдсон асуудлын талаар тодруулахгүй юу. Бусдад сэрэмжлүүлэх үүднээс тантай холбогдсон юм?

-Манайх ам бүл дөрвүүлээ. Хүү, охин хоёртой. Охин маань хотод амьдардаг. Нөхөр бид хоёр хүүтэйгээ малаа хараад амьдардаг. Бид хоёр нас өндөр болохоор хэдэн зуун малд түүртээд байх болсон. Хүү маань бараа болж хамт амьдардаг юм. Хүү маань одоо 28 нас хүрч байна. 25 наснаас хойшоо бол гэртээ байхаасаа байхгүй нь түгээмэл болдог юм билээ. Хань ижил л хайж байгаа бололтой, байн байн сумын төв яваад байх болсон. Ингэж явахдаа нэг орой өөрөөсөө хэд эгч байрын эмэгтэйг дагуулаад ороод ирсэн. Ковидын хөл хорио гайгүй болоод удаагүй байсан үе. Бид хоёр ч хүү минь хань ижилтэй болох нь гээд тэр хавьдаа л хөл хөөр болж, хонь гаргаж шинэ шөл гаргаад бэрээ хүлээж авсан.

-Ингээд юу болов?

-Удсан ч үгүй шинэ гэр бариад л ганц хүүдээ хоттой малаа таслаад өглөө. Хөгшин бид хоёр ч малын хөл гүйцэхээ больсон тул дийлэнх малаа хүүдээ өгсөн л дөө. Удсан ч үгүй хүү маань малын “А” данстай болно гээд л сум руу яваад байх болсон. Тасалсан малаа өөрийн нэр дээр шилжүүлсэн. Нөхөр бид хоёр ч хөндлөнгөөс хүүхдийнхээ амьдралд оролцоод байдаггүй. Бэр гуйна гээд бэлтгээд л байлаа. Хүү маань ч ковид гайгүй болог гээд хойшоо суугаад л байсан. Бид хоёр ч худтайгаа танилцах гээд хүлээгээд байдаг. Сүүлдээ ч охиноо айлд өгчихөөд араас нь сураг чимээ болохгүй байхад нь гайхаж л суулаа. Төд удалгүй өнөөх бэр маань харагдахаа больсон. Хүүгээс асуухад эмчилгээнд явсан, удахгүй ирнэ л гэдэг. Ирсэнгүй. Гэтэл хүүг маань шүүх, цагдаа ээрээд байх болсон. Гайхаад хүүгээсээ асуутал эхнэр салсан, малаа хуваахаар боллоо гэж хэлж байсан. Бид ч гайхаад сумын цагдаа, шүүхээр явахад гэрлэлт цуцлуулах өргөдлөө өгөөд шийдүүлчихсэн байсан. Хүү маань тухайн эмэгтэйтэй гэрлэлтээ баталгаажуулахдаа гэрчээр найзыгаа дуудсан байна лээ.

Тухайн найзынх нь хэлж байгаагаар бол тэр эмэгтэйтэй фэйсбүүкийн танилцах зараар холбогдоод л гэртээ дагуулаад ирсэн юм билээ. Ингэж жил хүрэхгүй хугацаанд хамт байгаад л насаараа хөдөлмөрлөсөн буяныг маань авах дээрээ тулчихаад байна. Хөрөнгө хуваах шүүхийн шийдвэр нь ч гарчихсан. Одоо яахаа мэдэхгүй байна. Хүүд маань хань болох хүн хөдөөд бараг байхгүй. Бүгд л хот руу явчихсан. Арга ядаад л тийм хүмүүстэй танилцаад өнөөх нь хөрөнгө хуваагаад алга болсон. Судлаад үзэхэд ийм хэрэг түгээмэл болжээ. Энэ төрлийн хэрэг маргаанаар дагнаж ажилладаг өмгөөлөгчид хүртэл байдаг юм байна. Хүү маань бидэнд хэлэхгүй чимээгүй явсаар асуудлыг хүндрүүлчихэж.

Сэрэмжлүүлээд хэлэхэд, малтай хүмүүстэй хамт амьдраад хөрөнгө хуваадаг эмс танилцах группүүдэд хүлээж байдаг юм байна. Тэд уулсын мухарт уйдаж байгаа залуусыг ашиглаж итгэлийг нь олж аваад гэрлэлт батлуулаад л малаас нь хуваагаад ор сураггүй алга болдог. Одоо хүү маань гэрийн бараа ч харахгүй, энэ тэрүүгээр яваад байна. Залуу хүүхэд сэтгэлээр унаж байгаа шүү дээ. Тэр эмэгтэй хүүгийн маань амьдралыг орвонгоор нь эргүүлчихлээ

“MONGOLSAT”-ын зүгээс шинэ үйлчилгээ нэвтрүүлжээ. Тэдний зүгээс Монгол орны хаанаас ч гурвалсан үйлчилгээ хүлээж авах боломжийг хэрэглэгчдэдээ санал болгож байгаа аж. Тодруулбал хиймэл дагуулаар дамжуулж өргөн нэвтрүүлгийн олон суваг үзэх, суурин утсаар ярих, интернэт хэрэглэх боломжийг нээж өгчээ. Өөрөөр хэлбэл эх оны хойд хязгаар Монгол Шарын давааны өвөрт хаваржиж буй малчин өрх Монгол сатынтавганантеныг ашиглаж хотын төвийн өрхтэй ижил хэмжээнд мэдээлэл хүлээн авч болох нь. Утсаар ярихын тулд сүлжээтэй суурин барааддаг хоцрогдсон тогтолцоог халахаар дээрх үйлчилгээг нэвтрүүлжээ. Шинээр нэвтрүүлээд буй үйлчилгээний талаар “Монгол сатнетворкс” ХХК-ийн дэд захирал Ц.Дөлгөөнтэнгистэй ярилцлаа.

---

-Монгол сатын зүгээс хэрэглэгчдэдээ шинээр гурвалсан үйлчилгээг санал болгож байгаа юм байна. Хаанаас ч интернэтэд холбогдох боломжийг нээж өгч байна гэв үү?

-Бидний зүгээс “Нүүдэл” үйлчилгээг гуравдугаар сарын 15-ны өдөр нэвтрүүлсэн. Одоогоор хэрэглэгчдэд мэдээлэл хүргээд явж байна. Үүнийг товчхон хэлэхэд интернэт, телефон утас, телевизийн үйлчилгээ хиймэл дагуулаар дамжиж хэрэглэгчдэд хүрнэ гэсэн үг. Үүний гол давуу тал нь Монгол орны хаанаас ч интернэтэд холбогдоод, телевизийн олон суваг хүлээж авах боломж бүрдэж байгаа юм. Гар утасны сүлжээ хүрээгүй байршлаас л интернэт хэрэглэж, утсаар хаашаа ч холбогдох боломж бүрдэж байна. Жишээ татаад хэлэхэд хилийн хязгаар нутагт ч тэр, Алтайн өвөр говьд ч хаваржиж буй малчин өрх гэрийн гаднах жижигхэн тавган антенаараа дамжуулаад л телевиз, интернэт, суурин утасны гурвалсан үйлчилгээг авах боломжтой болсон. Сансрын хиймэл дагуулаар дамжиж байгаа учраас гар утасны сүлжээ хүрээгүй газраас л гурвалсан үйлчилгээг хүлээж авна гэсэн үг.

-Нийслэлээс алслагдсан малчин өрх энэ үйлчилгээг хаанаас яаж авч болох вэ. Танай салбар 21 аймагт бий юу?

-Эхний ээлжинд Улаанбаатарт байрлах төв оффисоороо дамжуулж хэрэглэгчдэд хүргэж ажиллаж байна. Сонирхсон хэн бүхэн Монгол сатын төв оффис дээр ирж гэрээ байгуулаад тоног төхөөрөмжөө суурилуулах заавраа аваад явж болно. Гурвалсан үйлчилгээг гэртээ суурилуулахад Монгол сатын кабелийн антен тохируулахтай яг ижилхэн. Үүнийг гэртээ суурилуулахад мэргэжлийн инженер байх шаардлагагүй. Угсрах зөвлөгөөгөө авч очоод л гэрийнхээ гадаа суурилуулна. Энэ үйлчилгээг хэрэглээнд нэвтрүүлээд удаагүй байгаа ч хэрэглэгчид зогсоо зайгүй сураглаж байна.

-Гурвалсан үйлчилгээг хүлээж авах төхөөрөмж нь ямар үнэтэй вэ?

-Технологи нь хиймэл дагуулаар дамжиж байгаа учраас шилэн кабель, гар утсаар дамжуулж үйлчилгээ үзүүлж байгаа байгууллагуудыг бодвол өртгийн хувьд бага зэрэг өндөр тусч байна л даа. Бидний зүгээс гаднаас түрээсэлж хүлээж авч байна. Энэ бүхний өртөг, зардлыг шингээгээд хамгийн боломжийн үнийг л хэрэглэгчдэдээ санал болгож байгаа юм. Гол давуу тал нь энэ үйлчилгээг Монгол орны хаана ч ашиглах боломжтой. Хэрэгцээтэй үед датагаа аваад л интернэт ашиглана. Гурвалсан үйлчилгээний иж бүрдэл төхөөрөмж маань 3 сая 391 мянга төгрөгийн үнэтэй.

Энэ нь айл өрхийн хэрэглээнд зориулсан. Үүнийг нэг удаа худалдаж аваад л хэрэглээд явна гэсэн үг. Одоогоор манайхаас хот айл, өнөр айл гэсэн хоёр багцыг хэрэглэгчдэд санал болгож байгаа. Нэг нь сарын 180 мянган төгрөгийн үнэтэй. Нөгөөх нь сард 80 мянган төгрөг төлөөд гурвалсан үйлчилгээ авах боломжтой. Дээрх багцыг дата, гар утасны нэгж, телевизийн сувгийн үйлчилгээ дагалдана. Үнээсээ шалтгаалаад өөр хоорондоо ялгаатай. Нүүдэл үйлчилгээг хэрэглээнд нэвтрүүлсэнтэй холбоотойгоор манайхаас бүтэн жилийн хугацаанд сар бүр 3GB дата хэрэглэх, өргөн нэвтрүүлгийн 23 суваг үзэх, 3000 нэгж бэлэглэж байгаа. Энэ дата дуусвал гар утаснаасаа хэрэглээнд тохирсон датагаа худалдаад авах боломжтой.

-Дата нь ямар үнэтэй вэ?

-Датаны тухайд хоногоосоо хамаараад үнэ нь өөр өөр. Жишээ нь гурав хоног хэрэглэх 1GB дата л гэхэд 10000 төгрөг. 25 хоног хэрэглэх 10 GB дата 80000 төгрөг. Гар утсандаа Монгол сатын аппликейшн татаад хэрэглээндээ тохирсон дата худалдаад авчихна. Гэхдээ багцад дагалдах дата дууссан тохиолдолд л нэмэлт дата авна гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Гурвалсан үйлчилгээг хэрэглээнд нэвтрүүлсэн өрх сард ойролцоогоор хэдэн төгрөг төлж үйлчилгээ авах вэ?

-Өөрийнхөө хэрэглээнд тохируулна гэвэл манайхаас санал болгож буй 80000 төгрөгийн багцыг сонгож болно. Үүнд 10GB дата, 5000 нэгж, 997 дугаар сувгийг үзэх эрх дагалдана. Тухайн хэрэглэгч хэрэглээгээ үүнд тохируулаад явахад илүү зардал гарахгүй гэж ойлгож болно.

-Малчин иргэдийн тухайд спорт тэр дундаа үндэсний бөхийн төрлийг шимтэж үздэг. Одоогоор үндэсний бөхийг зөвхөн Premier sports сувгаар нэвтрүүлж байна. Малчид маань амралтын өдрийн бөхийн барилдааныг Монгол сатаар дамжуулж хүлээж авах ямар боломж байна вэ?

-Манайх одоогоор Premier sports сувгийг монгол саттай холбохоор харилцаанд ороод явж байна. Удахгүй Монгол сатаар дамжуулах Premier sports суваг гарах байх аа. Ингэснээр хөлбөмбөгийн аваргуудын лиг, английн премьер лиг, NBA-ийн тоглолтуудыг цаг алдалгүй шууд хүлээж авах боломж бүрдэнэ. Мэдээж үндэсний бөхийн барилдаануудыг хүлээж авч үзэх боломжтой болно.

-Гурвалсан үйлчилгээг хүлээж авахад router хэрэг болно. Эрчим хүчгүй нөхцөлд энэ асуудлыг яаж шийдэх вэ?

-Нарны зайндаа холбоно. 12-оос 220 вольт болгох хувиргуурыг хөдөөгийн айл бүр хэрэглэгддэг болсон шүү дээ. Нарны зайндаа холбоод л хөргөгчөө залгаад, зурагтаа хардаг болсон. Үүндээ router холбоод л гурвалсан үйлчилгээгээ хүлээж авч болно. Ингэснээр интернэтэд холбогдохын тулд заавал сүлжээтэй газар хайж сумын төв бараадах биш, хязгаар нутагт байгаа хэн бүхэн дэлхий нийттэй хөл нийлүүлэх боломж бүрдэж байгаа юм. Энэ үйлчилгээг нэвтрүүлснээр утгаараа цахим үндэстэн болоход том алхам ойртлоо гэж манай зүгээс харж байгаа юм. Тэр замыг нь бид тодорхой хэмжээнд засаж өглөө.

Дээр дооргүй цахим үндэстэн гэж ярьж байгаа ч малчид маань харилцаа, холбооны дэд бүтцээс хаягдаж, үлдчихээд байлаа шүү дээ. Бидний үндсэн зорилго тэр улсад л хүрэх байсан. Мэдээллээс хоцрохгүй хамт хөгжих боломжийг нь бүрдүүллээ. Малынхаа бэлчээрээс л хаана ч байгаа ах, дүүстэйгээ холбогдож болох нь. Харилцаа холбооны дэд бүтцээс хаягдсан залуус маань хот сууриныг барааддаг жишиг тогтоод байлаа. Монгол сатыг хэрэглэснээр энэ үзэгдэл цэгцэрнэ гэж харж байна даа.

-Монгол сатын даац ямар вэ. Нийт малчдын хэдэн хувийг хангах боломж та бүхэнд байна вэ?

-Тооцоо судалгаагаа хийгээд гаргасан л даа. Цаашид ч илүү өргөтгөөд явах бүрэн боломжтой. Сүүлд нь хэлэхэд хэрэглэгч 3 сая 391 мянга төлж төхөөрөмж аваад эхний 12 сарын хугацаанд ямар нэгэн багц авахгүйгээр хэрэглээд явах боломжтой. 13 дахь сараасаа 80000 болон 180000 төгрөгийн багцаас сонголт хийнэ. Тодотгоод хэлэхэд урамшуулалд 3GB дата, 3000 нэгж дагалдаж байгаа.

Мэдрэлийн эмч О.Соёмботой ярилцлаа.

---

-Хаврын улиралд хүний сэтгэл зүй, мэдрэлд өөрчлөлтүүд ордог. Манайхан үүнийг хаврын синдром гэж нэрлэх нь түгээмэл. Энэ нь юунаас бий болдог вэ?

-Улиралд нөлөөт эмгэг гэж байдаг. Энэ эмгэг нь дан ганц хаврын улиралд илэрдэггүй. Онцлогоо дагаад бүх улиралд хүний сэтгэцэд өөрчлөлт ордог. Улиралд нөлөөт эмгэгийн нэг хэсэг нь хайдаг юмаврын синдром гэж ойлгож болно. Яагаад хаврын улиралд синдром илүү илэрдэг вэ гэхээр энэ үед нарны гэрэл илүү их тусдаг. Хоёрдугаарт цаг агаар харьцангуй дулаарч гэрлийн нөлөөнөөс болж хүний бие организмд тодорхой нөлөөллийг бий болгодог юм.

Хүний биед биологийн цаг буюу био хэмнэл гэж байдаг. Био хэмнэл нь гадаад орчин өөрчлөгдөх бүрт бие өөрөө өөрийгөө түүнд зохицуулж явдаг. Энэ нь биологийн хэмнэл, цагийн зохицуулга алдагдсантай холбоотойгоор улирал бүр харилцан адилгүй илэрч байдаг юм.

Хаврын синдром нь гуравдугаар сард илүү их мэдрэгддэг. Улиралд нөлөөт эмгэгийн гол шинж бол сэтгэцийн үйл ажиллагаанд маш их нөлөө үзүүлдэг. Сэтгэцийн үйл ажиллагаанд өөрчлөлт үзүүлж байгаа нь хүний дотоод шүүрлийн үйл ажиллагааг зохицуулдаг гипоталамус, боргоцойт булчирхайтай холбоотой. Өвлийн улиралд шөнө урт, өдөр богиносдогтой холбоотойгоор хүний биед мелатонин гэх гормон их ялгарч, серотонин буюу баяр баяслын гормоны хэмжээ багасчихдаг. Хавар болох үед багассан байсан серотонин ихсэж тодорхой түвшинд очих үед хүний сэтгэл зүйн өөрчлөлт ихээр илэрдэг

-Хаврын синдромын шинж тэмдэг нь яаж илэрдэг юм бэ. Энэ нь манайд хэр түгээмэл байна вэ?

-Илрэх гол шинж тэмдэг нь их ядарна. Өдрийн цагаар нойр их хүрнэ. Үүнтэй холбоотойгоор уур уцаартай болж ирдэг. Огцом уурлана. Энэ нь хүндэрвэл сэтгэл гутралын хэлбэрээр илэрдэг.

-Хаврын синдромтой холбоотойгоор хүний сэтгэцэд өөрчлөлт ордог нь ямар учиртай юм бэ?

-Сэтгэцийн өөрчлөлттэй болж байгаагийн хамгийн анхны шинж тэмдэг бол нойрны хямрал. Нойрны хямрал нь цаашлаад хүнийг уур уцаартай болгож, орчин тойрондоо дургүй болж, ядарч сульдана. Ийм учраас хүн нойрны маш сайн зохицуулалттай байх хэрэгтэй. Шөнийн цагаар авч чадаагүй нойрыг өдрийн цагаар хэдэн цаг унтаад ч авч чадахгүй. Тогтсон цагт унтаж байх нь маш чухал.

-Энэ төрлийн эмгэг манайд хэр түгээмэл байна вэ?

-Улирлын өөрчлөлтөөс гадна цар тахалтай холбоотойгоор хүмүүсийн нойр өөрчлөгдсөн. Хөл хорионы үед манайхан унтахаа больчихсон байсан. Манайхаар үйлчлүүлсэн хүмүүсийн олонх нь нойрны хэмнэл өөрчлөгдсөнтэй холбоотойгоор сэтгэцэд асуудал бий болсон байгаа юм. Хаврын синдром л гэсэн үг шүү дээ. Энэ төрлийн эмгэг зөвхөн насанд хүрэгчдэд бус хүүхдүүдэд ч илэрч байна. Нойроо зохицуулж чадахгүй байгаатай л шууд холбоотой л доо.

-Хаврын синдромоор өвчилсөн хүнтэй яаж харьцахад асуудал тулгардаг шүү дээ. Яаж харилцах нь зөв юм бэ?

-Тайван л байлгах нь чухал. Энэ үеэ даван туулахын тулд эм уухаас илүү амьдралын хэв маяг, дадал зуршлаа өөрчлөх ёстой. Тогтсон цагт эрт унтаж сурах хэрэгтэй. Мөн цонхон дээр нар сайн тусаж байгаа үед нар руу хараад цонхон дээр суулгах нь зөв. Энэ нарны туяа эмчилгээ нь хаврын синдромыг эмчилдэг гол эмчилгээ болдог. Өдрийн цагаар тодорхой хугацаанд гадуур алхаж нарны гэрлийг өөртөө шингээх хэрэгтэй. Гэрлийг өөртөө шингээснээр толгой дотор явагдаж байгаа био химийн урвал тэнцвэрждэг. Бүр хурц хэлбэрээр илэрсэн хүмүүст эмнэлгийн үйлчилгээ шаардлагатай. Эмийн эмчилгээ хэрэгтэй гэсэн үг.

-Ядрах, нойргүйдэх зэрэг шинж тэмдгүүд илрэхэд хүн хаана хандахаа төдийлөн мэддэггүй шүү дээ. Хурц хэлбэрээр илрэхээс нь өмнө ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай вэ?

-Нойргүйдэл, архаг ядаргаа, сэтгэл түгшилт, сэтгэл гутрал, тайлбарлаж боломгүй зовиур шаналгаа, буруу дадал зуршилтай холбоотой асуудлууд байвал Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн 1800-2000 утсанд хандаж 24 цагаар мэдээлэл авч болно. Тухай бүрт нь зөвлөгөө аваад явахад хүндрэлээс сэргийлж болно. Дахин онцлоход хүнд нойр маш чухал.

Тэр шөнийн нойр. 22:00-02:00 хоорондох нойрыг ямар ч амин дэмээр нөхөх боломжгүй. Унтаж амрах л хэрэгтэй. Үүний тулд 22:00 цаг гэхэд амрах нь таныг архаг ядаргаа, хаврын синдромоос бүрэн сэргийлнэ. Хөдөлмөрийн бүтээмж ч тэр хэрээр ахина. Сүүлийн үед ийм эмгэг хүүхдүүдэд түгээмэл илэрч байгаа нь эцэг эхчүүдийн шүдний өвчин болж байна.

ЦЕГ-аас бусад байгууллагуудтай хамтарч тээврийн хэрэгслийн яндангаас ялгарч буй бохирдуулах бодисын хэмжээг судалжээ. Ингэхдээ үйлдвэрийн яндантай, БНХАУ-д үйлдвэрлэсэн дуураймал яндантай, эсхүл яндангүй гэсэн гурван төрлийн нөхцөлөөр хэмжиж, харьцуулсан байна.

Хэмжилтийн үр дүнгээс үзэхэд үйлдвэрийн яндантай тээврийн хэрэгслээс агаарт хаягдах СО (нүүрстөрөгчийн дутуу исэл)-ийн хэмжээ бага эргэлттэй үед яндангүй тээврийн хэрэгслээс хаягдаж буй хэмжээнээс 4.5 дахин бага гэх үр дүн гарчээ. Мөн БНХАУ-д үйлдвэрлэсэн дуураймлаас 3.2 дахин бага байсан бол их эргэлттэй үед СО (нүүрстөрөгчийн дутуу исэл) үйлдвэрийн яндангаас ялгарах хэмжээ яндангүй тээврийн хэрэгслээс 6.8, дуураймал яндангаас 4.3 тус тус бага ялгаралтай байсан гэнэ.

НС буюу нүүрс-ус төрөгчийн хувьд бага эргэлттэй үед огт яндангүй тээврийн хэрэгслээс хаягдах хэмжээнээс найман хувиар, БНХАУ-д үйлдвэрлэсэн дуураймлаас 12,6 хувиар, их эргэлттэй үед үйлдвэрийн яндангаас ялгарах хэмжээ яндангүй тээврийн хэрэгслээс 10 хувиар тус тус бага, Хятад дуураймал яндангаас 1.6 дахин бага ялгаралтай байжээ. Дээрх судалгаа үйлдвэрийн яндангүй приус маркын тээврийн хэрэгсэл агаарт ямар хэмжээний хор хохирол учруулж байгааг харуулж байна. Өнөөдөр улсын хэмжээнд 1.2 сая автомашин хөдөлгөөнд оролцож байна. Үүнээс Улаанбаатар хотод 676 мянган буюу 53.7 хувь орон нутагт 582 мянга буюу нийт автомашины 46.3 хувь нь нь замын хөдөлгөөнд оролцож байна.

Үүнээс нийслэл хотын хэмжээнд хөдөлгөөнд оролцож буй автомашины 10.5 хувь нь буюу 133 мянган нь “Приус” маркийн тээврийн хэрэгсэл.

Тодруулбал:

Toyota Prius -20 маркийн тээврийн хэрэгсэл 67.456 буюу 50.6 хувь,

Toyota Prius-30 маркийн тээврийн хэрэгсэл 50.631 буюу 38.0 хувь,

Toyota Prius-40 маркийн тээврийн хэрэгсэл 15.148 буюу 11.3 хувийг эзэлж байгаа юм. Эдгээрийн хэд нь үйлдвэрийн яндантай, хэд нь хятад яндан суурилуулаад агаар бохирдуулаад явж байгааг одоогоор нарийвчилж тооцоолох боломжгүй байгаа юм байна.

Саяхан ЦЕГ-аас автомашины нүүрсэн яндан хулгайлах гэмт хэрэг үйлддэг дөрвөн бүлэг, 13 этгээдийг илрүүлэн баривчилж, шалгалтын ажиллагааг явуулж байна. Гэмт этгээдүүд 2022 оны арваннэгдүгээр сараас хойш энэ төрлийн 45 гэмт хэрэг үйлдсэн болох нь шалгалтын явцад тогтоогджээ. Уг бүлэг этгээд нь гэмт хэрэг үйлдэхдээ өөрийн эзэмшлийн болон автомашин түрээсэлдэг аж ахуй нэгж, хувь хүнээс автомашин түрээслэн хуурамч улсын дугаар ашиглан нийслэлийн гудамж, талбай, автомашины ил зогсоолд байршуулсан “Приус” маркийн тээврийн хэрэгслийг сонгож нүүрсэн янданг нь хулгайлдаг байсан гэнэ.

Мөн хулгайлсан нүүрсэн янданг худалдан авдаг гэх найман этгээдийг мөнгө угаах төрлийн гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгаж байгаа юм байна. Нүүрсэн яндангийн хулгайч этгээдүүд гол төлөв “Приус” 20 маркийн тээврийн хэрэгслийг сонгож янданг нь хулгайлдаг талаар ЦЕГ-аас онцолж байна. Зарим тохиодолд “Приус” 30-ийн янданг авах нь байдаг гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, энэ зах зах зээлд “Приус” 20 болон 30-ын яндан л эрэлттэй байдаг юм байна.

Шалтгааныг “Болор” авто засварын инженер Л.Даваахүүгээс тодрууллаа.

-Танаас “Приус” маркийн тээврийн хэрэгслийн үйлдвэрийн яндангийн талаар тодруулах гэсэн юм. Үйлдвэрийн янданг хулгайлах тохиолдол түгээмэл гарах юм. “Приус”-ийн яндан үнэ хүрч байгаа шалтгаан нь юу вэ?

-Нүүрсэн яндан гэдэг нь автомашины катализатор. Энэ нь дотроо хатуу ган болох цагаан алт, паллади, хөнгөн цагааны исэл зэрэг үнэт металл агуулдаг учраас түргэн хугацаанд азотын ислийн долоон нэгдэл, угаарын хий, нүүрстөрөгчийн ялгаруулалтыг багасгах зориулалттай.

Нүүрсэн янданд цагаан алттай маш нарийн технологи бүхий яндангийн нүүрсэн шүүлтүүр байдаг. Энэ нь төрөл бүрийн хорт хий, тэр дундаа хүхрийн хийг шүүх үүрэгтэй. Энэ нь л хүмүүсийн шуналыг хөдөлгөдөг хэрэг л дээ. Ийм үйлдвэрийн янданг нь авчихаар хөдөлгүүрийн утааг дутуу шүүнэ. Хүхрийн хий агаарт ялгарна гэсэн үг. Хүний эрүүл мэндэд асар хортой. Яг үүний талаар бол эрүүл мэндийн чиглэлийн хүн илүү тодорхой тайлбарлах болов уу. Үүний хор уршиг хэдэн жилийн дараа л илүү тодорхой илрэх болов уу гэж хардаг. Гудамжаар дүүрэн саажилттай хүүхдүүдтэй болох вий гэж санаа зовдог юм.

-Нүүрсэн янданг задлаад урагш нь экспортлоод байгаа харагддаг?

-Хятадууд агаарын бохирдол, утаатай тэмцэх зорилгоор замын хөдөлгөөнд утаа их хаядаг автомашин оролцуулахгүй байх, нэг бол өндөр торгууль тавих хуультай. Япон автомашины яндангийн шүүлтүүрт шаардлагатай бүх элемент байдаг учир маш сайн шүүдэг. Урд хөршид үйлдвэрийн яндан эрэлттэй болсон шалтгаан нь товчхондоо ийм. Нэг яндан дангаараа бараг таван сая төгрөгийн ханштай ч Японоос дангаар нь авахад хэцүү. Ингээд л Монголоос авч, оргиналь янданг хятад яндангаар солиод зөрүүнд нь цөөхөн хэдэн төгрөг өгч байна. Бид өөрсдийн машинаа тоноод л эрүүл мэндээ эрсдэлд оруулж байна л даа.

-Зөвхөн “Приус”-ийн нүүрсэн янданг онцолж хулгайлж байгаа нь ямар шалтгаантай юм бэ. Японд үйлдвэрлэсэн олон машин байна шүү дээ. Тэр бүрийн яндан алдагдлаа гэж дуулаагүй юм байна?

-Урд зах зээлд “Приус” 20-ийн нүүрсэн яндангийн орц л эрэлттэй байдаг. Зарим тохиолдолд 30-ийнх. Энэ нь орц найрлагатай л холбоотой. Энгийнээр тайлбарлавал 2008-аас өмнөх онд үйлдвэрлэгдсэн “Приус”-ийн нүүрсэн яндангийн орц л урд хөршийн зах зээлд эрэлттэй. Тэгээд л бид бие биенийхээ нүүрсэн янданг сугалж, задлаад урагш нь гаргаад байгаа юм.

-Гааль дээр шинэ машин буухад л янданг нь сольчих тохиолдол байдаг юм билээ. Үйлдвэрийн янданг дуураймал яндангаас яаж ялгах вэ?

-Энгийн нүдээр хараад ялгахад амар биш л дээ. Үйлдвэрийн янданд нунтаг үнс шиг бодис бий. Үүгээрээ л ялгаатай. Суурилуулсан байхад нь ялгах бараг боломжгүй” гэв.

Энэ төрлийн гэмт хэргийг судлаад үзэхэд нүүрсэн янданг задлаад нүүрсэн шүүлтүүрийг нь авч хилээр гаргадаг талаар ЦЕГ-аас мэдээлж байна. Нүүрсэн яндангийн зах зээлийн ханш одоогоор 1.2 саяас 3.6 саяын хооронд хэлбэлзэж байгааг нь цахимд нүүрсэн яндан авах зар байршуулсан ченжүүдийн мэдээллээс харагдаж байна.

Нүүрсэн яндангийн хулгайн асуудал зөвхөн манайд нүүрлэсэн асуудал биш бөгөөд сүүлийн дөрвөн ч жилийн хугацаанд олон улсад гарах болсон гэнэ. Тэд бүгд БНХАУ-ын зах зээл рүү шингэдэг.

Хөдөлмөрийн баатар, мэргэжлийн сумогийн их аварга Хакухо Мөнхбатын Даваажаргалын зодог тайлах ёслолын ажиллагаа өнгөрсөн бямба гаригт Японд болов. Үйл ажиллагааны талаар, сумо бөхийн тайлбарлагч, Zogii.mn сайтын эрхлэгч Ш.Оюунбаатартай ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн амралтын өдөр мэргэжлийн сумогийн их аварга М.Даваажаргалын зодог тайлах ёслол боллоо. Энэ ёслолын ажиллагаанд та оролцсон. Хүндэтгэлийн арга хэмжээ ямар болов. Танд ямар сэтгэгдэл үлдэв?

-Өргөн цар хүрээг хамарсан сайхан арга хэмжээ боллоо. Японы хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд бүгд цуглаж. Оролцож байгаа эрхмүүдийг харахад энэ цагийг эзэлсэн их аваргын зодог тайлах ёслол олон улсын анхаарлын төвд байгаа нь анзаарагдлаа. Монгол Улсаас 400 гаруй зочид зодог тайлах арга хэмжээнд оролцсон. Аваргын зодог тайлах үйл ажиллагааны үеэр Монгол Улсын төрийн дууллыг гавьяат жүжигчин Г.Ариунбаатар сумогийн ордонд эгшиглүүлсэн нь онцгой сэтгэгдэл төрүүллээ. Ордонд цугласан олон босож хүндэтгэл үзүүлж байгаа нь үнэхээр бахархмаар. Түүнчлэн аваргын охины хэлсэн үгс, сүүлийн барилдаанаа хүүтэйгээ хийгээд буусан мөч гэх мэтчилэн сэтгэл хөдөлгөсөн явдлуудаар дүүрэн үйл ажиллагаа болсон. Аваргын охин нь “Аавынхаа үсэнд хүрч болдоггүй байлаа. Одоо аав минь үсээ авахуулж байна. Толгойг нь илж эрхлүүлж болох нь” гэж хэлсэн нь ордонд цугласан олонд онцгой сэтгэгдэл төрүүлсэн.

-Энэ үйл ажиллагаанд Монгол, Японы талаас өндөр ач холбогдол өгч байна. Ерөнхий сайдын нэрэмжит цомыг М.Даваажаргал аваргад үүрд хадгалуулахаар дурсгаж байна лээ.

-Японы талаас ч, Монголын талаас ч өндөр ач холбогдол өгч байна лээ. Мэргэжлийн сумогийн түүхэнд дээд амжилт тогтоосон гэдэг утгаараа ийн хүндэтгэх нь зүйн хэрэг болов уу. Энэ үйл ажиллагаа олон улсын анхаарлын төвд байснаас харвал Мөнхбатын Даваажаргал гэдэг хүн олон улсад тод од гэдэг нь харагдлаа. Аваргын үсэнд хүндтэй хүмүүс хүрсэн. Яг энэ ажиллагаанд нь 280 орчим хүн оролцож байна лээ. Монгол Улсын Засгийн газрыг төлөөлж Б.Бат-Эрдэнэ сайд оролцож Ерөнхий сайдын нэрэмжит цомыг М.Даваажаргал аваргад үүрд хадгалуулахаар батламжийн хамт гардуулсан. УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд асан М.Энхболд, Сү.Батболд, Хөдөлмөрийн баатар Н.Жанцанноров, Э.Бадар-Ууган нарын алдартай хүмүүс хүндэтгэлийн арга хэмжээнд оролцож байна. Ерөнхий сайдын нэрэмжит цомыг анх М.Энхболд санаачилж гаргаж байсан юм билээ. Нутгийн дүүдээ зодог тайлах ёслолынх нь үеэр гардуулсан нь сайхан сэтгэгдэл төрүүллээ. Цаашид өөр цом санаачилж түрүү бөхчүүдэд гардуулаад явах байх. Миний тухайд өмнө нь хоёр ч удаагийн зодог тайлах ёслолын ажиллагаанд оролцож байсан. Сумогийн ордон хөл гишгэх зайгүй дүүрч байхыг би хараагүй. Энэ удаагийн үйл ажиллагаанд олон хүндтэй эрхмүүд цугласнаараа онцлог байлаа. Түүнтэй нэг цаг үед барилдаж явсан манайхны танил бөхчүүд бүгд оролцсон.

-Та олон жилийн турш М.Даваажаргал аваргын барилдааныг тайлбарлаж монголчуудад хүргэсэн. Их аваргын зодог тайлах ёслолд оролцож байхад онцгой сэтгэгдэл төрсөн байх. Аваргыг анх гарч ирж байхад нь л та тайлбарлаж байсан шүү дээ.

-Олон мянган жилийн түүхтэй энэ спортод үнэмлэхүй амжилт тогтоож, бүх рекордыг нь тогтоосон аваргаар бахархаж, омогшиж суулаа. 33 дахиа түрүүлж дээд амжилт тогтоосон өдөр нь аваргатай анх уулзаж өөрийн биеэр баяр хүргэж байлаа. 45 дахиа түрүүлээд зодог тайлж байна. Их бахархлаа. Аваргын барилдааныг олон жил тайлбарласан. Тайлбарлагч хүн бөхчүүдийн хэн нэгнийх нь талд орох нь зохимжгүй байдаг. Аваргын тухайд хэлэхэд бяр чадал, мэдрэмж төгс заяасан хүн. Барилдааны үеэр алдаа гаргана гэж бараг үгүй. Дээр нь тамирчны сахилга бат, ёс зүйн хувьд маш сайн. Тийм ч болохоор хатуу ёс жаягтай спортын оргилд гарсан гэж ойлгодог. Биеэ авч яваа байдал нь ч тамирчдад үлгэр жишээ болох тийм хүн гэж хувьдаа дүгнэдэг юм. Товчхондоо ингэж л тодорхойлно.

-Хүндтэй зочдын нэг нь Харүмафүжи М.Бямбадорж аварга байлаа. Ёслолын ажиллагааны үеэр аваргын чихэнд үг хэлээд нулимс унагаж байгаа харагдсан. Аваргууд юуны талаар ярьж дохё дээр нулимс унагав?

-Яг хажууд нь байгаагүй болохоор юу хэлсэн талаар нь хэн ч мэдэхгүй л дээ. Сүүлд Японы хэвлэлээс харахад Харүмафүжи “Нэгэн үед хамт барилдаж явснаараа бахархаж байна” гэж хэлсэн байна лээ. М.Даваажаргал, Д.Бямбадорж аваргуудын тухайд мэргэжлийн сумогийн дэвжээнд нэгэн цагт бие биенээ хурцалж явсан улс. Сайн өрсөлдөгч байсан тулдаа М.Даваажаргал аварга ийм хэмжээний амжилт үзүүлсэн болов уу. Сайн өрсөлдөгч байж өөрийгөө хурцалж илүү хол явсан биз ээ.

-М.Даваажаргал аварга сүүлийн барилдаанаа хүүтэйгээ хийгээд дохёноос бууж байна лээ. Энэ үйлдлийг та яаж харав?

-Ёслолын үеэр дохёд гурван хүүхэд гарч аваргатай барилдсан. Эхнийх нь дархан аварга Г.Өсөхбаярын хүү. Энэ хүү сумогийн ахлах сургуульд сурдаг. Хоёр дахь хүүхэд нь Хакухо аваргын төрсөн эгчийнх нь хүүхэд. Улсын начин Б.Батжаргалын том хүү нь л дээ. Ингээд хамгийн сүүлд ууган хүүтэйгээ барилдсан. Энэ үйлдлээс нь хүүгээ бөх болгох сонирхолтой байгаа юм болов уу гэж харсан. Хүүдээ мартагдахааргүй дурсамж үлдээсэн үйлдэл болсон байх.

-Аварга дэвжээнээс буухдаа юу хэлж байв?

-“Миний бөхийн амьдрал төгсгөл боллоо. Дараагийн амьдралдаа хөл тавьж байна. Энэ нь багш болж шавь бэлтгэх байх болно” гэж хэлж байна лээ. Аварга цаашид Мияагино дэвжээг удирдаж авч явна. Энэ дэвжээнээс олон залуус барилдаж байна. Сая нэг хүү макүүчита зиндааны 15-аас орж ирээд шууд түрүүлж байна лээ. Энэ бол мэргэжлийн сумогийн түүхэнд шинэ рекорд тогтоосон л үзүүлэлт болсон. Мияагино дэвжээнээс олон залуус сайн барилдах байх аа.

-М.Даваажаргал аварга 45 түрүүлж дээд амжилт тогтоогоод зодог тайллаа. Энэ амжилтад ойрын онд дөхөж очих бөх байна уу. Та яаж харж байна вэ?

-Ойрын хугацаанд ямар ч боломжгүй л дээ. Дараагийн хүн нь л 33 түрүүлсэн байгаа юм. Жилд зургаан тэмцээн болдог. Ингээд тооцоход 45 түрүүг гүйцэх хүн ойрын 10 жилд гарахгүй болов уу. Өрсөлдөөн ямар ширүүн болж байгаа билээ. Энэ дархалсан амжилтад ойртож очих хүн бараг л байхгүй болов уу даа.