Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Монгол бөхийн улсын тэргүүн тайлбарлагч, морь цоллооч Б.Цогтбаатартай ярилцлаа.

---

-Үндэсний их баяр наадам эхлэхэд хоёр долоо хоногийн л хугацаа үлджээ. Бөхчүүд ч наадмын бэлтгэлдээ гарсан байна. Олон жил бөхийн халуун гал тогоонд байсан хүний хувьд энэ баяр наадмын өнгийг яаж харж байна вэ?

-Бэлтгэл сургуулилт хэн сайн хийсэн нь л өндөр амжилт үзүүлдэг өнөө цагт илүү хөдөлмөрлөсөн нь цол ахина даа. Бөх жигдхэн хөгжсөн болохоор бэлтгэлээ сайн хийсэн хэн ч, ямар ч цолд хүрэх боломжтой. Тухайн жилийн заалны барилдаануудад сайн барилдсан бөхчүүд улсын наадмаараа амжилттай барилдах нь элбэг байдаг. Энэ жилийн тухайд дөрөвдүгээр сараас хойш бөхийн өргөөнд барилдаан зохиогдсонгүй. Хэн, ямар бэлтгэлтэй байгаатай танилцаж амжаагүй л явна. Энэ нь хэн, яаж барилдах бол гэсэн хүлээлт үүсгэж байна шүү.

-Өнгөрсөн жилийн наадмын бөхийн барилдаан олон жил яригдах онцлог үйл явдлуудаар арвин болсон. “Хөвсгөлийн хүчтэн” дэвжээнийхэн 10 жилийн дараа наадмын түрүү авсан?

-Жил жилийн наадам онцлогтой сайхан болдог. Сүүлийн үеийн үзэгчдийг байлдан дагуулж, олон жил түрүү бөхийн тааварт яригдсан харцага Ц.Содномдорж арслан цолд хүрсэн нь олныг баярлуулсан даа. Бөх сонирхогчид уран сайхан барилдаантай, гэдэс гүзээ байхгүй, мэхээ даалгаж хийдэг бөхчүүдийг илүүтэйгээр дэмждэг шүү дээ.

Дархан аварга А.Сүхбат, улсын аварга Д.Сумъяабазар гээд л. Энэ утгаараа олон жил ярих дурсамжтай наадам болсон. Өнгөрсөн жил цол ахисан бөхчүүд ч эзэн болж сайн барилдаж байгаа шүү дээ. Ийм л наадам сайхан даа.

-Жил жилийн наадмын өдийд бөх сонирхогчид улсын цолны босгоор алхах залуусыг дор бүрнээ таамаглаж суугаа байх. Өнгөрсөн жил Булганы Д.Тамир гэж залуу Н.Батсуурь, П.Бүрэнтөгс нарын шилдэг арслангуудыг өвдөг шороодуулж начин болсон. Энэ жилийн тухайд улсын цолд хэн хэн хүрэх бол?

-“Тэр бөх цол авна, тэр доогуур даваанд унана” гэж тааварлах нь бөхийн тайлбарлагч хүний ёс зүйд байж болохгүй асуудал л даа. Зүгээр бөхийн хорхойтон хүний зүгээс таавар дэвшүүлэхэд түрүүний хэлсэнчлэн заалны барилдаанд амжилттай барилдаж, сэтгэл орсон залуус цолоо ахиулах магадлал өндөр. Бөх сайтай нутгийн дэмжлэг татаастай залуучууд цолд хүрдэг. Ирээдүйд сайн барилдах өсөх ирээдүйтэй нутгийн дүүгээ ах нар нь тунаанаас гаргаад цолд хүргэх нь эрт үеэс монгол бөхөд уламжлагдаж ирсэн зүйл.

Энэ зүйл монгол бөхөд мөнх оршино л доо. Энэхүү дэмжлэгийг асар их мөнгөтэй холбож тайлбарлаад байдаг нь зохисгүй. Дэмжиж цолд хүргэсэн ахдаа мөнгөн аяга хадагтай барих бол байж болох л юм. Энэ нь хэмжээнээсээ хэтрээд ямар ч хамааралгүй, их мөнгө төгрөгтэй нөхдүүдийг дэмжих явдал ажиглагдаад байгаа нь эмгэнэлтэй юм даа. Нутгийн ах нарынхаа дэмжлэгээр цол хүртсэн залуус бэлтгэлээ илүү сайн хийж цолоо ахиулж, итгэлийг нь зүтгэлээр хариулах хэрэгтэй. Өнгөрсөн жил Говь-Алтайн Б.Ганбаатар гарьд нутгийн дүү Б.Хишигбаатарыгаа дэмжиж начин болгосон. Хишигээ нь ч гарьд ахынхаа нүүрийг улайлгахгүй заалны барилдаануудад сайн барилдаж байгаа. Энэ жилийн тухайд Баянхонгорын Н.Золбоо, Б.Эрдэнэхүү нарын хурц арслангууд сайхан барилдаж байна. Улсын цолд хүрэх байх аа.

-Шударгаар зүтгээд цол авчихсан бөхчүүд цаашдаа сайн барилдаад байгаа нь ажиглагддаг?

-Өөрийн хүчээр барилдаад цол авч байгаа бөхчүүдийн баярлахыг харах ч гоё шүү дээ. Хүчээрээ барилдаад цол хүртсэн бөхчүүд цаашдаа янз бүрийн л дарамтаас ангид сайхан барилдах нь бий. Улсын гарьд Б.Ганбаатар, Б.Гончигдамба, өсөх идэр Ч.Батчулуун гээд бөхчүүд өгөө аваагүй сайхан барилдаж цол хүртээд ахиулаад, батлаад явж байна. Урам зориг авдаг л даа.

-Дархан аварга А.Сүхбатын гараас “Ирээдүйн аварга” шагнал гардсан бөхчүүд цолны босгоор алхаад байдаг. Өнөө жил Завханы Т.Бэгзсүрэн гэж залуу авна лээ?

-Ардын хувьсгалын жилүүдэд Отгонтэнгэр Хайрханы бэлд орших Отгон сумаас улсын цолтон төрөөгүй байдаг. Т.Бэгзсүрэн гэж залуугийн бэлтгэл өнөө жил онцгой сайн байна. Эрт үеэс бөхчүүдээ бодлоготойгоор дэмжиж ирсэн Завханы хүчтэнүүд наадмаар сайн барилдах байх аа.

-Өнгөрсөн улирлын заалны барилдаануудад Ховдын хоёр харцага ээлжлээд л түрүүлээд байлаа. Наадмаар хэрхэн барилдах нь олон хүний анхаарлын төвд байна?

-Сайн барилдах байх. Б.Бат-Өлзийгийн хувьд бөхчүүд өнгөө шинждэг сар шинийн барилдаанд түрүүлээд “улсын наадамд түрүүлж болно” гэсэн сэтгэл орчихлоо. Өөрөө шуудагны барьцнаас их сайн барилдаа юм. Наадмаар гол барилдаануудаа лавхан барьцнаас хийнэ. О.Хангай ч заал танхимд сайн барилдаад боломж бололцоогоо мэдэрчихлээ. Өнгөрсөн жилийнхээс илүү эрэмгий, дайчин барилдаантай Хангайг бөх сонирхогчид харах байх шүү.

-Наадамчин олон тавын давааны тунааг чих тавьж хүлээдэг. Тунаад давсан бөх нь цаашдаа сайн барилдаж цолоо ахиулаад байдаг талтай. Энэ жил хэн хоёр тунах бол?

-Улсын наадмын тавын даваанд ам авдаг улсын алдар цолтой бөхчүүд хэд билээ, доороос цойлж гарч ирэх чансаатай бөхчүүд зэргийг тооцоод үзэхэд харцагууд хоорондоо ч юм уу эсвэл сайн начинтай тунах магадлал өндөр. Ховдын хоёр ч хоорондоо тунахыг үгүйсгэхгүй шүү дээ.

-Ч.Санжаадамба аварга өнгөрсөн жил наадмын талбайг уйлаад орхиж байсан. Энэ жилийн тухайд дутуугаа гүйцээхээр цэнгэлдэх орох байх. Аваргын хэрхэн барилдах нь олон хүний анхаарал татаж байгаа байх?

-Монголчууд хүний нүдээр гүйцэж харж чадаагүй ойролцоо газардсан барилдааныг хайнцсан гэж үзээд дахиулдаг. Энэ нь монгол бөхийн уламжлал. Сүүлийн үед бөх сонирхогчид орчин үеийн техник технологийг монгол бөхөд нэвтрүүлье гэх санал оруулж байна. Баяр наадмын бөхийн салбар хорооны хамт олон ч тусгаж авч байгаа байх. Өнгөрсөн жилийн Ч.Санжаадамба, Г.Ганжад нарын барилдааныг дахиулчихад болохоор байсан юм шиг санагддаг юм. 2016 онд П.Бүрэнтөгс, Р.Пүрэвдагва нарын барилдааныг дахиулаад л асуудлыг шийдсэн шүү дээ. Энэ жилийн тухайд баяр наадмын бөхийн салбар хороо ямар нэгэн барилдааныг камераар шүүхгүй гэж шийдвэрлэсэн гэсэн.

-Монголчууд бөх, морио шинждэг шүү дээ. Түрүү бөх бусдаасаа өөр байдаг гэх юм билээ?

-Дээр үед энэ бөх сайн барилдах нь, тэр морь сайн уралдана гэж хэлдэг мундаг шинжээчид байсан юм билээ. Одоо ч хэлэх чадвартай мэдрэмжтэй багш, дасгалжуулагчид байдаг л даа. Аймгийн хурц арслан Н.Дашжамц, гавьяат багш Б.Адьяахүү, улсын харцага Г.Элбэг гээд бөхчүүдтэй олон жил ажилласан багш ортой хэлдэг л дээ. Гэхдээ тэрийгээ ил гаргаад байх дургүй байдаг байх. Уяа морины ч тэр, бөхийн ч тэр биенээс гэрэл цацраад байгаа юм шиг мэдрэмж төрдөг гэж мундаг шинжээчид хэлж байсныг олон удаа сонсож байлаа. Улсын арслан П.Дагвасүрэн гуай энэ Г.Эрхэмбаярыг начин цолтой байхад нь л “Энэ хүү их том цолд хүрнэ дээ” гэж олон ч удаа хэлж байсан. Өнөөдөр Эрхэмбаяр аварга болчихсон байна шүү дээ. Тэгэхээр том бөх болох шинжийг нь олоод харчихсан л байсан юм билээ.

-Тухайн жилийн заалны барилдаануудад даруухан амжилттай барилдаж, хэл амнаас хол байсан бөхчүүд наадмаар сайн барилдаад байгаа нь ажиглагдах юм. Өнгөрсөн жил л гэхэд Ц.Содномдорж арслан чимээгүй байж байгаад наадмаар л гараад ирсэн. Э.Оюунболд ч гэсэн заалны барилдаануудад онцгой сайн барилдалгүй наадмаар түрүүлсэн байдаг. Энэ талаар таны бодол?

-Санал нийлэхгүй байна. Заалны барилдаанд дандаа доогуур унаад байсан нөхөр гэнэт гарч ирээд л түрүүлэх боломжгүй. Ц.Содномдорж тэр жилийнхээ сар шинийн барилдаанд их шөвөгт шалгарсан шүү дээ. Харин Э.Оюунболд барилдаан алгасалгүй зодоглож бэлтгэлийн формоо сайн хадгалж байсан. Бөхийн холбооны ойн нэрэмжит 1024 бөхийн барилдаанд ч түрүүлж байсан санагдаж байна. Өнөө үед бөхчүүд наадмын бэлтгэлд гарахдаа гол өрсөлдөгчдийнхөө барилдааны бичлэгийг нь үзэж алдаа оноог нь судалж багш, дасгалжуулагч нартайгаа зөвлөлдөж барилдааны арга техникээ боловсруулдаг болсон. Тиймээс сайн бэлтгэгдсэн, сэтгэл зүй сайтай байгаа бөх л санасан цолдоо хүрнэ.

-Та олон жилийн наадам үзсэн. Хамгийн сэтгэлд тод үлдсэн наадмаа онцлоод яривал?

-Хотод орж ирээд бөх сонирхож эхэлж байсан болохоор 1980-аад оны сүүл үеийн барилдаанууд сэтгэлд тод үлджээ. Түүний дотор Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойн их баяр наадам сэтгэлд бүр тод үлджээ. Түрүүлэх нь тодорхой гэж яригдаж байсан дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ улсын гарьд П.Сүхбатад унаж том дуулиан тарьж байлаа шүү дээ. Тэр жил анх удаагаа бөх тайлбарлаж, сүүлийн даваануудыг их ойроос үзэж байсан юм.

Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын найман жилийн сургуулийн 1978 оны төгсөлтийн хамт олныг нэг ангийнхан буландаа онцолж байна. Тэд эх орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд тус тусын хувь нэмрээ оруулан ажиллаж хөдөлмөрлөж буй гавьяатай эрхмүүд. “Гацуурт” компанийн ерөнхий захирал, хөдөлмөрийн баатар Л.Чинбат, Түлш эрчим хүчний дэд сайд, доктор Т.Гантулга, нийслэлийн гуравдугаар эмнэлгийн мэс заслын тасгийн ерөнхий эрхлэгч, их эмч Б.Ганбаатар, МУБИС-ийн НХУИС-ийн тэнхимийн багш, доктор ph, дэд профессор Б.Энхээ нарын алдартнууд энэ ангиас төржээ.

Тэртээ 1978 оны хавар сурагчийн форм, улаан бүчээр гоёж, наймдугаар ангиа дүүргэж байсан охид, хөвгүүд товлосон цаг, болзсон газартаа 49-үүлээ цугларчээ. Алс холын Завхан, Говь-Алтай, Сэлэнгэ, Дорноговь зэрэг аймгуудаас газрын холыг умартаж тоглож наадаж явсан хүүхэд насны гэгээн дурсамжаа сэргээж, ангийн нөхөдтэйгөө уулзахаар Сүхбаатарын талбайд ирсэн нь энэ. Нэгдүгээр ангид хөтөлж оруулж байсан Ч.Лхамцэен, Т.Дэжид, наймдугаар анги төгсгөсөн Б.Жигвээ нарын багш нар нь ирсэн байв. Өнгөрсөн он жилүүдэд ангийн нөхдийн гадаад төрх байдал нь багагүй өөрчлөгдсөн бололтой. Уулзалдсан даруйдаа бие биенээ анхааралтай ажиглацгааж байсан. Удсан ч үгүй шуугилдаж эхлэх нь тэр ээ. Ирээгүй нөхдөө бие биенээсээ сураглаж, үгүйлж байв. Дараа нь сумын сургуулийн жижигхэн байранд тохой залган сууж, эрдэм боловсролын их аянд мордсон нөхөд 40 жилийн дараахь уулзалтаараа төрийн ордонтой танилцаж, үдийн зоогоо ч тэнд барилаа.

Хүүхэд насны дурсамж гэдэг хүний сэтгэлд бат, бэх хадгалагдаж үлддэг ажээ. Ангийн найзууд хаа байсан 40 гаруй жилийн өмнө тохиолдож байсан гэрэлт дурсамжуудаа өчигдөрхөн тохиолдсон мэт өөр хоорондоо өнгөтөөр хуучилж, хөгжилдөж суув.

“Ангийнхан минь бүгд л даруухан хүүхдүүд байсан даа. Жирийн малчин ардын хүмүүжилтэй бор охид, хөвгүүдээс улс төр нийгэм, спортын алдартнууд төрөн гарсанд баярлаж явдаг юм аа. Цаашдаа ч олон гарах биз” гэж наймдугаар анги төгсгөсөн багш Б.Жигвээ ярьж байлаа.

Эдний ангийнхан амжилт бүтээлээр арвин яваагаа багш нартайгаа салшгүй холбоотой гэж үздэг юм билээ. Зөвхөн хичээл онол, заагаад байх биш, хүн байхын тулд хөдөлмөрлөх хэрэгтэйг хүүхэд ахуй насанд нь багш нар нь ойлгуулжээ. Арван жилийн хүүхдүүд Говь-Алтайн Бигэрийн дарсны үйлдвэрт ажиллаж шилийг цэвэрлэж өгч тодорхой хэмжээний урамшуулал авдаг байж. Энэ нь эрхэлж байгаа ажилдаа эзэн болдог ангийнхны амжилтын суурь нь болжээ. Тэд тариан талбайд ихэнх цагаа өнгөрөөдөг байж. Манайхан “Чацарганы мод хүртэл тарьж байсан шүү. Ургаагүй л болохоос биш” гэж ангийн нөхөд инээлдэж байлаа. Ийм хөдөлмөрч хамт олон 1978 онд Юрий Гагарины нэрэмжит улсын тэргүүний бүлгээр шалгарч байжээ. Тэднийг энэ амжилтад хөтөлсөн ангийн багш Мягмардорждоо талархаж явдагаа илэрхийлнэ лээ.

Хөдөөний сумын сургуулийн жирийн малчдын хүүхдүүд улсын тэргүүний бүлгээр шалгарч байсан гавьяаг орон нутгийнхан нь одоог хүртэл ярьцгаадаг гэнэ.

Ангийн багш нарын хал нь гаднаа, хайр нь дотроо байсан талаар С. Баяржаргал хэлж байлаа. “Өнөө цагт 12 жилийн ангийн сурагчдад ордог үдийн цай хөтөлбөрийг анхлан манай ангийнхан хэрэгжүүлж байлаа. Бидний ангийн багш 10 литрийн том саванд цай, тодорхой хэмжээний боорцог, ааруул гэх мэт хуурай идэх юм бэлтгэж цугладаг байсан. Гэдэс гарсан хүүхдүүд гэрийн даалгавраа ангидаа хийгээд, хүмүүжил соёлын ажилаа ярилцаад орой л гэртээ харина” гэлээ.

Хүүхдүүд л юм хойно гэм хоргүйхэн сахилгагүйтэж багш нартаа зэмлүүлэх үе гарна. Ангийн хэсэг хөвгүүд хөлдүү төмс шидэж дэггүйтэж байгаад сургуулийн агуулахын цонхыг хагалчихаж. Саваагүй зан хөдөлж, хагарсан цонхоор дотогш ортол тэр үед сумын хоршоонд хүртэл ховор байсан том ууттай бурамтай чихрийг олоод харчихаж л дээ. Ийм чихэрний барааг нь ч цөөхөн хардаг хүүхдүүд хувааж идээд найрлаад дуусгачихаж. Хэрэг бишдэж багш нартаа байцаагдаж байхдаа ангийн нөхөр У.Бат-Эрдэнэ бурамтай чихрээр бөөлжиж хэргийг илчилж байсан хөгжилтэй дурсамж тэдэнд бий.

Тэр үед зуны амралтын даалгавар гэж биелүүлэхэд амаргүй ажил байжээ. Цагдаагийн хурандаа Х.Хүрэлбаатар “Зун амрахдаа хүүхэд бүр таван тарвага, мөн тооны зурам агнаж арьсыг нь тушаах даалгавар аваад явдаг байсан. Тухайн үед агнах хэрэгсэл хомс байсан учраас ихэвчлэн зангаар л агнана. Мухар нүх рүү хөөж оруулаад гарч ирэхэд нь цохих зэрэг цөөхөн хэдэн аргатай. Манай ангийн Л.Чинбат чинь энэ даалгаврыг гүйцэтгэхдээ гаргууд сайн байсан. Намар орж ирэхдээ хэд хэдэн хүний даалгаврыг хийчихээд ирнэ шүү” гэж байв.

Энэ мэт зүйлсийг хөөрөлдсөөр 40 жилийн дараа уулзалдсан хамт олон “Аглаг бүтээлийн хийд” орохоор аян замдаа гарав. Ангийн нөхөд олон талбарт амжилттай яваа ч дуу хууранд харин маруухан бололтой. Аян замын явцад дуулсан нэгнийгээ “Дөчин хэдэн жил дуулж сурахгүй, хаагуур юу сурч явсан хүмүүс вэ” гэж цаашлуулах юм. Ангийнхан ч “морьтой яваа” бололтой. Зорьсон газраа очиж бурханч лам Пүрэвбатын өргөөгөөр зочилж буян заяагаа даатгаж, адис аваад гарлаа. Арван жилийн сурагч байхдаа л аялалд явж Бигэр нутгийнхаа байгалийн сайхантай танилцдаг байж. Өдгөө улсын сайн малчин болж Бигэр сумандаа аж төрж буй Ч.Нэргүйгүйнхээс өртөөний тэмээ авч байгалийн өвөрмөц тогтоцтой газруудын нэг “Таван элсээр аялж” байжээ. Тухайн үед долдугаар ангийн охид, хөвгүүд өвлийн ид хүйтэн арван нэгдүгээр сард тэмээгээр аялж байснаас харахад юм юманд л чадварлаг байсан нь харагдана. Ингэж явахдаа тэд эх байгалиа хайрлаж хамгаалах ухамсрыг авч олж авчээ.

П.Н.Шастины нэрэмжит улсын гуравдугаар төв эмнэлгийн мэс засгийн тасгийн эрхлэгч М.Ганбаатар энэ хамт олны нэг юм. Тэрээр “Залуу байхад ажил амьдрал гээд нэг их тоодоггүй байж. Нас яваад ирэхээр багын найзууд, өсч төрсөн нутгаа их үгүйлдэг юм байна. 40 жилийн дараа уулзаж байгаа ч нийт хүүхдүүдийн 95 хувь нь уулзалтандаа иржээ. Хүн болгон л тус, тусын ажил амьдралтай. Энэ бүгдийг зохицуулж ирсэн ангийн нөхдөдөө баярлаж байна. Уулзалтын зар сонссон өдрөөс хойш догдолж нойр муутай хоносон удаа ч бий. Удаан хараагүй нөхдийнхөө үрчлээг ч олж харахгүй байна. Яг л ангидаа дэггүйтэж гүйж харайж явсан үе нь санаанд буух юм ” гэв.

Мөн цагдаа хүчний байгууллагад насаараа ажилласан хурандаа Х.Хүрэлбаатар “Бид их азтай улс шүү. Өвдлөө гэхэд л ангийн нөхөр их эмч М.Ганбаатар дээрээ очиход шаардлагатай эмчилгээ, үйлчилгээ үзүүлээд өгдөг. Бие биедээ тусч сайхан хамт олон” юм гэж хэлэв. Тэрээр хүн зорилготой байж, түүнийхээ төлөө тэмцдэг байх хэрэгтэй. Манай Т.Гантулга жаахан хүүхэд байхдаа л “Би сайд болно гэж” гэж хэлдэг, түүнийхээ төлөө тэмцдэг байсан. Өнөөдөр Түлш эрчим хүчний дэд сайдын албыг нэр хүндтэйгээр хашиж байна” хэмээсэн юм.

Хөдөлмөрийн баатар Л.Чинбатын талаар ангийн нөхөд нь “Л.Чинбат 17 хүүхэдтэй өнөр бүлийн нэг гишүүн. Нэг эхлүүлсэн ажлынхаа үр дүнг үзэх гэж тэмцдэг онцлогтой хүүхэд байсан даа. Спорт тоглоомонд их дуртай. Энгийн л малчин ардын хүүхэд өнөөдөр хөдөлмөрийн баатар болж, Монголдоо тэргүүлэх компанийг удирдаад явж байгаад бид бахархдаг” гэж ярьж байв. Тэрээр өнгөрсөн жил хөдөлмөрийн баатар болсныхоо дараа хан ангийн нөхдөө урьж баяраа хуваалцжээ.

Энэ төгсөлтийн нэг алдартан нь жүдо бөхийн олон улсын хэмжээний мастер Д.Баатархүү. Нэлээн сахилгагүй сурагч байсан энэ хүү 10 дугаар ангиа төгссөн даруйдаа улсын шигшээ багт дуудагдаж гавьяат тамирчин Ц.Дамдин, Р.Даваадалай нарын алдартнуудтай нэгэн цаг үед өрсөлдөж байжээ. Тэрээр олон улс, тив дэлхийн чанартай тэмцээнүүдээс нийт 76 медаль хүртсэн байна. Бигэр сумынхан шатрын спортоор улсдаа алдартай. Энэ төгсөлтөөс Ж.Баттулга шатрын спортын мастер цол хүртжээ.

“8А” бүлгийн дарга А.Бадамсэд ангийн хөөрхөн охин Б.Бадамыг найраад гэргийгээ болгоод авчихжээ. Тэд өдгөө малын эмч мэргэжил эзэмшиж Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур суманд аж төрж байгаа юм. “Би тооны хичээлээ ангийн даргаараа заалгуулдаг байлаа. Нэг өдөр дэвтрийнхээ завсраас цэвэрхэн нугалсан цаас оллоо. Нээгээд үзэхэд ангийн даргаас ирсэн захидал байсан юм даа. Мөн ч их догдолсон шүү” гэж гэргий Б.Бадам нь сурагч насны гэгээн дурсамжаа хуваалцсан юм. Мөн Д.Батсүх, Ч.Сарангэрэл нар гэр бүл болж голомтоо бадраажээ

Эдний анги энэ оныг товлож уулзсан нь төрөлх Бигэр сумынх нь сургуулийн 90 түүхт жилийн ой энэ онд тохиож байгаатай холбоотой юм. Амьдралын гараагаа эхлүүлсэн сургуулийнхаа хөгжил цэцэглэлтэд зориулж түүхт ойгоор нь 1978 оны төгсөлтийн хамт олноо төлөөлж хөдөлмөрийн баатар Л.Чинбат, Түлш эрчим хүчний яамны дэд сайд Т.Гантулга нар 12 сая төгрөг хандивлаж байгаа аж.

Алдарт “Бурханбуудай уул”, “Алтан тэвшийн хөндий” зэрэг үзэгслэнт газрын бэлд 1962 оны бар жилд төрсөн 1978 оны төгсөлтийн хамт олон ажил амьдрал дээр ч бар шиг цог золбоотой ажиллаж амьдарцгааж байна.

Наадам хаяанд иржээ. Бөхчүүд ч тус тусын харьяаллын дэвжээнийхэнтэйгээ наадмын бэлтгэлдээ гарсан байна. “Дэлтэй болгон уралдсан ч айраг амсдаггүй наадам, дээлтэй болгон барилдсан ч начин болдоггүй наадам” гэж улсын цолны өндөр босгыг тайлбарласан үг бий . Монгол бөхөд сонирхолтой хэн бүхэн ардын хувьсгалын 97 жилийн ойн их баяр наадмаар улсын цолны өндөр босгоор алхах аймгийн цолтнуудыг дор бүрнээ таамаглаж суугаа. Тухайн жилийнхээ заалны барилдаануудад амжилттай барилдсан аймгийн цолтнууд баяр наадмаараа амжилттай барилдаж цолд хүрэх магадлал өндөр байдаг.

Хонгор нутгийн түмэн Ж.Чулуунбат 2011 онд начин болсноос хойш улсын цолтон өлгийдөж аваагүй л байна. Энэ хүлээлтийг өнөө жил Баянбулаг сумын харьяат аймгийн хурц бадрангуй арслан Нацагсүрэнгийн Золбоо тайлах болов уу. Өнгөрсөн жилийн наадмын дөрвийн даваанд үзүүр бөх Ө.БатОршиход тахим өгсөн тэрээр 20172018 оны улирлын аймаг цэргийн цолтнуудын барилдаанд дөрөв түрүүлж, нэг удаа үзүүр булаасан. “Их богд” дэвжээнээс улсын цолд зүтгэх өөр нэг хүчтэн нь аймгийн хурц арслан Болдын хүү Эрдэнэхүү.

Тэрбээр аавынхаа цолыг ахиулахаар олон наадамд зодоглож буй ч болж өгөхгүй л байгаа. “Азарганыхаа хүрээгүй газар унага нь хүрдэг жамтай. Аавынхаа хүслийн дутууг хүү нь гүйцээдэг учиртай” гэж үг бий. Арслан энэ жилийн наадмаар тав даваад гараад ирж мэдэх л юм. Өнгөрсөн жилүүдийнхээс барилдааны арга барилаа өөрчилж урагш довтолж, задгай барилдаж буй нь улсын цолд хөтөлж ч болно. Тэрээр саяхан болсон монгол туургатны барилдаанаар аймгийн арслан Т.Бэгзсүрэнг босоо өмсөөд чулуудчихаж байгаа харагдсан. Тулж зогсож хүлээх биш, дайраад давшлаад барилдвал хэнийг ч аваад л залах бөх дөө.

Өнгөрсөн жил төрийн наадмын түрүү хүртсэн Хөвсгөл нутгаас улсын цолны тааварт орж сайн барилдаж буй аймгийн арслангууд хэд хэд бий. Сар шинийн барилдаанд амжилттай барилдсан бөхчүүд тухайн жилийнхээ баяр наадмаар амжилттай барилдаж цол ахидаг уламжлал бий. Үүнээс үзвэл Шороон нохой жилийн сар шинийн барилдаанд улсын арслан Н.Батсууриар дөрөв давж “Улсын цолд ойрхон бөх”ийн шагнал гардсан ИхУулын Б.ДавааОчир арслан цол ахих нь баараггүй. Биеэр жижиг ч сэтгэл зүй өндөртэй, дайчин барилддаг энэ залуу 2017 оны баяр наадмын дөрвийн даваанд улсын арслан Э.Оюунболдтой эн тэнцүүхэн хүч үзэж будилаантай барилдаанд өвдөг шороодож цурхиртал уйлаад дэвжээг орхиж байгаа харагдсан. Дөрөв даваад гараад ирэхэд Б.ДавааОчирыг давна гэж зориглоод амлах том цолтон байхгүй дээ.

Хөвсгөл нутгийн нэрийг төв цэнгэлдэхэд сайнаар дуурсгах өөр нэг хүчтэн нь Бүрэнтогтох сумын харьяат аймгийн арслан БатЭрдэнийн ХашЭрдэнэ. Бяртай бас мэдрэмжтэй барилддаг ХашЭрднэ арслан өнгөрсөн жилийн наадмын хоёрын даваанд улсын начин Д.Амарсайхантай оноолт таарч давсан ч хөлийн цэц засуулуудын харалган шийдвэрийн золиос болж, улсын цолтны өнөр бүлд багтах мөрөөдлөө ахин нэг жилээр хойшлуулсан гашуун туршлагатай. Барилдааны үеэр хаяа нэг гаргадаг хайнга алдаагаа засчихвал начин Хөвсгөлийн хүчтэнд начин цол ойрхон байгаа даа. Мөн улсын наадамд арван жил дараалж шөвгөрсөн хүчит арслан Х.Мөнхбаатартай усны дусал шиг адилхан Ц.Сандагдорж гэж залуу улсын цол хүртэхээр бэлтгэлээ шаргуу хийж байгаа сураг дуулдсан. Тав даваад туг тойрч мэдэх л хүчтэн дээ.

Отгонтэнгэр хайрханы өвөрт орших Отгон сумаас ардын хувьсгалын жилүүдэд улсын цолтой бөх хараахан төрж амжаагүй л байгаа. Энэ нутгийн зон олны хүлээлтийг тайлахаар хөдөлмөрлөж буй залуу хүчтэн бол аймгийн арслан Төрмөнхийн Бэгзсүрэн. Дархан аварга А.Сүхбатын гараас “Ирээдүйн аварга” шагналыг хүртсэн бөхчүүд улсын том цолд хүрдэг уламжлал бий. Алдарт аваргын итгэлийг дааж аварга цолд хүрэхийн тулд Т.Бэгзсүрэн улсын цолны босгоор эртхэн алхах хэрэгтэй. Арал чацтэй залуу арслан гавьяат дасгалжуулагч Ц.Хосбаярын удирдлагад бөхийн чөлөөт барилдааны бэлтгэл хийдэг нь үеийн өрсөлдөгчдөөсөө ялгарах онцлог нь болж өгдөг. Монгол туургатны наадмын буриад барилдааны түрүү бөхөөр тодорсон тэрээр үндэсний баяр наадамд тав давчихвал цаашаа ямар ч цолд хүрэх бүрэн боломжтой. Хутагт хувилгаадын нутгаас улсын цол зүүдэлж буй өөр нэг хүчтэн нь аймгийн арслан Шархүүгийн Пүрэвгарьд. Өнгөрсөн зууны шилдэг бөхчүүдийн нэг улсын заан З.Дүвчингийн гарын шавь тэрээр жин массаар ноёлж барилддаг өнөө үед уран хурц барилдаанаараа монгол бөх сонирхогчдын талархлыг хүлээж байгаа. Ямар ч нэр алдартай аварга, арслантай таарсан бэргэлгүй барилддаг залуу арсланг ардын хувьсгалын 97 жилийн ойн их баяр наадмаар улсын цолд хүртэх өндөр магадлалтай бөхөөр нэрлэж байна.

Говьсүмбэрээс сүүлийн жилүүдэд Төмөрбаатарын Пүрэвсүрэн гэж аймгийн арслан тун сайн барилдаж байгаа. Хийгүй нягт, тэвчээртэй барилддаг онцлогтой энэ залуу өнгөрсөн оны арван нэгдүгээр сард зохион байгуулагдсан Лу.Энхбаяр начны нэрэмжит аймаг цэргийн цолтнуудын барилдаанд олон хүчтэй өрсөлдөгчдийг өвдөг шороодуулж түрүү бөхөөр тодорсон. 2008 оны ардын хувьсгалын 87 жилийн ойн их баяр наадмын өсвөрийн барилдаанд түрүүлж байсан жаахан хүү Т.Пүрэвсүрэн өнөөдөр аварга арслангуудыг айлгах хэмжээний мундаг бөх болжээ.

Төв аймгийн “Дүнжингарав” дэвжээнийхэн өнгөрсөн жил одтой наадаж начин цолтон хүлээж авсан. Сүмбэр сумын харьяат аймгийн арслан Г.Ганжад энэ цагийн манлай хүчтэн улсын аварга Ч.Санжаадамбаар тав давж начин цолыг “гуйж биш гуядаж” авсан. Түүний амжилтыг түүчээлэх хүчтэн нь Баянчандмань сумын харьяат аймгийн арслан Э.Ууганбаяр юм.

Сар шинийн баярт зориулсан аймаг цэргийн цолтнуудын барилдаанд түрүү бөхөөр тодорсон залуу арслан, улсын цолтнуудад ч сайн барилдаж хурц бадрангуй арслан Н.Золбоогоор гурав давсан. Бяртай арсланд дархан аварга А.Сүхбат “Ирээдүй аварга шагналаа” зүгээр нэг гардуулаагүй биз.Төв нутгаас өөр нэг хүчтэн улсын цолны босгоор алхахад бэлэн байгаа нь Угтаалцайдам сумын харьяат аймгийн арслан Ганболдын Өсөхбаяр. Мэдрэмжтэй барилддаг залуу арсланг бөхийн багш, дасгалжуулачид ирээдүйд том цолд хүрнэ гэж үнэлдэг юм билээ.

Баруун хязгаар Увс нутгаас аймгийн арслан Ц.Мөнхбаяр улсын цолны тааварт яригдаж байна. Өнгөрсөн жил нутгийн арслан П.Бүрэнтөгсөд тахим өгсөн Ц.Мөнхбаяр энэ жилийн баяр наадмаар улсын цол хүртэж бөхийн өлгий Тэс нутгийн зон олныг баярлуулж мэдэх юм. Мөн Дамдингийн Тогтохжаргал, Хүрэлбаатарын Оргилболд, Навааны Хүрэлсүх гээд залуу арслангууд XX зууны манлай монгол бөх, дархан аварга Х.Баянмөнхийн үнэтэй сургаалийг нь сонсож “Увс нуур” бөхийн галд наадмын бэлтгэлээ базааж байгаа.

ГовьАлтай аймгийн “Хантайшир” дэвжээнээс жил бүр л начин төрчихөөд байдаг уламжлалтай. Өнөө жил аймгийн хурц арслан Ц.БямбаОчирын бэлтгэл их сайн байгаа харагдсан даа. Сая аваргуудын нэрэмжит барилдаан төв цэнгэлдэх хүрээлэнд явагдахад бяртай арслан Ц.БямбаОчир их шөвөгт шалгарсан. Мөн Тотохмэндийн Сайханжаргал гэж сийрэгхэн барилддаг залуу арслан энэ жил начин цолны тааварт яригдаж байна. Тэрбээр аваргуудын нэрэмжит барилдаанд энэ жилийн наадмын түрүү бөхөөр нэрлэгдэж буй улсын арслан П.Бүрэнтөгсөөр гурав давж бэлтгэл сайтай байгаагаа харуулна лээ.

Дээр дурдагдсан бөхчүүдээс гадна БаянӨлгийн Н.Мустафа, Өвөрхангайн Т.Ядамсүрэн, Булганы Д.Амаржаргал, Б.Ганбаатар, Төвийн Д.Хүдэрбулга нарын арслангууд улсын цолны тааварт байна. Мөн Булганы Б.Түмэндэмбэрэл, Э.Энх-Амгалан, Увсын Ж.Ням-Эрдэнэ, Өвөрхангайн М.Даваасүрэн нарын аймгийн заанууд тав даваад туг тойрч мэднэ.

Дэлхийн нийт хүн амын 20 орчим хувь нь мөөгөнцрийн халдварт өртөмтгий байдаг гэсэн тоон судалгаа байдаг. Сүүлийн жилүүдэд манай улсад мөөгөнцрийн халдвараар өвчлөх иргэдийн тоо нэмэгдэх болсон. Энэ өвчнөөс яаж урьдчилан сэргийлэх талаар арьс гоо заслын их эмч Г.Баяртүвшинтэй ярилцлаа.

---

-Мөөгөнцөрт өвчний талаар манай уншигчдад мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Мөөгөнцөрт өвчин нь арьсны халдварт өвчний нэг л дээ. Дотроо олон өнгөт үлд, цавь, суганы, хуйх тавхайн, хумсны үлд, салстын кандидоз гэх мэт олон төрөл байдаг. Мөн амны хөндийн, үтрээний мөөгөнцөр гэж бий. Гэхдээ энэ арьсны төрлийнх биш. Манайд хамгийн түгээмэл тохиолддог нь арьсны мөөгөнцөр өвчин байдаг.

-Сүүлийн жилүүдэд мөөгөнцөр өвчний тохиолдол бүртгэгдэх нь олширчээ. Үүний шалтгаан нь юу вэ?

-Иргэд усан бассейн, саунаар үйлчлүүлж байгаа нь хуйх, тавхай, хумсны мөөгөнцрөөр өвчлөх гол шалтгаан болж байна. Саун, бассейнаар үйлчлүүлэхдээ хувийн ариун цэвэр сахиж, бүх нийтээр хэрэглэдэг улавч, алчуур зэргийг хэрэглэхээс татгалзах нь зүйтэй. Үйлчлүүлсний дараа ариутгалын уусмал хэрэглэж халдвараас урьдчилан сэргийлж болно. Мөн хүүхдүүд мал болон гэрийн амьтантай тэжээмэл амьтантай харьцсанаас шалтгаалж арьсны мөөгөнцөр өвчин тохиолддог. Мөн төрөлхийн ба олдмол дархлаа дутмагшил, бодисын солилцооны өөрчлөлтүүд өвчлөхөд нөлөөлнө. Тухайлбал, нүүрс ус, өөх тосны солилцооны алдагдал орно. Дотоод шүүрлийн булчирхайн эмгэг ч нөлөөлдөг. Энэ нь сахарын диабет өвчин болон өндгөвчний үйл ажиллагааны дутагдлын үед тохиолдоно. Үүнээс гадна витамин, эрдэс бодисын дутагдал, хурц халдварт, архаг хууч, халдварт бус өвчний үед мөөгөнцрөөр давхар өвчилж болно.

-Энэ өвчин ямар замаар халдварладаг вэ?

-Өвчилсөн хүн, гэрийн тэжээмэл амьтан, малаас шууд халдварладаг. Өвчтэй хүний хэрэглэж байсан хувцас, алчуур, малгай зэргээс шууд бусаар халдварлана. Бохирдсон саун, халуун усны газар, усан бассейн,үсчин мөн ариутгал муутай маникюр, педикюр хийдэг гоо сайхны газрууд халдвар тараах голомт болж өгдөг.

-Арьсны халдварт мөөгөнцөр хүний ямар эд эртнүүдийг гэмтээдэг вэ?

-Өвчилсөн төрлөөс шалтгаалж арьс, үс, хумс, амны салст бүрхүүл зэргийг гэмтээнэ.

-Мөөгөнцрийн халдварын үед илрэх нийтлэг ямар шинж тэмдэг илрэх вэ?

-Төрлөөсөө шалтгаалаад өөр хоорондоо харилцан адилгүй байдаг. Бага зэрэг загатнах зовиуртай, арьсан дээр зөв дугуй, зууван хэлбэртэй, зах ирмэг рүү тэлэх хандлагатай, арьсны түвшнээс бага зэрэг дээш өргөгдсөн толбонууд бий болдог. Хумс гэмтсэн тохиолдолд зузаарч, шар, саарал өнгөтэй, хугарамхай, бутрамхай болно. Үс гэмтээсэн үед хуйханд голомтолж үс унах, үс хугарч унах, идээт голомт үүсдэг. Зарим мөөгөнцөрт хэлбэрийн үед идээлж буглаа үүсэх нь ч бий.

-Толгойн мөөгөнцөрт өвчнөөр өвчлөгчдийн зонхилох хувийг 3-14 насны хүүхэд эзэлж байгаа гэсэн. Шалтгаан нь юу вэ?

-Толгойн мөөгөнцрийг өнгөц болон гүн гэж ангилна. Хүүхдийн толгой хагтчихсан юм шиг цайрч хайрдаст хэлбэрийн тууралт илэрдэг. Үүнийг анзааралгүй удвал гүн мөөгөнцөр болсноор үс унаж цэврүүтэж идээлнэ. Хүүхдүүд мал амьтантай харьцахад халдварладаг л даа. Мал болон гэрийн тэжээмэл амьтад халдвар тээгчид байдаг учраас вакцинд хамруулж эрүүлжүүлж байх зайлшгүй хэрэгтэй.

-Мөөгөнцрийг гэрийн нөхцөлд эмчлэх боломжтой юу?

-Мөөгөнцрийн тууралт өөр төрлийн арьсны тууралтуудтай төстэй учраас заавал шинжилгээ хийлгэх шаардлагатай. Улаанбаатарт Арьс өвчин судлалын үндэсний төв болон цөөхөн хувийн эмнэлгүүдэд шинжилгээ хийдэг. Эмчийн заавраар биш дур мэдэн эмчилгээ хийвэл аюултай. Яах вэ, тухайн үедээ эмчилгээ аваад эдгэдэг. Харин дахиж, өвчлөх магадлалтай. Ялангуяа эмэгтэйчүүдийн хувьд дахих тохиолдол их байна. Бусдад халдварладаг учраас яаралтай эмнэлгийн байгууллагад хандах нь хамгийн зөв сонголт.

-Бэлгийн мөөгөнцрийн илрэх шинж тэмдэг нь юу вэ?

-Бэлгийн мөөгөнцрийн хамгийн түгээмэл шинж тэмдэг нь бэлэг эрхтнээс цагаан юм ялгарах үзэгдэл юм. Бэлгийн мөөгөнцрийн үед ялгарах цагаан юм нь сүү, сүүний цөцгий, ээдэм маягийн шинжтэй байдаг. Мөн бэлэг эрхтэн загатнах, хорсох шинж тэмдэг илэрч болно. Зарим тохиолдолд бие засах үед бэлэг эрхтэн хорсох шинж тэмдэг илэрдэг. Түүнчлэн цөөхөн тохиолдолд бэлэг эрхтэн хавдаж, хавагнах нь бий. Бэлгийн мөөгөнцөртэй хүмүүсийн заримд нь бэлгийн харилцаанд орох үед хорсож өвдөх шинж тэмдэг илэрнэ.

-Бэлгийн мөөгөнцөр хэрхэн халдварладаг вэ?

-Бэлгийн мөөгөнцөр нь гол төлөв бэлгийн харилцаанд орсон хосоос халдварлана. Мөн бохир жорлон, бассейнаас халдварлах эрсдэлтэй. Гэвч мөөгөнцрийн гол үүсэх шалтгаан нь гаднаас халдварлахаас илүүтэйгээр бэлгийн эд эсийн PH-ийн тэнцвэр алдагдсанаас болж үүсдэг. Учир нь огт бэлгийн харилцаанд ороогүй залуу охидод хүртэл энэ өвчин илэрдэг. Энэ мөөгөнцөр нь хамгийн ихээр нөхөн үржихүйн насны эмэгтэйчүүдэд илэрнэ. Учир нь эдгээр хүмүүст ялгарч байдаг эстрогений дааврын нөлөөгөөр мөөгөнцөр бий болох таатай орчин бүрдүүлдэг.

-Антибиотикийн зохисгүй хэрэглээ мөөгөнцөр үүсэх гол шалтгаан болдог гэсэн?

-Үнэн. Салстын мөөгөнцөр үүсэх гол шалгаан нь антибиотикийн зохисгүй хэрэглээ л дээ. Антибиотикийг хэрэглэж байгаа хугацаандаа эмчийн заавраар, мөөгөнцрийн эсрэг эм давхар хэрэглэх ёстой.

-Солонгос улсад ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаад ирсэн иргэд мөөгөнцрөөр өвчлөх нь элбэг байна гэсэн. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Солонгос улсад ажиллаж байсан иргэд тавхайн мөөгөнцөр халдварлаад ирэх нь элбэг байдаг. Тус улсад саун, бассейнаар үйлчлүүлэхдээ халдвар хамгааллын дэглэмээ баримтлалгүй нийтийн углааш, алчуур хэрэглэж байгаа нь мөөгөнцөртөх гол шалтгаан болж байна. Энэ нь хүндэрч хумсны үлд мөөгөнцөр тусдаг. Шинжилгээнд хамрагдаж тавхайн мөөгөнцөртэй оношлогдсон хүмүүсийн дийлэнх нь Солонгос ажиллаж байсан хүмүүс байдаг.

-Мөөгөнцөр өвчнийг бүрэн эмчилж болох уу?

-Эмчлэхэд түвэгтэй өвчин л дөө. Тэвчээртэй, тууштай байж курс эмчилгээ хийлгэж бүрэн эдгэрэх магадлалтай. Юунаас болж мөөгөнцөр өвчин сэдрээд байгаагаа тодорхойлох хэрэгтэй. Тэгж байж л энэ өвчнөөс сэргийлж чадна. Тухайлбал, ядарч сульдсанаас болж дархлаа суларч мөөгөнцөр өвчин нь сэдэрдэг хүн байлаа гэхэд хавар, намартаа дархлаагаа дэмжих витамин ууж, амралт ачааллаа тэнцүүлж байх хэрэгтэй.

-Мөөгөнцрөөс сэргийлэх хамгийн энгийн аргын талаар зөвлөгөө өгөхгүй юу?

-Цэвэрлэгээ маш чухал. Ариун цэврийн шаардлага хангаагүй нийтийн халуун усны газар, бохир саунаар үйлчлүүлэхээс татгалзах нь зүйтэй. Мөн бүсгүйчүүд хувийн жижиг маникюрын газраар үйлчлүүлж болохгүй. Хэрэгслүүдээр дамжуулж халдварлах магадлал өндөртэй.

Манай орны ихэнх газраар хэт их халж, зарим нутагт ган болж малчид, тариаланчдад хүндрэл учруулж байгаа. Цаашид энэ байдал үргэлжлэх төлөвтэй байгаа тул цаг агаарт зориудаар нөлөөлөх үйл ажиллагааг хэрхэн явуулж байгаа талаар Цаг уур орчин шинжилгээний газрын мэргэжилтэн Д.Бат-Өлзийтэй ярилцлаа.

---

-Цаг агаарт зориудаар нөлөөлөх ажиллагаа хэрхэн явагддаг вэ. Энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Цаг агаарт зориудаар нөлөөлөх гэж үүлэнд орших усыг доош нь буулгахын тулд тодорхой хэмжээний бодис цацахыг хэлж байгаа юм. Манайд жижиг пуужинд үүлэнд үйлчлэх бодисыг хийж ашигладаг. Тухайн бодис үүлэнд очиж задарснаар үүлийг хөгжөөж, талбайг томсгодог юм. Улмаар усны төлөвийг нэгтгээд газар унахад нөлөөлдөг. Цаг агаарт зориудаар нөлөөлөх үй ажиллагааг дэлхийд 100 гаруй оронд явуулж байна. Манай оронд шинжлэх ухаан хөгжөөгүй үед ч янз бүрийн аргаар хур бороо оруулж байсан. Дорнын зурхайд бороо оруулахад сайн гэж бичсэн байдаг шүү дээ.

-Манай улс хэдэн оноос үүлэнд зориудаар нөлөөлж эхэлсэн бэ?

-1989, 1990, 1991 онуудад ОХУ болон Украины цаг уурын мэргэжилтнүүд ирж Монгол орны үүлний нөөц, түүнд зориудаар нөлөөлөх боломжийн талаар судалгаа хийж байсан л даа. Улмаар зориудаар хур тунадас оруулах ажиллагаа Монголд 1996 оноос эхэлж хийгдсэн байдаг. Энэ нь цэвэр усны нөөцийг нэмэгдүүлэх, хуурайшилт, гангаас сэргийлэх, усан сан байгуулах давуу талтай.

-Манай орныг дайран өнгөрч буй үүлний чанарын тухайд хур оруулахад хангалттай байдаг уу. Баруун, баруун урд зүгээс ирж буй үүлний чанар хангалтгүй байгаа гэж ярих юм. Энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-1990 оны үеийнхтэй харьцуулахад манай орны дээгүүр дайран өнгөрч үүлний давтамжийн тоо багасч, чийгшлийн чанар их муудсан. Хоёр жилийн өмнө Сы Жинфин Шинжиан, Уйгарын бүс нутгийн хөгжлийг сайжруулах төлөвлөгөө гаргасныг санаж байгаа байх. Улмаар Сы Жинфин Шинжиан, Уйгарын тариа тарьж амьжиргаагаа залгуулдаг иргэдийн дэмжиж тухайн бүс нутгийн үүлэнд зориудаар нөлөөлж эхэлсэн. Тэр чиглэлээс Монголын нутгаар дамжин өнгөрч буй үүлний чийг муу байдаг. Бид хараахан баталж амжаагүй ч чийг муутай үүл ирж буй нь Сы Жинфин даргын шийдвэртэй холбоотой болов уу гэж таамагладаг юм. Чийгшил муутай үүлэнд зориудаар нөлөөлж бороо, хур оруулахад хүндрэлтэй байдаг. Зарим хүмүүс цаг агаарт зориудаар нөлөөлсний улмаас ган болоод байна гэсэн буруу ойлголттой явдаг. Үүлэнд зориудаар нөлөөлөх ган гачигтай холбоогүй.

-Өнгөрсөн жил хэдэн удаа үүлэнд нөлөөлөх оролдлого хийсэн бэ. Энэ жил хэдэн удаа нөлөөлөхөөр төлөвлөсөн бол?

-Өнгөрсөн жил дөрөвдүгээр сараас наймдугаар сарын хооронд 600 орчим удаа үүлэнд зориудаар нөлөөлсөн. Өнөөдөр яг төдөн удаа үүлэнд нөлөөлнө гэж хэлэх боломжгүй. Монгол орны хэмжээнд 42 экспедиц үйл ажиллагаа явуулж байна. Тохироо бүрдэж чийгшилтэй үүл гарч буй бүсэд л судалж байгаад нөлөөлнө. Дунджаар нэг сард гурваас дөрвөн удаа нөлөөлөх болов уу гэж таамаглаж байгаа.

-Манайд пуужингийн нөөц хангалттай байгаа юу?

-Энэ жил хангалттай нөөцөлсөн. Аймаг бүрт үйл ажиллагаа явуулж буй экспедицуудаас мэдээлэл авч байгаад байж тохироо нь бүрдэхэд үүлэнд зориудаар нөлөөлж хур оруулна. Энэ жил манай орноор дамжин өнгөрч байгаа үүл урд жилийнхтэй харьцуулахад усархаг чанар бага, шилжилтийн хурд ихтэй байгаа. Ийм салхитай нөхцөлд зориудаар үүлэнд нөлөөлөхөд хүндрэлтэй байдаг.

-Үүлэнд нөлөөлж, хур тунадас оруулах экспедиц хаана, хаана байрлаж байгаа вэ?

-Аймаг бүрт хоёроос дөрөв, говийн аймгуудад тус бүр хоёр экспедиц ажиллаж байгаа. Мөн Сэлэнгэ, Төв гээд газар тариалангийн гол бүс нутгаар тус бүр дөрвөн экспедиц бий. Экспедицүүд үүлний байдлыг тодорхойлох багаж буюу цаг уурын радорын мэдээгээр нэгээс хоёр өдрийн өмнө үүл тосч, байраа эзэлдэг. Үүл хаашаа шилжихийг судалж, нөлөөлж болох үүлэнд пуужингаа харвана даа.

-Үүлэнд нөлөөлснөөр хэр хэмжээний тунадас оруулахаа мэдэх боломжтой болов уу?

-Тухайн үүлний өндөр, масс, услаг зэргийг тогтоож ямар хэмжээний хур тунадас орохыг тооцоолж болно. Түүнээс биш энэ үүлнээс гурван миллиметр, энэ үүлнээс зургаан миллиметрийг оруулъя гэх боломжгүй. Байгалийг бол хүн захирахгүй, тодорхой хэмжээний нөлөө үзүүлдэг шүү дээ.

-Үүлэнд зориудаар нөлөөлөх бодисыг манайх хаанаас авдаг вэ?

-Бид БНХАУ-аас худалдаж авдаг. Учир мэдэхгүй хүмүүс “Хятадаас хямдхан, чанар муутай бодис аваад байна” гээд байдаг. Манай цаг агаарын уур амьсгал Өвөр Монголынхтой төстэй байдаг болохоор л БНХАУ-аас бүтээгдэхүүнээ нийлүүлдэг. ОХУ, АНУ, Япон зэрэг орнуудаас нийлүүлж болох болох ч цаг агаарын нөхцөл өөр байдаг учраас тохиромжгүй байдаг.

-Ямар үнээр худалдаж авдаг вэ?

-Вальютын ханшны хэлбэлзлээс шалтгаалж нэг удаагийн хэрэглээ нь 300-350 мянган төгрөгийн ханштай байдаг. “Өндөр үнээр боисын үр дүн гарахгүй ган гачиг болоод байна” гэх хандлагатай хүмүүс мэр сэр байдаг. Ган болж байгаа шалтгаан нь тухайн бүс нутгаар цаг уурт зориудаар нөлөөлөөд чийг унагах хэмжээний чанартай үүл бүрэлдэхгүй байгаатай холбоотой. Цаг уурт зориудаар нөлөөлөх нь газар тариаланчид болон малчдад ашиг тустай. Мөн гал түймрийн аюулаас урьдчилан сэргийлэх боломжтой. Гал түймэр гарсан бүс рүү онцгой байдлын ажилчид явахад хамгийн багадаа хоёр сая орчим төгрөгийн зарлага гардаг. Харин тухайн бүс нутагт дөрвөн удаагийн цаг агаарт зориудаас нөлөөлөх оролдлого хийхэд сая таван зуун мянган төгрөг зарцуулна. Гарах үр дүн нь харьцангуй илүү. Энэ талаас нь хүмүүс ойлгох хэрэгтэй.

–Үүлэнд зориудаар нөлөөлж буй бодис, хүн болон байгальд хор нөлөөтэй юу?

-Үүлэнд зориудаар нөлөөлөхөд иод болон мөнгийг ашигладаг. Иод бол хүнсний бүтээгдэхүүн, мөнгөнд бол хүн болон байгальд харшилдах зүйл байдаггүй. Дэлхийн цаг уур болон эрүүл мэндийн байгууллагаас нэг литр усанд мөнгө 0.05 микро граммаас ихгүй байвал хүний бие, байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй гэж үзсэн байдаг. АНУ-ын эрдэмтэд цаг агаарт нөлөөлж оруулсан хур тунадсанд агуулагдах мөнгөний хэмжээг 0.0001 микро грамм гэж тогтоосон байна лээ. Үүнээс үзэхэд байгаль орчин, амьтан ургамалд ямар ч сөрөг нөлөөгүй нь харагдаж байна. Харин зарим нэг талаараа эерэг нөлөөтэйг эрдэмтэд тогтоосон байна лээ. Хүмүүс мөнгийг мөнгөн устай андуурч хортой гэж ойлгоод байдаг.

– Үүлэнд зориудаар нөлөөлөхөд бороо их орно, үер бууна гэж яриад байдаг. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Байгалийн жамаар бороо орох гэж байхад бид ажиллахгүй. Нэг миллитетр хур тунадас орох магадлалтай байхад түүнийг ахиулахын үүлэнд зориудаар нөлөөлөх үйл ажиллагаа явуулаад байгаа юм л даа. Өөрөөр хэлбэл ганц нэгхэн дусаад өнгөрөх бороог ахиухан оруулахын тулд ажиллаад байна гэж ойлгож болно.

Монгол Улсын заан Ц.Магалжавтай ярилцлаа.

---

-Маргалдагч хоёр тал үүсээд байгаа нөхцөл байдлаас шалтгаалж өнгөрсөн сард “Эвлэрлийн комисс” байгуулж хуралдсан. Энэ хурлаар ямар асуудал хэлэлцсэн бэ. Шийдэлд хүрч чадаагүй юм уу?

-МҮБХ-д үүссэн асуудлын улмаас талууд хоорондоо удаа дараа уулзаж ярилцсан. Тэгээд дөрөвдүгээр сарын 21-нд дархан аварга Х.Баянмөнх, улсын арслан Д.Мөнх-Эрдэнэ, улсын заан Б.Сайнбаяр, улсын начин Ц.Дуламсүрэн бид уулзаж зөвшилцөөд санал нэгдэж эвлэрлийн комисс байгуулсан юм. Энэ комиссын үүрэг нь МҮБХ-д үүссэн маргааныг цэгцэлнэ гэж үзсэн. Иймд энэ комиссын таван гишүүн бүх “аймгуудын төлөөлөлтэй дөрөвдүгээр сарын 27-нд уулзаж хэрхэх талаар шийдвэр гаргах, “Их Эе”-ээ хийх тухай шийдвэрлэсэн. 21 аймгийн төлөөлөл сонгохдоо дээрх аварга, арслан, начин ах нар мөн Л.Чинбат захирал 10 аймгаас оролцох бөхчүүдийг, Б.Сайнбаяр бид хоёр үлдсэн есөн аймгаас орох төлөөлөгчдийн нэрийг оруулсан. Дархан, Эрдэнэтийг одоогоор цолтой бөхгүй байгаа юм гээд талууд түр орхисон. Х.Баянмөнх аварга бид хоёр календарь харж байгаад амжвал сайн өдөр юм байна гээд 2018 оны тавдугаар сарын 5-ны өдөр “Их Эе”-ээ хийе гээд комиссын гишүүд гарын үсэг зураад тарцгаасан. Мөн энэ комиссын хурлыг хоёр талаасаа видео ба аудио бичлэг хийж баталгаажуулсан.

Дөрөвдүгээр сарын 27-ны өдөр нэр заагдсан 19 аймгийн төлөөллөөс Өмнөговь, Дорноговийн төлөөлөл ирээгүй. 17 аймгийн голлох том цолтой бөхчүүд, залуучууд ба эвлэрэл гэх комиссын гишүүдийн дөрөв нь болох Х.Баянмөнх аварга, Д.Мөнх-Эрдэнэ арслан, Б.Сайнбаяр заан бид нар ирсэн. Ц.Дуламсүрэн начин ажилтай байгаад ирж амжаагүй, 21 хүн хуралдсан. Гол асуудал нь Их Эе хурлаа хуулийн дагуу ямар субьект нь зарлах вэ гэдэг асуудал байсан. Энэ нь өмнөх алдаануудыг харж болгоомжилсон зүйл. “Их Эе” хурлаа хийдэг, гэтэл дараа нь хэн нэг нь шүүхийн байгууллагаар асуудал үүсгэхээр их ажил болж хийсэн “Их Эе” маань шүүхээр хүчингүй болдог асуудал 2002 оноос хойш үргэлжилсэн гашуун туршлага бидний өмнө байгаа. Тэгээд энэ асуудлыг хэлэлцээд дөрөвдүгээр сарын 21-ний хурал дээр Баянаа багш 2002 оны “Их Эе” үнэн, тэндээс сонгогдсон Цэцдийн зөвлөл үнэн түүнээс хойших бүх хурлууд маргаантай байна гэдэг үндэслэлийг ярилцаж Бөхийн холбооны 16 жилийн энэ их маргааны өмнөх буюу 2002 оны Цэцдийн зөвлөлөөр одоо болох “Их Эе” хурлаа зарлуулах нь холбооны дүрмийн дагуу зүйл байна гэдэг асуудлаар санал хураалгаж шийдвэрлэсэн. Хуралд оролцогсдын 18 нь 2002 оны Цэцдийн зөвлөлийг нэн яаралтай тавдугаар сарын 3-ны өдөр хуралдуулж “Их Эе”-ийн товыг тогтоолгоё гэж шийдвэрлэсэн. Санал хураалт болоход Д.Мөнх-Эрдэнэ арслан “Машинаас юм авъя” гэж гараад эргэж орж ирээгүй. Х.Баянмөнх аварга, Б.Гантогтох гарьд нар санал хураалтаас татгалзаагүй, харин түдгэлзэж байна гэдгээ хэлсэн. Тавдугаар сарын 3-ны өдөр 2002 оны Цэцдийн зөвлөлийн гишүүдээ урьж хурал хийсэн. Энэ хурал дээр 2002 оны Цэцдийн зөвлөлийн гишүүн Ж.Ганболд заан идэвхтэй оролцож өөрөө даргалж явуулах, эвлэрлийн комиссын таван гишүүн дээр талууд тус бүр найман хүн нэмж оруулаад нийт 21 гишүүнтэй комисс байгуулъя гэсэн санал гаргахад нь бүгд дэмжсэн. Ингээд “Их Эе”-ийг тавдугаар сарын 18-нд хуралдуулахаар тохирсон

-Тавдугаар сарын 18-нд “Их Эе” хуралдаагүй шүү дээ. Шалтгаан нь юу вэ?

-Л.Чинбат тэргүүтэй хүмүүс “Улсын заан Ж.Ганболд биднийг төлөөлөхгүй тул энэ хуралд оролцох боломжгүй” гэж хэлсэн. Энэ товлогдсон “Их Эе” хуралдах боломжгүй болж байгаа талаар Ж.Ганболд заантай уулзахад “Би Р.Нямдорж гуай, Д.Данзан гуайтай үзэл бодол таардаггүй байсан. Тэд явчихсан юм чинь одоо би хэнтэй зөрчилдөх вэ дэ. Дүү нар, хүүхэд шигээ хүмүүстэй юуны талаар ч маргах билээ. Хурлаа хийгээд эв зүйтэй яваасай гэсэндээ тавдугаар сарын 03-ны Цэцдийн зөвлөлийн хуралд очиж оролцсоныг та нар харсан. Намайг Л.Чинбат нар буруутгаж байгаа, одоо би энэ асуудалд оролцохгүй байя даа” гэсэн. Ж.Ганболд ах бөх хүн учир энэ асуудал дээр их нуруутай зөв хандлаа даа гэж би бодсон шүү.

-“Бөхийн өргөө”-г битүүмжлэх болсон шалтгаан нь юу вэ?

-Дөрөвдүгээр сарын 14-ний өдөр “Гацуурт” компанийн гэрээтэй хамгаалалтын албаны залуучууд дайрч “Бөхийн өргөө”-ний хаалгыг эвдсэн л дээ. Цагдаа, прокурорын байгууллага эмх замбараагүй байдал дахин үүсгэхгүй гэж битүүмжилсэн. Бид “Бөхийн өргөө”-г нээж хэвийн үйл ажиллагааг нь явуулахаар прокурорын байгууллагад удаа дараа хүсэлт тавьсан боловч “Та нарын бөхийн барилдаан, урлагийн гэрээт тоглолтууд явуулах, олон ажилчдын ахуй амьдралыг харгалзаад нээж болно. Гэхдээ Л.Чинбат нарын хүмүүсээс “дахин үймээн самуун гаргахгүй” гэсэн бичиг эсвэл биеэр авчирч гарын үсэг зуруул гэсэн шаардлага тавьж байгаа. Өнөөдрийг хүртэл нөгөө нөхдүүд маань үймээн самуун гаргахгүй гэсэн баталгаа өгөхгүй яваад байна.

-1994 оноос хойш тасралтгүй зохион байгуулж ирсэн “Монгол Улсын аварга” цолтны хүндэтгэлийн нэрэмжит барилдаан бямба гаригт “Төв цэнгэлдэх хүрээлэн”-д явагдахаар төлөвлөгдсөн ч цуцлагдаж өчигдөр бүтэн сайн өдөр шилдэг гэх 128 бөхийн барилдаан боллоо. Энэ үйл явдлыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Иргэний нисэхийн ерөнхий газар аваргуудын нэрэмжит барилдааныг сүүлийн жилүүдэд Монголын Үндэсний бөхийн холбоотой хамтарч зохион байгуулж байгаа. Тус байгууллага энэ жил уламжлалт барилдаанаа хамтарч зохион байгуулахаар төлөвлөсөн байтал тус байгууллага руу мөн авлигатай тэмцэх газар руу Аваргуудийн барилдааныг хийх асуудлыг зогсоож өгөөч гэсэн агуулга бүхий тавдугаар сарын 17-ны өдөр гэсэн огноотой №70 дугаартай албан бичгийг Дэд Тэргүүн Ц.Төмөрсүх, Цэцдийн зөвлөлийн дарга Ү.Хүрэлбаатар гэсэн гарын үсэг зурж явуулсан байдаг. Энэ мэдээлэл тавдугаар сарын 24-ний өдрийн бүх мэдээллийн хэрэгсэл, сайтуудад тавигдсан нь одоо байж л байна. ИНЕГ дээрх хүмүүстэй маргаан үүсгэхээс түвэгшээсэн байх л даа. “Барилдааныг энэ жилдээ больё” гэсэн. Бөхийн асуудал нь ийм байхад одоо ямар ч байгууллага ийм л хариу өгөх болоод байна даа. Хамгийн хөгжилтэй нь тавдугаар сарын 26-нд нөгөө нөхөд маань хэвлэлийн хурал хийчихсэн сууж байдаг. Ярьж байгаа зүйлийг сонстол “Аваргуудын барилдааныг олон жил явуулсан МИАТ компанидаа баярлалаа энэ сайхан барилдаан цуцлагдсанд харамсаж байна. Юунаас болсныг бүү мэд. Бөхийн барилдааныг таслахгүйн тулд хувийн хэвшилтэйгээ хамтраад 128 бөхийн барилдааныг хийхээр боллоо. Өндөр байтай шүү бөхчүүд их ирээрэй. Үнэгүй үзүүлнэ шүү” гэж байна лээ. хоногийн хугацаанд ингэж эргэдэг хүмүүсийг одоогоор хараагүй л явна.

-Үүнээс үзэхэд монгол бөхийн ивээн тэтгэгч цөөхөн байгууллагуудынхаа нэгийг цааш нь түлхэж ээ. Ивээн тэтгэгч үгүй бол барилдаан зохион байгуулахад хүндрэлтэй. Барилдаан үгүй бол бөхчүүдийн бэлтгэл сургуулилтын горим алдагдана. Монгол үндэсний бөхийн хөгжил буруу тийшээ л яваад шиг?

-Ивээн тэтгэгч, бөх сонирхогчид бүгд л таагүй хандаж, итгэл буурч байгаа. Бөхийн нэр хүнд их унаж байгаад нь харамсах юм. Бөхчүүд хоорондоо талцаж муудалцсан асуудал энд байхгүй. Цөөн тооны хүмүүс л бөхийн хөгжилдөө сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Цаашид зөв байвал ивээн тэтгэгчид маань эргэнэ ээ. Үүнд зөв менежмэнт хийж бөхөө хөгжүүлэх, сонирхолтой болгох зүйлсийг залуус бид төлөвлөж байгаа.

-Гуравдугаар сарын 24-нд Монголын Үндэсний бөхийн наймдугаар “Их Эе” хуралдаж 20 аймгийн бөхийн төлөөлөл оролцсон. Энэ “Их Эе”-ийг дархан аварга Х.Баянмөнх, А.Сүхбат нарын хүмүүстэй хамтарч хийгээд асуудлаа шийдэж болоогүй юм уу?

-Наймдугаар “Их Эе”-ийг Монголын Үндэсний бөхийн холбооны өмнөх удирдлагууд зохион байгуулсан. Аварга, арслан цолтой бүх бөхчүүдэд хэл хүргэсэн. Мөн мэдээллийн хэрэгслээр олон хоногийн турш зарласан. Харамсалтай ньхэсэг нөхдүүд маань ирж оролцоогүй. Одоо энэ маргааныг ингэж өндөрт гаргаад байгаа асуудал нь Монголын Үндэсний бөхийн холбооны тамга тэмдгийг Л.Чинбатад давхардуулан олгосонд оршиж байгаа. Энэ тамганы асуудал дээр одоо хэрэг үүсээд шалгагдаад явж байна.

-VIII “Их Эе”-ээс сонгогдсон Б.Бат-Эрдэнэ тэр-гүүтэй хүмүүс монгол бөхийг яаж шинэчлэхээр төлөвлөж байв?

-Гуравдугаар сарын 24-нд хуралдсан “Их Эе”-ээр Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн болон дэд тэргүүнийг орон тооны бус болгож өөрчилсөн. Гүйцэтгэх захирал л орон тооны байна, 15 тэргүүлэгч гол шийдвэрийг гаргана гэж шийдвэрлэсэн. Үүнийг их зөв бүтэц гэж харж байгаа. Хурлаар сонгогдсон Цэцдийн зөвлөл дөрөвдүгээр сарын 4-нд хуралдаж, орон нутгийн бөхийн төлөөлөл, дэвжээдийн санал хүсэлтийг бичгээр авч дөрөвдүгээр сарын 30-ны дотор бөхийн барилдааны дүрмээ шинэчлэх зүйлүүдийг хэлэлцэж өөрчилье гэж төлөвлөсөн байсан. Харамсалтай нь “Бөхийн өргөө” битүүмжлэгдэж, холбооны тамгыг давхардуулснаас энэ ажил гацаанд орсон. Тэргүүлэгчид мөн Цэцдийн зөвлөл хамгийн түрүүнд бөхийн барилдааны шүүлтэд камер ашиглах, бөхийн барилдааны дүрэм, допинг зэрэг асуудлуудыг шинэчлэхээр төлөвлөсөн байсан. Барилдааны дүрмийн тухайд 21 аймгийн бөхийн төлөөллийн санал бодлыг сонсоод барьц сонгооны дүрмийг өөрчлөх талаар зөвлөлдөх байсан. Энэ бол хэдэн хүний хүрээнд шийддэг асуудал биш юм. Орчин үед цаг хугацаагүй зүйл гэж огт байх ёсгүй, хоёр бөх удаан барилдаад дуусахгүй байвал яахав. Барьц сонгооноос өөр арга байх уу, гэх асуудлыг хэлэлцэхээр төлөвлөсөн. Мөн камераар шүүх асуудлыг барилдааны дүрэмд оруулна. Гэхдээ үндэсний бөхийн онцлогийг харгалзаж шийдвэрлэнэ гэх ч юмуу олон зүйлүүд байгаа. Жишээ нь, өрсөлдөгч бөхөө харцагадаж тэврээд, мордож байгаа барилдаан гэж үзье, мордсон хөл нь салахгүйгээр нүдээр харахад яалт ч үгүй давж байгаа барилдаан. Үүнийг камераар шүүгээд 0,2 секундын барилдааныг олон арван дүрс болгоод харуулахаар залуучууд “Чи дээр байгаа ч ороож мордсон өвдөг чинь түрүүлж хүрсэн байнаа, харцагадаж тэврээд унахдаа тохой чинь миний толгой хүрэхээс өмнө газар хүрч байгаа нь камерт харагдаж байна” гээд маргалдаад зогсдог болбол яах вэ. Иймийн тулд камераар шүүнэ, гэхдээ барилдааны дүрэмдээ нарийн заагаад өгчихөд болох асуудал. Камерийн бас нэг онцлог нь ихэнх камерууд нь хөлтэй 1,2-1,5м өндрөөс аваад байгаа нь газартай парлель бус учир янз бүр харагдана. Үүнийг л бид мэдэх учир барилдааны дүрэмдээ зөв оруулаад өгвөл барилдаж байгаа залуус маань буруу шүүлт гэж гомдоллох нь эрс багасна.

-Монголын Үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн асан Р.Нямдорж “Допинггүй монгол бөх” төслийг эхлүүлж ид барилдаж байгаа таван ч бөхийн эрхийг хассан. Эрхээ хасуулсан зарим бөхчүүд хуулийн байгууллагад хандахаа мэдэгдэж байсан. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Дэлхий нийтээр допинг гэж зүйлийг эсэргүүцэж байгаа. Цэвэр шударга, өрсөлдөөн, бөхчүүдийн эрүүл мэндийг хамгаалж допингийн шинжилгээ авахаас өөр арга байхгүй. Залуу бөх тариа хийлгээд аваргыг давах уу гэдэг асуудал сүүлийн үед их ярьж допингийн шалгалтыг авахаа болих хэрэгтэй гэж ухуулга хийх болж. Ижил түвшний бөх нэг нь эм тариа хийлгээд нэг нь шударгаар хөлсөө урсгах уу гэдэг асуудлыг хамгийн түрүүнд бодолцох хэрэгтэй. Допингийн тухай хууль Баяр наадмын 2003 оны хуулиарзохицуулагдаж явж байгаа. Үндэсний баяр наадмаар шөвгөрсөн 16 бөхөөсдопингийн шинжилгээ авна. Илэрсэн тохиолдолд цол чимгийг хураах юмуу,барилдах эрхийг зургаан сараас хоёр жил хүртэлх хугацаагаар хасах заалттай байдаг. Иймээс 2003 оноос наадамд допинг хэрэглэсэн бөхчүүдэд харицан адилгүй шийтгэл оноогоод явж ирсэн нь бас маргалдах гол сэдэв болоод байгаа. Бид үүнийг баяр наадмын хуульд өөрчлөлт оруулах замаар засч залруулах хэрэгтэй. Одоо баяр наадмын бус үе заалны барилдаанд допингийн шинжилгээ авч бөхчүүдийн барилдах эрхийг түдгэлзүүлээд эхэлсэн. Энэ ч хөгжил рүү нэг шат ахисан зөв алхам. Гэхдээ хуулиндаа зөвхөн баяр наадмын үед шинжилгээ авна гэж заасан байдаг учраас зөрчил үүсэхээр байгаа. Допингтой холбоотой хууль, дүрэм, журмыг боловсронгуй болгох нь нэн тэргүүнд хийх ёстой ажил мөн.

-Бөхчүүд допингийн талаар мэдлэг мэдээлэл хэр байдаг вэ. Хэрэглэж байгаа шалтгаан нь юу вэ?

-Би өөрөө барилдаж байсны хувьд хэлье. Бөхчүүд допинг дээр хамгийн сайн мэдлэгтэй. Ухуулга, таниулга ном товхимлыг ч гаргасан байсан. Амжилтад хэт яарах, бусдын буруу ухуулга буюу булчинг хурдан томруулна, бас чиний тийм бэртлийг хурдан эдгээхэд энэ тариа нөлөөлнө, тэдэн төгрөгөөр нийлүүлье гэдэг штангийн багш нар, сайн дурын жижиг боди мастеруудын яриа миний үед ч байсан, одоо ч байгаа байх. Одоо допингийн шалгалтанд орж байгаа залуучуудын гол хардлага Допингийн эсрэг төв, Олимпийн хороо гэдэг байгууллагууд тэдгээрт ажиллагсдыг хардаж байгаа. Хардах хүний эрх, бас ийм санал гаргаж байгаа нь ч зөв. Холбоо нь жигдрээд эхэлбэл энэ шалгалтанд өмнө нь бүдэрсэн, одоо бүдрээд байгаа, цаашид бүдрэх магадлалтай болчихоод байгаа залуусынхаа гомдлыг тайлж хуулийн хүрээнд шударга шийдвэрлэнэ.

-Холбооны энэ маргаантай асуудал хэзээ шийдэгдэх вэ. Гарц гаргалгааг нь яаж харж байна?

-Эвлэлдэж нийлээд явахгүй бол хууль шүүхийн асуудал цаашид хоёр гурван жилээр ч үргэлжлэх болов уу. Бидний зүгээс нийлээд хамтраад явъя, хурлаа хийе гэсэн хүсэлтийг удаа дараа тавьсан. Сая тавдугаар сарын 18-нд хуралдахаар товлогдсон “Их Эе”-д Л.Чинбат тэргүүтэй нөхдүүд оролцохгүй гэсэн шаардлага тавьсан. Тавдугаар сарын 24-нд эдгээрхүмүүстэй уулзах хүсэлтээ бичгээр явуулсан, ямар ч хариу ирүүлээгүй. МҮБХ-ны ажлыг цааш хэвийн үргэлжлүүлэхийн тулд олон талын буулт хийж байгаа. Одоогоор шийдэгдсэн юм алга. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хурлаа хий гэсэн шаардлагыг хүргүүлсэн болохоор хурал заавал хийнэ.

Цэвээнравдан том хүү, зээгийн хамт

Уйлган голоос төрсөн ууган аварга Ж.Цэвээнравдангийн том хүү гавьяат барилгачин Ц.Батбаяртай ярилцлаа.

---

-Аавын тань төрж өссөн нутаг, усны талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Миний аав Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын нутаг Уйлган голын хөвөөнд 1918 онд харуул занги Жамсрангийн голомтод төрсөн. Аавыг бага байхад эцэг нь өнгөрч, ээж дүү хоёртойгоо өнчирч хоцорсон юм гэсэн. Өсвөр насандаа Даян дээрхийн хийдэд лам багшид шавилж түлээ усыг нь зөөж, тогоо шанагыг нь барьж өгч байж. Ингэж аж төрж байтал 1930 оны хэлмэгдүүлэлт эхлэх үед ээж, дүү хоёртойгоо мал маллаж байгаад цэргийн албанд татагдсан түүхтэй.

-Цэргийн албанд очоод барилдаж эхэлсэн үү. Улсын заан “цагдаа” Д.Содном гэж хүн сайн бөх болохыг нь таньж, бөхийн замд хөтөлсөн гэдэг юм билээ?

-Миний аав бөхийн спортоор хожуу хичээллэж эхэлсэн. Энэ нь ч амжилтад нь эергээр нөлөөлсөн юм болов уу гэж боддог юм. Бие хаа нь тэгширч, эр бяр нь жагссан хойноо барилдаж эхэлсэн байдаг. 1941 оны зун мал эмнэлгийн цэрэг байхдаа барилдах санаатай хотоор явж байгаад комендантын хоёр цэрэг таарч даргадаа аваачиж өгсөн гэсэн. Очоод барилдахаар яваагаа учирлатал “Оргож ирчихээд олигтойхон барилдаарай” гээд цэнгэлдэх рүү дагуулж явсан гэнэ лээ. Цэрэг хувцастайгаа ноцолдоод хоёр давахад нь нөгөө цэргийн дарга нь зодог шуудаг олж өгөөд барилдуулж байсан талаар аав сүүлд дурсаж ярьдаг байсан. Аав ч итгэлийг нь алдалгүй сайн барилдаж үзүүр булааж байсан гэсэн. Хожим нь нөгөө даргатайгаа танилцахад 1931 оны улсын наадамд долоо давж улсын заан цол хүртсэн Долгорын Содном гэж бөх болж таарсан. Чөлөөний хуудасгүй явж байсан цэргийг шууд хорьчихолгүй барилдуулсан нь ирээдүйд сайн барилдахыг нь олж харсантай холбоотой гэж Д.Содном заан сүүлд хэлж байсан.

-Таны аав 1943 оны наадмаар заан болж байсан шүү дээ. Энэ наадмын талаар аав тань юу хуучилж байв?

-1941, 1942 оны наадмуудад аав барилдаж доогуур даваанд унасан нь их сургамж болсныг нь сонссон. Бөх хүнд зөвхөн бяр биш мэх, арга ухаан хэрэгтэйг ойлгосон юм билээ. Аав минь 1943 оны наадамд долоо давж заан болоод Архангайн “суудаг” Содов арсланд өвдөг шороодсон. Тус наадамд түрүүлэх боломжоо алдсан гэж ярьдаг байсан. Тэр жил түрүүлэх өрсөлдөөнд байсан дархан аварга Б.Түвдэндорж тавын даваанд уначихсан юм билээ. 1943 оны наадмын түрүү үзүүрт үлдсэн “суудаг” Содов, “аат” Лувсанжамц нарыг аав хаяж сурсан байсан юм билээ. “Цол авч сэтгэл хөөрөхөөр барилдаандаа төвлөрч чадахгүй байсан” гэж аав хуучилж байсан.

Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойгоор Б.Түвдэндорж аваргыг давж түрүүлж буй нь

-1945 оны улсын их баяр наадамд Б.Түвдэндорж аваргатай үлдэн үзүүрлэж Монгол Улсын арслан цол хүртэж байсан. Энэ талаар нь ярихгүй юу?

-Ардын хувьсгалын 24 жилийн ойгоор найм даван үзүүрлэж “Улам нэмэх арслан” цол хүртэж байсан гэсэн. Аавыг маань энэ үеэс л бөх сонирхогчид наадмын түрүү бөхийн тааварт оруулж эхэлсэн юм билээ. Гэсэн ч түрүүлж өгөхгүй явсаар 1951 онтой золгосон байдаг.

-Ж.Цэвээнравдан аваргыг 1947 оны наадмын түрүү бөхөөр нэрлэж байсан ч санасандаа хүртэл барилдаж чадаагүй унасан гэдэг?

-Тэр оны наадмаар дархан аварга Б.Түвдэндорж, Ц.Чимэд-Очир нар монгол бөхөө сурталчилахаар Чехийн Прага явчихсан байсан болохоор “Энэ зуны наадам Цэвээнравдан арслангийнх болно” гэж олон хүн ярьж байсныг ахмадууд дурсдаг. Аав долоо давж их шөвөгт үлдээд Хязгаарын газрын залуу бөх Ш.Батсуурийг амлаж барилдаад доогуураа гүйлгээд уначихсан гэсэн. Ш.Батсуурь гуай ч тэр жил од нь гүйж анхныхаа түрүүг авч байсан түүхтэй. Наадмын дараа Б.Түвдэндорж, Б.Чимэд-Очир аваргууд ирээд Налайхын наадмаар “Эзгүйд түрүүлсэн арслангийн бярыг шалгана” гээд Ш.Батсуурь арсланг амлаж барилдаад хоёулаа унаж байсан гэсэн. Үүнээс үзэхэд Ш.Батсуурь ямар хэмжээний бөх байсныг илтгэж байгаа юм л даа.

-Аварга цол хүртэж байсан наадмынхаа талаар аав тань юу гэж хуучилж байв. Хүнд бэртэлтэй барилдаж түрүүлсэн талаар ном зохиолд тэмдэглэсэн байдаг?

-Аав 1951 оны хавар циркийн үзүүлбэрийн дундуур явагддаг барилдаануудад тогтмол зодоглож байсан нь сайн бэлтгэл болсон талаар сүүлд надад хэлж байсан. Тэр жил наадмын өмнө долдугаар сарын 9-нд голын цэнгэлдэхэд зодоглож Нисэхийн “тавхай” Лувсан заантай барилдахдаа бугуйгаараа дарж унаад мулталчихсан гэсэн. Тухайн үед эмнэлэг байсан биш, ямааны халуун арьсаар боож, хар цайгаар шавшиж байгаад л барилдсан юм билээ. Бүртгүүлэхэд нь баяр наадмын бөхийн комиссын дарга Баяр “Ийм гартай яаж барилдах юм. Бэртлээ сэдрээчихвэл цаашдаа барилдаж чадахгүй. Залуу хүн олон наадамд барилдана. Энэ жилдээ өнж” гэхэд нь аав “Энэ жил миний бэлтгэл сайн байгаа, заавал барилдана” гэж зөрүүдлээд гарсан гэсэн. Баруун гар нь атгаж ч чадахгүй байсан болохоор зүүн гараараа л барилдаж долоо давсан талаараа ярьж байсан. Аав хожим нас өндөр болсон хойноо “Бэлтгэл ханаад бяр ороод ирэхээр бөхчүүд жижигхэн харагддаг” гэж ярихыг сонссон.

-Их шөвөгт үлдээд Ш.Батсуурь аваргатай барилдсан барилдааных нь талаар ярихгүй юу. Өмнөх улсын наадмаар гурван ч удаа Ш.Батсуурь аваргад өвдөг шороодоод байсан шүү дээ?

-Ш.Батсуурь их ширүүн барилдсан гэж ахмад бөхчүүд хуучилдаг. Аварга зайлж гуядахад аав бэртэлтэй гараараа суйлж салтаадаж өргөөд тавьчихсан юм билээ. Хоёр гартай байхдаа гурван жил даваагүй бөхөө ганц гараараа барьж хаячихаад бяр нь улам нэмэгдэх шиг болсон гэж сүүлд хэлж байсан. Арвын даваанд аваргын тохойн дороос алгадаад ганхасхийхэд нь харцагадаж дайрч ард нь гарч давж байгаа зураг нь одоо хананд өлгөөтэй байгаа.

Ж.Цэвээнравдан аварга гэргийн хамт

-Ж.Цэвээнравдан аварга гол төлөв ямар мэх хийж барилддаг байсан бэ?

-Гар урттай хүн байсан болохоор суйлах, халбагадах, харцагадаж дайрах, тонгорох мэх хийдэг байсан. Аварга, арслан цол хүртэхдээ гол төлөв суйлах, тонгорох мэх хийсэн гэж ахмад үеийн бөх сонирхогчид ярихыг нь олон удаа сонссон.

-Аварга тийм удаан барилдаагүй нь бэртэл гэмтэлтэй холбоотой юу?

-Түрүүлснийхээ дараа аав бэртэл, гэмтлээ илааршуулах гээд халуун рашаанд орсон юм билээ. Энэ нь сөргөөр нөлөөлж эрт барилдахаа больсон гэж манайхаар ирсэн ахмадууд хэлж байхыг нь сонссон. Аав түрүүлснийхээ дараа нь нутгаасаа хоёр залууг дэмжиж улсын цолны босго алхуулсан гэсэн.

-Зан чанарын хувьд ямар хүн байв?

-Дэндүү даруухан хүн байсан. Настай болсон хойно нь “Хамт наадмын талбай оръё” гэхэд “Би ийм муухай болчихоод, муухайгаа хүнд харуулах юм уу” гэж хэлж байсан. Их гэр амьтай хүн байсан даа. Найрсаг, нөхөрсөг хэрнээ шооч зантай. Аавын ёжилж хэлсэн үгнээс хүн буруугаа ухаардаг. Хатуу ч, үнэн үгтэй хүн байсан даа.

-Танайхаар бөхчүүд их ирнэ биз?

-Улсын арслан Ц.Бадам-сэрээжид, “хужаа” Ө.Чүлтэмсүрэн гээд арслангууд ирж даалуу тоглодог байсан. Ш.Батсуурь аварга ирж аавтай хууч хөөрнө. Нэг өдөр Ш.Батсуурь аварга манайд ирээд “ Нэгэн цагт наадмын дэвжээнд өрсөлдөж явсан Б.Түвдэндорж, Чимэд-Очир хоёртойгоо тухтай ярьж сууж ч амжилгүй алдчихлаа. Одоо хоёулаа холбоотой байя” гэж хэлж байж билээ. Хааяа дархан аварга Д.Дамдин орж ирнэ. Ирэхээр нь аав ээжид “Эхнээр, ангийн чинь хүүхэд ирлээ. Цай хийж өг” гээд хэлнэ. Ээж Д.Дамдин аваргатай Цагаан-Үүрт нэг ангид сурч байсан юм билээ.

-Та аавынхаа ямар чанарыг биширч байсан бэ?

-Аавынхаа оюун ухааныг биширдэг байсан даа. Ердөө гуравдугаар ангийн боловсролтой хүн гэхэд л том Сангийн аж ахуйн ерөнхий нягтлан, Хөдөө аж ахуйн, материал техникийн хангамжийн баазын дарга зэрэг албан тушаалуудыг хашиж байсан. Дээрээс нь хүүхдүүддээ их халамжтай. Өглөө эрт босоход амттай хоол, цай бэлдчихсэн сууж байдаг сан.

-Та аавтайгаа нутаг руугаа очиж байв уу?

-Хамт очиж амжаагүй шүү. Сүүлд нас өндөр болсон хойноо нутаг руугаа очих хүсэл байсан болов уу гэж одоо боддог юм. Бид ч ажил албатай байсан болохоор хэлж ярьдаггүй байсан байх. Тэр үед ч өнөөдрийнх шиг унаа тэрэг элбэг байсангүй л дээ.

-Аварга хүүхдүүдээ бөх болгоно гэж хэлж байв уу?

-Аав маань хүүхдүүдээ заавал бөх болгоно гэж шахаж байгаагүй ээ. Нас, бие гүйцэхээрээ барилдах хэрэгтэй гэж зөвлөдөг байсан. Намайг 24-тэй байхад “За, хүү минь бие нь сайхан хөгжөөд одоо л барилдвал зүгээр” гэж хэлсэн л дээ. Би тэр үед бөх гэхээс илүү волейболын спортод сонирхолтой байсан. Одоогоор аавыг залгаад барилдах бөх манайхнаас хараахан гараагүй л байна. Хэдэн зээ нараа л барилдах болов уу гэж харах юм даа.