Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

ХААИС-ийн доктор, дэд профессор Т.Балдантай ярилцлаа.

-Үр, хөврөл шилжүүлэн суулгах технологи хэзээнээс эхлэлтэй вэ. Дэлхийн аль улсуудад илүү амжилттай хэрэгжүүлж ирсэн бэ?

-Дэлхий нийтэд 1890 оноос энэ чиглэлийн судалгааны ажил хийгдэж эхэлсэн түүхтэй. Анх АНУ-ын Кембриджийн их сургуулийн эрдэмтэд туулайн дээр туршилт хийж байсан. Гэсэн ч хэсэг хугацаанд завсарлаж 1950-иад оныг хүртэл зогсонги байж байгаад эргэж сэргэсэн. Манайд бол 1987 онд энэ ажлын эхлэл тавигдсан түүхтэй. Гэсэн ч 1990 оноос өмч хувьчлал явагдаж өмчийн харилцаанд өөрчлөлт орсноор 10 гаруй жил зогсонги байдалд байсан. Харин 2010 оноос энэ ажлыг дахин сэргээж үйлдвэрийн салбарт хэрэгжүүлэх зорилготой зүтгэж байна. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй АНУ, Канад, Япон, Франц зэрэг улсуудад үр, хөврөл шилжүүлэн суулгах технологийг амжилттай хэрэгжүүлж ирсэн. Судалгааны салбарт ч, үйлдвэрлэлийн салбартаа нэвтрүүлж үр шимийг нь хүртэж байгаа. Харин манайхан зохиомол хээлтүүлгийн арга хэрэглэж байсан. Энэ үед нэг хээлтэгч үнээг сайн чанарын нэг бухаар хээлтүүлээд жилд нэг л тугал хүлээж авдаг байлаа. Зохиомол хээлтүүлэг гэдэг нь хээлтүүлэгч мал-бух, хуц, ухна, азаргаар олон тооны хээлтэгч малыг хээлтүүлэн тэдгээрийн үр удмыг авч үлддэг арга л даа. Жилдээ техникчийн ур чадвар, ашиглаж буй багаж төхөөрөмж, технологи зэргээс шалтгаалж 70-80 хувийн үр дүнтэйгээр төл авах боломжтой.

-Шинээр нэвтэрсэн үр, хөврөл шилжүүлэн суулгах технологийн мөн чанар нь юу вэ. Хэрхэн хэрэгжүүлдэг юм бэ?

-Сайн үнээ, сайн бух хоёрыг хээлтүүлэгт оруулж ашиг шим сайтай, удамшлын чанар нь батажсан сайн үнээний удмын олон төл авахад технологийн мөн чанар оршиж байгаа юм. Үүний тулд хээлтүүлэгт оруулахын өмнө өндөр ашиг шимтэй, амьдын жин их, нядалгааны гарц сайтай үнээний өндгөвч дээр олон тооны өндгөн эсийг нэгэн зэрэг ялгаруулж өгдөг. Ингээд ашиг шим арвинтай, генетик чадавх сайтай бухаар хээлтүүлэхээр ашиг шим сайтай үнээ бухын олон хөврөл бий болно.

Энэхүү бий болсон олон хөврөлийг зориулалтын багаж, уусмал ашиглан зайлан авч ашиг шим багатай боловч эрүүл тээгч үнээнд шилжүүлэн суулгадаг. Өөрөөр хэлбэл нөгөө ашиг шим сайтай үнээний удмын олон хөврөлийг ашиг шим багатай боловч эрүүл хээл тээх чадвартай үнээнүүдээр тээлгэж олон тугал авч байгаа юм л даа. Хээлтэгч мал амьтны өндгөвч 100 гаруй мянган өндгөн эсийн үүсвэртэй байдаг боловч байгалийн жамаараа хээлтүүлэгт ороод 8-12 төл өгч, өөрийн үр удмаа үлдээдэг. Бусад нь ямар ч ашиглалтгүй хаягддаг. Инновацийн төслийн дэмжлэгтэйгээр бидний үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхээр зорьж буй энэ ажлаар хээлтэгч малын биологийн чадавхыг илүү үр ашиглах боломж бүрдэж байгаа юм. Бид энэхүү судалгааны ажлыг Шинжлэх Ухаан Технологийн сангийн инновацийн төслийн дэмжлэгтэйгээр гадаадын судлаачидтай хамтран хэрэгжүүлж эхэлсэн бол одоо бид бие даан-үндэсний мэргэжилтнүүд гүйцэтгэж байна.

-Үр, хөврөл шилжүүлэн суулгах ажиллагааг илүү дэлгэрэнгүй танилцуулаач. Хөврөлийг мэс заслын аргаар хагалж авна гэсэн үг үү?

-Одоо мэс заслын бус аргаар шилжүүлэн суулгаж байгаа. Ямар нэгэн зүсэх огтлох юм огт хийхгүй. Эхлээд ашиг шим сайтай донор үнээгээ сонгоно. Дараа нь ашиг шим сайтай үнээний төл тээх эрүүл тээгч үнээг сонгоно. Ингээд донор үнээндээ өндгөн эс олноор ялгаруулах эмчилгээ хийнэ. Мөн энэ хугацаанд тээгч үнээндээ ороо жигдрүүлэх дааврыг тарьж ороог нь оруулна. Ингээд ороо нь орсон донор үнээндээ хээлтүүлэг хийнэ. Хээлтүүлэг хийснээс хойш 6-8 хоногийн дараа хөврөлийг зайлж аваад чанарын болон хөгжлийн үнэлгээ хийж хамгийн боломжтойг нь тээгчдээ шилжүүлэн суулгана. Шилжүүлэн суулгахдаа тээгч малын аль талын өндгөвчинд өндгөн эс ялгарч шар бием үүссэнийг мэдэх шаардлагатай. Шар бием үүссэн талын савны эвэрт хөврөлөө шилжүүлэн суулгавал илүү үр дүнтэй болохыг судлаачид тогтоосон байдаг.

-Жилд хэд орчим төл хүлээн авах боломжтой вэ?

-Ашиг шимтэй үнээнээс биологийн зүй тогтлоор нь жилд нэг тугал авдаг бол тээгч үнээнүүд ашиглаж 40-50 тугал авах боломжтой. Хэдэн тугал авах нь хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлыг технологийн дагуу хийсэн эсэх, техникчийн ур чадвар, донор болон тээгчийн тарга хүч, дааврын боловсруулалт хийсэн хувилбар, схемчлэл, арчилгаа маллагааны технологи гэх мэт олон хүчин зүйлээс хамааралтай. Донор үнээг жилд хэд хэдэн удаа ашиглан нэг удмын олон төл авах боломжтой.

-Хөврөл шилжүүлэн суулгах технологийг ямар ямар амьтанд яаж ашиглах боломж байна вэ?

-Сүүний гарц сайтай үнээ, ноолуурын гарц сайтай ямаа, ноосны чиглэлийн хонь гээд бүх мал дээр ашиглах боломжтой. 2014 онд Солонгосын “КОЙКА” Олон Улсын байгууллагатай хамтарч Төв аймгийн Баянчандмань суманд сүүний чиглэлийн фермд 22 хөврөл шилжүүлэн суулгаж 14 тугал гаргаж авсан. Хөврөл шилжүүлэн суулгах технологи 60 орчим хувийн амжилттай байдаг. Бид одоогоор гол төлөв мах, болон сүүний чиглэлийн үхэрт хөврөл шилжүүлэн суулгах технологийг хэрэгжүүлж байна. Энэ дан ганц мал аж ахуйн салбарт хэрэглэгддэг технологи биш л дээ. Бусад салбарт тухайлбал биологийн салбарт ч ашиглах, юм хийх боломжтой.

-Та зохиомол хээлтүүлэг 80 гаруй хувийн үр дүнтэй гэж яриандаа дурдаж байсан. Харин үр, хөврөл шилжүүлэн суулгах технологи 60 орчим хувийн үр дүнтэй гэж байна шүү дээ?

-Хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлын онцлог нь мах сүү, ноос ноолуурын гарц сайтай малын төлийг богино хугацаанд олныг хүлээж авах боломжтойд оршиж байгаа . Хар ухаанаар бодоход өдөрт гурван литр сүү өгдөг хоёр үнээний оронд зургаан литр сүү гардаг нэг үнээ илүү хэрэгтэй биз дээ. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн салбарт социализмын үед ажиллаж байсан манай ахмадуудын зохиомол хээлтүүлэг хийсэн үнээний хээл авалт 90 гаруй хувьтай ч байсан. Энэ үзүүлэлэлтээрээ зарим нь шагнал урамшил авч байсан түүхтэй. Бидний хийж гүйцэтгэснээр хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлын үр дүн 64.5 хувьтай байна. Гадаад улс орнуудад бэлтгэгдсэн үндэсний чадварлаг залуу мэргэжилтэн, судлаач, зооинженер, үржлийн биотехнологич нар бий болж байгаа учир дээрх үр дүнг цаашид улам нэмэгдүүлэх боломжтой юм.

-Таны хувьд туршилт, судалгааны ажлаа үйлдвэрлэлд амжилттай хэрэгжүүлээд эхэлсэн байгаа. Эрс тэс уур амьсгалтай Монголын нөхцөлд хэр тохиромжтой вэ. Сөрөг нөлөө бий юу?

-Монгол орны эрс тэс уур амьсгал, байгаль цаг уурын онцлогт дасан зохицсон биологийн онцлог шинж бүхий монгол үнээ тугал гаргаж байгаа шүү дээ. Тээдэг хээлээ л тээж байгаа учраас ямар нэгэн сөрөг нөлөө огт байхгүй. Мэдээж тэжээллэг арчилгаа сайн байвал амьдрах чадвар төдий чинээ сайтай төл хүлээж авна. Энэ нь хөврөл шилжүүлсэн үнээ гээд бусдаасаа илүү арчлаад тордоод байх шаардлага бараг байхгүй гэсэн үг л дээ.

-Хэрэгжүүлэхэд их түвэгтэй олон ажиллагаатай юм шиг санагдлаа. Жирийн малчин хөврөл шилжүүлэн суулгах боломжтой юу?

-Тийм ээ, технологи шаардана, тиймээс жирийн малчны хийх ажил биш л дээ. Мэргэжлийн байгууллага, энэ чиглэлээр мэргэшсэн эрх бүхий мал зүйч, зоотехникч, үржлийн биотехнологич нар хийнэ. Энгийн хүн хийх боломжгүй. Бид л гэхэд энэ ажлыг багаараа хийж гүйцэтгэж байна. Тухайлбал доктор Г.Энхманлай, П.Мягмарсүрэн, Б.Энхболор, докторант Ч.Гантөгс, магистрант Б.Цолмонбаатар, Г.Энхбаатар, Д.Түмэн-Өлзий гэх мэт залуу судлаачидтай хамтран хийж байна.

-Хурдан азарганы төл хүлээж авах сонирхолтой уяачид олон байгаа байх. Төлийг нь тээгч эхээр дамжуулж богино хугацаанд олныг хүлээж авах боломжтой юу?

-Боломжтой. Гэхдээ энэ чиглэлээрээ төрөлжиж мэргэших шаардлагатай. Бусад малтай харьцуулахад гүүний хөврөлийн амилалт, үр тогтолт өндөр биш. Гэхдээ манай багийн залуус туршиж үзэж, туршлага хуримтлуулж байгаа.

-Бог малд энэ аргыг хэрэгжүүлэх боломжтой л байх?

-Бод мал дээр хийхэд бэрхшээл бага боловч зарим тохиолдлын бэрхшээлүүд бий. Гэхдээ хонь, ямааны ороо маш сайн ордог тул ямаанд хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлыг хийхэд тохиромжтой. Энэ чиглэлийн ажил манайд 1987-оноос хийгдэж байсан боловч улс орны эдийн засаг, нөөц чадавх муухан байсан, төрийн байгууллагад ажиллаж буй хүмүүсийн энэ талын ойлголт дутуу дулимаг байсан учраас дэмжигдээгүй нэг хэсэг зогсонги байдалтай байсан.

Монгол Улсын мал сүрэг 66 саяд хүрч бэлчээрийн даац хэтрээд байгаа тухай хүн болгон ярих болсон. Малчдыг “Та нар малын тоогоо цөөрүүл, бэлчээрийн даац хэтэрлээ” гэж шахах биш, нэг малаас авч буй ашиг шимийг нэмэгдүүлэхдээ шинжлэх ухаан, технологийн ололтыг ашигла гэдгийг зөвлөн арга замыг тодорхойлж өгөх шаардлагатай байна. Энэ талаар суртал ухуулга маш сайн хийх хэрэгтэй юм. Одоогийн байдлаар зохиомол хээлтүүлэг, хөврөл шилжүүлэн суулгах ажил яагаад далайцтай хийгдэхгүй, үр дүн багатай байна гэхээр төрийн зохицуулалт байхгүй, хэрэглээ бага, хэрэглэгч байхгүй байгаатай холбоотой. Тиймээс эрчимжсэн аж ахуйн бүс нутаг, газар тариалангийн райондоо, хот орчмын бүс нутгийн нийт малд зохиомол хээлтүүлэг, хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлыг заавал хийлгэдэг-хийдэг болгох хэрэгтэй юм.

-Танай багийн хамт олонд тулгамдаж буй ямар асуудал байна вэ. Ямар төрлийн дэмжлэг хэрэгтэй байна вэ?

-Үндсэндээ ороо жигдрүүлэх, өндгөн эс олноор ялгаруулах, хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлууд маань дааврын оролцоотойгоор хийгдэж буй ажлууд. Монгол Улсын хэмжээнд нэг ч төрлийн даавар үйлдвэрлэдэггүй. Дандаа гаднаас импортоор авч байгаа. Гэхдээ дааврын бэлдмэл дотоодод үйлдвэрлэхгүй байна гээд энэ ажлыг хийх боломжгүй гэх ойлголт биш. Магадгүй нэг донорт 500-800 мянган төгрөгийн зардал гарлаа гэж үзэхэд бид нэг донороос найман хөврөл зайлж авахад нэг хөврөл 100 мянган төгрөг болж байна гэсэн үг. Магадгүй олныг зайлж авахад нэг хөврөлийн үнэ гэдэг юм чинь багасна. Гэхдээ дандаа гадаадаас даавар авч монгол малд суулгах нь бидний гарц биш. Тиймээс үндэсний хэмжээний хөврөл бэлтгэдэг технологи боловсруулах, нэвтрүүлэх ажлыг эрдэмтэд судлаачид нэвтрүүлэх хэрэгтэй.

-Үүнийг цаашид ямар үе шаттайгаар хөгжүүлэх вэ?

-Эхлээд фермийн аж ахуй эрхэлж буй улсуудад энэ төрлийн ойлголтыг зөвөөр өгөх ёстой. Дээр нь өртөг үнэтэй гэх асуудал байхыг үгүйсгэхгүй. Гарах арга зам нь төрийн байгууллага, хувийн хэвшил, судалгааны байгууллагууд хамтын оролцоотой ажиллах. Тодорхой хугацаанд ингэж явж байгаад төрийн оролцоо багасч биеийг нь даалгаж болно. Гадаадын хөгжилтэй орнуудад шинэ технологи-инновацийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд төрийн дэмжлэг 60 орчим хувь, эрдэм шинжилгээний байгууллага, хувийн хэвшлийнхний оролцоо тус бүр 20 хувь байж байгаад аажмаар бууруулан биеийг нь даалгадаг хэлбэр байдаг шүү дээ. Үүнийг ч бодох л ёстой юм.

Цаашид бид эдийн засаг санхүүгийн талаар тодорхой хугацаанд төрөөс дэмжлэг аваад их дээд сургууль шинжлэх ухааны байгууллагууд, хувийн хэвшлийнхэн, фермерийн аж ахуй эрхлэгчидтэй хамтран энэ технологийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх-хэрэглээ болгох зайлшгүй шаардлагатай.

-Манайхан гаднаас өндөр ашиг шимтэй мал оруулж ирж байгаа ч үр ашигтайгаар ашиглаж байгаа нь ховор юм шиг санагддаг?

-Сүүлийн жилүүдэд Засгийн газраас фермийн аж ахуй эрхлэгчдийг дэмжээд мах, сүүний чиглэлийн үхэр, хонь, ямааг олноор нь оруулж ирсэн. Эдгээрийг хэрхэн үр дүнтэйгээр ашиглах талаар бодох цаг ирээд байна л даа. Түрүүчийнх нь орж ирээд таван жил болсон ч үр дүн тиймхэн, сайн биш байна. Тиймээс энэ мах, сүүний гарц сайтай малын үр удмыг богино хугацаанд олныг хүлээж авах боломж бол хөврөл шилжүүлэн суулгах арга юм. Тиймээс төрийн бодлогын хэмжээнд дэмжих хэрэгтэй байна. Одоогоор хувийн хэвшлийнхэн оролдоод явж байна.

-Сайн чанарын тугал гарч ирэхэд түүнийг өсгөн бойжуулж энгийн үнээтэй хээлтүүлж үржил шимтэй төл авах боломжтой юу?

-Төрийн бодлогын хэмжээнд өөрийн чинь ярьж байгаагаар зохиомол хээлтүүлгийн аргаар ашиглах боломжтой. Хоёроос дээш үеийн хээлтүүлэгч байвал илүү үр дүнтэй. Энэ тохиолдолд цөм болон хэрэгцээний хоёр аж ахуй байх шаардлагатай. Хэрэгцээний аж ахуйд сайн чанарын бухнаас гарсан төлийг шууд маханд борлуулдаг хэлбэр байж болно. Түүнээс гадна бодлогын түвшинд цөм зэргийн аж ахуйд хамгийн сайн чанарын хээлтүүлэгч, хээлтэгч хоёрыг ашиглан тэдгээрийн удмыг үржлийн аж ахуйд сайжруулагчаар ашиглах хэрэгтэй юм.

Нийслэлийн 78 дугаар сургуулийн монгол хэлний багш Р.Пүрэвдуламтай ярилцлаа.

-Та тэртээ 1984 онд 78 дугаар сургуульд тавын “В” бүлгийн хүүхдүүдийг хүлээн авч байжээ. Тэр үеийн дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Би Өвөрхангай аймагт дөрвөн жил багшлаад тухайн үед шинээр баригдаж байсан хорооллын 78 дугаар сургуульд ирж байсан юм. Хөдөөний сургуульд багшилж байсан намайг шил толь болсон хачин сайхан орчин угтаж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. Сургуулийн хоёр давхрын 213 тоот ангидаа ороход шинэ сургуульд нийслэлийн газар газраас цугларсан хамт олон бүрдээд намайг тосч байсан даа. Сэхээтэн, ажилчин гээд нийгмийн бүх л давхаргын айлын хүүхдүүд нэг ангид цугларсан байсан.

-Тавдугаар анги гэхлээр 12,13 хүрчихсэн хүүхдүүдийг дааж авч байж. Хэрхэн нэг анги, хамт олон болгож байсан бэ?

-Хэдий нэгдүгээр ангиасаа хамт нэг ангид суугаагүй ч их сайхан хамт олон болсон юм шүү. Бидний наймдугаар анги төгссөнөөс хойш 30 жил өнгөрсөн байна. Хүний амьдралд янз бүрийн л юм тохиолдох урт хугацаа. Уулзалдахад ангийнхан маань бие биенээ сурагчийн дүрэмт хувцастай дэггүйтээд гүйж буй дүрээр нь л хүлээж авч байна даа. Зарим нь өвөө, эмээ болсон ч манай ангийн хүү, охин гэж ярина. Зургадугаар ангид ороход л манай хүүхдүүд зуны амралтаар бие биенээ их санаж үгүйлсэн байсан нь өчигдөрхөн юм шиг л санагдаж байна. Ангиараа хамт волейболын секценд явдаг байсан. Багийн спортоор хичээллэж байсан нь илүү нэгтгэж өгсөн болов уу гэж санадаг юм. Гар бөмбөгийн спортод авьяастай

ангийнхан маань зургадугаар ангид байхдаа дээд үеийн ах, эгч нараа бүгдийг нь хожиж сургуулийн аварга болж багшийгаа их баярлуулсан даа. Энэ шавь нар маань нийслэлийн газар газраас цугларсан ч хэл ам таталж, чих халууцуулж байсан удаа нэг ч байхгүй, хүмүүжилтэй хүүхдүүд.

-Тэр үеийн хүүхдүүд бүтээлч байсан байх. Ямар ажил хөдөлмөр хийдэг байв?

-Манай ангийнхан Төв түүхий эдийн баазтай шефийн харилцаатай байсан. Нийгмийн тустай хөдөлмөрт суралцуулна гэж хавар, намар зэрлэг зулгааж хог цэвэрлүүлнэ. Тавдугаар ангийн жаахан хүүхдүүд ирэхдээ гэрээсээ жаахан талх авчирна. Ажлын дундуур буланд шувуу шиг суугаад идэцгээж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. Мөн мод тарина, өвөл цас цэвэрлэнэ. Гэрээсээ яс авчирч тушааж мөнгөтэй болно. Ингэж нийгэмд тустай хөдөлмөр эрхлээд өнөөдөр муудсан юм алга. Бүгд л тус тусын ажил мэргэжилдээ эзэн нь болоод явж байна. Харин ч багад нь нөхөрсөг нийтэч зан суулгаж өгсөн гэж надад санагддаг юм.

-Их ажил хөдөлмөр эрхлэхийн хажуугаар хичээлээ хэрхэн амжуулдаг байсан бол?

-Аль алиныг нь амжуулахаас өөр аргагүй шүү дээ. Улсын шалгалтын билет боловсруулна гэж амаргүй ажил байлаа. 32 билет боловсруулж 96 хуудас дэвтрийг дүүртэл бичүүлнэ. Одооных шиг тест байхгүй байсан болохоор манайхан ч өглөө эрт 5:30 минутад босч билетээ уншина. Гэсэн ч өдөр хичээл дээр нойрмоглодог хүүхэд нэг ч байгаагүй. Сэргэлэн цовоо үрс байсан даа.

-Ийм нөхөрсөг дотно хамт олноос гэр бүл төрсөн л байх даа?

-Тэгэлгүй яах вэ. Манай ангийн дарга Д.Батболд гэж хүү М.Чулуунбаатар гэж урт хар үстэй хөөрхөн бор охинтой гэр бүл болсон. Ангийн нөхөд чинь гэр бүл болсон хоёр дээрээ их цугладаг юм байна ш дээ. Хүн амьтан бужигнасан гэр бүл сайхан л амьдарч байгаа. Хүүхдүүд л юм чинь бие биедээ сайн болно. Манай ангийн Д.Ариун-Эрдэнэ гэж хүү бага зэрэг сахилгагүй. Тэр маань ангийнхаа Д.Булган гэж охинд захиа өгөөд “Чи надтай үерхмээр байвал хичээлээ сайн хий” гэсэн хариу авсан байгаа юм. Ариун-Эрдэнэ ч химийн хичээлээ давтаад шалгалтандаа онц авахад нь багш нь “Чи хэнээс хуулсан” гэж загнасан гэнэ лээ. Тэр үеэс хойш Ариун-Эрдэнэ химийн хичээлд анхаарахаа больсон гэж ярьж байсан.

-Гол төлөв ямар мэргэжилтнүүд төрж гарсан бэ?

-Энэ ангид салбар бүрийн ажилчид төржээ гэж одоо боддог юм. Эрчим хүчний салбарын хэдэн мэргэжилтэн төрсөн. Хорооллын 28 дугаар байрны нэгдүгээр орцонд эрчим хүчний салбарын ажилчид амьдардаг байсан л даа. Тэр байрнаас Н.Энхбат, Т.Төмөрхүү, Р.Ганболд гэж гурван хүү манай ангид суралцдаг байсан нь аав, ээжийнхээ мэргэжлийг өвлөж авсан байна лээ. Манай сургуулийн хими биологийн багш мундаг байсан учраас эрүүл мэнд, хими биологийн мэргэжилтнүүд төрсөн. С.Гансүх гэж охин Монголд ховор байдаг үр шилжүүлэн суулгах Юнимед төвд эмчээр амжилттай ажиллаж байна. Мөн Ё.Баясгалан маань нийслэлийн Засаг даргын тамгын газарт ахлах мэргэжилтнээр албан тушаалыг нэр төртэй хашиж байгаа. 10 жилдээ бүлгэмийн дарга байсан Ө.Мэнджаргал Дархан-Уул аймагт суурьшиж Тамгын газрын ахлах мэргэжилтнээр ажиллдаг. Б.Хуягсүх гэж хүү хилчин болж эх орныхоо алтан хилийг хамгаалж байгаа. Бидний хамт олны хэсэг нь хилийн чанадад ажиллаж амьдарч байна. Сарантуяа БНСУ-д, Ш.Дуламсүрэн Германд, Б.Баттулга АНУ-д аж төрдөг.

-Тухайн үеийн хүүхдүүдийн гангараа нь юу байсан бол?

-Охидын гангараа нь дүрэмт хувцас, хоёр салаа гэзэг л байсан даа. Би “Хайр нь дотроо, хал нь гаднаа” тийм л багш байсан. Үсээ зүгээр боогоод ирвэл авгай шиг гээд л загнана. Би долоо хоногийн нэг өдөр семинарт суухад манайхан үсээ янз бүр болгодог байсан гээд сүүлд инээлдэж байсан. Нэг удаа ажил тараад сургуулиас гараад ирсэн чинь ангийн охид, хөвгүүд бүгд хөлбөмбөг тоглоод гүйлдэж байна. Тэгэхэд хичээлээ хийхгүй тоглолоо гэж уурлаад охидоор сургуулийн нэг давхрын, хөвгүүдээр хоёр давхрын шал угаалгаж байсан. Хүүхдүүд маань олон сайхан дурсамжийг одоо болтол ярьдаг юм.

-Ангийн хамт олон тань наймдугаар анги төгссөнөөсөө хойш 30 жилийн дараа уулзахаар товлосон юм байна?

-Гуравхан сар амраад ирэхэд л биенээ саначихсан байдаг байсан шавь нар маань уулзалтын зар сонссон цагаас хойш шөнө ч унтаж чадахгүй байгаа сурагтай. Би ч дүрэмт хувцастай дэггүйтэн гүйлдэж, зэмлүүлхэдээ зэмлүүлж, магтуулж байсан шавь нар минь яаж өөрчлөгдсөнийг харах өдрийг хүлээж сууна. Хүүхэд бүрийн минь төрх яг л тэр хэвээрээ сэтгэлд өнөөдрийг хүртэл тодхон байна.

Монголын эмэгтэйчүүдийн сагсан бөмбөгийн ахлах дасгалжуулагч, багш О.Баярцогттой ярилцлаа. Тэрээр Монголын сагсан бөмбөгийн дээд лигт тамирчин ахуйдаа гурав, дасгалжуулагч болоод дөрвөн удаа түрүүлж байсан юм.

-Сар хүрэхгүй хугацааны дараа Азийн наадам эхэлнэ. Энэ удаагийн наадамд та сагсан бөмбөгийн эмэгтэйчүүдийн шигшээ багийг удирдаж оролцоно. Шигшээ багаа хэрхэн бүрдүүлэв?

-Монголын сагсан бөмбөгийн холбооноос эмэгтэй шигшээ багт ажиллах санал ирүүлснийг хүлээж аваад ажиллаж байна. Тавдугаар сарын 21-нээс эхлэн 26 тамирчинг шигшээ багийн цугларалтад дуудсан. Цугларалтад 20 тамирчин хамрагдаад бэлтгэл сургуулилт хийгээд явж байна. Шигшээ багийн урилгаас татгалзсан , бэлтгэл сургуулилтын явцад хоцрох, таслах зэрэг сахилга батын зөрчил гаргаж хасагдсан тамирчид бий. Одоогоор тэмцээнд явах 12 тамирчны нэрс тодорсон. Үлдсэн найман тамирчин шигшээ багийн бэлтгэлийг хангаж ур чадвараа ахиулж байгаа.

-Монголын баг ямар багуудтай нэг хэсэгт орсон бол?

-Азийн наадамд эмэгтэй 10 баг хоёр хэсэгт хуваагдаж өрсөлднө. Манайх БНХАУ, Тайланд, Япон, Хонгконгийн багуудтай нэг хэсэгт багтаж өрсөлдөнө. Хэсгээсээ хоёр юм уу гуравдугаар байраар шалгарах зорилго тавиад бэлтгэлээ базааж байна. Өмнө нь шигшээ наймд шалгарч байсан амжилтаа давтах, боломж гарвал ахиулна.

-Сагсан бөмбөгийн холбоо эмэгтэй тамирчдаа хэрхэн бэлтгэдэг вэ?

-Ер нь эмэгтэй тамирчид орхигддог л доо. Сагсан бөмбөгийн төлөө гэсэн сэтгэл зүтгэлээрээ л явж байгаа. 10 жилд сурагч байхдаа биеийн тамирын хичээл дээр долоо хоногт хоёр удаа тоглоно, хүсэл сонирхолтой нь их сургуульд элссэн хойноо багт нь орно. Цааш нь хөгжлүүлээд дэмжээд авч явах ямар нэгэн бодлого манайд алга. Ийм үед шигшээ багийг авсан ч Азийн наадамд амжилттай оролцуулах зорилго тавиад ажиллаж байна. Үүний дараа шигшээ багийн тамирчдын бэлтгэлжилтийг өндөр түвшинд барих, багш дасгалжуулагч боловсон хүчин бэлтгэх зорилго тавьсан. Шигшээ багт орохын төлөөх өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгаа.

-Та дөрвөн жилийн өмнө Азийн наадамд эрэгтэйчүүдийн шигшээ баг удирдаж оролцоод шилдэг наймд шалгарч байсан. Энэ жилийн Азийн наадамд оролцох эрэгтэйчүүдийн шигшээ багийн талаар ярихгүй юу?

-Энэ жилийн Азийн наадамд оролцох шигшээ баг туршлагатай мастерууд, өнөө цагийн шилдэг тамирчид болон шинээр гарч ирж буй залуу тамирчдаас бүрдэж байгаа. Гэхдээ олон улсын хэмжээний мастер Г.Баттөр, Б.Мөнхболд, М.Отгонмөнх нарыг дуудаад бэлтгэл сургуулилт хийлгэж, өрсөлдүүлж, сонгон шалгаруулсан бол илүү үр дүнтэй байсан болов уу гэж хувьдаа харж байна. Манай эрэгтэй баг дөрвөн жилийн өмнө шилдэг наймд шалгарч хэсэг тэргүүлж орохоор болсон. Зоондоо Өмнөд Солонгос, Тайланд, Индонезийн багуудтай орсон. Өмнөд Солонгосын багийн тоглолтыг харахад тааруу байсан. Манайх нэг юм уу, хоёроор шалгараад шигшээ наймд шалгарах боломж бүрэн бий. Цаашдаа яаж тоглохыг хэлж мэдэхгүй юм.

-Монголын шигшээ баг олон улсын тэмцээнд өрсөлдөхөд төвийн тоглогчийн байрлалд дутагдалтай байгаа нь анзаарагддаг. Инчоны наадамд Б.Одбаяр төвийн байрлалд сайн тоглож байсан ч зодог тайлжээ. Одоо төвийн байрлалд хэн тоглох вэ?

-Төвийн байрлалд П.Болортулга, Б.Билгүүн нар тоглох байх. Ерөнхийдөө манай төвийн байрлалд тоглодог тамирчид Азид очоод оноо аваад зүтгээд тоглоход хүндрэлтэй л дээ. Манай төвийн байрлалд тоглодог тамирчид нуруугаар намхан ч илүү хурд, техниктэй учраас үүнийгээ давуу тал болгож өрсөлдөх боломжтой гэж харж байна.

-Инчонд Т.Санчир, Б.Билгүүн гээд тамирчид гялалзаж Азийн түвшинд өрсөлдөх боломжтойгоо харуулсан. Дөрвөн жилийн өмнөх Т.Санчир, Б.Билгүүн нарыг өнөөдрийнхтэй харьцуулбал?

-Мэдээж илүү туршлагатай болсон. Талбайг харах, тоглолтыг унших чадвар нь илүү хөгжсөн Санчир, Билгүүн Азийн наадмыг зорихоор бэлтгэлээ базааж байна.

-Н.Батбаяр гэж БНСУ-ын оюутны лигт тоглодог залуу шигшээ багтайгаа нэгдсэн байсан?

-Н.Батбаяр, Ананд гэж хоёр хүүг их сайн тоглох болов уу гэж итгэж байгаа. Сагсан бөмбөгийн хөгжил өндөр оронд суралцсан болохоор хувилбарт дасан зохицохдоо илүү сайн. Дээрээс нь талбайд гараад өөрийгөө бүрэн дайчилж чаддаг залуус.

-Таны сагсан бөмбөгийн секц дугуйлангаар дамжиж гарсан хүүхдүүд эхнээсээ дээд лигт тоглоод эхэлсэн байна. Өндөр түвшний тамирчдыг хэрхэн бэлтгэж байна вэ?

-“Этүгэн” их сургуулийн харьяа “Этүгэн” дунд сургуульд сагсан бөмбөгийн төрөлжсөн сургалттай анги үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ хүүхдүүд улсын аварга шалгаруулах тэмцээнүүдэд тогтмол оролцож өдөр бүр бэлтгэл сургуулилт хийдэг. Дунд сургуулиа төгсөөд “Этүгэн” их сургуулийн өмнөөс оюутны лигийн олон тэмцээнүүдэд оролцдог. Шалгарсан нь дээд лигийн “Этүгэн Ирвэс”-үүд багт орж дээд лигт тоглодог.

-Та хэдээс хэдэн насны хүүхдүүдийг бэлтгэлдээ хамруулдаг вэ. Монгол хүүхэд хэдэн наснаасаа энэ спортоор хичээллэвэл зохимжтой юм бол?

-Зургаагаас дээш насны хүүхдүүд хамрагдаж байна. Зургаан настай хүүхдэд эхний ээлжинд тоглоом маягаар хөнгөн дасгалууд хийлгэж, техникүүдийг нь зааж, гаргасан алдааг нь засч өгөөд явдаг. Жижиг хүүхэдтэй ажиллахад урамшуулж өгөх хэрэгтэй байдаг. “Өнөөдөр энэ дасгалыг хийгээд сурчихвал багш нь чамд өмсгөл авч өгнө ” ч гэх юм уу урамшуулаад өгөхөд хүүхэд бэлтгэлээ идэвхтэй урам зоригтой хийж, ур чадвар нь түргэн ахидаг.

-Сагсан бөмбөг хүүхдэд ямар хүмүүжил өгдөг вэ?

-Хүүхдийг эхний ээлжинд тэвчээртэй болгож өгнө. Зургаан настай хүүхдээс дасгалыг сурч, зөв гүйцэтгэхэд их тэвчээр шаарддаг. Аливаа зүйлийг сурах, сэтгэх чадвар нь сууж өгнө. Бэлтгэлд хамрагдаж буй хүүхдүүдтэй зөв харьцаж сурдаг. Хүүхдүүд бүгд мэргэжлийн тамирчин болохгүй ч зөв, эрүүл иргэн болж төлөвшинө. Мөн багаар ажиллах сэтгэхүйг хүүхдэд суулгаж өгдөг нь энэ спортын гайхамшиг юм даа. Ажил амьдрал дээр гарахад энэ чанар том давуу тал болдог.

-Таны ажлын арга барилын онцлог юу вэ?

-Хамгийн түрүүнд цаг барих, ажилдаа сэтгэлээсээ хандахыг шаарддаг. Бэлтгэл сургуулилтын үед тамирчдынхаа тоглолтын явцад гаргасан алдааг нь хэлж ойлгуулж өгдөг. Тоглолтын дунд хэлэхэд тухайн тамирчин тэр бүр өөртөө тусгаж авдаггүй. Тайван үед нь хэлж ойлгуулахад илүү үр дүнтэй.

-Монголын сагсан бөмбөгийн хөгжлийг яаж харж байна вэ?

-Сагсан бөмбөгийг хөгжүүлэх бодлого байхгүй байна. Гадагшаа гарч олон улсын тэмцээнд ороод тодорхой хэмжээнй амжилт үзүүлэхэд хөгжил гэж яриад байдаг. Гэтэл бидэнд тамирчдыг бага наснаас бэлтгэж гаргаж ирэх ямар ч бодлого алга байна. Сагсан бөмбөгийн шигшээ баг дөрвөн жилийн өмнө Азийн наадмын их шөвөгт шалгарснаас хойш манай шигшээ баг нэг ч уралдаан тэмцээнд оролцсонгүй. Цаг тухайд нь тэмцээн уралдаанд оролцоод явсан бол манай шигшээ баг Азийн шилдэг багуудын тоонд багтаж, дэлхийн авгаргад ч өрсөлдөх бүрэн боломж байсан юм шүү. Сагсан бөмбөгийн хөгжлийн бодлогоо тодорхойлж ажилдаа орох шаардлагатай байгаа. Нэг бодлого, зорилготой ажиллах хэрэгтэй.

-Монголын шигшээ баг олон улсын сагсан бөмбөгийн холбооноос зохион байгуулж буй тэмцээнд оролцох эрхтэй юу. Дотоодын холбоодын зөрчлөөс шалтгаалж эрхээ хасуулсан уу?

-Би сагсан бөмбөгийн холбооны албан тушаалтан биш болохоор сайн мэдэхгүй байна. Миний ойлголтоор одоогоор дотоод асуудлаа шийд гэсэн чиглэл өгөөд уралдаан тэмцээнд оролцуулахгүй байгаа болов уу. Тиймээс сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд Монголын шигшээ баг нэг ч тэмцээнд оролцсонгүй. Хүмүүс зөвхөн Монголын шигшээ багийн тамирчид хохирлоо гэж яриад байна. Тийм биш. Үүний цаана өсвөр үе, залуучуудын шигшээ багийн тамирчид хохирч байгаа. Ирээдүй байхгүй болж байна гэж ойлгож болно. Энэ асуудлыг яаралтай шийдвэрлэх хэрэгтэй байгаа.

Баруун гар талаас Улсын гарын даа Т.Түмэндэмбэрэл, бөх судлаач О.Наранбаатар

Бөх судлаач О.Наранбаатартай ярилцлаа.

-Үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдааны шуугиан хараахан намжаагүй л байна. Бөхөд хайртай түмэн 23 дахь аварга цолтноо өлгийдөж авлаа. Наадмын бөхийн барилдааны талаар ярилцлагаа эхлүүлье?

-Даншигийн аваргуудыгаа нийлүүлж тоолбол 60 орчим аваргууд байгаа. Ардын хувьсгалаас хойш бол 23 дахь аваргаар Н.Батсуурь тодорч байна. Наадам сайхан боллоо. Баяр наадмын өмнө бөхийн холбоод хэрүүл тэмцэлтэй байсан шүү дээ. Монгол наадам бол тусгаар тогтнол эв нэгдлийн баталгаа гэдгийг харууллаа. Аварга, арслан цолтон түрүүлнэ гэдэг өөрөө сайхан л даа. Үзэгчид Б.Бат-Эрдэнэ аварга завсаргүй түрүүлж байхад уйдаж байсан. Сүүлийн жилүүдэд өөр өөр бөхчүүд түрүүлэхэд “Аварга, арслангууд цолоо батлах хүн олдохгүй байна” гэх хандлага ажиглагдаж байсан. Харин сая Н.Батсуурь арслан цолоо батлаад хоёр дахь удаагаа түрүүллээ.

-Заалны барилдаанд сумын заануудад өвдөг шороодоод байсан Н.Батсуурь аваргыг түрүүлнэ гэж таамагласан хүн цөөхөн байсан даа. Анхаарлын төвд арслан П.Бүрэнтөгс, харцага О.Хангай, Б.Бат-Өлзий гээд залуучууд байсан?

-Сүүлийн жилүүдэд наадамд түрүүлсэн бөхчүүдийг ажиглахад заал танхимын барилдаанд доогуур амжилт үзүүлсэн бөхчүүд түрүүлээд байсан. Өнгөрсөн жил Ц.Содномдорж арслан заалны барилдаанд нэг түрүүлж, нэг үзүүрлэсэн амжилттай наадамдаа зодоглоод л түрүүлсэн. Ч.Санжаадамба аварга ч ижил амжилттай ирээд л наадамд түрүүлж байсан.

Н.Батсуурь аварга барилдаан алгасалгүй зодоглож байснаараа онцлог л доо. “Увс нуур гал”-ын сорилго барилдаанд түрүүлэхийг харж байхад бэлтгэл их сайтай байгаа нь мэдрэгдэж байсан. Наадмаар огт хий зай гаргалгүй барилдаж байсан Н.Жаргалбаяр заан, Н.Золбоо харцага хоёр Н.Батсуурьт цуварч унахад нь “Батсуурь өнөөдөр хазайхгүй юм байна” гэж ойлгосон доо. Их сайн байгаа бөх нэг бол түрүүлдэг үгүй бол түрүүлэх, бөхөд унадаг гэдэг шүү дээ. Аварга ч өөрөө өндөр даваанд өрсөлдөгчөөсөө сэтгэл зүйгээр илүүрхэж барилдах юм. Улсын наадмын түрүү үзүүрт өхийлдөх мэх хийж давсан тохиолдол сүүлийн 50,60 жилд байхгүй байх шүү. Б.Бат-Эрдэнэ аварга алсын сүвээний барьц аваад хашиж өргөөд, О.Балжинням аварга хавирч, Д.Цэрэнтогтох аварга шуудагнаас, Х.Баянмөнх аварга хонгодож түрүүлж байсан.

-Аварга Ч.Санжаадамба даян аварга цол хүртэх боломжоо үгүй хийчихлээ. Аваргын алдаа оноо нь юунд байсан бол?

-Аварга сайхан барилдаж үзүүрлэлээ. Долоогийн даваанд Ш.Мөнгөнбаатартай хийсэн барилдааны үеэр гараа бэртээсэн нь түрүү байрын төлөөх барилдаанд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн болов уу. Аварга ирэх жил цолоо ахиулахыг үгүй гэх газар байхгүй.

-Улсын заан Н.Жаргалбаярыг олон хүн түрүү бөхөөр нэрлэж байсан ч түрүү бөхөд өвдөг шороодлоо. Их шөвөгт хийсэн барилдааных нь талаар ярихгүй юу?

-Жагаа залуу хүн гэхэд наймын даваа хүртэл ямар ч хий зай гаргалгүй, нягт барилдаж байсан. Батсуурь аварга их шөвгийн барилдаанд зүүн сугадаад мордоог нь хамгаалчихаад байсан. Сугадаагаа авахад нь Жаргалбаяр мордоод шилдүүлээд доор нь орчихсон. Аваргын тактикийн барилдаан амжилттай хэрэгжсэн болов уу гэж харж байгаа. Н.Жаргалбаярыг магтахад заан болчихоод дараа жил нь цолоо баталсан хүн Б.Бат-Эрдэнэ аваргаас өөр байхгүй шүү. Улсын начин цолыг баталж болно, заан цолыг дараа жил нь шууд батална гэдэг хэцүү. Ирэх наадмуудад арслан гарьд цолны даваанд босох байхаа залуу заан.

-П.Бүрэнтөгс арсланг аварга болно гэж бөх сонирхогчид найдаж байсан ч шөвгөрч чадсангүй?

-Наадмын галынхаа сорилго барилдаанд зодоглоогүй. Жин их тавьсан бэлтгэл тун сайн байгаа гэж “Увс нуур” галынхан ярьж байсан. Наадмын дөрвийн даваанд Сүхбаатарын Б.Зоригтбаатартай барилдаж байгааг нь харахад бэлтгэл нь таараагүй нь ажиглагдсан л даа. Давсан, дутсаныг нь би сайн мэдэхгүй юм. Тавын даваанд Д.Цэрэнтогтоход өвдөг шороодсон.

-Арсланг “амаа буруу авлаа” гэх шүүмж их харагдаж байна лээ?

-Хаяна гэсэн бөхөө л амласан байх. Д.Цэрэнтогтохыг амласан нь алдаа гэж би хувьдаа харахгүй байгаа. Тухайн үед сонгосон барилдааны хувилбар нь буруу байсан болов уу. Цэрэнтогтох ч салхитай, хэнийг ч хаяж мэдэх эсрэгээрээ хэнд ч унаж мэдэх бөх. Арслан илүү тогтож барилдсан бол яах байсан юм бол доо.

-Нийслэлд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж Өвөрхангай аймгийн “Их Монголын хүчтэн” дэвжээний бөхчүүд тааруу наадлаа. Үүнийг та юутай холбож байна?

-Өнгөрсөн хавар барилдаан хийхийг хориглосон. Тэр үед “Их Монголын хүчтэн”- дэвжээнийхэн сар болгон заримдаа сард хоёр барилдаан хийж байсан. Дээр нь гал дээрээ гурван ч удаа барилдаан хийж бэлтгэлийн ачааллыг айхтар их өгч байгаа харагдсан. Зарим аймаг барилдаан хийгээгүй шүү дээ. Бэлтгэл нь нийтээрээ унасан болов уу гэж бодсон доо. Эхний өдөр л Б.Сангисүрэн начин, Т.Санчир заан хоёроос бусад нь нураад дууссан шүү дээ. Хавар бол Өвөрхангайнхан шиг сайн хүмүүс байгаагүй. Наадмаар формоо хадгалж чадсангүй.

-Баянхонгорчууд Н.Золбоо гэж мундаг харцагатай боллоо. Тавын даваанд тунаж барилдаж улсын цолны босгоор алхлаа?

-Улсын харцага Д.Батболд, улсын начин Ж.Чулуунбат гээд мундаг хүмүүс зааж зөвлөж байгаа л даа. Золбоо үндэсний бөхөөр ийм барилдааны хувилбарыг сонгоход сайн барилдана гэдгээ мэдэрчихсэн байгаа харагдсан. Их суурьтай, зөв барилдаж байна лээ. Түрүү бөхийг ганц хазайлгасан хүн нь Н.Золбоо байсан. Шуудагны барилдаанаас ерөөсөө алдаа гаргахгүй байна лээ. Тавын даваанд Б.Бат-Өлзий харцагатай яаралгүй зөв барилдаан хийж өөрийнхөө талд шийдсэн. Өмнө нь Золбоо Бат-Өлзийд хэд хэд уначихаад байсан шүү дээ. Алдаан дээрээ сайн ажилласан нь харагдаж байсан.

-О.Хангай, Б.Бат-Өлзий гээд харцагуудыг өндөр даваанд харж байсан ч болсонгүй?

-Б.Бат-Өлзий харцага наадмын өмнө болсон Таван толгойн барилдаан дээр ажиглахад бэлтгэл нь жигдрээгүй байгаа харагдсан. Цагаан сарын барилдаанд түрүүлсэн болохоор л хүмүүс дээшээ барилдана гэж тооцоолж байсан болов уу. О.Хангайгийн тухайд наадмын бэлтгэлийн үеэр их нервитэй, нойр муу байгаа сураг дуулдаж байсан. Сэтгэл зүйн бэлтгэл тааруу байсан юм болов уу даа. Дээрээс нь Мөнгөнбаатар харцагын дархан мэхтэй зүүн талд нь барьц сонгосон нь алдаа байж болох юм. Мордуулаад унаж байсан.

-Дархан аварга Г.Өсөхбаярыг начин төрүүллээ гэж энгэрт нь “алдарт эх”-ийн одон зүүж шоглосон зураг цахим ертөнцөөр их явж байна. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-1995 оны улсын их баяр наадмын өмнө Өсөхөө аварга дархан аварга Ж.Мөнхбаттай хамт бэлтгэлд гарч тэр жилдээ заан болсон байдаг. Энэ талаараа Өсөхбаяр аварга “Том бөхийн нөмөрт их юм сурсны хүчинд сайхан барилдаж цолд хүрсэн” гэж хэлсэн байдаг шүү дээ. Энэ жил Мөнхбат аварга маань бурхны оронд одлоо. Өсөхөө аварга тавын даваанд Мөнхбат аваргын хүргэн аймгийн хурц арслан Ба.Батжаргалыг амлаж улсын цолд хүргэлээ. Ба.Батжаргалын тухайд тийм ч муу бөх биш шүү дээ. Үүнийг буруу гаж үйлдэл гэж би үзэхгүй байгаа. Монгол бөхөд эрт үеэс уламжлагдаж ирсэн юм.

Улсын идэр залуу цолтой хүмүүс тав юм уу гурвын даваанд бууж өгөөд байгаад нь бөх сонирхогчид дургүйцдэг. Дээрээс нь аймгийн баяр наадамд аймгийн заан, харцага цолтой бөхчүүд өөрөө дээшээ барилдаж цолоо ахиулах байтал шинэ цолтон төрүүлж байгаа нь монгол бөхийг бараантуулж байгаа. Аймгийн наадам нээлттэй хийхэд улсын том цолтой бөхчүүд очиж найраа хийж байгаа асуудлыг шийдэх хэрэгтэй болоод байгаа. Зарим газар хэд хэдэн бүлэг улсын цолтнууд очиж найраанд орох бөхчүүдийг нь бүртгээд өөрөө барилдахыг нь хасдаг асуудал газар авсан. Сүүлийн үед аймгийн наадам үзэх юмгүй муухай жүжиг болж байна.

-Шинээр төрсөн начин, харцагуудын талаар ярихгүй юу. Тэр дундаа Ш.Мөнгөнбаатар?

-Цолондоо эзэн болж барилдах сайн бөхчүүд улсын цол авсан гэж харж байна. Ш.Мөнгөнбаатар харцагын тухайд эрт орой хэзээ нэгэн цагт улсын цол авах л байсан байх л даа. Сар шинийн барилдаанд түрүүлсэн хүн улсын цолгүй үлдэнэ гэж байхгүй шүү дээ. Улсын цолд хүрэлгүй удсан хүмүүс улсын начин болоод дээшээ барилдаад байдаг. А.Бямбажав цэргийн арслан цолтой удаан барилдаж байгаад шууд харцага, Ч.Санжаадамба нь улсын заан цолд шууд хүрч байсан шүү дээ. Дээр нь улсын заан Б.Соронзонболдыг нэрлэж болж байна.

-“SPS үндэс” телевиз баяр наадмын бөхийн барилдааныг анх удаагаа шууд дамжууллаа. Бөх сонирхогчдын дийлэнх нь ам сайтай байна лээ?

-Өнгөрсөн хавар дөрөвдүгээр сараас л бөх дамжуулах талаар бэлтгэж эхэлсэн л дээ. МҮБХ-ны ойлгомжгүй асуудлаас шалтгаалж ажил гацаанд орсон. Харин баяр наадмын бөхийн барилдаан дамжуулах эрх аваад 10 орчим хоног бэлтгэлээ хангаад л ажилдаа орсон доо. Анхны дамжуулалт алдаа оноо байсан л байх. Гэхдээ хэд хэдэн зүйлийг шинээр нэвтрүүлсэн. Бөхийн барилдааны тайлбар дээр хөлбөмбөг, сагстай ижил хоёр тайлбарлагч суугаад харилцан ярьж барилдааны явцад дүгнэлт хийж байсан. Тайлбарлагч хүн тоо баримт, статистикт тулгуурлаж ярихаас биш ганцаараа суугаад тэнгэр хараад тайлбарлаад байж болохгүй. Цагийн тооцооллын асуудлыг шинээр нэвтрүүлсэн. Улсын аварга Н.Батсуурь гэхэд нийт 119 минутын барилдаан хийж түрүүлсэн байх жишээтэй.

-Бөхийн барилдааны дундуур сонирхолтой статистикуудыг хүргэж байсан. Мэдээлэл шүүхэд хэр цаг хугацаа орсон бол?

-Улсын дэд гарын даа Т.Түмэндэмбэрэл бид хоёр хувийн цуглуулгаа шүүж мэдээллийг боловсруулсан. Улсын их баяр наадамд дархан аварга Х.Баянмөнх хамгийн олон буюу 250 даваа авсан, улсын начин Адьяатөмөр хамгийн ахмад буюу 44 насандаа улсын цолтон болсон зэрэг мэдээллүүдийг шүүж гаргаж ирсэн дээ. Цаашдаа ийм үзүүлэлтүүдийг илүү баяжуулж өгнө дөө. Цаашид “SPS үндэс” телевиз үндэсний бөхийн барилдааныг шууд дамжуулахад ямар нэгэн асуудал байхгүй.

-Ирээдүйд ямар залуусыг сайн барилдана гэж харж байна?

-Өнөө жил Сэлэнгийн наадамд түрүүлсэн Б.Орхонбаяр гэж залууг удахгүй дээшээ барилдах болов уу гэж харж байна даа. Өвөл заалны барилдаанд улсын арслан П.Бүрэнтөгсөөр хоёр давахад нь Ц.Содномдорж амлаж барилдаад нэлээн хүч шавхаж давж байсан. Дараа нь “Мундаг барилдаан суусан хүүхэд байна. Удахгүй цолоо ахиулах байх” гэж магтаж байсан нь энэ зун биелэлээ олж 20 насандаа аймгийн арслан болж байна.

Нийслэлийн Сонгино хайрхан дүүргийн Жаргалант тосгоны Эрүүл мэндийн төвийн эрхлэгч, эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан Н.Сүрэнчулуунтай ярилцлаа. Түүний эрүүл мэндийн салбарт ажиллаж буй хичээл зүтгэлийг үнэлж “Алтан гадас” одонгоор шагнажээ.

-Та аль нутагт төрж өссөн хүн бэ. Эмч мэргэжлийг хэрхэн эзэмшиж байсан талаар ярилцлагаа эхэлье?

– Монгол орны үзэсгэлэнт байгальтай газруудын нэг Дундговь аймагт төрж өссөн. Тэндээ 10 жилийн сургуулиа дүүргэж байлаа. Ажил амьдралын гараагаа ч төрсөн нутгаасаа эхлүүлж байсан.

-Эмч гэх хариуцлагатай мэргэжил рүү таныг хэн хөтөлж оруулж байв. Хүүхэд байхдаа эмч болохыг мөрөөдөж байв уу?

-Эмч гэдэг бол өөрийн тань хэлснээр бахархалтайн хажуугаар нь өндөр хариуцлагатай сайхан мэргэжил шүү. 10 жилийн хүүхэд байхад ямар нэгэн мэргэжлийн гоё сайхныг харж мөрөөддөг шүү дээ. Би эмч хүн гэдэг маш хүндэтгэлтэй бусдад сайхан харагддаг, буянтай мэргэжил учраас л үүнийг сонгосон. Миний бага байхад гэр бүлийнхний минь бие чилээрхэхэд эмч, сувилагч нар ирж анагаадаг байсан учраас энэ мэргэжилд илүү татагдсан байх гэж өөрийгөө санадаг юм. Хэн нэгэн хөтөлсөн гэхээс илүү өөрөө гоё сайханд нь татагдсан хэрэг.

-Эмч мэргэжлийг эзэмшихэд амар байгаагүй болов уу. Таны үед энэ салбарын мэргэжилтнүүдийг хэрхэн бэлтгэж байв?

-Эрүүл мэндийн чиглэлийн сургуулийн оюутнууд өглөө лекцэд суугаад залгуулаад үдээс хойш практик, дадлагын хичээлдээ ордог. Хүний амь настай холбоотой мэргэжилтэн бэлтгэж байгаа учраас багш нар нь ч хариуцлагатай ханддаг байсан. Бусад мэргэжлийн сургуулиудтай харьцуулахад анагаахын сургуулиуд практик дээр суурилдгаараа онцлог. Бидний үед ч тийм байсан. Одоо ч хэвээрээ. Харин оюутнууд нь цаг үеэ дагаад технологи, хэлний мэдлэг илүү болсон байх . Бид багш нарынхаа лекцийг нэг бүрчлэн гараараа бичиж тэмдэглэдэг байлаа шүү дээ. Өнөөдөр хүүхдүүд гар утсаараа лекцийг бичлэг хийх, файлаар авдаг болсон. Хүний хөдөлмөрийг хөнгөвчилж, цаг хугацаа хожиж байгаа давуу тал юм даа. Гэхдээ миний оюутан байхад багшийн лекц гүйцэд тэмдэглэж авахад толгойд илүү үлддэг байсан. Тийм ч учраас тэр үед чадвартай мэргэжилтнүүдийг бэлтгэж гаргасан юм шиг санагддаг.

-Жаргалант тосгоны эмнэлэгт хэдэн оноос ажиллаж эхэлсэн бэ?

-Би сургуулиа төгсөөд Дундговь аймагт ажиллаж байгаад 2004 онд Сонгино хайрхан дүүргийн Жаргалант тосгоны Эрүүл мэндийн төвд дотрын эмчээр ажиллахаар ирсэн. Хүн ам цөөнтэй, дээр үеийн хөдөөний сумын бороо дусдаг барилгатай эмнэлэг шиг л орчин намайг угтаж байсан. Иргэд нь ийм орчинд хэвтэж эмчлүүлэхээс цааргалдаг байж билээ.

-Жаргалант тосгоны эмнэлгийн барилгыг шинэчлэхэд их хичээл зүтгэл гаргасан гэсэн. Тухайн орчинд ажиллахад хүндрэлтэй байсан хэрэг үү?

-Хэцүү байсан л даа. Бүр хүндэрсэн өвчтөнүүд л ирнэ. Иргэд нь ямар нэгэн өвчнөөс сэргийлж эмнэлэгтээ очиж шиэжилгээ өгөх ховор байсан. Улмаар хөөцөлдөж тус орон нутгийн удирдлагуудын тусламж дэмжлэгтэйгээр шинэ эмнэлэг бариулж байсан даа. Өнөөдөр тэр эмнэлэг маань хэвтэн эмчлүүлэх 15 ортой стационарийн хэсэг, анхан шатны тусламж үйлчилгээ үзүүлэх амбулаторийн хэсэгтэй, 361-н гарамд салбар эмнэлэгтэй, хороо тосгоны 10000-аад иргэдэд эрүүл мэндийн боловсрол олгох ба эмнэлгийн анхан шатны тусламж үйлчилгээг үзүүлээд явж байна. Мөн жилд дунджаар 500-550 хүнд стационарийн үйлчилгээ, 17000-20000 хүнд амбулаторийн тусламж үйлчилгээ 120-140 хүүхдэд 540-550 удаагийн дархлаажуулалтын үйл ажиллагаа явуулдаг. Эмнэлэгт нэн тэргүүнд шаардлагатай байсан сургалтын кабинет, лабораторийн өрөө, бариа засал, физик эмчилгээний өрөө, ажиллагсдын алжаал тайлах өрөө зэргийг байгуулан үйл ажиллагааг нь жигдрүүлэн эмчилгээ үйлчилгээндээ ашиглаж байна.

-Жаргалант тосгоны ахмад настнууд эрүүл мэндийн төвийнхөө үйл ажиллагаанд сэтгэл хангалуун байдаг юм билээ. Өндөр настнуудад хэр их анхаарал халамж тавьж ажилладаг вэ?

-Манай эмнэлэг тосгоныхоо 750-800 хүнд алсын ба ойрын дуудлагын үйлчилгээ үзүүлж сар бүр хөдөө багаар тойрч өндөр настан болон 0-5 насны хүүхэд жирэмсэн эхчүүдэд урьдчилан сэргийлэх үзлэг хийж хяналтад авах үйлчилгээ үзүүлж хэвшсэн. Ахмад настнуудад шаардлагатай тохиолдолд сувилагч гаргаж үйлчлүүлдэг. Хүүхэд, хөгшид, бие давхар эхчүүд өвчлөлд өртөх магадлалтай байдаг учраас илүү анхаарч ажилладаг.

-Танай орон нутагт ямар өвчлөл элбэг байна вэ?

-Улирлаа дагаад тохиолдож байгаа өвчлөлүүд өөр өөр л дөө. Халуун дулааны улиралд бага насны хүүхдүүд гэдэсний халдварт өвчин тусах нь олон. Харин хүйтний улиралд ханиад, томуу тусах гээд байдаг. Мөн иргэдийн дунд дотор эрхтэн элэг, цөс, ходоодны өвчлөл сүүлийнүед нэмэгдэх хандлагатай байгаа.

-Энэ төрлийн өвчлөлөөс сэргийлэх талаар ямар үйл ажиллагаа явуулж байгаа вэ?

-Энэ бүхнээс сэргийлж хөдөө багаар тойрч айл өрхүүдэд эрүүл мэндийн зөвлөгөө өгч байгаа. Иргэд бага насны хүүхдийг гэдэсний халдварт өвчнөөс сэргийлэхийн тулд ариун цэвэр сайн сахиж, эрүүл хоол хүнс хэрэглэх нь чухал. Хоол хүнсийг худалдаж авахдаа сонголтыг зөв хийж гарал үүслийн бичигтэй, тээвэрлэлт, хадгалалтын горим баримталдаг, ариун цэврийн нөхцөл газраас авах хэрэгтэй. Өргөн хэрэглэдэг өндөг, хиам, зайдас, зууш зэрэг түргэн гэмтэх хоол хүнсийг хөргүүргүй нөхцөлд борлуулж байвал худалдаж авахаас татгалзах нь зүйтэй. Энэ мэт энгийн зүйлсийг мөрдөхөд гэдэсний халдварт өвчинд өртөхгүй байх боломжтой.

-Цаашид ямар зорилго тавьж үйл ажиллагаагаа явуулж байна вэ?

-Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний чанар хүртээмжийг дээшлүүлэх, эмнэлгийн ирээдүйн зорилго, зорилтыг тодорхойлж, хэтийн төлөвлөгөө гарган үе шаттайгаар шийдвэрлэж, магадлан итгэмжлэлээ дөрвөн жилийн хугацаатайгаар авч ажиллаж байна.

-Хүн эмчлэхэд авьяас чухал уу. Аль эсвэл мэдлэг, туршлага чухал байдаг юм болов уу. Хүмүүс тэр гуай үнэхээр авьяастай эмч гэж ярьдаг шүү дээ?

-Аль аль нь байх ёстой л доо. Эмч хүн зөвхөн авьяастай байгаад мэдлэг байхгүй бол яах билээ. Энэ мэргэжлийн хүнд хувийн зан чанар, туршлага гэдэг үнэхээр чухал. Эмчлүүлж буй иргэд өвчнөөсөө болж солиорох, ухаанаа алдах, элдэв буруу зөрүү ярих гээд өчнөөн зүйл болно шүү дээ. Тэр болгонд эмч хүн нуруутай байж мэдэрч, тохирсон зөвлөгөө өгч, шаардлагатай эмчилгээг цаг алдалгүй хийж байх хэрэгтэй. Эмч хүн мэдрэмжтэй байх шаардлагатай.

Халууны улиралд иргэд гэр бvл, хамт олноороо салхинд гарах, гол ус бараадаж сэрүүцэн амарч, зугаалах нь олширдог. Энэ онд улсын хэмжээнд усны ослын тохиолдол 12 аймгийн 20 сум, нийслэлийн гурван дүүрэгт нийт 27 удаа гарч 38 хүн амь насаа алдсан байна. Үүний 30 нь насанд хүрэгчид, найм нь хүүхэд байгаа юм. Бага насны хүүхдийг гол, усны орчим орхиод эцэг эхчүүд архидан согтуурдаг, хүүхэд, залуучууд сэрүүцэх болон тоглох зорилгоор ус руу ордог, гол, усанд орох үедээ согтууруулах ундаа хэрэглэж өөрийгөө болон бусдыг хянах чадвараа алддаг зэрэг олон шалтгааны улмаас усанд осолдох, амь насаа алдах тохиолдол буурахгүй байгаа юм. Иргэд хэт халуунд халууцаж архи уусан үедээ голын усанд орвол сэрүүцэж, архи гарч толгой сэргэдэг гэсэн ташаа ойлголттой байдгаас үүдэн гол руу орж живдэг ажээ. Усанд живж, амиа алдсан иргэдийн 90 орчим хувь нь архидан согтуурсан үедээ осолддог талаар судалгаа байдаг. Архи уусан үед голын хүйтэн ус руу орох нь хүний бүх биеийн шөрмөсийг татаж, өөрийгөө удирдах чадварыг нь бууруулдаг. Мөн тухайн хүний биеэр цус гүйх нь удааширч бие бүхэлдээ хүндэрч хөдөлгөөн хийж амжилгүй усанд живдэг байна.