Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Монголын Хими Судлаачдын Нийгэмлэгийн гүйцэтгэх захирал, МУИС-ийн ШУС-ийн Химийн тэнхимийн зөвлөх профессор, сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор Ноокоогийн Оюунцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Хүн бүхэн багштай, багшийгаа хүндэлдэг. Энэ сайхан мэргэжилтэй амьдралаа хэрхэн холбож байсан бэ?

-Би 1975 онд арван жилийн сургуулиа төгсөөд МУИС-ийн химич, химийн багшийн ангид суралцаж 1981 онд төгссөн. Тэр цагаас хойш МУИС-даа багшилсаар өнөөдөртэй золгож байна. Анх нэгдүгээр ангид орсон цагаас хойш л багш болох чин хүсэлтэй байсныгаа биелүүлсэн дээ.

-Төгсөөд шууд сургуульдаа үлдсэн үү?

-Оюутны ширээнээс шууд МУИС-ийн органик химийн тэнхимд багшаар үлдсэн дээ. Тухайн үед төгсөгчдийг гол төлөв хөдөө орон нутаг руу томилж явуулдаг байсан. Харин алс холын Баян-Өлгий аймгийн Алтай сумаас ирж суралцсан намайг багшаар үлдээж байсан даа. Анх багш болоод хичээл заахад ч амар байгаагүй шүү. Оюутан байхдаа нийслэлийн Гуравдугаар сургуульд гавьяат багш С.Дондог болон Бор багшийнхаа удирдлагад дадлага хийж байлаа. Эндээс л багшлах дөрөө олж байсан даа. Мөн тавдугаар курст байхдаа эрүүл мэндийн шалтгааны улмаас жилийн чөлөө авч сумандаа очиж хэдэн сар найман жилийн сургуулийн хүүхдүүдэд хичээл зааж байсан.

-Ажлын гараагаа эхэлж байсан дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

Ахмад багш нарынхаа заавраар Техникийн их сургуулийн нийтийн хоол, инженерийн ангиуд, МУИС-ийн бараа судлал, биологийн ангийн оюутнуудад зэрэг органик химийн хичээл зааж байсан. Химийн мэргэжлийн ангийн оюутнуудад гол лабораторийн хичээл заана. Тэр үед зарим нь ажиллаж байгаад нам эвлэлийн илгээлтээр оюутан болдог байлаа шүү дээ. Өөрөөсөө олон насаар ах оюутнуудад хүртэл хичээл заах шаардлага гарна шүү. Тэр ахмад оюутнууд маш идэвхтэй сурдаг байсан.

-Багшлах эрдмийг хэнээс өвлөж байв?

Наймдугаар ангид байхад химийн хичээлийг Тогтох гэж багш заадаг байсан л даа. Мэргэжилдээ сайн, хичээлээ их ойлгомжтой заана. Багшийгаа хараад “Ийм л багш болчих юм сан” гэж мөрөөддөг байлаа. Тогтох багшийн арга барилаас их зүйл надад үлдсэн шүү.Энэ багш мань одоо өндөр насны тэгэвэрт Төв аймгийн Заамар суманд амьдардаг. Мэдээж, МУИС-ийн ахмад багш нараасаа суралцсан.

-Таны ажлын арга барил онцлог юу бол?

-Би химийн багшаар төгссөн ч одоогоор сурган хүмүүжүүлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалаад багшлах арга зүй хөтөлбөрийн чиглэлээр мэргэшиж МУИС-д химийн багш бэлтгэх сургалтын хөтөлбөрийг хариуцаж ажиллаж ирсэн. Багшилсан замаа эргээд харахад эхний арван жил өөрийн гэсэн тогтсон арга барилгүй явсан юм билээ. Хүн арван жил ажиллаж байж л өөрийн гэсэн арга барилтай багш болдог л доо. Миний арга барил бол шавь нартаа томьёо харуулж цээжлүүлэхийг урьтал болгодоггүй. Оюутнуудыг аль болох бие даан ажиллуулах, ойлгоогүй зүйлийг нь гүнзгий тайлбарлаж ой ухаанд нь үлдээхийг эрхэмлэдэг. Сурагч төвтэй арга, технологийг судлан хэрэгжүүлж, сураглтын практикт нэвтрүүлсэн. Энэ арга барилаа залуу багш, шавь нартаа өвлүүлээд явж байна даа.

-Шавь нарынхаа талаар ярихгүй юу. Олон алдартай эрдэмтэд таны гараас төрсөн гэсэн?

-Хичээл заасан оюутан, багш нар гэвэл олон мянгаар тоологдоно л доо. Би МУИС-ийн дэргэдэх Байгалийн ухааны төрөлжсөн сургуульд багшилж байлаа. Гүнзгийрүүлсэн сургалттай тус сургуулийн нэг ангид 21 аймаг, хотын сурагчдаас арван шилдэг хүүхдийг шалгаруулж авна. Тэнд суралцаж байсан хүүхдүүд маань өнөөдөр Монголд толгой цохих эрдэмтэд болсон доо.

-Химийн шинжлэх ухааны талаар?

-Шинжлэх ухаан, тэр дундаа байгалийн шинжлэх ухаан судлахад амаргүй л дээ. Гэхдээ эзэмшсэн байхад гайхалтай шүү. Хэн ч булааж авахгүй. Химич мэргэжил эзэмшсэн хүн нягт, нарийвчлал сайтай, аливаа зүйлд нямбай ханддаг. Энэ нь химийн шинжлэх ухааны онцлог л доо. Ертөнцийг үзэх өргөн хүрээний мэдлэгтэй болдог.

-Багш мэргэжлийн гоё сайхан юу бол?

-Багш болох хүсэл сонирхлоороо зорьж эзэмшдэг мэргэжил юм. Ингэж өөрийн сонирхлоор багш болсон бол сайхан л даа. Гоё сайхан нь үүнд л оршино. Сүүлийн үед дунд сургууль төгссөн хүүхдүүд их, дээд сургуульд орохоор хуваарь сонгоход гол төлөв багшийн хуваарь үлддэг. Хуваарьгүй үлдсэн хүүхэд албан шаардлагаар сонгодог үе бас байлаа. Багшийн анги 15 оюутан суралцаж байхад төгсөөд мэргэжлээрээ ажиллах нь тав зургаа байх жишээтэй.

-Өнөөдрийн залуу багш нарын талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Би багш бэлтгэх салбарт амьдралынхаа олон жилийг зориулж байна. Өнөө үед боловсрол их шинэчлэгдэж байна. Химийн боловсрол ч ялгаагүй. Энэ зуунд мэдээлэл технологи хөгжиж байгаа. Энэ нь боловсролыг шинэчлэхийг шаардаж байгаа. Энэ шинэчлэлийн гол санаа нь насан туршийн боловсрол. Насан туршдаа хэрэгтэй арга барилаа эзэмших, насан туршдаа суралцахыг л шаардаж байгаа. Өнөөдөр залуу багш, ахмад багш нарын ялгаа ЕБС-д браг байхгүй болж байна л даа. 20 жил ажилласан туршлагатай, арга барилтай багшийн хувьд ч өнөөдрийн боловсролын зорилт, түүнийг хэрэгжүүлэх багшлах арга ухаан шинэ. Шинэ багшийн хувьд ч ялгаагүй. Өнөөдөр XXI зууны боловсролын өнгө бүгд шинэ. 1980-аад онд шинэ зууны боловсролын судлан хөгжүүлэх судалгаа сургалт дэлхийн нийтээр явагдсан. Манайх ч 2000 оноос хойш хөл нийлүүлэн боловсролоо шинэчилж явж байна. Алдаа бас оноо ч байна. Өнөөдөр 2030 оны боловсрол ямар байх талаар дэлхийн нийт анхаарлаа хандуулж байгаа. Хувьслын чанартай өөрчлөлт гарч байна гэхээр л байна л даа. Өөрөөр хэлбэл бид нарын судалдаг зүйл, боловсрол сургалт гэж юу гэдэг үзэл том хувьсалын чанартай өөрчлөлтөд орж байна гэсэн үг л дээ. Энэ утгаараа дэлхийн бүх улс орон 2030 оны боловсролын төлөө ажиллаж байна. 2030 онд хүүхдэд ямар мэдлэг олгох , хэрхэн төлөвшүүлэхийг шинээр харж байна. Бид ч дутахгүй боловсролоо шинэчлэхээр судалгааны ажлаа эхлээд явж байгаа.

-Судалгааныхаа талаар таниулахгүй юу?

-2030 онд XXI зууны монгол суралцагчийн эзэмших мэдлэг, чадвар хандлага нь юу байх вэ гэдэг талаар хамтран судалж эхнээсээ үр дүн нь гарч хэлэлцүүлж байна. Энэ бол цаг хугацаа хүн хүч шаардсан амаргүй ажил аа. Цаашдаа судалгааны ажлаа улам гүнзгийрүүлэхээр Боловсролын хүрээлэн дээр сэдвээ нутагшуулахаар ажиллаж байна. Судалгааны ажил маань шинэ зууны боловсролын зорилго руу чиглэж байгаа. 2030 онд насан туршийн боловсролын улам чухлаар тавигдах үе шат болно. Энэ нь шинэ зууны онцлогоос хамаарч байна шүү дээ. Насан туршдаа л сурах арга барилаа сурахгүй бол өнөөдөр сурсан зүйл маргааш ажил дээр очиход хоцрогдоод байна шүү дээ. Энэ төслийн үйл ажиллагааг цаашид хангах, хичээлийн судалгааны аргыг хөгжүүлэх, түгээн дэлгэрүүлэх хэрэгцээг хангахын тулд Монголын Хичээлийн Судалгааны Нийгэмлэг байгуулагдсан л даа. Энэ байгууллагын таван жилийн ой арваннэгдүгээр сарын 16-нд болно. Гишүүд дэмжигчидээ ойдоо өргөнөөр оролцохыг урьж байна.

-Саяхан багш нарын баяр болж өндөрлөсөн. Та яаж баярласан бэ?

-Сургуулийн хамт олонтойгоо баяраа хуваалцсан даа. Баярын үеэр МУИС-ийн хүндэт дэвтэрт бичигдэн алдаршлаа.

Хүн амьдралын буруу хэв маягаас шалтгаалж биеийн үйл ажиллагаагаа доголдсоныг мэдэлгүй явснаас эрүүл мэндээрээ хохирдог. Сүүлийн үед өдөр тутамдаа биеийн үйл ажиллагаагаа дор бүр нь хянаад явах боломжтой болсон. Ухаалаг бугуйн цаг, ухаалаг гар утсанд зориулсан эрүүл мэндийн аппликейшн, ухаалаг толь зэргийг ашиглаж эрүүл мэндээ хянаад явах боломж бүрдээд байгаа юм.

Монголд Fitbit ухаалаг бугуйн цаг хэрэглээнд нэвтрээд байна. Fitbit төхөөрөмжийг гар утасны аппликейшнтэй хослуулан хэрэглэснээр та эрүүл мэндийнхээ бүрэн зураглалыг өдрийн турш харж, түүхэн дата үүсгэх боломжтой юм. Мөн Fitbitийн төхөөрөмжийг ашиглалгүй зөвхөн аппликейшнийг нь гар утсандаа суулгаснаар алхалтын тоо, алхсан зай, шатаасан калори зэрэг үзүүлэлтийг хянаж болно. Fitbit таны тухайн өдөр алхсан тоо болон замын урт, зүрхний цохилт, шатаасан калори, идэвхтэй хөдөлгөөн хийсэн хугацаа, дээш шатаар гарсан тоо, унтсан цагийг харуулна. Эдгээр үзүүлэлтийг төхөөрөмж нь автоматаар хэмжих бол уусан шингэн, идсэн хоолныхоо хэмжээ, калорийг аппликейшнд оруулж хоол хүнсээ хянах боломжтой юм.

Fitbit Aria гэх ухаалаг жинг ашигласнаар биеийн жингээ хялбар байдлаар хянах нөхцөлийг бүрдүүлж өгсөн байна.

Энэ нь фитнесс бол эрүүл мэндийнхээ төлөө зөвхөн зааланд дасгал хийх тухай ойлголт бус, тухайн хүн өдрийг хэрхэн өнгөрүүлж байгаа нь эрүүл мэндэд хамгийн чухал нөлөөтэйг үндэслэн байгуулсан нь олон үйлдэлт ухаалаг цагуудаас ялгаруулж өгчээ.

Дээр дурдсан үзүүлэлтүүдээс гадна Fitbitд гүйх, ууланд авирах, дугуй унах, төмөр өргөх гэх мэт үйлдлүүдэд зориулсан хэмжилтүүдийг суулгажээ. Тухайн үйлдлийг хийж эхлэхээс өмнө идэвхжүүлээд, дасгал хэр болсныг дараа нь туулсан хэмжээ, шатаасан калори, зүрхний цохилт зэрэг цогц үзүүлэлтээр харах боломжтой гэнэ.

Мөн нэг сонирхолтой зүйл нь таныг амраах, амьсгалын дасгалыг хийлгэх товч юм. Үүнийг идэвхжүүлснээр хэрхэн амьсгалах, амрах зааврыг дэлгэцээр хүлээж авах боломжтой аж. Үүнээс гадна утасныхаа GPS -ийг идэвхжүүлэн, алхсан маршрутаа гаргах зэрэг нэмэлт боломжуудтай гэнэ.

Үзүүлэлтүүдээ өдрөөр болон долоо долоо хоногоор дундажлаад харах боломжтой өөр нэг давуу тал болдог байна. Энэхүү төхөөрөмж болон аппликейшнийг интернэтгүй орчинд Bluetooth-ээр холбогдож тохиргоо хийснээр, тухайн өдрийн датагаа тэр дор нь шилжүүлж болдог байна. Харин интернэтэд холбогдож байж өмнөх өдрүүдийн үзүүлэлтээ харах боломжтой.

Мөн энгийн үед утасныхаа bluetoothийг асааснаар гар утсанд ирж буй дуудлага, мессэж төхөөрөмжийн дэлгэц дээр харж болдог нь давуу тал юм. Энэ нь утсаа халааснаасаа гаргах юмуу, авч харах үйлдлийг хөнгөвчилж байгаа хэрэг юм. Fitbitийн хэрэглэгч хөдөлгөөн хийхгүй удаан суух үед “Хөдөлгөөн хийсэн нь дээргүй юу” гэх сануулга өгдөг нь бусад аппликейшнуудаас ялгарах онцлог юм.

Fitbitийг нэг удаа бүрэн цэнэглэж таван өдрийн турш хэрэглэх боломжтой юм. Иймээс цэнэг хурдан дуусах эрсдэлгүй гэж ойлгож болно. Тус аппликейшний нэг зугаатай зүйл нь найзуудтайгаа холбогдож, бие биеэ сорих боломж юм.

Ухаалаг толь

Өнөөгийн нийгэмд таргалалт олон хүнд асуудал болоод байгаа. Үүнтэй тэмцэхэд туслах ухаалаг толь бий болжээ. Naked Labsын бүтээсэн эрүүл мэндийг хянах систем бүхий олон мэдрэгчтэй энэ толь худалдаанд гараад төдийлөн удаагүй байгаа ч олон хүний сонирхлыг татаад байна. Хүний бүтэн биеэр харагдахуйц хэмжээний том толины өмнө та нүцгэн зогсоод эргэх үед биеийн тань бүх л хэсгийг уг толь 3D-гээр скайнердах юм. Үүний дараа биеийн үзүүлэлтүүдийг тань нарийвчлан гаргах гэнэ. Ердөө 20 секундын дараа таны биеийн дулааны үзүүлэлтүүдийг ашиглан биеийн аль хэсэгт хамгийн их өөх хуримтлагдсан байгааг олж илрүүлэх юм.

Healthаппликейшн

Энэ аппликейшн нь хөдөлгөөн, цусны даралт хэмжигч болон бусад эрүүл мэнд, фитнессийн төхөөрөмжүүдтэй холбож, утаснаасаа өөрийгөө хянах боломжийг олгодог. Өөрөөр хэлбэл бусад төхөөрөмж болон аппликейшнүүдээс эрүүл мэндтэй холбоотой өгөгдлийг оруулж, өөрийн эрүүл мэндийн болон үйл хөдлөлөө хянах, онцгой тохиолдолд эрүүл мэндийн мэдээллийг өөрийн эмч рүү илгээх боломжтой болж байгаа юм.

Хэрвээ та Apple Watch төхөөрөмжтэй бол энэ төхөөрөмж нь таны үйл хөдөлгөөн, фитнессийн дасгалын хөдөлгөөн болон эрүүл мэндтэй холбоотой өгөгдлүүдийг Health аппликейшн рүү илгээдэг байна.

“Маск” продакшны захирал, гавьяат жүжигчин П.Эрдэнэзаантай ярилцлаа.

---

–“Маск” продакшны намрын улирлын нээлтийн тоглолт эхэлжээ. “Монгол хүн та инээмсэглэ” тоглолтын талаар ярилцлагаа эхлэх үү?

-“Маск” продакшн байгуулагдаад 12 жилийн нүүр үзэж байна. Энэ хугацаанд тайзны 30 орчим бүтээлийг үзэгчдийн хүртээл болгожээ. Энэ намрын улирлын уран бүтээлийн нээлтээ “Монгол хүн та инээмсэглэ” шоу тоглолтоор эхэлж байна. Үзэгчид сэтгэл өндөр хүлээж авлаа. Бид үүнд ч баяртай байгаа. Хошин урлагийнхан бид үзэгчдийнхээ сэтгэлийн таашаалаар хөглөгдөж, ажиллах урам зориг авч байдаг улс шүү дээ. Цаг үе гэдэг жил жилээр өөрчлөгдөж байна. Энэ хурдыг гүйцэж уран бүтээл хийх шаардлагатай тулгарч байгаа.

-Жүжигчид гэдэг бусдын амарч байхад л ажиллаж байдаг улс юм шиг. “Маск” продакшн өнгөрсөн зун дэлгэцийн уран бүтээл хийгээд их л завгүй байсан сурагтай. Сүүлийн үеийн уран бүтээлийн сонин сайхнаас хуваалцахгүй юу?

-Эргээд харахад өнгөрсөн зун 10-аад хоног л амарсан байна. Түүхэн “Соёлын довтолгоон” киноны зураг авалтыг амжилттай дуусгалаа. Түүхэн кино гэдэг утгаараа олон хүний хүч хөдөлмөр оролцоотойгоор бүтлээ. Монголчуудын нүүдлийн амьдралаас суурин амьдрал руу шилжиж буйг харуулсан кино л доо. Энэ бүтээлээрээ монголчуудыг суурин амьдралаар амьдарч сурсныг дэлхий нийтэд таниулахыг зорьсон.

-Өнөө цагт хамтлагууд тайз, дэлгэцийн уран бүтээл зэрэг хийгээд байдаг болжээ. Тус тусынх нь онцлогийн талаар ярихгүй юу?

-Дэлгэц, тайзны уран бүтээл хоорондоо эрс ялгаатай л даа. Тайзны дүрийг би амьд дүр гэж хэлэх дуртай. Яагаад гэвэл үзэгчид бүтээж буй миний дүрийг яг дэргэдээс хардаг учраас үүнд илүү мэдрэмж шаардагддаг. Үзэгч юу хүсч байгааг өөрийн үйлдлээрээ харуулахын тулд хийх ёстой үзэгдлээ хүртэл өөрчилдөг. Түүнчлэн миний амьсгалыг хүртэл тэд мэдрэх боломжтой учир тайз гэдэг агуу урлаг. Нэг үгээр хэлэхэд амьд холбоо тогтоож байна гэсэн үг. 1000 хүн өөдөөс хараад сууж байхад өөртөө татаж тоглоно гэдэг их ур чадвар шаардана. Харин кино гэдэг нь дэлгэцэд баригдаж тоглодог болохоос биш чөлөөтэй. Зураг авалт дууссаны дараа монтажилж илүү, дутууг нь хасчихна. Гэхдээ уран бүтээлч хүн ялгааг нь мэдэрч байх ёстой.

-Өнгөрсөн зун та хичээл зүтгэлээ төрдөө үнэлүүлж гавьяат жүжигчин цолоор энгэрээ мялаалгасан. Гавьяат болсон мэдээгээ сонсох мөчид хаана, юу хийж байв?

-Тухайн үед дүүгийнхээ хурим дээр байсан л даа. Утсаар “Баяр хүргэе. Танд гавьяат жүжигчин цол хүртээх Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарсан байна” гэж дуулгасан. Эхэндээ итгэж өгдөггүй юм билээ. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас залгасан юм чинь арай ч худлаа яриагүй байлгүй гэж ч бодогдоод л. Их самгардсан шүү. Тэгээд хамгийн түрүүнд эхнэртэйгээ баярт мэдээгээ хуваалцаж бэлтгэлээ базааж эхэлсэн дээ. Хүн өөрийнхөө хичээл зүтгэлийг төрдөө үнэлүүлнэ гэдэг үнэхээр сайхан юм бил ээ. Энэ бол “Маск” продакшны үйл ажиллагаа тогтвортой явж, үзэгчдэд хүрч байгаагийн илрэл юм даа. Өнөөдөр бид уран бүтээлийг их хөдөлмөрлөж хийж байгаа. “Маск”-ийн хамт олны хичээл зүтгэлийг үнэлж байгаа шан гэж ойлгож байна.

-Төрийн шагнал дагаж их хариуцлага нуруунд тань ирсэн байх?

-Шагнал гэдэг асар өндөр хариуцлага дагуулдаг л даа. Сүүлд Бавуугийн Лхагвасүрэн гуай нэг нэвтрүүлэгт орохдоо “Ид уран бүтээлээ туурвиж байгаа хүнийг үнэлж, цаашаа илүү хийж бүтээх хугацааных нь өмнө өгсөн шагнал жинхэнэ шагнал болдог” гэж хэлж байсан нь их сэтгэлд хүрсэн шүү. Нээрээ “Би чинь ид хийж бүтээж байгаа залуу хүн, цаашаа хийж бүтээх ажил их байна” гэж толгойд бодогдсон доо. Тиймээс энэ шагнал надад цааш илүү эрч хүчтэй ажиллахад ташуур болж өглөө.

-Олон жил тайз дэлгэцийн урлагт хүчин зүтгэсэн хүний хувьд өөрийгөө сориод үзэх юмсан гэж бодож явдаг дүр байдаг уу ?

-Тийм дүр олон бий шүү. Би ч хошин урлагийн гал тогоонд бараг 20 гаруй жил чанагдаж байна. Одоо тодорхой хэмжээний туршлагатай боллоо гэж өөрийгөө үнэлж байгаа. Энэ бол мэргэжлийн жүжигчний хувьд өөртөө тавьж байгаа дүн юм даа. Нэг тийм бяр амтагдана гэх нь ч юу юм. Ямар ч дүрд тоглоход өөрийгөө бэлэн байна гэж боддог болсон.

-М.Баярмагнай, Ж.Мөнхсайхан нартай олон жил нэг тайзанд тоглож байна. Хамтрагчдынхаа талаар ярихгүй юу?

-“Маск”-ийг бид гурваар төсөөлдөг хүмүүс олон байдаг байх. Маск”-ийн нүүр нь юм даа. Энэ хоёргүйгээр ажил явахгүй шүү дээ. Уран бүтээл гэдэг багийн ажиллагаа, хамтын хичээл зүтгэл байдаг. Түшиг тулгуур минь юм даа.

-Салбар салбарынхан ирээдүй хойч үеэ бэлтгээд явдаг. “Маск”-ийн хувьд залуу хойч үеэ бэлтгэх тал дээр хэрхэн ажиллаж байна?

– Жавхлан, Ганзориг, Дэлгэрсайхан, Гэрэлцэцэг гээд олны хайр хүндэтгэлийг татсан олон жүжигчид төрж гарсан. Залуу хойч үеэ хэрхэн бэлтгэж байгаагийн илрэл нь эд нар минь юм даа.

–“Маск” продакшны дэлгэцийн анхны уран бүтээл “Хайр харуусал” киноны талаар асуумаар байна. Кино хэрхэн бүтэж байв?

-Хошин урлагийн жүжигчид драмын төрөл жанрын бүтээл хийж чадахгүй гэх хандлага их ажиглагдаж байсан л даа. Бид үүнийг үгүйсгэж сэтгэл зүйн драмын кино хийхээр ярилцаад сэтгэл шулуудсан. 18-аас доош насныхан бол ойлгохгүй кино л доо. Сүүлд нь харахад алдсан, оносон юм ажиглагддаг л юм. Гэхдээ үзэгчдийн сэтгэлд хүрсэн дэлгэцийн чанартай бүтээл гаргасандаа баяртай явдаг.

-Жүжигчний мэргэжлийг сонгосондоо харамсах өдөр танд байсан уу?

-Харамсах юу байхав дээ. Шантрах үе харин байсан шүү. Хэцүү санагдаж хаяад явчихмаар өдрүүд надад олон байсан. Их сургуулийн гуравдугаар дамжаанаас мэргэжлийнхээ мөн чанар гээчийг ойлгож байгаа юм даа. Тэгж явсаар сургуулиа төгсч, одоо л жүжигчин гэдэг хэцүү бөгөөд асар их мэдлэг, мэдрэмж шаарддаг болохыг ойлгосоор явна.

-Мэргэжлийнхээ гоё сайхныг хэзээ хамгийн ихээр мэдэрч бахархаж байв?

-Оюутан ахуйдаа драмын театр “Худалч эхнэр” жүжиг тавьж, Жиммигийн дүрд Г.Равдан гуайн тоглож буйг үзэж байлаа. Тэгэхэд л энэ мэргэжлийн гоо сайханд татагдаж “Ямар гоё дүр вэ” гэж уулга алдаж билээ. Сүүлд сургуулиа төгсөөд “Өнгөт инээд” хамтлагт орсон хойноо “Худалч эхнэр” жүжгээс сэдэвлэн “Үнэнээ хэлээч” хөгжимт жүжиг тавихад Жиммид тоглох завшаан тохиосон юм. Мэдрэх, дурлах гэдгийг тэр дүрд тоглохдоо л ойлгож авсан даа. Энэ дүрээрээ “Гэгээн Муза” наадмын эрэгтэй шилдэг дүрийн шагнал хүртэж байлаа.

-Та бүхэн тоглож буй жүжгийнхээ санааг өөрсдөө зөвлөөд гаргахад амар биш байх. Гол төлөв ямар төрлийн, ямар зохиолоос сэдэвлэж жүжгийн зохиолоо боловсруулдаг вэ?

-Бид зохиолч, найруулагчид биш жүжигчид. Жүжигчин хүн мөнхийн эрэл хайгуул дунд амьдардаг гэж би боддог юм. Зөвхөн зохиол бүтээлээс ч биш, энгийн амьдралаас ч содон сонирхолтой зүйлийг эрэлхийлж байдаг. Хүний сэтгэл зүй гэдэг хэзээ ч таагдашгүй оньсого байдаг учраас уран бүтээлчид түүнийг хайж эрэлхийлж олохын төлөө тэмцдэг. Хэцүү юм шиг ч, гайхамшигтай мэргэжил юм даа.

-Сүүлийн үед нийгэм хошин урлагийн уран бүтээлчдийг шүүмжлэх хандлага ажиглагдах болсон. Энэ талаарх таны бодол?

-Уран бүтээлд драм, инээдмийн төрөл жанр, сонгодог урлаг, балет, дуурь гэх мэт олон төрөл бий. Уран бүтээлчид хүн үзэх л юм хийх хэрэгтэй. Энэ бол урлагийн зарчим, бичигдээгүй хууль шүү дээ. Энэ цаг үед ажиллаж амьдарч байгаа уран бүтээлчид бүгд л СУИС, КУДС л төгссөн байгаа. Цөөхөн хэд нь л гадаадад энэ төрлийн боловсрол эзэмшсэн байгаа. Нарийн ярихад нэг багшийн шавь нар ч олон бий. Тэгэхээр бидэнд энэ салбарынхан ийм, тэд нар тийм гэсэн ойлголт байж болохгүй. Мэдээж алдаа оноо бол байна. Үүнийг дагаад тодорхой хэмжээний шүүмжлэл хэрэгтэй. Би бол шүүмжлэлд эмзэглээд байдаггүй. Мэргэжлийн талын шүүмж, хувь хүний үзэл бодлыг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй. Зөв шүүмжийг нь авч уран бүтээлдээ тусгаж хэрэгжүүлж өгдөг.

“Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн гоцлол дуучин Б.Цогтдэлгэртэй ярилцлаа.

---

-Монголын рок попын ХХ зууны манлай “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн босгоор хэрхэн алхаж байв. Эндээс ярилцлагаа эхлүүлье?

-“Соёл-Эрдэнэ”-д орохоос өмнө 1986 онд би Эрдэнэтийн “Уурхайчин” соёлын ордны дэргэдэх “Кума” хамтлагийн гоцлол дуучин байлаа. 1990 онд олон аймаг, хотын залуус оролцдог эстрадын дуу дуулаачдын “Одод 90” нэртэй уралдааныг соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Ухнаа гуай зохион байгуулж байсан. Энэ уралдаанд би хамтлагийнхаа Маштөгстэй хамт оролцоод тэргүүн байр эзэлж байлаа. Тэр үед л анх “Соёл-Эрдэнэ” хамтлаг алдарт “18 нас” дууг дуулж шалгаруулалтад орж байлаа. Харин албан ёсоор хамтлагийн гишүүн болсон нь 1993 он юм даа. Тэр жилээ би бас СУИС-д орж дуурийн дуу дуулаачийн ангид хоёр жил сурч төгссөн.

-“Соёл-Эрдэнэ” хамтлагтай хэд хэдэн олон улсын дууны уралдаанд амжилттай оролцож байсан шүү дээ. Энэ талаараа ярихгүй юу?

-Олон улсын дуулаачдын тэмцээнд олон удаа оролцож байсан шүү. Анх 1997 онд БНАСАУ-ын Пхеньянд болсон “Хаврын баяр” наадамд “Соёл- Эрдэнэ” хамтлагаа төлөөлж оролцоод, “Алтан цом” авчирч байлаа. Сүүлд 2005 онд энэ наадамд түрүүлсэн.

-“Соёл-Эрдэнэ”-д байхдаа гол төлөв хөгжмийн зохиолч З.Зундарийн уран бүтээлүүдийг дуулдаг байжээ?

-З.Зундарь гэдэг чинь Монголын рок попын том эцэг хүн л дээ. Том гавьяа байгуулсан хүн. Энэ эрхмийн зохиосон эрэгтэй талын бүх л уран бүтээлийг дуулсан даа. “Сайхан аа”, “Сэтгэлийн уянга” гэх мэт тухайн үеийн залуусын амны уншлага болсон сайхан уран бүтээлээр тайзан дээрээс мэндчилж байлаа. Өнөө хэр нь дуулагдсаар байдаг даа.

-Нэгэн үеийн дуучдынхаа талаар дурсахгүй юу?

-Ардчиллын буянаар дуучид, уран бүтээлчид бүтээлээ чөлөөтэй туурвиж эхэлсэн. Шуудхан хэлэхэд орцонд гитартай дуулж байсан залуус нэгэн тайзан дээр хамтдаа гарч уралдаан тэмцээнд орж, уран бүтээлээрээ өөр хоорондоо өрсөлдөж байлаа. “Харанга”, “Харш”, “Айзам” гээд рок попын сор болсон хамтлагуудын суурь энэ үед л тавигдсан. Одоо хэр нь дуунууд нь залуусыг байлдан дагуулсаар л яваа шүү дээ.

-Та “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагт байхдаа “Сэтгэлийн жигүүр” дууг олон ч тоглолтод дуулж байсан. Энэ дуу төрсөн түүх нь сонин байх?

-Олон ч жил эгшиглэж байна даа. “Сэтгэлийн жигүүр” дууны шүлгийг бичсэн Базарвааний Мангалжав 1978 онд бурхны оронд одсон хүн. Түүний энэ шүлгэнд 1971 онд хөгжмийн зохиолч Цэндсономын Чимиддорж ая хийж радиогийн дуучин Л.Оюунчимэгээр дуулуулж бичүүлснийг үзэгч, сонсогчид мөн ч сайхан хүлээн авсан. 1973 онд “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагт ороод удаагүй байсан З.Зундарь шарлаж Мангалжав эмчийн ажилладаг Халдвартын эмнэлэгт хэвтсэн байдаг. Сар гаруйн дараа бие нь сайжирсан Зундарь эмчийн өрөөнд орж эмчлүүлсэн тухай тодорхойлолт бичиг авах үедээ дор нь байсан ганц хоёр цаастай нь хамт авч гарсны дотор “Сэтгэлийн жигүүр”, “Сайхнаа чи минь” гэсэн дууны үг байсан юм билээ. З.Зундарь гэртээ харьсан хойноо шүлгүүдийг олж үзээд “Мангалжав эмч надад ая хийгээрэй гэж өгсөн байх” гэж бодоод өнгөрсөн гэсэн. Гэтэл гэргийдээ зориулсан тэр хоёр дууны шүлгээ Мангалжав эмч “Цог” сэтгүүлд хэвлүүлэхээр бичгийн машинаар цохиулаад ширээн дээрээ тавьчихсан нь тэр байж. Ийм л нэгэн үл ойлголцлын эцэст Монголын эстрад урлаг, рок хөгжмийн сонгодог дууны нэг, алдарт “Сэтгэлийн жигүүр” дуу төрсөн түүхтэй.

Бага тойргийн 60 айлын орон сууцанд амьдардаг Мангалжав эмчийнхээр хөгжмийн залуу зохиолчид аз туршиж их гүйсэн ч хэн нь ч амжилтад хүрээгүй дээ. Гайхамшиг ганц л байдаг юм билээ. З.Зундарийн ая “Сэтгэлийн жигүүр”, “Сайхнаа чи минь” зэрэг дууг алдарт дуучин Б.Баяраа дуулж ард түмнийхээ зүрх сэтгэлд хүргэсэн юм.

-Олон хүний сэтгэлд хоногшсон “Түүнд би хайртай байсан дуу” хэрхэн бүтэж байв?

-Одоогоос 45 жилийн тэртээ 1973 онд яруу найрагч Жамсрандоржийн Оюунцэцэг гэж эмэгтэй энэ дууны шүлгийг тэрлэсэн байдаг. Үүнээс арав гаруй жилийн дараа 1988 онд миний багш хөгжмийн зохиолч Алтангэрэлийн Батсүх аялгууг нь хийж надад өвлүүлж байсан түүхтэй. Багшийнхаа уран бүтээлийг анх тайзан дээр дуулж байснаа ердөө мартдаггүй юм.

-Удахгүй болох тоглолтоо “Түүнд би хайртай байсан дуу”-гаараа нэрлэсэн байсан?

-Миний хамгийн анх дуулсан, намайг олонд таниулсан уран бүтээл л дээ. Тийм ч учраас анхны дуугаа бэлгэдэж энэ нэрийг сонгосон хэрэг. Анх дуулснаас хойш 30 жил өнгөрчээ. Чанартай сайн бүтээл гэдэг 30 битгий хэл, 100 жил ч оршин тогтнодог гэдгийг баталж байгаа дуу гэж дотроо боддог юм. Энэ уран бүтээлээрээ олон улсын уралдаанд оролцож тэргүүн шагнал хүртэж байсан түүхтэй.

-Энэ дуу “VOICE” шоуны тайзан дээр эгшиглэсэн нь олон хүнийг уулга алдуулсан шүү?

-Монголын томоохон шоу нэвтрүүлэгт оролцож нэрийн хуудас болсон дуугаа өргөсөн нь залуу үеийн сонсогчдод 1990-ээд оны урлагийн гоё сайхныг мэдрүүлэх зорилготой байсан. Ярих юмгүй, зохион байгуулалт дээд зэргээр хангагдсан сайхан шоу болсон доо.

-Тоглолтынхоо талаар ярихгүй юу. 1990-ээд оны сор болсон уран бүтээлчид нэгэн тайзанд чуулах нь ээ?

-Урлагийн төлөө 30 зүтгэхдээ хийсэн уран бүтээлүүдээсээ шилж сонгож байгаад л тоглолт дээрээ дуулахаар болсон. Үзэгчдийн зүрх сэтгэлд хоногшсон уран бүтээл эгшиглэх болно. “Хотын гэрэлт гудамж”, “18 нас” зэрэг олон уран бүтээлийн чимэглэл, найруулгыг хийж байсан Батболд маань 20 жилийн дараа миний хүндэтгэлийн цэнгүүнд гоцлол даралтат хөгжимчний үүрэг гүйцэтгэж байгаа. Энэ мэт “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн сүнс нь болж байсан хөгжимчид энэ үдэш нэгэн тайзанд цуглах болно. Миний хувьд “Мөрөөдөл”, “Шаналахуй” гэх мэт сайхан дуунуудаа хүргэнэ. Дууны хуучин гэдэг өөрөө дандаа сайхан дурсамж дагуулж байдаг л даа.

-Таны хүү бас л урлагтай ойрхон байж, хөгжмийн нэвтрүүлэг хийж байгаа харагддаг?

-Миний ууган хүүг Зэндмэнэ-Эрдэнэ гэдэг. Монголын дууны, дэлгэцийн урлагт өөрийнхөө дүр төрх, дуу хоолойг таниулж яваа сайхан хүү бий. Эрдэнэтийн “Кума” хамтлагт гоцлол дуучин байхдаа “Бидний бахдал Эрдэнэт” гэж дууг их дуулдаг байлаа л даа. Тус дууны эхний бадагт

“Зэндмэнэ-Эрдэнийн өргөөг цэнгэлийн дуугаар сэрээж

Зэлүүд байсан газарт шинэ амьдралыг өрнүүлсэн

Бид анхны иргэд билээ

Бид алдрын эзэд билээ

Бид Эрдэнэтийн эзэд билээ” гэж байдаг. Иймээс хүүдээ Зэндмэнэ-Эрдэнэ гэж нэр хайрласан. Хүү минь маргааш болох тоглолтын маань хөтлөгчөөр ажиллаж, хажуугаар нь ая дуугаа өргөнө. Мөн охины маань төрсөн өдөр тохиож байгаа.

-Амьд хөгжмийн гайхамшиг нь юу?

-Тэр орой, тухайн цаг мөчид дуугарсан нот дахиж эгшиглэдэггүй. Тухайн мөчид л цугласан олон гайхамшгийг мэдэрч сэтгэл ханамж авна. Хүнээс асар их бэлтгэл сургуулилт шаардана.

-Та ямар хамтлагийн дуу сонсч өссөн бэ?

-Рок, болон сонгодог урлагийн дууг сонсч баясч өссөн дөө. Миний хүүхэд байхад пянзны эрин үе байсан учраас их хорхойтой байлаа. Уитни Хьюстен, Майкл Жексон, Майкл Уолтон гээд оддын дууг сонсч биширч явсан үе надад бий. Одооных шиг гар утсан дээрээ татаад сонсохгүй шүү дээ. Дуу цацраагчаар кайф авч сонсоно шүү дээ. Дээрээс нь Италийн сонгодог урлагийг сонирхоно.

МҮБХ-ны гүйцэтгэх захирал Ц.Магалжавтай ярилцлаа.

---

-Бөхийн холбоод эвлэрнэ гээд комисс хүртэл байгуулаад явж байсан. Үр дүн гараагүй юу?

-Монголын Үндэсний бөхийн холбоонд үүссэн асуудлаар маргалдаж буй талууд дөрөвдүгээр сарын 3-ны өдрөөс эхлээд олон удаа уулзаж эвлэрлийн комисс хүртэл байгуулж ажилласан. Харамсалтай нь хэрэгжүүлсэн зүйлс ажил хэрэг болоогүй. Анх дөрөвдүгээр сарын 27-нд хуралдаж асуудлын хамгийн зөв гарц нь маргаан эхлэхээс өмнөх буюу 2002 оны Цэцдийн зөвлөлөөр хурлаа зарлуулж хуралдаж тавдугаар сарын 5-нд 21 аймгийн төлөөлөлтэй уулзаж нэг талдаа гарахаар тохирсон. Дараахан нь тавдугаар сарын 3-нд хуралдаж эсрэг талын гол төлөөлөгч улсын заан Ж.Ганболд хурал удирдаж явуулахдаа тавдугаар сарын 5-нд хуралдаж амжихгүй гэж 18 хүртэл хойшлуулсан. 18-ндаа “ИхЭе” хийх гээд хүлээж байхад өмнөх өдөр нь дархан аварга Х.Баянмөнх, Ү.Хүрэлбаатар нар хэвлэлийн хурал зарлаж маргааш “Их Эе” болохгүй ээ. Зохион байгуулбал шүүхээр заргалдана “Ж.Ганболд биднийг төлөөлөхгүй гэсэн зүйл яриад эхний эвлэрлийн асуудал өндөрлөсөн. Дараагийн эвлэрэх тухай асуудал зургадугаар сарын 10-наас 15-ны хооронд яригдсан. Энэ үеэр Дархан аварга Г.Өсөхбаяр, Л.Чинбат захиралтай удаа дараа уулзсан. Хамгийн сүүлд зургадугаар сарын 15-нд уулзаж манай тал “Эвлэрье, хурлаа зарлая” гэсэн шаардлага тавьсан бол нөгөө талын нөхөд “Хурал хийхгүйгээр МҮБХ-ны бүтэц зохион байгуулалтад хүмүүсээ томилоод явах санал гаргасан. Хамгийн гол зөвшилцөлд хүрээгүй шалтгаан нь нөгөө талаас “Л.Чинбатыг баяр наадмын зохион байгуулах коммист оруулж өгөөч гэсэн хүсэлт байсан л даа. Баяр наадмын комисс хуралдаад маргалдагч талуудын аль ч талаас төлөөлөл оруулаагүй. Бөхийн салбар хорооны даргаар Хууль зүйн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Баясгалан, Бөхийн салбар хорооны орлогч даргаар БТСГ-ын дарга Ц.Шаравжамц, нарийн бичгийн даргаар Хууль зүйн яамны Жанчивдорж нарыг томилсон. Ингээд талууд тарсан даа. Манай зүгээс олон удаа эвлэрье, нэг талдаа гаръя гэсэн санал хүргүүлсэн ч тухай бүрт нөгөө нөхдүүд буруу харсан.

-Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд намрын улирлын нээлтийн барилдааны тов зарлагдсан ч цуцлагдлаа. Бөхийн өргөөг дахиад л цагдаагийн хамгаалалтад авлаа?

-Есдүгээр сарын 29-нд 20 дахь удаагийн нээлтийн барилдаан хийхээр төлөвлөж бүх бэлтгэл ажлыг хангаад байсан ч дархан аварга Х.Баянмөнх, улсын гарьд Б.Гантогтох, яруу найрагч Ү.Хүрэлбаатар нар нэр зүс нь үл мэдэгдэх 30 орчим залуусыг дагуулж Бөхийн өргөөрүү нэвтэрч үймээн дэгдээлээ. Өмнө ч дөрөвдүгээр сарын 14, зургадугаар сарын 14-ний өдрүүдэд хаалга цонхыг нь хагалж дайрч орсон. Тухай бүрт нь цагдаа хэв журмыг сахиулах үүднээс хамгаалалтад авч байсныг бөх сонирхогчид мэднэ. Үүний дагуу нээлтийн барилдаан цуцлагдлаа.

-Энэ үеэр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дархан аварга Б.Бат-Эрдэнийг Монголын Үндэсний бөхийн холбоог тэргүүлэх эрхгүй учраас барилдаан цуцлагдлаа гэсэн мэдээлэл гарсан. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Худлаа гүтгэлэг л дээ. Энэ бол шүүхийн шатанд явагдаж байгаа асуудал. Манай зүгээс Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд Оюуны өмч, улсын бүртгэлийн бүртгэгч Оюумаагийн энэ оны дөрөвдүгээр сарын 3-ны өдөр “Л.Чинбатыг МҮБХ-ны тэргүүнээр томилсон, түүнд бүртгэл хийж шинээр гэрчилгээ олгосон явдлыг хүчингүй болгох” нэхэмжлэлийг гаргасан. Үүнийг хэлэлцэх шүүх хурлыг нөхдүүд таван удаа хойшлуулсан байдаг. Улмаар долдугаар сарын 24-нд хурал болоход улсын бүртгэгчийн гаргасан шийдвэрийг нэг сар түдгэлзүүлсэн. Энэ хугацаанд бүртгэлийг зохих ёсоор хийлгэхгүй бол гэрчилгээг хүчингүй болгох шийд гарсан. Заасан хугацаанд юу ч хийгдээгүй. Хуулийн дагуу Л.Чинбатад олгосон гэрчилгээ хүчингүй болсон л доо. Энэ шийдвэрт гуравдагч этгээдээр Л.Чинбат давж заалдсан. Давж заалдах шатны шүүхээс есдүгээр сарын 26-ны өдөр “Л.Чинбатын гомдлыг хэрэгсэхгүй болгож, зарим дутуу хийгдсэн ажиллагааг нөхөн хийлгэхээр шийдвэрлэсэн. Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн магадлал удахгүй гараад ирэх байх. Магадлал гарч ирэхэд талууд 14 хоногийн дотор гомдол гаргаж Дээд шүүхэд хянуулах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа дуусаагүй үргэлжилж байгаа. Анхан шатны шүүх рүү буцаж байгаа асуудлыг нөхдүүд “Шүүхийн шийдвэр Б.Бат-Эрдэнийг хүчингүй” гэж гарсан гэж яриад явж байгаа юм.

-Маргааныг шүүхийн шатанд хэлэлцээд явж л байг. Аль нэг холбоо нь бөхийн барилдаанаа зохион байгуулаад явж болдоггүй юм уу?

-Энэ нөхдүүд тамга тэмдэгний асуудал их яриад явж байна. Яг бөхийн хөгжлийн төлөө юу хийх, барилдааныг яаж өөрчлөх юм, ямар шинэчлэл хийх нь нэг ч зүйл яриагүй. Сэдэл нь буруу учраас явцгүй л дээ. Тиймээс барилдаан сайхан зохион байгуулах нь эд нарт хэрэгцээгүй зүйл. Бөхийн өргөө цоожтой байвал Л.Чинбат захирлын талын хүмүүст ашигтай. Иймээс л 30 орчим тооны залуусыг аваачиж үймээн гаргаж байгаа. Цөөхүүлээ ирээд зөвшилцвөл бөхийн өргөөг цагдаа хамгаалалтад авахгүй шүү дээ. Үймээн гаргаж байгаа нь барилдааныг цуцлах нэг төрлийн арга юм даа.

-Саяхан баяр наадмын допингийн шинжилгээний хариу гарлаа. Том цолтой бөхийн ч нэр дуулдаж байна. Албан ёсоор допингийн шинжилгээний хариуг хаанаас зарлах вэ?

-Наадмын допингтой холбоотой асуудлыг 100 хувь Допингийн эсрэг үндэсний төв, баяр наадмын зохин байгуулах комисс хоёр шийднэ. Манайд наадмаар шинжилгээнд хамрагдсан бөхчүүдийн хариу удаж ирдэг гэсэн асуудал яригддаг. Долдугаар сарын 12-нд хамрагдсан бөхчүүдийн допингийн шинжилгээний хариу 17-20 хоногийн дараа ирдэг юм билээ. Энэ жилийн тухайд 13 бөхийн хариу сөрөг буюу допинг хэрэглээгүй гэсэн хариу гарсан. Үүнийг нь долдугаар сарын 28-наас наймдугаар сарын 1-ний хооронд бөхчүүд рүү утасдаж хэлсэн юм билээ. Үлдсэн гурван бөх нь “Б” шинжилгээнд хамрагдах бүрэн эрхтэй байхад энэ 13 хүн илрээгүй байна гэвэл үлдсэн гурав нь тодорхой болчихно шүү дээ. Хүний эрхийг зөрчсөн асуудал болно. Тэгэхээр “Б” шинжилгээний хариу иртэл зарлахгүй байхад хугацаа алддаг юм билээ. “Б” сорьцын хариу илэрсэн үед нь Баяр наадмын зохион байгуулах хороо хуралдаж допинг хэрэглэсэн бөхөд хуулийн дагуу хариуцлага тооцно. Баяр наадмын бус үед допинг илэрвэл МҮБХ-оо хариуцлага тооцно.

-МҮБХ-ны тэргүүлэгчид хуралдаж найман аймгийн цолыг эрэмбэд багтаагаагүй байсан. Ямар зөрчил гарсан юм бэ?

-Үндэсний бөхийг ёс зүйтэй байлгахын төлөө хийж буй нэг ажил нь энэ л дээ. Орон нутгийн Үндэсний бөхийн холбоод дураараа авирлаж эрэмбэ зөрчиж оноолт хийдэг болсон. Үүнийг цэгцлэхийн тулд аймгийн баяр наадмын оноолтоо есдүгээр сарын 10-ны дотор явуул гэсэн шаардлага тавьсан ч зарим нь ирүүлээгүй. Мөн тойргийн цолоор барилдуулсан допингтой бөхчүүдийг барилдуулсан зэрэг зөрчил илэрсэн. Аймгуудаас эргэж холбогдож хүсэлтээ ирүүлж байгаа. Зарим тохиолдолд ганц нэгхэн хүний алдаанаас шалтгаалж олон залуусын хөлс, хүч үнэгүйдэх асуудал гарч байгаа. Тухайн асуудал дээр алдаа гаргасан хүмүүстэй хариуцлага тооцож байгаа гэсэн. Тухайн наадмыг зохион байгуулж байгаа хүмүүсийн хариуцлагатай холбоотой асуудал шүү дээ. Үүнийг шийдэхэд амархан л даа.

-Допинг хэрэглэсэн бөхчүүдийг барилдуулсан Чойр, Говь-Алтай, Налайх дүүрэг гээд газруудын аймгийн наадмын цол чимгийг яах вэ?

-Улсын заан Б.Соронзонболд Говь-Алтайд, аймгийн арслан Б.Гончигтавхай Говьсүмбэрт барилдсан. Энэ хоёр бөх МҮБХ-ны зохион байгуулж байсан барилдаанд барилдаж байхад нь допингийн шинжилгээнд хамруулаагүй. Чөлөөт улсын аварга шалгаруулах тэмцээний үеэр Б.Гончигтавхайгаас Допингийн төрөлд багтах бодис илэрсэн, Б.Соронзонболд шинжилгээнд хамрагдаагүй асуудал үүсгэсэн. Үүнийг чөлөөт бөхийн холбоо хариуцлага тооцож допингийн эсрэг үндэсний төв мэдэгдэх асуудал байгаа. Чөлөөт бөхийн холбоо наадмын дараа хариуцлага тооцож нэг жилээр эрхийг хассан. Тухайн аймгуудад наадмаас өмнө очоогүй болохоор ээдрээтэй байдал үүсч байгаа юм. Чөлөөт бөхийн холбооны өмнөөс бид хариуцлага тооцож болохгүй тэднийг хүлээхээс өөр аргагүй байдалд хүрсэн. Энэ бол цэгцлээд явахаас өөр арга байхгүй. Залуучууд ухамсарлаж өөрсдөө барилдахгүй байх хэрэгтэй.

-Ерөнхйлөгч Монгол бөхийн өргөөг төрийн мэдэлд авах саналыг Ерөнхий сайдад хүргүүлсэн. Эрх зүйн талаас ийм чадамж байгаа юу?

-Ерөнхийлөгч өөрөө бөх хүн. Энэ маргааныг анхааралтай ажиглаж байгаа. Эд нар бөхийн өргөөнөөсөө болж маргаад байдаг юм уу гэж үзсэн ч байж болох юм. Удаан ажиглаж байгаа. Энэ үүднээс Ерөнхий сайдад бөхийн өргөөг төр авах талаар санал хүргүүлсэн. Энэ саналыг төрийн эрх бүхий байгууллагууд судалж үзээд шийдвэрээ гаргана биз. Энэ дээр нэмж тодруулахад Монгол бөхийн өргөө 1992 оны зургадугаар сарын 4-ний өдөр шаваа тавиад баригдаж эхэлсэн. Энд бөхөд элэгтэй ард түмний хандив, зөв зохион байгуулалттай баг хамт олны нөр их хөдөлмөрийн дүнд өргөө боссон. Шав тавьсанаас хойш зургаан жилийн дотор буюу 1998 оны хоёрдугаар сар гэхэд ажлынхаа 70 хувийг гүйцэтгэсэн байсан юм байна. Улмаар 1998 оны хоёрдугаар сард Засгийн газарт “Бөхийн өргөөний 70 хувийг босгочихлоо, та бүхэн шаардлагатай байгаа нэг тэрбум нэг зуун хорин хоёр сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлээчээ” гэсэн хүсэлт тавьсан байдаг. Үүнийг тухайн үеийн засгийн газар хэлэлцээд 800 сая төгрөг олгоё 322 саяыг нь хандив туслалцаа, нэр төрийн арилжаа, сугалаа зэрэг ажлуудаа дахин хийгээд ол гэсэн байна. Дараа сард нь энэ хөрөнгө, санхүүжилт шийдэгдээд 9 сарын дараа буюу 1998 оны арванхоёрдугаар сарын 25-нд улсын комисст хүлээлгэж өгсөн. Ингэхэд улсын комисс тухайн барилгыг хоёр тэрбум гурван зуун хорин зургаан сая төгрөгөөр боссон гэсэн акт гаргасан. Үүнээс 800 саяыг нь төрөөс олгосон.

-Цаашдаа МҮБХ-ны үйл ажиллагааг хэвийн явуулахын тулд яах вэ. Гарц гаргалгаа нь юу байна?

-Энэ асуудал дээр хоёр гарц бий. Нэг нь шүүхийн асуудлуудыг дуустал хараад явна. Үүнийг хүлээвэл нэгээс хоёр жил болно. Нөгөөх нь шүүхийн асуудлаа хаяад бөхчүүд өөрсдөө асуудлаа шийдэх боломж байх болов уу. Бөхийн өргөө хаалттай байснаар ид барилдаж байгаа бөхчүүдэд их хор хохиролтой. МҮБХ тасралтгүй үйл ажиллагаагаа тогтмол явуулж байж цолны хишгээ өгнө шүү дээ.

Өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнээр удирдуулсан МҮБХ-ны хамт олон дөрөвдүгээр сараас хойш прокуророос битүүмжлээд байсан Монгол бөхийн өргөөний хаалгыг нээж намрын улирлын нээлтийн барилдааны товыг есдүгээр сарын 29-ний бямба гаригт зарлаад байв. Харин ням гаригт нь телевизийн салбар үүсч хөгжсөний 51 жилийн ойд зориулсан улс аймгийн алдар цолтой хүчит 256 бөхийн барилдааны товыг зарласан. Бөхийн өргөө нээгдсэн даруйд иргэдийн дунд “Эсрэг холбооны хүмүүс дахиад дайрах вий, эмх замбараагүй байдал үүсгэх вий” гэсэн түгшүүр байсан. Үүний хариуд МҮБХ-ны гүйцэтгэх захирал Ц.Магалжав “Улсын бүртгэлийн ерөнхий газраас Л.Чинбатад давхардуулж олгосон гэрчилгээг хүчингүй болгох шийдвэрийг анхан шатны шүүх гаргасан. Одоо эмх замбараагүй байдал үүсэхгүй” гэсэн тайлбар хэлж байв.Нээлтийн барилдааны зар сонссон бөхчүүд ч бэлтгэлээ чамбайруулж эхэлсэн сураг дуулдаад байв. Улсын манлай арслан П.Бүрэнтөгс, Ц.Содномдорж, Э.Оюунболд, улсын харцага О.Хангай нараар ахлуулсан улс аймгийн алдар цолтой 160 гаруй бөх нээлтийн барилдаанд зодоглохоор бүртгүүлээд байжээ. Шинэ аварга Н.Батсуурь ч утсаар холбогдож зодоглохоо мэдэгдээд байсан талаар Монголын Үндэсний бөхийн холбооны гарын даа нар ярьж байв.

Гэсэн ч өнгөрсөн баасан гаригт “Үүд нь нээгдсэн өргөө рүү “Улсын гарьд Б.Гантогтох, яруу найрагч Ү.Хүрэлбаатар нараар ахлуулсан залуус дайрлаа” гэсэн шуугиан дэгдэх нь тэр. Сонирхож очвол өргөөний үүдэнд булиа том биетэй залуус цуглачихжээ. Хаалган дээр нь муухай харж зогсчихоод хүн амьтан ойртуулах шинж алга. Урт саарал куртиктэй өндөр бор залуугаас үйл явдлын талаар тодруулбал “Цагдаа нар дотогш нэвтэрсэн байгаа. Хамгаалалтад авсан” гэхээс өөр хариу өгсөнгүй. Хаалганы цонхоор шагайж үзэхэд Бөхийн өргүү рүү улсын гарьд Б.Гантогтох, “Гацуурт” компанийн захирал Л.Чинбатын бие төлөөлөгч Билгүүн нарын хүмүүс орчихсон байв.

Хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа дархан аварга Х.Баянмөнх өргөөний гадаа ирж машинаасаа буулаа. Тэрбээр “Саяхан бид Захиргааны хариуцлагын тухай шүүхэд давж заалдаж Л.Чинбат тэргүүнтэй МҮБХ-ны тамга тэмдгийг нэг сарын хугацаанд түдгэлзүүлсэн шийдвэрийг хүчингүй болгосон. Иймээс бид албан ёсны тамга тэмдэгтэй, бүртгэлтэй бөхийн барилдааныг зохион байгуулах хүмүүс болж үлдлээ. Иймээс бид ажлаа хийх гэж л ирлээ. Шүүхээс ажил явуулах эрх өгч гэрчилгээг нь олгоод байхад бид ажлаа явуулахгүй бол хариуцлага хүлээнэ шүү дээ” гэж хэлэв.

Шүүхээс дархан аварга Б.Бат-Эрдэнийг Монголын Үндэсний бөхийн холбоог төлөөлөх эрхгүй гэсэн шийдвэр гарсан. Иймээс Л.Чинбатаар ахлуулсан Монголын үндэсний бөхийн холбооны мэдэлд Монгол бөхийн өргөөг өгөхийг шаардах бичгээр хүргүүлжээ.

Үүсээд буй нөхцөл байдлын талаар Монголын үндэсний бөхийн холбооны гүйцэтгэх захирал Ц.Магалжаваас тодруулга авлаа.

-Танай холбооноос намрын улирлын нээлтийн барилдааныг зохион байгуулахаар товлоод байсан эсрэг холбооныхон дахиад л эмх замбараагүй байдал үүсгэлээ?

-Монголын Үндэсний бөхийн холбоонд үүссэн маргаан шүүхийн шатанд явж байгаа. Цагдаагийн байгууллага тав хоногийн өмнө Бөхийн өргөөг нээж, лацыг нь тайлж үйл ажиллагаа явуулахыг зөвшөөрсөн. Холбооны үйл ажиллагаа нь тусдаа шүүхийн асуудал учраас тоглолтууд, барилдаанаа явуулъя гэсэн юм. Маргааш (бямба гаригт) намрын нээлтийн барилдаан болох ёстой. Гэтэл Ү.Хүрэлбаатар, Х.Баянмөнх аварга, Б.Гантогтох гарьд нарын хүмүүс ирж үймээн гаргалаа. Одоо цагдаагийнхан дахиад Бөхийн өргөөг битүүмжлэх үйл ажиллагаа явуулах байх.

-Анхан шатны шүүхийн шийдвэр Л.Чинбатын холбооны тамга тэмдгийг хүчингүй болгосон ч давж заалдсан гэх юм. Шийдвэр нь яаж гарсан бол?

-Анхан шатны шүүх Л.Чинбатад олгосон гэрчилгээг шүүх хүчингүй болгосон. Давж заалдах шатны шүүх хурал хоёр хоногийн өмнө болсон л доо. Энэ хэрэгтэй холбоотой нэхэмжлэгч болон хариуцагч талуудын хэргийн материал бүрэн гүйцэд болоогүй байна гэх үндэслэлээр анхан шатны шүүхэд дахиад шилжүүлсэн. Ийм л зүйл болоод байна. Маргаан тодорхой хугацаанд үргэлжлэх учраас Бөхийн өргөөний үйл ажиллагааг хэвээр нь явуулъя гэсэн. Гэтэл энэ нөхөд МҮБХ-ны үйл ажиллагааг доголдуулж, буцаад хаагдах байдалд нь оруулаад байна.

-Холбоод Бөхийн өргөөний төлөө шүүхдэлцээд, үүдийг нь эвдээд байдаг юм уу, Монголын Үндэсний холбоо гэх ТББ-ын тэргүүний албан тушаалыг булаацалдаад байдаг юм уу?

-Энэ талаар иргэд бөх сонирхогчид ташаа ойлголттой яваад байдаг. 21 аймгийн бөхийн холбооны төлөөллүүд цуглаж хурлаа хийгээд явах ёстой байдаг. Гэтэл цөөхөн хүмүүс цуглаж Л.Чинбат гэдэг хүнийг Үндэсний бөхийн холбооны тэргүүнээр тавьчихаад, давхардуулж гэрчилгээ гаргуулчихаад маргаад байгаа юм. Энэ шүүхийн маргааныг өнгөцхөн дүгнээд харвал холбоогоо ч булаацалдаад байгаа юм шиг, өргөөгөө ч булаацалдаад байгаа юм шиг ард түмэнд харагдаад байгаа. Мөн чанар нь бөхийн хөгжлийг хууль ёсоор авч явах шударга ёсоо булаалдаад байгаа юм. Цаг хугацаа харуулна даа.

Тэрбээр намрын улирлын нээлтийн барилдааныг аравдугаар сарын 6-ны өдрийн Бямба гаригт “Алдар” спорт хороны зааланд зохион байгуулахаар төлөвлөжээ.

Барилдаан хойшилж Монгол бөхийн өргөөний хаалгаа дахиад лацдуулсан бөхчүүд ч бухимдлаа илэрхийлж байв. “Намрын улирлын нээлтийн барилдаанд сайхан барилдана гэж бодсон минь талаар өнгөрч байна. Над шиг хөлсөө дуслуулж олсон шагналынхаа мөнгөөр гэр бүлээ тэжээж, олноо баясгаж өв соёлоо дээдэлж яваа бөхчүүд олон бий. Бидний хувьд Бөхийн өргөөнд барилдаан болохгүй бол амьжиргаагаа яаж залгуулах билээ. Өргөө рүү дайрсан үйлдлийг МҮБХ тэргүүний маргаан биш, байшин болон газарт шунасан этгээдүүдийн үйлдэл гэж харж болохоор байна. Хэн дуртайд нь хаалгаа эвдүүлж бөх, биш хэн ч биш мөнгөтэй хүний гар хөл болсон нөхдүүд барилдаан цуцлах шийдвэр гаргуулдаг, гуч дөчөөрөө ариун дагшин өргөөр үү маск зүүж дайрч л байдаг ийм байж таарахгүй. Үүнийг бөхчүүд зүгээр хараад суулгүй Онц Их Эеээ зарлаж хуралдуулах хэрэгтэй” гэж Ховд аймгийн харьяат улсын харцага Н.Батзаяа хэлэв.

Бөхийн өргөөг цагдаагийн хамгаалалтад авсныг хараад намрын нээлтийн барилдааны тасалбарт дугаарласан залуус урамгүйхэн харина лээ. Улсын харцага О.Хангайгийн дэмжигч О.Хишигдэлгэр гэх залуу харцагын хаа барилдах сургаар Өвөрхангай аймгаас зорьж ирсэн нь талаар болжээ. “Шүүх цагдаагийн асуудлаа, цаагуураа шийдэж болдоггүй юм уу. Энэ хүмүүсийн эрх ашгийн төлөөх тэмцлийн цаана, олон зуун бөхчүүд, тэдний ар гэрийнхэн, бөх сонирхогчид хохирч байна. Бөх хөгжүүлэх, бөхийн төлөө сэтгэлтэй хүмүүс бол өргөө рүү чулуу барьж дайрч хаалга, үүдийг нь хэмхэлж сүйтгэхгүй дээ. Бөхийн өргөө гэх ард түмний хандиваар боссон, хотын “А” зэрэглэлд байршилтай барилгын төлөө тэмцэлдээд байна” гэж ярьсан юм.

Бөхийн өргөө рүү улсын гарьд Б.Гантогтох, яруу найрагч Ү.Хүрэлбаатар нарын хүмүүс олон тооны булиа залуусыг дагуулж Бөхийн өргүү рүү хүч түрж дайрсны улмаас прокурорын байгууллага дахин хамгаалалтад авлаа.

Хорин найман жил холбоо удирдсан Р.Нямдоржийг халж явуулсны маргаашнаас нь шахуу хаалгаа лацадуулсан шинэ удирлагуудын барилдаан зохион байгуулах ээлжит оролдлого дахин бүтэлгүйтлээ. Бөхийн өргөө тойрсон маргаан хэзээ цэгцэрч хэвийн үйл ажиллагаа явуулж, бөхчүүд өргөө гэртээ цуглах нь одоогоор тодорхой бус байна.

Өнөөдөр намрын дунд сарын шинийн 17-ны Дашням, Балжинням давхацсан билэгт сайн өдөр тохиож байна. Жил бүрийн энэ өдөр зуу зуун хос гал голомтоо бадраадаг. Билэгт сайн өдөр хэдэн хос гал голомтоо бадрааж байгаа талаар Гэрлэх ёслолын ордны захиргаа хариуцсан менежер Ж.Цэцэгдарьтай ярилцлаа.

---

-Монголчууд хурим найрын ёслолыг гол төлөв намрын улиралд тэмдэглэдэг шалтгаан юу вэ?

-Балжинням, Дашням давхацсан намрын дунд сарын шинийн 17-ны билэгт сайн өдөр гэдэг нь хүчин төгсөхийн барилдлагатай, буяны үйл хийгээд шинэ хувцас өмсөх, чимэг зүүх, аливаа үйлийг хийхэд жилийн бусад бүх сайн өдрүүдийн дотроос онцгой, нэн өлзийтэй сайн өдөр л дөө. Монголчууд энэ өдрийг хүлээж, сонгож байгаад хүссэн бодсоноо хийдэг ёстой. Уламжлалт ёс заншлаа дагаад хурим, найрын ёслолыг гол төлөв айраг цагаа дэлгэсэн намрын улиралд тэмдэглэдэг байх.

-Өнөөдөр намрын дунд сарын шинийн 17-ны өдөр тохиож байна. Дашням, Балжинням давхацсан өдөр Гэрлэх ёслолтын ордонд нийт хэдэн хос хурим хийхээр захиалга өгөөд байна вэ?

-Өнөөдөр 61 хос Гэрлэх ёслолын ордонд гал голомтоо бадраана. Эдгээр хосууд хоёр сарын өмнө захиалгаа өгсөн. Өмнөх жилүүдийн энэ өдөр 50-55 хосын хурим Гэрлэх ёслолын ордонд болж байсан. Энэ жилийн тухайд бага зэрэг өсөх хандлагатай байна.

-Гэрлэх ёслолын ордонд хуримын ёслол хийхийн ач холбогдол, гоё сайхан нь юу вэ?

-Ер нь хурим хийнэ гэдэг нь улсдаа өрх нэмж буйгаа эцэг, эх хамаатнуудынхаа өмнө хүндэтгэлтэйгээр ёсолж байгаа хэрэг л дээ. Хуримлах ёслолын үед нөхөр галаа асааж, эхнэр нь цайгаа чанаж бурхандаа тавиад дараа нь хадам аав, ээж, ирсэн зочдод өөрөө аягалж барина. Үүний дараа цалин цагаан мөнгөн бөгж солилцон хоёр биенийхээ ядам хуруунд зүүж өгнө. Эхний галыг нөхөр нь асаадаг нь “Эцгийн голомтоос гал тасаллаа. Бид хоёр энэ галыг хэзээ ч бөхөөхгүй үүрд авч явна, бөгж солилцдог нь бид нэг хүн мэт гагнагдлаа” гэсэн санааг илэрхийлнэ. Хуримын үед солилцох бөгж ихэвчлэн хаан бугуйвч, хатан сүйх хээтэй байдаг. Хуримын үед бэрийн цайг ирсэн зочид тусгайлан амсдаг нь учиртай. Амьдралынхаа алтан хормыг Гэрлэх ёслолын ордонд үлдээж эрхэм хүмүүсийнхээ өмнө гэр бүл болох нь хосуудад илүү тод томруун гэгээлэг дурсамж үлдээж, хайр сэтгэлийг нь илүү бат бөх болгож гагнаж өгдөг л дөө. Төрийн Гэрлэх ёслолын төв Азид ганц буюу Улаанбаатарт л байдаг. Өөр хаана ч хуримын ёслол хийх зориулалттай ордон байхгүй.

-Гэрлэх ёслолын ордонд нэг ёслол хэд орчим минут үргэлжилдэг бол?

-Ёслолын үйл ажиллагаа 35-40 минутын турш үргэлжилдэг. Гол танхимд орж ёслол үйлдэх, зориулалтын хаалганы өмнө гэрэл зураг татуулах зэрэг үйл ажиллагаа явагдахад дуусах хүртэл цаг орчим л болно доо.

-Гэрлэх ёслолын ордонд Монголын улс төр, урлаг спортын нэр алдартай эрхмүүдээс хэн хэн гал голомтоо бадрааж байв?

-Олон ч төр нийгмийн зүтгэлтэн, урлаг, спортын одод Гэрлэх ёслолын ордонд гал голомтоо бадрааж амьдралын алтан хормоо тэмдэглэж өнгөрүүлсэн дээ. Одоо заримыг нь мартаж. Мэргэжлийн сумод Монголын нэрийг анхлан дуурсгаж байсан гавьяат тамирчин Н.Цэвэгням гал голомтоо бадраахаар арын Японоос Гэрлэх ёслолын ордонг зорьж ирж байлаа. Хамгийн сүүлд л гэхэд соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин П.Идэржавхлан, “Маск” продакшны жүжигчин Отгоо нар энэ танхимд хуримласан.

-Хүндэтгэлийн танхим хэд орчим хүний багтаамжтай байдаг вэ?

-Заалны багтаамж, зураг бичлэгэнд орох зэргийг тооцоолоод бид хүргэн бэрийн талаас ах дүү, төрөл төрөгсөд нийлээд 40-өөс илүүгүй хүнтэй байх хэрэгтэй гэсэн шаардлага тавьдаг. Хэтэрхий олон хүнтэй болохоор ёслолын үйл ажиллагаа замбараагүй болох гээд байдаг талтай.

-Үнэ ханшийн тухайд танилцуулахгүй юу. Ачааллаас шалтгаалаад харилцан адилгүй байх уу?

-Ачааллыг бууруулах зорилгоор намрын дунд сарын шинийн 17-ны билэгт сайн өдөр сая хоёр зуун далан зургаан мянган төгрөгийн ханштай байдаг. Ид ачааллын үед 30 орчим ажилчид давхар давхар үүрэг гүйцэтгэж тасралтгүй 20 орчим цаг ажиллах нь бий. Энэ их ачааллыг бууруулах зорилгоор үнээ өсгөж өгсөн л дөө. Заавал энэ өдөр хийгээд байх шаардлага байхгүй шүү дээ. Билэгт сайн өдөр гээд бүх хосууд, хүн бүрт сайн юм байдаг биш. Хосуудын жилд ээлтэй энгийн сайхан өдрийн сайн цагт гал голомтоо бадрааж болно шүү дээ. Бусад энгийн ажлын өдрүүдэд 759 мянга, амралтын өдрүүдээр 803 мянга, ажлын өдөр цайны 780 мянга байдаг. Гэрлэх ёслолын ордон үйлчлүүлэгчээсээ зүгээр мөнгө аваад гар хоосон буцаадаггүй. Хосуудын гурван машины чимэглэл, гарын бэлэг, ирсэн зочдод сүү цагаан идээгээр үйлчлэх зэрэг урамшуулал өгдөг. Мөн хосуудад 30 зурагтай цомог, бичлэг хийж үйлчилнэ. Нийгэмд зүгээр юм аваад гаргаад байгаа юм шиг ойлголттой хүмүүс мэр сэр байдаг.