Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Түрүүч нь №213 (6056) дугаарт

Гэрэл зургийг Г.БАЗАРРАГЧАА

Монгол Улсын 23 дахь аварга удамт бөх Намсрайжавын Батсуурьтай ярилцлаа.

---

-Наадмын өмнө холбогдоход нутаг явж байна гэж хэлж байсан. Шүтдэг ууландаа очоод ирсэн үү?

-Ховд суманд Хархираа түргэний уулсын үргэлжлэл том уулс бий . Наадмын өмнө очиж хийморио сэргээдэг юм. 2017 оны зун очиж амжаагүй байсан. Өнгөрсөн зун зорьж очсон.

-2017 оны өвөл заалны барилдаануудад гайгүй барилдаж байсан ч наадмаар доогуур даваанд уначихсан?

-Аавын бие чилээрхээд тогтож бэлтгэл сургуулилтаа базааж чадаагүй. Ходоодны хорт хавдар тусаад 130 орчим кг-ын жинтэй байсан хүн чинь 67 кг болтлоо турсан шүү дээ. Сая наадмаар түрүүлчихээд аавтайгаа баяраа хуваалцахад хүмүүс танихгүй “юун хүн гараад ирэв” гэж хүртэл хэлж байсан. Хүн өдөр тутмын хоол хүнсэндээ анхаарч байхгүй бол аюултай юм билээ. Ялангуяа манайх шиг давсны хэрэглээ өндөртэй оронд хорт хавдраар өвчлөх магадлал их өндөр. Япончууд танайхан цайндаа хүртэл давс хийдэг юм уу гэж гайхаж байсан. Япон руу явж эмчилгээ мэс ажилбар хийлгэж гайгүй болсон.

-Та барилдааны сэтгэл зүйгээ яаж бэлддэг вэ?

-Багаасаа дурласан спортдоо өндөр амжилт үзүүлэхийн төлөө бэлтгэлийг дээд түвшинд базаадаг. Бэлтгэл сайн байхад ялна, дийлнэ гэсэн итгэлтэй барилдана шүү дээ. Бэлтгэл таараагүй дутуу байхад неревтэхээс авахуулаад асуудлууд гарна даа. Аав намайг жаахан байхаас их зөв бэлдэж өгсөн юм билээ. Долдугаар ангид байхад л гимнастикийн бэлтгэлд оруулж байсан. Үүний үр дүнд би уян хатан, сунгалт, сайтай болсон юм шүү дээ. Намайг хэзээ ч хүчилж шахаж бэлтгэл хийлгэж байсангүй. Аясаар л явуулна. Ялагдаад ирлээ гэж зэмлэж байсан удаа нэг ч үгүй. Намайг 18-19 хүрээд ирхээр хааяа нэг зэмлэхэд нь ачирхаад “Тэгвэл би барилдахгүй” гэж ам муруйж байсан үе бий. Хүүгээ аятайхан бөх болчихоосой гэсэн сэтгэл нь тэр байсан юм билээ.

-Тэр жилийн наадмаар ахмад бөхчүүдийг амлахад чинь “Хөгшин бөх авч нооллоо” гэж бөхийн хүрээнийхэн мөн ч их шүүмжилсэн дээ?

-Аймгийн цолтой бөхчүүдийн зовлонг нь биеэрээ туулж амссан учраас улсын цолны төлөө зүтгэж хөдөлмөрлөж байгаа залуучуудыг наадмаар амлаад байж чаддаггүй юм л даа. Тиймээс л улсын цолтой бөх амлаж барилдсан хэрэг. Нөгөө талаасаа залуу аймгийн цолтнуудад боломж олгож байгаа хэрэг л дээ. Тэр жил Архангайн Ч.Ганзориг, Ховдын О.Хангай нар аймгийн арслан цолтой байхдаа тунаж ямар гоё барилдаан гаргасныг үзэгчид өнөөдөр ч санаж байгаа байх. Тунаж найраагүй сайхан барилдаж цол авсан бөх урам авч дараа дараагийнхаа цолд хүрнэ. Хэрэв би улсын цолтой бөх амлаж барилдаагүй бол тэр хоёр тунаж гоё барилдаан гаргах байсан уу гэдэг эргэлзээтэй.

-2010 оны үед Увсын аймгийн цолтнууд их хүчтэй гарч ирж байсан. Улсын арслан П.Бүрэнтөгс, улсын харцага А.Бямбажав, улсын начин С.Батсуурь, улсын начин Б.Ганзориг гэх мэт. Өнөөдөр “Увс нуур” дэвжээнд бэлтгэл сургуулилт базааж байгаа аймгийн цолтой залуус тэр хэмжээнд хүрч барилдаж чадахгүй байна?

-Б.Насандэлгэр ах начин болсноос хойш С.Мөнхбат аварга, Ө.Бат-Орших гарьд хоёр улсын цол авах хүртэл зургаан жилийн хугацаанд Увсаас улсын цолтон нэг ч төрөөгүй тохиолдол байдаг. Үе гэж байдаг юм шиг. Өнөөдөр барилдаж байгаа аймгийн арслангууд маань бэлтгэл сургуулилтаа сайн базаахгүй бол амжилт гаргах залуу нас гэдэг богино. Үндэсний бөхөөр идэвхтэй сайн барилдах 10 жил л байдаг. Энэ хугацааг л зөв ашиглаж зорилгодоо хүрэх хэрэгтэй. Өрсөлдөөн ихтэй салбарт хэн хичээл зүтгэл гаргасан нь л дээшээ яваад бусад нь аймгийн цолтойгоо л үлдэнэ.

-Өнөөдөр та улсын аварга болчихлоо. Цаашдын зорилгын тухайд?

-Би улсын аварга цол авчихлаа гээд ханасан юм алга. Энэ цолоо батална, дахиад түрүүлэхийн төлөө л явна. Надад бүх боломж бололцоо байгаа. Өөрөөс шалтгаалах нөөц бололцоог шавхана даа.

-Өнөө цагийн үндэсний бөхийн өнгийг тодорхойлж байгаа аварга арслан гардиуд “Увс нуур” дэвжээнд бэлтгэл сургуулилт базааж байгаа. Хоорондоо өрсөлдөхөөс гадна бие биенээ ирлэж хурцалж өгдөг байх?

-Би улсын цолонд хүрээгүй залуу бөх байхад улсын аварга С.Мөнхбат, улсын арслан Б.Ганбат, улсын гарьд Ө.Бат-Орших, улсын харцага А.Бямбажав гээд дэвжээний ах нар амжилт дэргэд минь ойрхон байгааг байнга харуулж байсан. Эд нартаа л чирэгдэж бэлтгэл хийж П.Бүрэнтөгсөөс авахуулаад бидний үеийн залуучууд сайжирч ирсэн юм шүү дээ. Дээд үеийн бөхчүүд маань л биднийг хурцалж өгсөн гэж ойлгодог юм. Увс нуурын аварга арслангуудтайгаа барилдаан дээр бол харгүй сайхан өрсөлдөнө. Ийм хүчтэй өрсөлдөгчид байгаад нь талархаж явдаг юм. Өнөөдөр өрсөлдөгчгүй бол миний амжилт үнэ цэнэгүй шүү дээ.

-Таны дэвжээний багш дасгалжуулагчаар гавьяат тамирчин улсын заан О.Одгэрэл ажилладаг. Багшийнхаа талаар?

-О.Одгэрэл заан самбо, жүдо бөхөөр сайн барилдаж дэлхийн аварга болж байсан спортын хэцүү бэрхийг биеэрээ туулсан хүн. Би багш гээд л зэнзийрхээд байдаггүй, бидэнтэй найзууд шиг ярилцана. Ийм энгийн ярианаас, харилцаанаас хүн алдаа оноогоо илүү ухаарч тусгаж авдаг юм шиг. Бүх бөхчүүдтэй нээлттэй энгийн харьцаж алдаа оноог нь хэлж өгнө. Миний хүчний бэлтгэлийг О.Одгэрэл багш хариуцаж хийлгэдэг. Бидний амжилтын нэг чухал хэсэг нь болсон хүн дээ. Наадмын өмнө сурвалжлагчид “Манай бөхчүүд баяр наадмын өнгийг тодорхойлно. Түрүү үзүүр л ярихаас биш, тав зургаагийн давааны барилдаан сонин биш” гэж даам ярилцлага өгчихөөд сүүлд нь бид нараас санаа зовсон уу яасан, “Та нар сайн барилдана шүү. Би ингээд ам гарчихлаа” гэж хэлж байсан удаатай.

-Бэлтгэлийн торгон ир тааруулна гэдэг дасгалжуулагч хүний ур ухаан юм шиг?

-Жилийн турш зөвхөн бэлтгэл хийж хөлсөө урсгаад байснаараа сайн барилдана гэвэл өрөөсгөл ойлголт. Хүн чинь машин биш, амралт хэрэгтэй. Бэлтгэл цөмөрнө гэж асуудал бий. Жил бүрийн долдугаар сарын 12-нд бөх хүний бэлтгэлийн торгон ир нь орсон байх хэрэгтэй. Энэ нь багшийн ур ухаантай холбоотой асуудал. Хүн болгоны бие организм харилцан адилгүй байдаг. Тиймээс хүн бүрт өөрийн гэсэн тохирсон бэлтгэл сургуулилт хэрэгтэй. Үүнээс үзэхэд багш хүний хөдөлмөр тамирчны тэсвэр, тэвчээртэй нийлж амжилт ирдэг нь харагдаж байгаа байх. Багш хүний торгон мэдрэмж үүнийг зохицуулна.

-2011 оны сар шинийн барилдаанаар Дархан аварга А.Сүхбатаас “Ирээдүйн аварга” шагнал авчихаад инээгээд зогсож байсныг тань тодхон санаж байна. Энэ шагнал өнөөдөр биеллээ олжээ?

-Сар шинийн барилдаанд анх удаа сайн барилдсан минь тэр л дээ. Аймгийн начин цолтой залуу Дархан аварга А.Сүхбатаас “Ирээдүйн аварга” шагналыг нь авчих юм гээд л үзэж байлаа. Улсын гарьд Н.Ганбаатар, дархан аварга Г.Өсөхбаяр нарыг даваад аварга Ч.Санжаадамбыг цэргийн арслан цолтойд нь тунаж барилдаад тахим өгч байсан. Дөрөв давсан амжилтыг үнэлж аварга ч шагналаа надад өгч том итгэл хүлээлгэсэн. “Ирээдүйн аварга” шагнал хүртсэн бөхчүүд сайн барилдаад байсан болохоор ч тэр үү, тухайн үедээ их л баярлаж урам зориг авч билээ.

-Үндэсний бөх бэртэл гэмтэл авах эрсдэлтэй спортын төрөл. Харин таны өвгөндөө боолттой барилдаж байхыг би хараагүй. Таны барилдааны онцлогтой холбоотой юу?

-Би бэртээд байхаар орооцолдсон барилдаантай биш л дээ. Жин багатай орооцолдсон, унахаар нөхцөл дээр унахгүй гэж тэмцэж байгаа бөхчүүд бэртээд байх шиг харагддаг. Би ч унахаар байдалд орчихвол амь биш, заяа биш гээд унаад өгчихдөг юм. Тамирчин хүн бэртэл гэмтэлгүй байж л амжилтын тухай ярина. Хормын хор шараас болж унахгүй гэж тэмцэж байж бэртсэн, амжилтад сөргөөр нөлөөлсөн тамирчид олон байдаг. Хэдий сайхан бие хаатай, барилдааны арга техниктэй байсан ч бага зэрэг л бэртэлтэй байхад сэтгэл зүйгээрээ уначихдаг байхгүй юу.

-Жудагтай бөх гээд л ярьдаг. Та үүнийг юу гэж ойлгодог вэ?

-Эр хүний жудаг гэж бий. Харин бөхийн жудаг гэдэг тусдаа ойлголт. Хэлсэндээ хүрдэг, шулуун зантай байхыг эр хүний жудаг гэж ойлгодог юм. Бөхийн жудагт тахим өгч авах ёс, өөрөөс дээш цолтой бөх хүндлэх зэрэг ойлголтууд орно. Том цолтой бөхчүүд дүү нартаа монгол бөхийн ёс суртахуун , эрэмбэ дарааг үлгэрлэж байх хэрэгтэй л дээ. Ингэж байж л залуус ухамсарлаж хойч үедээ дамжуулж явна.

Аймаг, цэрэг, сумын цолтой бөхчүүдийн зөвлөлийн тэргүүн аймгийн арслан Нэргүйн Гантулгатай ярилцлаа.

---

-Аймаг, цэрэг, сумын цолтой бөхчүүдийн зөвлөл байгуулагджээ. Энэ төрийн бус байгууллага хэзээ байгуулагдсан бэ?

– МҮБХ-оо талцаж байдал хурцдаж бөхийн өргөөгөө хаалгаад долоон сар болж байна. Энэ хугацаанд аймаг цэргийн цолтой бөхчүүдийн барилдаан нэгийг ч зохион байгуулаагүй. Үүний гол хохирогчид улсын цол хүртэхийн төлөө хөдөлмөрлөж буй залуу аймаг цэргийн цолтнууд болж байгаа юм л даа. Иймээс эрх ашгаа хамгаалахаар хоёр гурван ч удаагийн уулзалтыг бөхчүүд зохион байгуулсан. Улмаар төрийн бус байгууллага байгуулахаар шийдэлд хүрсэн. Бөхийн холбооны хэрүүлээс шалтгаалж бөхийн хөгжил уруудсан. Хоёр тал эвлэрч үндэсний бөхийн онц их хурлаа хийж “Бөхийн өргөө”-гөө нээх хэрэгтэй.

-Өмнө нь аймаг, цэрэг, сумын цолтой бөхчүүдийн зөвлөл байгуулагдаж үйл ажиллагаа явуулж байсан шүү дээ. Танай байгууллага юугаараа ялгаатай вэ?

-Өмнөх зөвлөл Монголын Үндэсний бөхийн холбооны удирдлагад үйл ажиллагаа явуулж байсан. Тэр зөвлөл зөвхөн МҮБХ-ноос зохиож буй үйл ажиллагаанд хамтран оролцож байсан. Манай зөвлөл нь бие дааж үйл ажиллагаа явуулж бөхчүүдийнхээ эрх ашгийг хамгаална.

-Аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн эрх ашиг яаж зөрчигдөж байна. Ямар ажил явуулахаар төлөвлөсөн бэ?

-Манай зөвлөл аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн эрх ашгийг хамгаална. Мөн аймаг, цэргийн цолтны бөхчүүдийн барилдааныг тогтмол зохион байгуулна. Өмнөх жилүүдэд есдүгээр сард намрын улирлын нээлтийн барилдаан явагддаг байсан бол өнөө жил арван нэгдүгээр сар дөхөж байхад ганц ч барилдаан зохион байгуулагдсангүй. Энэ нь өсч яваа залуу бөхчүүдэд их хор хохиролтой зүйл. Бөхчүүд барилдаандаа тааруулж бэлтгэл сургуулилтаа базаадаг. Барилдаанаасаа алдаа оноогоо дүгнэж, цаашид хөгждөг. Ийм боломж хаагдчихаад байна. Бөхийн дэвжээнд 30-40 залуус ирж бэлтгэл сургуулилт базаадаг байсан бол өнөөдөр 10-аадхан бөх л бэлтгэл хийж байна. Барилдаан зохион байгуулагдахгүй байхад юуны төлөө бэлтгэл хийх вэ дээ. Энэ бол үндэсний бөх мөхөл рүү ойртож буй нэг хэлбэр л дээ. Даруй арга хэмжээ авахгүй бол болохгүй.

-МҮБХ-оос долоон аймгийн наадамд түрүүлж, үзүүрлэж шөвгөрсөн бөхчүүдийн цолыг эрэмбэд оруулаагүй байсан. Энэ ямар шалтгаантай вэ?

-Энэ намрын нээлтийн барилдааныг Монголын Үндэсний бөхийн холбооноос “Алдар” спорт хороон дээр зохион байгуулсан. Энэ барилдаанд баяр наадмын барилдааны оноолтыг санаатай зөрүүлсэн, допинг хэрэглэж эрхээ хасуулсан бөх барилдуулсан, тойргийн цолтой бөх барилдуулсан зэрэг шалтгаануудад үндэслэж зарим бөхчүүдийн цолыг эрэмбэд оруулаагүй юм билээ. Энэ нь аймгийн наадмыг зохион байгуулсан бөхийн салбар хорооны, хэсэг бүлэг нөхдүүдийн хариуцлагатай холбоотой асуудал л даа. Гэтэл бүх бөхчүүд дүрэм зөрчсөн мэт албан ёсны эрэмбэд оруулаагүй байгаа нь эрх ашгийг ноцтой зөрчиж байгаа хэлбэр. Энд эрх ашиг нь зөрчигдсөн 58 бөх гарын үсэг цуглуулж манай байгууллагад хандсан. Бид “Энэ шийдвэр нь Баяр наадмын тухай хуулийн зарим заалтыг зөрчиж байна, аймгийн засаг дарга захирамж гаргаж олгосон цолыг төрийн бус байгууллага хүчингүй болгох эрх зүйн акт байхгүй. Наадам зохион байгуулсан аймгуудын үндэсний бөхийн холбоотой хариуцлага тооц” гэсэн шаардлагыг МҮБХ-нд хүргүүлсэн. Үүний дараа зарим аймгууд алдаа дутагдал гаргасан хүмүүстэй хариуцлага тооцсон тухай албан бичгийг холбоонд хүргүүлсэн л дээ. Улмаар МҮБХ-ны удирдах зөвлөлийн гишүүд хуралдаж 58 бөхийн цолыг эрэмбэд багтаасан. Энэ бол бөхчүүдийнхээ эрх ашгийг хамгаалж байгаа нэгэн хэлбэр юм.

-Танай төрийн бус байгууллагаас цаашид ямар үйл ажиллагаа зохиох вэ. Барилдаан зохион байгуулах уу?

-Хоёр холбоод шүүхдэлцээд, давж заалдаад явж байх хооронд Бөхийн өргөөг лацдах нь буруу. Энэ зөвлөлөөс сумын заануудын барилдааныг сард нэг удаа зохион байгуулна. Уран хурц барилдаан хомс болсон өнөө цагт энд л үзүүштэй барилдаан гардаг. Энэ бөхчүүд дундаас л ирээдүйн аварга, арслангууд төрдөг. Иймээс энэ төрлийн барилдааныг орхигдуулж болохгүй. Дээрээс нь аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн барилдааныг сард хоёр удаа зохион байгуулахаар төлөвлөсөн. Цаашид аймаг цэргийн цолтнууд болон улсын цолтнуудын хооронд халз барилдааныг хийхээр ярилцаж байгаа. Монгол бөх рүү үзэгчдийг татах шинэлэг барилдаанууд хэрэгтэй байна. Хэрүүл уруулаас шалтгаалж бөхийн нэр хүнд шавартай хутгалдаж байна.

-Бөхийн өргөөгөө лацдуулчихсан байдаг. Барилдаан зохион байгуулах заалны асуудал хүндрэлтэй байх. Үүнийг хэрхэн шийдэх вэ?

-Хамгийн хүнд асуудал нь энэ. Бид энэ сарын 28-нд нийслэлийн 379 жилийн ойн баяраараа аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийг барилдуулах хүсэлтийг Нийслэлийн засаг даргад тавьсан. Үүнийг нааштай хүлээн авч нийслэлийн баярын өдрөөр аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийг барилдуулах шийдэлд хүрсэн. Нийслэлээс шагнал урамшууллыг нь гаргаж манай зөвлөл “АСА”- циркэд зохион байгуулахаар бэлтгэл ажлаа хангаад байна. Цаашдаа маргаж буй холбоод хэлэлцээрийн ширээний ард сууж ойлголцож, Бөхийн өргөөний үйл ажиллагааг хэвийн явуулах хэрэгтэй.

-Аймаг, цэргийн цолтнуудын эрх ашиг өөр хаана зөрчигдөж байна?

-Налайх, Багануур дүүргүүд 2015 оны дөрөвдүгээр сард НИТХ-ын А307 тоот тогтоолоор хот болсон. Тэр жил Налайх дүүргийн баяр наадамд түрүүлсэн Ц.Бямба-Очирт аймгийн арслан цол, үзүүрлэсэн Майнбаярт аймгийн заан цол олгосон. Гэтэл тэр жил Багануурт түрүүлсэн аймгийн арслан О.Баярхүүд аймгийн хурц арслан цол олгосныг эрэмбэнд багтаагаагүй. Энэ бол бөхийн эрх ашгийг зөрчсөн асуудал. Мөн Хөвсгөл, Говь-Алтай, Ховд зэрэг хэдэн хэдэн аймагт 512 бөх барилдуулж түрүүлсэн бөхөд аймгийн хурц арслан цол олгосон ч өөр хоёр аймагт түрүүлсэн бөхийн хурц арслан цолыг нь эрэмбэд багтаагаагүй. Энэ асуудлыг МҮБХ-нд уламжилсан.

-Өнөө цагт аймаг, цэргийн цолтнуудын эрх ашгийг хөндөж байгаа асуудал нь бөхийн найраа. Ид сайн барилдаж байгаа аварга, арслангууд аймгийн наадам хэсэж, худлаа барилдаж залуу бөхчүүдийн эрх ашгийг зөрчиж байгаа. Энэ асуудал дээр аймгийн цолтнуудын эрх ашгийг яаж хамгаалах вэ?

-40 гаруй насны ахмад улс, аймгийн цолтой аймгийн наадамд хоёр давсан нутгийн залуугаа тунаанаас гаргаж дэмжих нь найраа биш. Эрт үеэс уламжлагдаж ирсэн зүйл. Гэтэл орчин цагт үүнийг буруугаар ашиглаж байгаа хандлага ажиглагдах болсон. Улс, аймаг, сумын наадмуудыг бүгдийг нь нэг өдөр зохион байгуулах хэрэгтэй. Баяр наадмын тухай хуулинд өөрчлөлт оруулах санал хүргүүлэх хэрэгтэй.

-Зарим аймгууд улс аймгийн цолтнуудыг наадамдаа барилдуулаагүй байна лээ?

-Бөхийн найрааг багасгаж байгаа нэг хувилбар юм даа. Улсын цолтой бөх цол авах гэж аймгийн наадамд барилдахгүй шүү дээ. Байж болох л хувилбар. Хэд хэдэн аймаг, улсын цолтнуудыг наадамдаа барилдуулаагүй.

Монгол Улсын 23 дахь аварга удамт бөх Намсрайжавын Батсуурьтай ярилцлаа.

---

-Сайхан намаржиж байна уу аварга аа. Баяр наадмаас хойш бэлтгэлдээ орж амжсан уу?

-Сайхан намаржиж байна. Баяр наадмаас хойш цолны найр наадам, урилга заллага гээд зав зай тааруухан л явлаа. Увс аймгийн ховд сумандаа очиж цолны наадмаа хийсэн. Барилдааны бэлтгэлдээ аравдугаар сарын эхээр орсон. “Увс нуур” дэвжээнийхэнтэйгээ бэлтгэлээ хийж байна.

-Улсын аварга цолоо дуудуулж барилдаж амжсан уу, та?

-Одоогоор ямар нэгэн барилдаанд зодоглож амжаагүй л явна. Бэлтгэл жигдрээд ирэхээр удахгүй барилдана даа.

-Наадмын өмнө таныг түрүүлнэ гэж тааварласан хүн цөөхөн байсан. Заалны барилдаануудад төдийлөн сайн барилдаагүй?

-“Монгол бөхийн өргөө”-нд зохион байгуулагдсан барилдаануудад төдийлөн сайн барилдаж чадаагүй болохоор биз. Миний тухайд заалны барилдаанд зориулж бэлтгэл сургуулилтаа базаагаагүй л дээ. Уналттай үедээ, сэргэлттэй үедээ ч барилдаан алгасалгүй зодоглож байсан. Тийм болохоор доогуур унах тохиолдол байсан л даа. Өнгөрсөн тавдугаар сард хүчний бэлтгэл түлхүү хийж байгаад Япон явж дэлхийн хошой аварга шохо Оногийн сургуульд 10 хоногийн жүдогийн бэлтгэл хийсэн нь үр өгөөжөө өгсөн. ирээд аваргуудын нэрэмжит барилдаанд түрүүлж, галынхаа наадмын сорилгод өнгөлөөд л баяр наадамдаа зодоглосон.

-Түрүүлж 23 дахь аварга болно гэдэгтээ хэр итгэлтэй байв?

-Улсын арслан цолтой бөх үзүүрлэнэ гэж барилдахгүй шүү дээ. дотроо бодсон юм байсан.

-Баяр наадмын даваануудынхаа талаар?

-Өнөө жилийн баяр наадмыг эргээд дурсахад ямар нэгэн будлиангүй сайхан болсон шүү. Ид барилдаж яваа хүчтэнүүд бүгд зодоглож үзэгч олноо баярлуулсан. Миний хувьд гурвын даваанд Хөвсгөлийн аймгийн арслан Л.Нямбаярыг амлаж давсан. Оноолтын даваанд Хөвсгөлийн Ц.Сандагдорж гэж залуутай нугарсан. Өмнөх жил энэ даваанд өвдөглөсөн болохоор нягт барилдаж туг тойрсон. Тавын даваанд Булганы Д.Амарсайхан, зургаагийн даваанд шинээр начин цол хүртсэн Говь-Алтайн Ц.Бямба-Очир нарыг амлаж аваад хаясан.

-Долоогийн даваанд Баянхонгорын Н.Золбоо харцагатай хүч үзсэн. Хүнд барилдаан болсон байх?

-Улсын наадмын өндөр даваанд амар барилдаан гэж юу байх вэ. Н.Золбоотой хийсэн барилдаан эвгүй болсон шүү. Би толгойгоо уургалуулж дөрвөн хөллөөд л. Урагш нь дугтраад хоёр алхчихсан бол тохойлдчихоор байсан. Манай хүн хутгахад нь босоод ирсэн. Улмаар шоо шидэхэд миний талаар бууж боломжоо ашигласан даа.

Улсын аварга цолны болзол хангасны дараа аав Г.Намсрайжавын хамт

-Наймын даваанд хамт бэлтгэл сургуулилтаа базаадаг улсын заан Н.Жаргалбаяртай тунаж барилдсан?

-Наймын даваанд Ч.Санжаадамба аварга С.Мөнхбат аваргыг амлаад Жагаа бид хоёр тунасан. Барилдаан нэлээн удааширч баруун давхар золгооноос мордоход нь толгой зөрүүлж, сунгаж татаад түрүү үзүүрт шалгарсан даа. Барилдааны явцад Жагаа унаж өгөхгүй биеэ суллаад л хүнд байсан шүү.

-Наадмын үзүүр түрүүнд өхийлдөх мэх хийж давсан тохиолдол байхгүй байх. Наадмын бэлтгэл дээр бэлдсэн мэх үү?

-Энэ их сонин л доо. Цагаан сарын өмнө МҮБХ-ноос түрүүлэх магадлалтай бөхчүүдийг онцлоод барилдаануудыг нь харуулсан нэвтрүүлэг хийж байсан. Ховдын Б.Бат-Өлзий харцага гол даваанууддаа өхийлдөж даваад байхад нь солгой талтай би хийж болох юм байна гэж тооцоолсон л доо. Бэлтгэл дээр залуу сумын заануудад туршиж үзэхэд болж байсан. Тэгээд л наадмаар өндөр даваанд үеийн арслангуудтай тунахдаа хийнэ гээд л хадгалчихсан. Би ямар өмнө нь өхийлдөж хүн хаясан биш хүний санаанд буухгүй шүү дээ. Хадгалсан мэхээрээ л Ч.Санжаадамбыг хаясан даа.

-Та “Соёл-Эрдэм” дээд сургуульд сурч байхдаа Япон руу явж хэсэг хугацаанд суралцсан. Ирэхэд тань таны үеийн бөхчүүд бүгд цол аваад олонд танигдчихсан байсан. Тэр үед юу бодогдож байв?

-Япон руу явж хоёр жил гаруй болоод ирэхэд эн тэнцүү барилдаж байсан үеийн бөхчүүд аймгийн арслан болчихсон, олонд танигдчихсан байлаа. Тэднээсээ хоцрохгүйн тулд илүү бэлтгэл сургуулилт хийж, илүү хөлс урсгах шаардлага гарсан. Дөнгөж 80 гаруйхан кг жинтэй байсан бол 117-118 кг жинтэй болон хувирч ирсэн. Хоёр жил барилдаагүй болохоор форм алдагдчихсан байдаг. Бүгдийг эхнээс нь эхэлсэн дээ. Тэгээд жүдогийн шигшээ багтайгаа хичээллэж эхэлсэн. Өдөрт гурван удаа бэлтгэл хийсний үрээр барилдаан маань ч чанаржлаа. Тэгээд л үндэсний бөх рүүгээ эргэлт буцалтгүй орсон.

-Аймгийн начин цолтой шуугиулж байгаад, арслан болох гэж олон наадамд барилдсан байх. Олон ч удаа тунаж унасан санагдаж байна?

-Надад улсын арслан болохоос аймгийн арслан болох нь хэцүү байсан шүү. Аймгийн начин цолтой заалны барилдаанд сайн барилдаад байдаг. Аймгуудын наадамд очиход л нэг болж өгөхгүй уначихна. Сүхбаатарын наадамд аймгийн арслан болно гэж очоод хоёрын даваанд Дундговийн Х.Батбаярт унаад гол харлаад буцаж байсан удаа ч надад бий. Жилд зургаагаас долоон наадамд барилдана гол төлөв тунаад л унана. Би аймгийн начин цолтойгоор гурван жил дараалан улсад зодоглосон. 2009 онд Д.Батболд харцага, 2010 онд Х.Мөнхбаатар арсланд дөрвийн даваанд өвдөг шороодож байлаа. 2011 онд Д.Ганхуяг арсланд унасан. Ер нь л түрүүлэх хэмжээний арслангуудтай дөрвийн даваанд таараад болдоггүй.

-Хүссэн цолоо Дарханы дэвжээнээс л авах байж дээ?

-Дарханы наадамд улсын баярын дараа зохион байгуулагдсан болохоор улсын цолтой бөхчүүд олон цугларсан. Хүн барилдаанууд хийж байж л арслан болсон доо.

-Та гурван үе дамжсан бөх хүн. Таны өвөө улсын начин Ж.Гэлэг Ш.Батсуурь аваргыг давж улсын начин цол хүртсэн гэдэг?

Манай хөгшин аав Жотойн Гэлэг улсын аварга Ш.Батсуурьтай цэрэгт цуг байсан онжавууд юм билээ. Цэрэгт байхдаа Ш.Батсуурь аваргыг хаядаг байж л дээ. Хөдөө амьдарч байхдаа “Надад унадаг хүн улсад түрүүлээд байгаа юм чинь би очвол сайн барилдаж цол авч болох юм” гэсэн итгэл төрсөн хэрэг. Дөрөв даваад гараад ирэхэд Ш.Батсуурь аварга амласан юм билээ. Ингээд л аваргыг давж улсын цол хүртэж байсан түүхтэй. Зургаагийн дваанд “Дэрэн бор” хэмээх улсын арслан Самданжигмэдтэй барилдсан гэдэг. Арслан нүд рүү нь гараа хийчихсэн чинь бүлтрээд гараад ирсэн гэдэг. Тэгээд нүдээ гарын алган дээрээ нааж байгаад буцаагаад хийгээд авч. Барилдах гэсэн боловч эмчийн магадлагаагаар хасагдсан учиртай. Өвөө маань алс хол баруун хязгаараас тэр бүр ирж барилдаж амждаггүй байсан гэдэг. Сүүлд нас өндөр гарсан хойноо би улсад заан цолны өртэй хүн гэж хуучилж байсан.

-Аавыгаа анх баярлуулж байсан нь хэзээ бол?

-2007 онд санагдаж байна. Аав бид Ховдын наадамд очиж барилдсан юм. Гэтэл дөрвийн даваанд аавтайгаа оноолт таарчихдаг юм байна. Маргааш нь тавын даваа эхлэхэд Ховдын Шинэзориг гэж ахтай тунаж барилдаад давж аймгийн начин болж байсан түүхтэй. Аав тэр барилдааныг саравчны араар орж зогсоод хараагүй гэсэн. Их л неревтсэн байх л даа. Тэрнээс хойш гайгүй болсон байх.

-Бөхийн орчинд өснө гэдэг сайхан биз?

Тэгэлгүй яахав. Бөхийн гэр бүлд төрнө гэдэг их өөр. Наадамд барилдах гээд явахад нь цүнх, малгай, хувцсыг нь барина. Бэлтгэлд гарахад нь байнга дагаж, аавынхаа хажуугаар гудас дэвсээд, бөхчүүдийн хоолноос цугтаа иднэ. Тэдний бэлтгэл хийх, ярилцахыг сонсоно. Бөх гэдэг үнэхээр бахархал юм гэсэн үзэл бага багаар ой тойнд шингэнэ шүү дээ. Тэднийхээ зараалд гүйхдээ аль болох захисан зүйлийг нь хурдан авчирч чадвал өөрийгөө бөх болчихсон мэтээр төсөөлж баясна. Ер нь бөхчүүдийн гар хөлийн үзүүрт гүйх гэж наадмын бэлтгэл рүү тэмүүлнэ шүү дээ..

-Бөхийн барилдаан алгасалгүй үзнэ биз?

-Тийм. Одоогийн дархан аварга А.Сүхбат Б.Гантогтох гарьд, Б.Ганбат арслан нарын ид сайн байсан үе. “Зургаан залуу заан” гарч ирэх үед ухаан орчихсон хүүхэд хамт байдаг байлаа. Барилдаан эхлэхэд заануудын яг ард очиж сууна. Хоорондоо юм ярьж инээлдэж байснаа сүүлийн даваануудад тунаж барилдахаараа чимээгүй болчихно. Хоорондоо мөн ч ширүүн барилддаг байсан даа.

-Бөхийн замд ямар хүсэлтэй орж байв?

– Сайн барилдана, оргилд нь гарна л энэ замыг сонгосон. Аавтайгаа наадам үзэхээр явна. Наадамд түрүүлсэн бөхийг нутгийнхан нь мөрлөөд индэр лүү гарахыг нь хараад мөн ч их догдолно. Харьж явахдаа монгол хүн болж төрснийх наадамдаа түрүүлээд арслан гүйж байх юм сан гэж мөрөөднө. Тэр үеийн наадмууд сэтгэлд тод томруун үлдсэн байдаг.

-Аварга болсны дараа танд шагналын хур буухад хүмүүс янз бүрээр л хүлээж авч байсан?

-Бөхийн спортод хөл тавьснаас хойш урсгасан хөлс хөдөлмөрийн минь үр шим гэж боддог. Би дундаж амьдралтай л гэр бүлд төрж өссөн. Спортоор хичээллэж оргилд нь гарчихвал сайхан амьдрх хүсэл зорилготой байсан. Гэнэт нэг өдөр барилдаад л энэ бүхнийг авчихсан биш шүү дээ. Аварга цолд хүрэхийн төлөө олон ч саад бэрхшээлийг туулсан. Дорнодод өсвөр үеийн улсын аварга шалгаруулах барилдаанд очоод 10 удаа барилдаж 10 унаад буцаж байсан үе хүртэл надад бий. Энэ бүхнээсээ суралцаж өдий зэрэгт хүрсэн дээ

-Сая Монголын Үндэсний бөхийн холбооноос эрэмбэ гаргасан байсан. Хоёр удаа ес давж түрүүлсэн аваргын нэг удаа 10 давж түрүүлсэн аваргын доор эрэмбэлсэн байсан. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Нэг удаа арав давж түрүүлэх, хоёр удаа ес давж түрүүлэх гэдэг өөр ойлголт. Хоёр удаа түрүүлсэн бөхийг нэг түрүүлсэн хүний доор эрэмбэлэх нь хөлс хөдөлмөрийг үнэгүйдүүлж байгаа хэрэг шүү дээ. Олимпийн наадамд нэг алтан медаль авсан улс хоёр мөнгөн медальтай орны дээр эрэмбэлэгддэг. Наадамд түрүүлсэн амжилтыг үнэлэх ёстой. Энэ гажуудлыг даруй засч үнэн зөвөөр эрэмбэлэх нь хойч үеийн бөхчүүдэд хэрэгтэй.

-Ааваасаа ямар мэхийг нь өвлөж авсан бэ?

-Бусгах мэх юм уу даа. Манайхан удмаараа энэ мэхийг хийдэг. Манай хамаатны барилддаггүй залуучууд хүртэл ганц ноцолдохоороо энэ мэхийг гаргуун хийчихдэг юм. Аливаа юм удамшдаг юм байна гэдгийг энэ мэхнээс ойлгосон гэж хэлж болно. Ургийн баяр болоход л жирийн залуучууд бусгах мэхийг янз бүрээр хийнэ шүү дээ.

-Та хэзээ зодоглохоор төлөвлөж байна?

-Бэлтгэл гайгүй жигдэрч байна. Ирэх сарын 8-нд болох барилдаанд зодоглох бодолтой байгаа.

Үргэлжлэл бий

Гэрэл зургуудыг Г.БАЗАРРАГЧАА

Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат улсын арслан Уламбаярын Мижиддоржтой ярилцлаа. Өнөө жил 86 нас хүрч буй буурал арслан 1963 оны улсын их баяр наадамд үзүүрлэж улсын арслан цол хүртэж байсан юм.

---

-Арслан бөхийн замд хэрхэн орж байв. Сум, аймгийнхаа наадамд хэдий үеэс гарч эхлэв?

-Дээр үеийн хүүхдүүд гэрийнхээ гадаа орой үдэш болтол барилдана. Манай суманд лаглаан Дашдорж гэж сайхан бөх байлаа. Миний найз Дашдаваа бид хоёр сумыхаа бөхчүүдийг хараад сүрдэнэ. Дашдорж ах шиг бөх болчихвол гэж өөр хоорондоо ярилцана. Тэр үед депутатыг сонгоод баяраар нь бөх барилдана, би алгасалгүй гарна. Эхэндээ ч яахав аманд гараад дугтруулаад унана. Тэр үед хашаа хороо гэж байхгүй. Өвс, ургамал нь ч элбэг, адуу тарган тамиртай байсан үе. Тамиртай адуу ноцож бяр суусан даа. Нэг мэдэхэд л сумынхаа барилдаануудад түрүүлчихдэг болсон байлаа.

-Цэргийн албанд хаана татагдаж байв. Эр цэргийн албанд л олон хүчтэй эрстэй барилдсан байх?

-Дорноговь аймгийн Рашаантын байцаан өнгөрүүлэхэд 1952 онд цэрэг болж очиж байлаа. Өглөө эрт гимнастик хийнэ, газар газраас ирсэн цэргүүдтэй барилдана бөх болох дөр тэнд л суусан. Байцаан өнгөрүүлэхийн дарга, ахлах дэслэгч Дандар гэж хүн бөхөд их дуртай. Өөрөө ч шаггүй барилдчихна. Эхэндээ бид хоёр өгөө аваатай барилдаж байгаад сүүлдээ би дийлдэхээ больсон. Манай цэргүүд “чи хааяа даргад унаж бай” гэж хүртэл хэлж байсан удаатай. Нэг өдөр дарга “Чи энд надтай барилдаад ахихгүй. Хот орж том бөхчүүдтэй барилдаж нутаг орныхоо нэрийг гарга” гэж хэлээд намайг шилжүүлж байсан. Ирээд циркийн барилдаануудад зодоглоно. Б.Түвдэндорж аварга, Ц.Бадамсэрээжид арслан гээд том бөхчүүдэд юм болохгүй унана. Гэхдээ чанга бяртай улстай ноцолдоход чангараад л байдаг юм билээ. Дархан аварга Д.Дамдин бид хоёр мөн ч олон барилдсан. Унана хаяна.

-Та залуудаа тонгорох мэхийг их сайхан даалгаж хийдэг байсан гэнэ лээ. Энэ мэхнийхээ талаар?

-Залуудаа, тонгорох, суйлах, давуулж гуядах мэхийг гол төлөв хийж барилддаг байлаа. Нас ахих тусам түрүүчийн мэх хаягддаг юм билээ.Сүүлд шуудагны барьцаас л барилдах сонирхолтой болсон доо.

-Дэгээ ороох мэхэнд тань олон бөх өвдөглөж байсан гэнэ лээ?

-Дэгээ ороох ч олон хувилбартай л даа. Дэгээ ороогоод арагшаа эргэнэ, цээжээ унагаад хөмөрнө, дэгээгээ мултлаад сунгаал татчихаж болно. Давхар ачиж ч болно. Эгзэг нь таарсан үед хийчихдэг байсан.

-“Уурган дэгээ” гэж ямар мэх вэ. Энэ мэхээр алдаршсан бөх хүртэл байдаг шүү дээ?

-Сэрвүү барьцнаас дэгээ ороож эргэхийг л хэлж байгаа юм л даа.

Арын эгнээний зүүн гар талаас улсын арслан П.Дагвасүрэн, Ж.Хайдав, Ө.Эрдэнэ-Очир, М.Мөнгөн, Б.Ганбаатар, Урд эгнээний зүүн гар талаас улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид, С.Оргодол, тэмээ өргөдөг Жамьяндорж, Л.Сосорбарам, Г.Дэмүүл. 1992 он

-Дархан аварга Ш.Батсуурийг өвдөг шороодуулж аймгийн арслан болж байсан гэсэн. Залуу бөх аваргыг аргална гэхээр их л сайн байж дээ?

-1954 онд л доо. Дорноговийн наадамд барилдаад түрүүлж байсан. Аварга дугтраад гуд татахад нь би хонгодоод ойролцоо газардсан. Наадамчид шуугилдаад л дайснаа дарчихсан юм шиг жигтэйхэн байж билээ. Би учраа ололгүй элэг бүсээ тайлах гэтэл аварга “Үгүй миний хүү давсан. Залуу хүн давчихаад элэг бүсээ тайлж болдоггүй юм” гэж хэлж билээ. Баяр наадмын бөхийн комисс аймгийн заан цол олготол Батсуурь аварга аймагт түрүүлсэн хүнд арслан цол олгодог гэж хөөцөлдөж байж аймгийн арслан цол олгуулж билээ. Батсуурь аварга залуу хүнийг дэмждэг, хүнд тусархуу хүнлэг, сайхан сэтгэлтэй өрөвч зөөлөн хүн байсан даа. Ингэж л аймгийн арслан болсон түүхтэй. Нарийхан зурвас шиг үнэмлэх өгөхөд нь тааралдсан хүн болгондоо үзүүлээд л сүрхий хүн явж байж билээ.

-Дараа жил нь улсын цолны босго алхсан бил үү?

-Бүх даваа нь сугалаагаар барилдсан наадам шүү дээ. Б.Түвдэндорж, Ц.Чимэд-Очир, Ш.Батсуурь, Ж.Цэвээнравдан гээд улсын алдар цолтой бөхчүүд зодоглосон ч тэднээр ам авахуулалгүй гурвын даваанаас сугалаагаар барилдуулсан юм. Гурвын давааны зүүнийг улсын заан С.Нанжаа, барууныг залуу бөх Насанбаяр манлайлж, олон жил зүүнийг манлайлж алдар цолоо дуудуулж баяр наадмын өнгө жавхааг нэмж үзэгч олныхоо сэтгэлийг баясгаж байсан Түвдэндорж аварга гурвын давааны 31 дээр босч барилдаж байж билээ. Энэ бүхэн алдар цолтны бөхчүүдийн барилдааны амжилт, сэтгэл санааны нөлөөлсөн гэж боддог юм. 1950-иад оны дундуур монгол бөхийн олон үеийн турш дагаж мөрдөж ирсэн уламжлалт ёс заншлыг өөрчлөх гэсэн оролдлого хааяа нэг гарч байсан ч түмний дэмжлэг авч чадалгүй төдхөн арилж засагдсан. Би энэ баяр наадмаар дөрвийн даваанд Х.Өлзийсайхан арсланг, тавын даваанд Г.Ваасанжав начинг орхиж улсын цолны босго алхсан түүхтэй.

-Төрийн наадамд долоон удаа түрүүлсэн дархан аварга Б.Түвдэндоржийг дархан суйлах мэхээрээ давж улсын заан болсон байдаг. Энэ наадмынхаа талаар хуучилбал?

-Цэргээс халагдаад улсын начин болчихсон үе л дээ. Хашаат сумандаа эвлэлийн үүрийн дарга хийж байгаад наадамдаа зодоглохоор ирсэн юм. Зургаа даваад долоогийн даваанд Түвдэндорж аваргад амлуулсан. Аварга ч залуулаа мань мэтийн бөхөд унамааргүй бөх байсан л даа. Тэр жил нас нь дөч дөхчихсөн, би 24 настай годгоносон амьтан гүйж байлаа. Аваргыг суйлж унагачхаад их шөвөгт нэг үеийн өрсөлдөгч Д.Дамдинтайгаа тунасан даа. Түвдэн аварга надад “хөлийг чинь аваад шидчхнэ шүү, элэг бүснээс зуурч барилдаарай” гэж захиж билээ. Аваргын захиасыг биелүүлж чадалгүй унасан даа. Миний үеийн бөхчүүд ийм сайхан ёс жудагтай эрс байсан. Уначихаад юм бодохгүй.

-Д.Дамдин аваргад их олон унасан байдаг. Дархан мэхээ хийж болдоггүй байсан уу?

-Дамдинг дийлдэггүй байсан л даа. Улсын наадамд түрүүлэх ид нас олон жил байдаггүй л дээ. Дамдинд унасаар байгаад л миний сайн барилдах үе өнгөрсөн дөө. Тэр үед чинь бие биендээ бууж өгнө гэж байхгүй, хүчээрээ л үзнэ. Наадмаар аваргатай ес барилдаж нэг ч даваагүй.

-Тухайн үед бөхийн багш нар байсан уу. Бэлтгэлээ хэрхэн базаадаг байв?

-Бөхчүүд хоорондоо барилдаж, бие биендээ зөвлөдөг байсан даа. Сүүлд нийгэмлэгүүд байгуулагдаж бөхчүүд харьяалагддаг болсон. Тэр үед л барилдаан зааж зөвлөдөг хүмүүс бий болсон. Миний барилдаж байх үед ахмад үеийн бөхчүүд л зааж зөвлөнө. Гол нь хувь хүний дур сонирхол л байсан даа.

-Ш.Батсуурь, Ж.Цэвээнравдан аваргууд таны үед ид өрсөлдөж байсан. Дэргэдээс нь харж байсан байх?

-Хөвсгөлийн ЖЦэвээнравдан аварга их гоё биетэй, түргэн барилддаг сайхан эр байсан даа. Ш.Батсуурь аварга ч бариа зөрүүн дээр айхавтар гүйдэг мэхтэй. Мөн ч гоё барилдана шүү дээ. Тухайн үед тулаад зогсоод байдаг бөх ер нь байхгүй шүү. Их жудагтай, ахмад цолтноо хүндэлнэ, маргаад зогсоно гэж байхгүй. Тохиолдлоор сайн бөхийг унагачихаад “тэрийг давчихлаа” гэ ж сагсуурдаг бөх нэг ч байгаагүй. Одоо зарим нөхөд аз, эзээр хаячихаад “би тэрийг чинь хаяж байсан юм” гээд онгирч байгаа дуулдах юм. Тийм аа бөх хүнд хэрэггүй. Барилдахдаа бар, арслан шиг бусад цаг энгийн номхон байх хэрэгтэй. Өнөө цагт энэ үлгэрийг дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ л залуу үеийнхэнд харуулж байна даа.

-Бөхийн жудаг гэж ярьдаг шүү дээ. Жудагтай бөх ямар байх хэрэгтэй вэ?

-Ахмадаа хүндэлнэ, үзэгч олноо хүндэлнэ. Үзэгчгүй бол бид хэн билээ дээ. Мөн үеийн бөхчүүдээ сайхан хүндэлнэ. Өнөөдөр уначихаад л тугны зүг гар хуруугаа гозолзуулаад, гүйж яваа нь харагдах юм. Бөхийн дэвжээнд ийм үйлдэл үзүүлж хэрхэвч болохгүй.

-Таныг залгаад “Хоёр Мөнх”-ийн үе эхэлсэн дээ. Ямар залуус гарч ирж байв?

-“Хоёр Мөнх” мундаг л даа. Үеийнхнээсээ тусдаа төрчихсөн улс. Үндэсний бөхөөс гадна их спортоор дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөнө. Тэр ачаалалтай бэлтгэлийн хажуугаар наадамдаа амжилттай барилдана гэдэг хүнээс асар их тэвчээр, их хөлс урсгана. Д.Дамдин маань мултраад, би ч харих тийшээ хандчихсан үед энэ хоёр гарч ирсэн дээ.

-Та дархан аварга Ж.Мөнхбатыг 22 настай байхад нь төрийн наадмын түрүү байрын төлөө барилдаж байсан удаатай. Тэр жил та олон хүчтэй арслангуудыг нурааж үзүүрт хүрч байсан даа?

-Үзүүрт хүрч улсын арслан цол хүртсэн 1963 оны Ардын хувьсгалын 42 жилийн ойн баяр наадмыг эргээд бодоход сайхан байдаг юм. Тэр наадмаар зургаа, долоо, наймын даваанд Ч.Бээжин, Д.Жамц, Ч.Чойжилсүрэн гээд гурван арсланг цувруулан хаяж үзүүр түрүүнд үлдсэндээ баярладаг. Гурвуулаа гуч гарчихсан намайг амлаж барилдсан. Гурвуулаа 1961, 1962 оны идэрхэн арслангууд. Д.Жамц, Ж.Чойжилсүрэн хоёр өнгөрсөн жилийн баяр наадмын түрүү, үзүүрийг булаацалдсан эр бяр нь тэгширчихсэн байсан үе. Ийм хүчтэнүүдийг өвдөглүүлсэндээ баярладаг юм.

-Түрүү үзүүрийн барилдааны талаар янз бүрийн л ам дамжсан яриа байдаг?

-Өмнөх даваануудад хүнд барилдаан хийсэн болохоор их цуцсан л даа. Бэлтгэл сайн байсан тулдаа л гайгүй сэргэж ирсэн. Гар бадайраад атгаж болохгүй байхаар нь зодогны ханцуйны уяаг сугалчихсан юм. Түргэн барилдвал хаяна гэж бодсон л доо. Баруун ташаагаа өгч гараа өргөөд гүйвэл гүй гэж хөлөө урьд нь тавьчихсан. Ороод ирвэл нь гуядана, сунгаж татна, ачна ухааны юм сэтгэсэн. Мөнхбат ч түргэн ер хөдлөхгүй шүү дээ. Хөл авах янзтай тойроод байснаа зодогны сул ханцуйг эргүүлж имхэрдэж барьчхаад тавьдаггүй. Тавиулах гэж хүчтэй дугтартал зориуд тавьж дагаж ирээд солгой хөл аваад л суулгачихсан даа. Хүний хий алдана гэж ер үгүй . 10 жил тасралтгүй шөвгөрсөн надад олон жил тогтвортой сайн барилдсан гэж улсын арслан цол олгосон доо, тэр наадмаар.

-1964 оны наадмаар долоогийн даваанд та С.Цэрэн аваргыг давсан ч элэг бүсээ тайлаад явчихсан гэнэ лээ. Юу болсон юм бэ?

-С.Цэрэн миний баруун хөлд суугаад дэрлэхэд нь гуядаад дороо хийчихсэн юм. Гэтэл Цэрэнг давсан гэв. Түүнээс болж маргаан гарсан. Шүүгчдийн дотор Булганыхан байж нутгархсан ухаантай юм. Дахиж барилд гэхэд нь барилдаагүй хаяад явчихсан. Үүнээс болж С.Цэрэн бид хоёр муудалцсан юм байхгүй. Сайхан нөхөрлөөд тэр маргаан дэвжээндээ үлдсэн. Сүүлд С.Цэрэн намайг зургаагийн даваанд амлахад нь би давсан.

-Та улсын баяр наадамд нийт хэд шөвгөрсөн бэ?

-Би төрт ёсны наадамдаа 20 жил барилдаж 17 шөвгөрсөн амжилт үзүүлсэн. Үүгээрээ арслангуудын хамгийн дээр зогсоно. Миний үед ч Ш.Батсуурь, Д.Дамдин Б.Түвдэндорж, Ж.Цэвээнравдан, Ц.Чимэд-Очир, С.Цэрэн гээд домогт аваргуудын дундаас шөвгөрнө гэдэг хүнд байсан юм шүү. МҮБХ-оос сүүлд эрэмбэ тогтоосон. Үүнд сэтгэл дундуур явдаг юм. Улсын арслан цолтой хоёр бөх байхад түрүүлж цолоо авсан нь дээр зогсдог уламжлалтай. Үүнийг өөрчилж шатарчилсан барилдаанд байр эзэлж медаль авсан бөхчүүдийг улсын наадамд шөвгөрснөөр тооцоод эрэмбэ тогтоосон. Энэ их буруу. Төрт ёсны наадамд шөвгөрч барилдах, шатарчилсан барилдаанд унаж, босож барилдах тэнгэр газар шиг ялгаатай. Наадмаар гэнэ алдаад өвдөглөчихвөл дуусаа. Бүтэн жил хүлээнэ. Сүүлд арслан цол хүртсэн бөх аварга болж байж л дээр нь гарах учиртай. Монгол бөхийн уламжлал ийм.

-Өнөө жил таны нутгийн залуу Ч.Санжаадамба наадамд түрүүлчихсэн бол даян аварга болох байсан ч чадсангүй. Алдаа оноог нь яаж харж байна?

-Гүйцэд хашир суугаагүй байна лээ. Ядарчихсан хүнийг дайраад яваад барилдчихсан бол хаяж болно. Хүлээж зогсч байгаад унасан. Уул нь түрүүлчихсэн бол дархан аварга болоход ганц түрүү л үлдэх байсан юм. Цаашдаа түрүүлэх биз ээ.

Эрчим хүчний сургуулийн захирал доктор, профессор Чимэдийн Мангалжавтай ярилцлаа.

---

-Багш гэх эрхэм мэргэжлийг та хэрхэн эзэмшиж байв. Энэ талаар ярилцлагаа эхлүүлье?

-Одоогоос 38 жилийн өмнө Монгол Улсын их сургуулийн Эрчим Хүчний Факультетийн Дулааны Инженерийн ангийг дүүргэж байлаа. Тухайн үед сурлагаар тэргүүлдэг онц төгссөн оюутнуудыг сургуульдаа багшаар авч үлддэг байсан л даа. Багш болох нь нэр төрийн хэрэг байлаа шүү дээ. Шилдэг залуучууд л дээд сургуульд үлддэг байсан даа. Улс төрийн нэрт зүтгэлтэн Д.Лүндээжанцан надтай хамт онц дүнтэй төгсөж байлаа. Нөгөөх маань хуулийн анги төгссөн болохоор саарал ордонд төрийн түшээ болж үүргээ нэр төртэй гүйцэтгэсэн.

-Оюутны ширээнээс дөнгөж салаад багшлах амархан биш байх. Анхны шавь нарынхаа талаар ярихгүй юу?

-Амар биш л дээ. Надаас ах шавь нар ч олон байсан. Би 3100 орчим оюутанд хичээл зааж байсан даа. Эд маань мэргэжилдээ эзэн болж Эрчим хүч, хөнгөн ба хүнсний үйлдвэрийн салбарт 18 аймаг, гурван хотод ажиллаж байна. Түлш эрчим хүчний дэд сайд асан Т.Энхтайван, “ТЭЦ-2”-ын дарга Бямбаахүү нар миний ангид суралцаж төгссөн. Энэ хоёр маань хичээнгүй сахилга баттай, аливаад хариуцлагатай ханддаг байсан шүү. Дээрээс нь нийгмийн идэвх өндөртэй. Тийм л учраас улс орныг хөгжүүлэх чухал объектуудын хариуцлагатай удирдлагыг авч ажиллаж байна даа.

-Инженер гэдэг өндөр хариуцлагатай ажил мэргэжил шүү дээ. Ямар арга барилаар шавь нараа бэлтгэдэг вэ?

-Эхний ээлжинд оюутнууддаа бүтээлч сэтгэлгээ суулгах тал дээр анхаарч ажилладаг. Шавь нартаа аливаа зүйлийг бүтээхийн тулд үргэлж эрэл хайгуул хийхийг шаардана. Заавал ном уншуулаад суулгаад байх нь гол биш. Оюутнуудад чөлөөтэй сэтгэх чадварыг суулгах хэрэгтэй. Ийм чадварыг эзэмшиж байж л хүн цаашаагаа хөгжиж дэвжинэ шүү дээ. Энэ миний ажлын арга барил юм даа.

-Эрчим хүчний сургууль хэзээ байгуулагдсан бэ. Энэ салбарт олон боловсон хүчин бэлтгэж гаргасан байх?

-Энэ сургууль 1959 онд байгуулагдсан. Энэ цагаас хойш 10 мянга гаруй инженер техникийн ажилтнуудыг улс орондоо бэлтгэж өгчээ. Удахгүй 2020 онд 60 жилийн ой болно. Энэ хугацаанд эрчим эрчим хүчний үйлдвэр, газруудын үндсэн боловсон хүчинүүдийг боловсруулжээ. Сүүлийн үед энэ мэргэжлийн боловсон хүчинүүдийг илүү чанаржуулж байна. 2+2 хөтөлбөр хэрэгжүүлж БНХАУ-ын эрчим хүчний сургуультай хамтарч дулаан цахилгааны мэргэжилтэн бэлтгэж хос мэргэжилтэй залуучуудыг ажлын байранд гаргаж байгаа. Хойшоо Москвагийн Эрчим хүчний сургуультай хамтарч 1+1 гэсэн магистрын хөтөлбөрийг бэлтгэж байна. Үндэсний боловсон хүчний чадавхыг нэмэгдүүлэх тал дээр үргэлж анхаарч ажиллаж байгаа. Энэ сургуулийн нийт багш нартаа удахгүй тохиох 60 жилийн ойн баярын мэнд хүргэе.

-Инженер хүн ямар байх ёстой вэ?

-Мэдээж дээд зэргийн бүтээлч сэтгэлгээтэй байх шаардлагатай. Үргэлж эрэл хайгуул хийж улс оронд дутагдаж байгаа зүйлсийг нөхөж харж байх хэрэгтэй.

-Улс орныг инженерүүд хөгжилд хөтөлдөг шүү дээ?

-Дэлхий нийтийн түүхэн хөгжлийг ажиглахад улс орны бүтээн байгуулалтыг инженерүүд хийж гүйцэтгэсэн байдаг. Тэд л улс орны хөгжлийг тодорхойлж байсан. Онгоц, усан онгоц, зам тээвэр гээд бүхий л салбарын шинэчлэл инженерийн сэтгэхүйгээр бүтсэн. Үүнээс үзэхэд инженерийн сэтгэхүй улс орныг хөгжилд хөтөлдөг нь харагдаж байна. Энэ бол түүхэн шалгуур л даа. Өнөөдөр ч инженерийн бүтээн байгуулалтаар улс орны хөгжил эрэмбэлэгдэж байна.

-Инженерийн мэргэжлийг эзэмшихээр төлөвлөөд суралцаж буй олон сурагчид байгаа. Тэдэнд юу зөвлөх вэ?

-Инженер болохоор төлөвлөж байгаа бол суурь мэдлэг сайн байх ёстой. Үзэгдлийн мөн чанар, хими, физикийн суурь шинжлэх ухаан гэсэн үг л дээ. Шилдэг инженер бэлтгэхэд дунд сургуулийн багш нар чухал үүрэгтэй. Суурь ухаантай, практикт хэрэглэх чадвартай болсон хүүхэд сайн инженер болно шүү дээ.

-Сүүлийн жилүүдэд сэргээгдэх эрчим хүчний салбар хурдацтай хөгжиж байна. Энэ төрлийн мэргэжилтнүүдийг та бүхэн бэлтгэж байгаа байх?

-Сэргээгдэх эрчим хүч бол дэлхий нийтийн хөгжлийн чиг хандлагад өнөөдөр эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр, шинэ нөөц гэдэг хэлбэрээр их яригдаж байгаа. Ийм ч учраас манай хамт олон энэ төрлийн мэргэжилтнүүдийг бэлтгэж ажлын байранд гаргаж байгаа. Монгол Улс гурван баялагтай байдаг. Газрын хөрсөн доор эрдэнэс, газар дээр малаар баялаг. Дээрээ цэлмэг тэнгэр, нар, салхины баялаг нөөцтөй. Нар, салхины эрчим хүчийг бид зөв ашиглаж чадвал гадагшаа экспортод явуулж ажиллах боломжтой. Европ болон Зүүн Азийн бүсийн эрчим хүчний сүлжээнд түгээж болно. Мэдээж эхний ээлжинд дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангасны дараа яригдах асуудал шүү дээ. Цэвэр эрчим хүчээ экспортод гаргаж эдийн засгаа тогтворжуулах хялбар зам байгаа. Үүнийг санал болгож буй олон орон байгаа ч төрийн бодлогоос шалтгаалж хязгаарлалт орж ирээд байгаа.

-Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай манайд яригдаад удаагүй байгаа. Энэ төрлийн мэргэжлээр суралцах сонирхолтой оюутнууд хэр олон байх юм?

-Эрчим хүчний шинэ үүсвэр гэдэг утгаараа орчин үеийн залуус энэ чиглэлээр суралцах сонирхолтой болсон. Энэ төрлийн оюутнуудыг дадлага хийх полигоныг Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын нутаг Хэрлэн голын хөвөөнд нээсэн. Мөн энэ чиглэлийн мэргэжилтнүүдийг илүү дадлагажуулахаар БНХАУ-ын Эрчим хүчний сургуультай хамтарч ажиллаж байна. БНХАУ-ын дээд боловсролын дипломтой, мөн ШУТИС-ийн дипломтой төгсөнө. Хойд Хятадын Эрчим хүчний сургууль нь дэлхийд алдартай томоохон институтын нэг л дээ.

-Энэ төрлийн мэргэжилтэн төгсөөд гарахад ажлын байр дутагдалтай байдаг?

-Өнөөдөр манайд дутмаг байгаа боловч дэлхий ертөнц инженерийн глобальчлалд орж байгаа өнөө үед олон улсад гарч ажиллах боломж бүрэн бий. Жишээ нь, Япон нарны цахилгаан станцуудыг олноор байгуулж байгаа. Японы талаас бидэнд “1000 инженерийг бэлтгээд өг. Бакалаврын дипломтой л байхад болно. Бид туршлагажуулаад авна” гэж байгаа юм. Энэ мэтчилэн ажлын байр олон бий.

-Монгол инженерийн оюун ухааныг олон улс өндрөөр үнэлж байна гэсэн үг үү?

-Монгол оюун ухааныг үнэлдэг шүү. Ямар ч нөхцөлд амархан дасан зохицож, юуг ч хурдан эзэмшиж чаддаг нь монгол хүний чадвар юм даа. Үүнийг нь олон улсад өндрөөр үнэлж, монгол инженерийг ажилд авах сонирхолтой байдаг.

-Чадварлаг инженерүүдээ гадагш нь алдаад байх шиг?

-Ажлын байр хомс байгаа учраас мэргэжилтнүүдээ олон улсад ажиллуулаад, сүүлийн үеийн шинэ техниктэй ажиллаж сурч байх нь бидэнд хэрэгтэй. Эргээд биднийг хөгжүүлэхэд мундаг мэргэжилтнүүд бэлтгэгдэж байна гэсэн үг шүү дээ.

-Монголын сэргээгдэх эрчим хүчний ирээдүйг та хэрхэн харж байна?

-Нар, салхины эрчим хүч хөгжих боломжтой. Монгол шиг хүн ам цөөн, уужим газар нутагтай оронд сэргээгдэх эрчим хүч хамгийн их хэрэгтэй. Тархай бутархай бэлчээрийн аж ахуйтай нутаг оронд эрчим хүч нь дагаж явах хэрэгтэй. Тэр нь сэргээгдэх эрчим хүч л дээ.

Волейболын дээд лигийн аварга, хошой мөнгөн медальт, хавар, намрын тэргүүн лигийн аварга, үндэсний шигшээ багийн ахлагч асан олон улсын хэмжээний мастер А.Мөнхбаяртай ярилцлаа.

---

-Волейболын спорттой хэдэн оноос нөхөрлөх болов. Энэ спортод хөтөлсөн багшийнхаа талаар ярихгүй юу?

-Миний бага нас Дархан-Уул аймагт өнгөрсөн. 2003 оны арван хоёрдугаар сард волейболын олон улсын хэмжээний мастер Б.Уранцэцэг багшийн бэлтгэлд очиж энэ спорттой танилцаж байсан түүхтэй. Манай ангийн гурван ч хүүхэд энэ бэлтгэлд явдаг байсан юм. Надаас өндөр, өсгөлүүн биетэй. Хичээл ном гээд гэртээ суугаад байхад биеийн хөгжил үеийнхнээс хоцорчих юм шиг санагдаад л зааланд очсон хэрэг. Спорт зааланд нь аймгийн шигшээ багийн тамирчид бэлтгэл хийдэг учраас тэр бүр хүүхдүүдийг аваад байхгүй. Гар хурууны урт, алганы хэмжээ, биеийн өндрийг харна. Энэ шалгуураар би яагаад ч тэнцэхгүй нь тодорхой байсан. Аз болоход Б.Уранцэцэг багш “Бөмбөг зөөж байгаад шантраад явна” биз гээд авч байсан юм билээ. Миний дугуйланд орсон жил Японы “Жайка”-гийн мэргэжилтэн Сатоши волейбол хөгжүүлэхээр Дарханы шигшээ багт дасгалжуулагчаар ирсэн юм. Зуны амралтаар дугуйлангийн сурагчид хөдөө явах нь явж, таслах нь таслаад цөөхөн хүүхэд үлдсэн. Би ч волейболын гоё сайханд хэдийнэ татагдсан тул зуны гурван сарын турш шилдэг мэргэжилтэнтэй бэлтгэл хийж энэ гоё спортын сууриа зөв тавьсан юм шиг санагддаг.

-Волейбол өндөр хөгжсөн газрын мэргэжилтэнтэй хамт ажилласан хүү улсын хэмжээний тэмцээнүүдэд хэдий үеэс оролцож эхлэв. Гаргасан амжилтуудынхаа тухай ярихгүй юу?

-Тэр жилээ өсвөр үеийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд анх удаагаа ирж оролцож байсан. Дарханы баг 12 жилийн хугацаанд ямар нэгэн амжилт гаргаагүй байсан болохоор заавал медаль зүүнэ гэсэн том зорилготой талбайд гарч байснаа мартдаггүй. Нийслэлийн шилдэг багуудтай эн тэнцүү өрсөлдөж хүрэл медаль зүүчихээд мөн ч их баярлаж байсан даа. Тэр багт өнөөдрийн шилдэг тамирчдын нэг Отгонбаяр тоглож байсан. Өнөөдрийг хүртэл волейбол тоглох эрч хүчийг тэр хүрэл медаль надад өгсөн.

-10 жилийн сургуулиа төгсөхөд хичээл эсвэл волейбол гэсэн хүнд сонголттой тулсан байх?

-Ерөнхий эрдмийн хичээлүүдээр улс, бүсийн олимпиадад оролцдог байсан хүүхэд өдрийн ихэнх цагийг спорт зааланд өнгөрүүлээд байхаар сурлага муудсан л даа. Багш нар ч дургүйцэж гэр бүлийнхэнд хов хүргээд байдаг. Би химийн хичээлээр элсэлтийн ерөнхий шалгалт өгч эмч болно гэж сэтгэл шулуудаад байв. Харин их сургуулиа сонгохдоо эргэлзэлгүй волейболоор тоглох боломжийг нь хараад МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуульд орсон доо. Энэ сонголтыг хийхэд надад хүнд байгаагүй ээ.

-Оюутан болоод сургуулийнхаа шигшээ багт тоглосон байх. Волейболын дээд лигийн “утаа” хэзээ үнэрлэж байв?

-Дээд лигийн клубүүд шинэ оюутнуудаас тамирчдыг шалгаруулж багтаа элсүүлдэг байсан юм. Манайхаас Отгонбаяр, Ангараг хоёр тэнцэж “Их Тин” багийн тоглогч болж байлаа. Манай хоёр бэлтгэлдээ явахад нь л би дагаж очоод бэлтгэлийг нь хараад суучихна шүү дээ. Сүүлдээ бөмбөг зөөдөг болоод л клубийн гишүүнээр элсч байсан. Тус баг маань 2006 онд дээд лигийн цомын эзэн болж байсан даа. Анх удаа дээд лигийн утаа үнэрлэж багийн ах нар дасгалжуулагчаасаа их зүйл сурч мэдсэн. Тухайн үед манай багт ОХУ-ын хоёр легионер тамирчин хүчин зүтгэж байсан.

–“Эрчим” багийн хамтаар амжилттай тоглож байсныг тань мэдэх юм. Энэ багтай яаж холбогдож байв?

-Мөнгөндөл дасгалжуулагч маань “Эрчим” рүү орохдоо намайг дуудсан. 2009 болон 2010 онд дээд лигийн мөнгөн медаль зүүж байлаа. Энд л дээд лигийн ширүүн өрсөлдөөнийг ойлгож авсан. Дээд лигийн тэмцээнд 2006-2010 оны хооронд оролцож нэг алт, хоёр мөнгөн медаль зүүж байлаа.

-Дараа нь та “Тэнүүн-Огоо”-ийн ахлагчаар тоглож хавар, намрын тэргүүн лигийн тэмцээнүүдэд өндөр амжилт үзүүлж байсан санагдаж байна?

-“Тэнүүн-Огоо”-г Эрчимийн дасгалжуулагчаар ажиллаж байсан Мөнхнасан ахтай хамтарч 2011 онд байгуулсан. 2012 онд Монголын бүх ард түмний спартикадад оролцоод түрүүлж шилдэг тоглогчоор шалгарч байсан. Баг ахалж оролцож гаргасан анхны томоохон амжилт маань тэр. Дараахан нь “Хаврын тэргүүн” лигийн тэмцээнд мөн л түрүүлж тэгш тоглогчоор шалгарсан.

-Шигшээ багийн дуудлагыг анх хэзээ хүлээж авав?

-Шигшээгийн дуудлагыг анх 2013 онд хүлээж авсан. Тэр цагаас хойш 2017 он хүртэл хүчин зүтгэсэн. Монгол гэсэн нэрийг үүрч талбайд гарахад өөрийн эрхгүй эх орноороо бахархах сэтгэл төрдөг шүү. 2015 онд ахлагчаар нь тоглож олон улсын тэмцээнүүдэд оролцож байлаа.

-Волейболын спорт хүнээс ямар ур чадвар шаарддаг вэ?

-Хурд, хүчийг дээд зэргээр шаардана. Дээшээ тоглоход нурууны өндөр мэдээж чухал. Дараагийн яригдах чухал асуудал нь хувь хүний толгой ажиллах чадвар. Багшийн зааж буй дасгал юунд хэрэгтэй, яагаад зааж байгааг өөрөө тунгаан бодож, сайтар ойлгоод талбайд гаргах ухаантай байх хэрэгтэй. Багийн спортод хувь хүн бүрийн хандлага чухал. Хүн бүрийн хандлага эерэг байж л баг амжилт гаргана. Нэг хүний хандлага буруу байхад л багт сөргөөр нөлөөлдөг. Бүгд ижил хүсэл зорилготой байж л амжилт гаргах боломж бүрдэнэ дээ.

-Монголын волейболын спортын хөгжлийг та яаж хардаг вэ?

-Манайд ганцаарчилсан спорт илүү хөгжсөн. Хөгжсөн спортынхоо хэмжээнд хүрч байж л олон улсын түвшинд яригдана. Волейболчдыг бэлтгэж буй дасгалжуулагчид орчин үеийн техник ур чадвартай нийцүүлж өөрсдийгөө байнга хөгжүүлж байх шаардлагатай. Сайн багш дасгалжуулагчийн гараас сайн тамирчид төрнө. Монголд тамирчин байсан хүмүүс шууд дасгалжуулагч болоод өөрийнхөө туршлагаар баг бэлтгээд явдаг. Энэ нь манай нөхцөлд болоод байдаг ч, олон улсад гарахад ялгаа нь харагддаг. Дасгалжуулагч гэж тусдаа бэлтгэгдсэн мэргэжилтэн байх хэрэгтэй. Хөгжихөд өөр нэг асуудал байгаа нь хүүхдүүдэд ур чадвар, техникийг өгөхөд баг болох чадвар монгол хүний цусанд байдаггүй юм шиг харагддаг. Би чадна, би, би гэх хандлага манайханд ажиглагддаг. Тэгэхээр спортын сэтгэл зүйч шаардлагатай байгаа юм. Манайд спортын сэтгэл зүйчээр төгсөөд өөрийгөө хөгжүүлээд явж байгаа мэргэжилтэн ховор. Энэ төрлийн боловсон хүчин бэлтгээд сууриа зөв тавих шаардлагатай.

-Волейболын спортын ач тус юу вэ. Та энэ спортоор 10 гаруй жил хичээллэж юуг авав?

-Багийн спорт өөрийнхөө давуу талыг илэрхийлэх чадварыг суулгаж, нийгэмшүүлж өгдөг. Дээрээс нь баг хамт олноор ажиллах, өөрс өөрсдийн үүргийг биелүүлж, нэгнийхээ дутууг нөхөж явах чадварт суралцуулна. Хуучин хувь хүн өөр өөрсдийнхөө ажлыг хийгээд явдаг байсан. Одоо даяарчлагдаж буй нийгэмд багаар ажиллах чадвар чухал болоод байна. Нэг хүн олон чадвартай байхаас илүү, ганц л зүйлд илүү дадсан байхыг шаарддаг болсон. Өөр өөрсдийн чадварыг сайтар эзэмшсэн хүмүүсийн нэгдэл цогцоороо дээшээ явдаг болоод байна. Волейболын спорт яг л ийм. Довтлогч довтолно, холбогч холбоно өөр өөрсдийн үүргээ гүйцэтгэнэ. Үүний хажуугаар талбайд алдаа гаргасан нэгнээ нөхөхөд бэлэн байдаг. Ганцаарчилсан төрлийн спортоос ялгарах онцлог нь энэ.

-Та “Алтайн барс” клубийг үүсгэн байгуулж байсан. Энэ талаараа ярихгүй юу?

-Тийм ээ. “Алтай барс” багийг үүсгэн байгуулж өөрөө ахалж, дасгалжуулаад явж байгаа. Хүчтэй баг бүрдүүлье гэвэл олон төрлийн зан характертай хүмүүсийг нэгтгэж, нэг зорилгын төлөө явуулж чадах юм бол олон талаас харж, олон талын хөрвөх чадвартай болдог. Нэг л төрлийн хүлээцтэй, даруухан 12 хүн байхад энгийн л тоглолттой болчихдог талтай. Гэхдээ бүр эрс тэс зантай хүнийг ярилцаж үзээд болохгүй бол бүрэлдэхүүнээ өөрчилнө.

-Таны гар нийлж байсан хамгийн шилдэг тамирчин хэн бэ?

-Элсний волейболын спорт хоёулаа тоглодог болохоор илүү мэдрэгдэнэ л дээ. Мягмарсүрэн гэж залуутай хамт олон ч тэмцээнд орж байсан. Хамт тоглоход түшигтэй шүү. Тэрнээс биш волейболын спортод 12 хүн баг болж явдаг учраас нэр зааж онцлоход хэцүү.