Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

ШУТИС-ийн Геологи, уул уурхайн сургуулийн захирал, профессор, доктор Л.Пүрэвтэй ярилцлаа.

---

-Уул уурхайн компанийн осол аваарууд ар араасаа гарах боллоо. Саяхан л гэхэд “Эко-Алтан заамар” компанийн ашиглалтын талбайд нуралт үүсч дөрвөн залуу амь алдсан харамсалтай осол гарлаа. Осол юунаас болж гарсан гэж та үзэж байна вэ?

-Энэ ноцтой асуудал шүү. Осол аваар нь ажиллаж буй хүмүүсийн хариуцлага, удирдаж байгаа хүмүүсийн хариуцлагагүйгээс шалтгаалж гардаг шүү дээ. Бидэнд Засгийн газраас баталж гаргасан уул уурхайн аюулгүй ажиллагааны дүрэм хангалттай байгаа. Үүнийг хэрэгжүүлээгүйгээс шалтгаалж осол гарч хүний амь эрсдэж байгаа юм. Удирдлага, хувь хүн шаардлагын дагуу ажиллаагүйгээс л осол гарч байна. Аюулгүй ажиллагааны дүрмээ мөрдөөд ажилласан бол осол гарахгүй. Мэргэжлийн хяналтын газар гэж байгууллага бий. Тэд цаг тутам өдөр бүр уурхайд очиж хяналт тавих боломжгүй. Нэг шалгаад алдаа дутагдаж байвал торгууль тавиад яваад өгнө. Үүний дараа гарсан осол аваарыг үйлдвэр хариуцна. Уурхайд ажиллаж буй иргэдэд зөвлөхөд эхний ээлжинд аюулгүй ажиллагааны дүрмийг ягштал биелүүлэх ёстой. Сүүлийн үед “Оюу толгой”, “Таван толгой” зэрэг уурхайнууд аюулгүй ажиллагаан дээр ач холбогдол өгдөг болсон нь сайшаалтай. Машин техник нь ухрах болгондоо дуут дохио өгнө. Уурхай руу ороход сайд дарга ч байна уу, жирийн ажилтан ч байна уу хамаагүй шалгадаг болж. Аюулгүй ажиллагааны дүрмийг гүйцэд танилцуулаад гарын үсэг зуруулаад оруулдаг болсон байна лээ. Том жижиг бүх уурхай энэ жишгийн дагах ёстой. Харамсалтай нь энэ хэрэгжихгүй байна.

-Ил уурхайн олборлолтын үед газар ухахад шаталсан байдаг юм билээ. Сая осол гарсан “Эко-Алтан заамар” компанийн олборлолтын газар ухахдаа шатлаагүй байгаа харагдсан. Энэ нь осол гарсан шалтгаан байж болох уу?

-Хавтгай газрыг ухахдаа эгц доош нь биш шаталж явна шүү дээ. Гарсан доголууд дээр нь тоног төхөөрөмжүүд байрлаад, шат шатаар ахиж доошоо гүнзгийрдэг. Ингэж явах нь нэг талаар ажлын тавцан, нөгөө талаас хана нурах аюулаас сэргийлж өгдөг. Уурхайн нөхцөлд дээд зэргээс сонор сэрэмжтэй ажиллах ёстой. Ус гэнэт гарахад яаралтай шүүж авч газрыг хатаах ёстой. Технологийн горим зөрчиж болохгүй. Технологийн горим зөрчих нь аваар гарах эрсдэл дагуулдаг. Тэр усыг тухайн үед нь шүүрүүлээд, газрыг хуурай байлгахад нуралт үүсэхгүй шүү дээ. Гэхдээ өнөөдөр л ийм осол гарч байгаа юм биш. Үе үеийн уурхай ажиллаж байх үед ийм осол аваар гарч л байсан.

-Уурхайд нуралт үүсэх өөр ямар шалтгаанууд байдаг вэ?

-Уурхай ашиглалт явуулж усыг зайлуулаад нэг газар цуглуулдаг. Манайхан үүнийг хаягдлын нуур гэж нэрлэдэг шүү дээ. Хаягдлын нуур ашиглалтын талбайтай ойрхон байхад уурхай руу эргэж орохдоо ямар нөлөө үзүүлж байгааг ерөөсөө судалдаггүй. Тухайн ус газар доогуур ашиглалтын талбай руу нэвтэрснээр хөрс сэндийлж нуралт үүсэх нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг. Жижиг уурхайнууд зардлаа хэмнэж ойр газар хаягдлын нуураа байгуулснаар нуралт үүсэх эрсдэлийг бий болгож байна. Эрдэнэт, Шивээ-Овоо гэх мэт цөөхөн уурхай л энэ төрлийн ослоос сэргийлж хаягдлын нуурын ус хаашаа очиж буйг судалдаг. Хаягдлын нуураа ч ашиглалтын талбайгаас зайтай байршуулдаг. Энэ нь нуралт үүсэх аюулаас сэргийлж өгдөг сайн талтай.

-Уул уурхай гэдэг манай улсын эдийн засагт чухал үр нөлөөтэй салбар. Энэ салбарын инженерүүдийг та бүхэн хэрхэн бэлтгэж байна вэ?

-Дэлхийн томоохон их, дээд сургуулиудын жишгээр инженерүүдийг бэлтгэж байгаа. ШУТИС-ийн дипломтой төгссөн оюутныг өнөөдөр олон улсын ямар ч их сургууль хүлээн зөвшөөрдөг болсон байна. Дээрээс нь дотоодод магадлан итгэмжлэгдсэн хөтөлбөрөөр хичээлээ явуулдаг. Мөн зарим хичээлийн хөтөлбөрөө олон улсын байгууллагаар магадлан итгэмжлүүлсэн. Иймээс ШУТИС-ийн дипломыг олон улсад хүлээн зөвшөөрч байгаа юм. Мэдээж бүх хөтөлбөрийг магадлан итгэмжлэхүүлэхэд санхүүгийн хувьд хүндрэлтэй тулгарна. Нэг хөтөлбөр итгэмжлүүлэхэд 100 гаруй сая төгрөг шаардлагатай. Дээд сургуулийн санхүүгийн 90 хувь нь л оюутнуудын төлбөр дээр тогтдог. Үлдсэн 10 хувь нь багш нарын эрдэм шинжилгээний ажил зэргээс бүрдэнэ. Бид багш ажилчдынхаа цалинг нэмсэн ч, оюутны сургалтын төлбөрийг нэмээгүй. Инфляцитай уялдуулж бага зэрэг өөрчилсөн. Дадлага давамгайлсан сургалт явуулдаг нь сургалтын онцлог юм уу даа.

-Уул уурхайн инженерийн мэргэжлийг сонгох залуусын тоо сүүлийн үед буурч байгаа нь ажиглагддаг. Үүнд юу нөлөөлж байна?

-Геологи, уул уурхайн чиглэлд элсэлт муугүй байгаа. Ерөнхийдөө сүүлийн үед инженер, технологийн чиглэлээр элсэх оюутнуудын тоо цөөрсөн нь ажиглагдаж байна. Дунд сургуулийн физик, математикийн сургалт, шалгалтын хүндрэлтэй энэ бүхэн холбоотой л доо. Өөр нэг шалтгаан нь геологи, уул уурхайн мэргэжлээр 10 гаруй хувийн их, дээд сургуулиуд мэргэжилтэн бэлтгээд байна. Мөн ажлын байрнаас шалтгаалж элсэлт цөөрөх хандлага байна л даа. Гадаадын хөрөнгө оруулалтууд зогсож, уул уурхайн талаар сайн, муу мэдээ цаг тутам цацагдаад байхаар хүмүүсийн сэтгэл зүйд нөлөөлж байх шиг.

-Уул уурхайн томоохон компаниудтай танайх хэрхэн хамтарч ажиллаж байна вэ. Инженер бэлтгэх үйл ажиллагааг яаж дэмжиж байна?

-Багануур, Бор-Өндөр, Шивээ-Овоо гэх мэт уурхайтай гэрээ байгуулж үйлдвэрийн технологи ажиллагаанд саад хийхгүйгээр оюутнуудаа дадлагад гаргадаг. Оюутан дадлагын үеийн хэрэглэх хоол хүнс, байраа өөрөө хариуцдаг. Дээхнэ үед ажлын байраар хангаад цалин олгодог үе одоо ард хоцорсон. Дийлэнх үйлдвэрийн дадлага удирдагчид нь манай төгсөгчид учраас татгалзалгүй оюутнуудыг дадлагад гаргадаг юм.

Монголын Үндэсний бөхийн холбооны гүйцэтгэх захирал, улсын заан Б.Сайнбаяртай ярилцлаа.

---

-Удаан хугацааны туршид түгжээтэй байсан Бөхийн өргөөний үйл ажиллагаа жигдэрч байна уу. Бөхийн барилдааны тов, урлаг соёлын тоглолтуудын зар түгээд эхэлсэн байна?

-Бөхийн өргөө эргээд хэвийн үйл ажиллагаандаа орсон. Хоёр аварга зөвшилцөж, ойлголцсоноор Бөхийн өргөөгөө нээлээ. Урлаг соёлын тоглолтууд, уламжлалт барилдаанууд хуваарийн дагуу явагдаад эхэлсэн.

-МҮБХ-оо шинэ бүтэц бүрэлдэхүүнтэй болоод жил орчмын нүүрийг үзлээ. Өнгөрсөн хугацаанд монгол бөхөд ямар шинэ өнгө төрх авч ирэв. Та бүхэн юу амжуулав?

-Өмнөх удирдлагууд олон жил хэрүүл тэмцэлтэй явж ирсэн л дээ. Энэ нь ч нөлөөлсөн юм уу, монгол бөхөд бодлогын чанартай зүйлс дутуу байсан. Сая шинээр сонгогдсон залуус үүнийг ойлгож хэрэгжүүлэхээр санаачилгатай ажиллаж байна. Бөхийн барилдааны шүүлтэд камерын тусламжийг нэвтрүүллээ. Тасалбарыг онлайнаар худалдаанд гаргаж байна. Бөхчүүдийг цахимаар бүртгэж эхэллээ. Энэ бүхнийг тодорхой хэмжээний дэвшил гэж харж байгаа. Хийх олон зүйлийн эхлэл нь энэ гэж ойлгож болно. Монголын Үндэсний бөхийн холбооны тэргүүлэгчдийн хурал зөвлөгөөнөөр бөхчүүдэд хандаж хийх ажил, бөх сонирхогчдод сонин содон зүйлс, шинэчлэлийг батална.

-Цаашдаа ямар ажил хийхээр төлөвөсөн бэ?

-21 аймгийн бөхийн холбооны тэргүүн, БТС-ын хороо, Улаанбаатарт үйл ажиллагаа явуулж буй нутаг, нутгийн дэвжээдэд албан бичиг хүргүүлнэ. Тэднийг МҮБХ-ны гишүүнчлэлтэй болох санал хүргүүлж байгаа юм. МҮБХ-оо маань 20 мянган гишүүнтэй, 30 мянган гишүүнтэй гээд л ярьдаг. Энэ тоог баталгаажуулахыг зорьж байна. Холбооны гишүүнчлэлтэй хүн хариуцлагатай байх ёстой. Мөн гишүүний давуу эрхийг эдлэх ёстой. Дан ганц бөхчүүд биш, бөхийн хүрээнийхэн, бөх сонирхогчид, засуул цэц, сумандаа байгаа ахмад бөхчүүд зэрэг хүмүүс бөхийн холбооны гишүүн юм гэдгийг баталгаажуулах ажил явагдаж байна гэж ойлгож болно. Монгол өв уламжлалыг тээж ирсэн, авч яваа хүмүүс холбоонд нэгдэж гишүүнчлэлтэй болох юм. Энэ ажил үргэлжлээд явж байна. Гишүүнчлэлтэй болсноор МҮБХ-оо мэдээллийн сантай болно. Мэдээллийн сантай болсноор манайх хэдэн бөхтэй, хэд орчим бөх сонирхогчидтой нь гарч ирнэ. Энэ дүр зурганд тулгуурлаж цаашид явуулах бодлогоо зохицуулна. Үүнд тулгуурлаж бөхийн хөгжлийн сантай болно. Барилдаж буй бөхчүүд зодог тайлахад нь хуримтлал бий болгохоор ажиллаж байна. Одоо хэрүүл маргаан зогссон. Бөхчүүд, бөх сонирхогчдод чиглэсэн ажиллагаа явуулна.

-Монголын Үндэсний бөхийн ээлжит “Их Эе” хэзээ хуралдах вэ. Тов нь гарсан уу?

-Одоогоор тов нь гараагүй байна. Сая зохион байгуулагдсан хуралдаанаар 12 хүний бүрэлдэхүүнтэй гурван ажлын хэсэг байгуулагдсан. Итгэлийн, дүрмийн, хурал зохион байгуулах хэсэг гэсэн гурван ажлын хэсэг ажиллаад явж байна. Хурал зохион байгуулах ажлын хэсэг хуралдаж хэзээ ямар бүрэлдэхүүнтэй хуралдахыг шийдвэрлэнэ. Ойрын хугацаанд хуралдана гэж ойлгож болно.

-МҮБХ-ны үйл ажиллагааг босоо тогтолцоонд оруулахаар ажиллаж байгаа талаар та яриандаа дурдсан. Бөхийн барилдааны дүрмийг яаж шинэчлэх вэ?

-Бөхийн барилдааныг камераар шүүх, барьц сонгоог халах зэргээр өөрчлөх шаардлагатай дүрмүүд хэд хэд бий. Эхний ээлжинд дэвшилтэт технологийг барилдааны шүүлтэд нэвтрүүлчихлээ. Барилдааныг хүний нүдээр харж баримжаагаар шүүх боломжгүй болсон л доо. Үүнд бөх сонирхогчид ч ам сайтай байна лээ.

-Барьц сонгоогүйгээр монгол үндэсний бөхийн барилдааны цагийг яаж хянах юм бол. Та бүхэнд ямар гаргалгаа байна?

-Барьц сонгоог шууд халаад шинэчлэхэд хэцүү. Гэхдээ халах ёстой. Бөх сонирхогчид уран гоё барилдааныг л бөхчүүдээс хүлээдэг. Энэ дүрэм чинь уран гоё барилдаанд харшлаад байгаа. Барьц сонгоог халах эхний шатны ажлуудыг энэ хаврын барилдаануудаас хэрэгжүүлээд эхэлнэ. Барьц сонгооноос өмнө яаж бөхчүүдийн барилдааныг шийдвэрлэж болох вэ гэдэг талаас нь ажиллана. Барьц сонгоог хүлээлгүй, наана нь шийдвэрлэх арга замыг боловсруулж барилдааны явцад туршиж үзнэ. Ид барилдаж байгаа бөхчүүд уран гоё барилдаан үзүүлэх ёстой. Үзэгчид байж л бөх оршин тогтноно шүү дээ.

-Өмнөх холбооны удирдлагуудын үед амжилттай зохион байгуулагдаж байсан дөрвөн уулын хишиг гэх мэт барилдааныг үргэлжлүүлж зохион байгуулах уу. Эсвэл шинэ менежмэнтээр үйл ажиллагаа явуулах уу?

-Бид амжилттай хэрэгжсэн юмыг уламжилж авч явах ёстой. Шинэчилж байна гээд халаад байж болохгүй. Тухайн үеийн удирдлагууд ухаанаа зарж амжилттай хэрэгжүүлж үзэгчдийн хүлээдэг барилдаан болгож байна шүү дээ, цааш нь авч явна. Бид үүнийг өөр өнцгөөс харж илүү сонирхолтой болгоно. Жишээ нь, нэг барилдааны бүх давааг оноолтоор барилдуулж болно шүү дээ. Яаж үзэгчдээ эргүүлж татах тал дээр ажиллаж байна. Туршаад үзэхэд үзэгчид сайн мууг нь тунгаах биз. Үүн дээр алдаа дутагдлаа дүгнэж цаашаа явна.

-Сумын заан цолтой бөхөөс допинг илэрсэн нь энэ хортой бодисын хэрэглээ үндэсний бөхөд хавтгайрсныг харуулж байна. Допингтой хэрхэн тэмцэх вэ?

-Тулгамдсан асуудал мөн. Зөвхөн баяр наадмын үед бөхчүүдийг допингийн шинжилгээнд хамруулдаг байсан бол заалны барилдааны үед шинжилгээнд хамруулаад эхэллээ. Үүнийг үргэлжлүүлнэ. Монгол Улсын эрүүл чийрэг бие бялдрыг авч яваа ген цаашаа яаж оршин тогтнох уу гэдэг хэзээ нэгэн цагт яригдана шүү дээ. Энэ генийг эрүүл үргэлжлүүлэхийн тулд бид допингийг одоо таслан зогсоох ёстой. Энэ чинь улс үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд ярих асуудал шүү дээ. Удмын санд нөлөөлөх хортой бодис.

-Баяр наадмын бус үеийн допингийн шинжилгээнд бүдэрсэн бөхчүүд хүний эрх гээд шүүхдээд маргаан үүсдэг. Баяр наадмын бус үед бөхчүүдийг допингийн шинжилгээнд хамруулах тухай хуульд заагаагүй шүү дээ?

-Ганц допинг биш. Баяр наадмын тухай хуульд зайлшгүй нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлага тулгараад байгаа. Бөхөд дуртай хүн бүр л үүнийг мэддэг ярьдаг болж. Улсын их хуралд бөхчүүдийн төлөөлөл олон байдаг шүү дээ. Монголчууд бөхөө ямар их дээдэлдгийн илрэл нь энэ. Эд маань хууль санаачилж, нэмэлт өөрчлөлт оруулах ёстой. Бид ч тодорхой хэмжээний саналыг гишүүддээ өгөхөөр төлөвлөсөн.

-Аваргуудын эрэмбэний асуудал одоо хэр нь маргаантай хэвээр байгаа. Үүнийг ном горимд нь оруулахын тулд ямар ажиллагаа явуулах вэ?

-Онцлогтой түүхэн жил гэж 1024 бөх барилдуулсан. Аливаа зүйл сайн, муу хоёр талтай байдаг шүү дээ. Хийгээгүй байхад хэн ч, юу ч ярихгүй. Хэрэгжсэний дараа алдаа оноог нь хэлэлцдэг. 1024 бөх барилдуулахад сайн тал бий. Гэхдээ цолыг нь эрэмбэд ороход зөрчилдөөд эхэлж байгаа юм. Жишээ нь, улсын арслан цолтой бөх наадамд 10 давж түрүүлэхэд ямар цол хүртэх нь тодорхойгүй байна. Бид ийм цол өгнө гэж заасан ч цаасан дээр бичсэн хууль байхгүй. Бид даруй хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах санал хүргүүлнэ.

-Сумандаа сайхан барилдаж байгаад нас нь ахисан бөхчүүд олон бий. Өв уламжлалаа тээж ирсэн бөхчүүд маань орхигдох гээд байгаа тал ажиглагддаг. МҮБХ-ны гишүүн болсноор гавьяагаа үнэлүүлэх үү?

-Монгол бөхийн цол сумын начинаас улсын аварга хүртэл байдаг. Эднийг улсын аймаг сумын цолтой нийт бөхчүүд гэж ангилдаг. Авч байгаа хүн нь аварга, сумын заан гэж ялгаатай болохоос биш нэг л бөхийн цол. Залуу цагтаа барилдаж явсан бөхчүүдээ алдаршуулах санал сумдаас ирдэг. Энэ их өв соёлыг тээж ирсэн ахмадуудыг сум орон нутаг нь алдаршуулж, МҮБХ-ноос батламж гардуулж өгч болно. Үр хойч нь “Аав, өвөө минь ийм сайхан барилдаж явсан хүн” гээд батламжийг нь хоймортоо зална шүү дээ. Үүний тулд бид аймаг, сумын бөхийн холбоодтой хамтарч ажиллахаар санамж бичиг зурна.

– Аймаг, сумын найраа зах замбараагаа алдаад байгаа шүү дээ. Санамж бичигт энэ талаар тусгасан уу?

-Бөхийн хүрээнийхэн их ярьдаг. Энэ маргааныг таслан зогсоох нэг ажил нь санамж хүргүүлэх юм. Аймгийн бөхийн холбооны тэргүүнд МҮБХ-ноос гаргасан эрэмбийн дагуу бөхчүүдээ барилдуулах, дүрэм журмыг танилцуулна. Аймаг сумын бөхийн холбоодтой босоо, нэг удирдлагад, нэг бодлоготой явна. Найраатай тэмцэх ажлын эхний хэсэг нь гишүүнчлэлтэй болох гэж ойлгож болно. Наадам үймүүлдэг хэсэг бүлэг цөөхөн л хүн байдаг шүү. Үүнийг эмх цэгцэнд нь оруулж болно л доо. Гишүүнчлэлтэй болохоор хариуцлага тооцох механизмтай болно. Санамж бичиг зурснаар аймгийн аймгуудын наадам улсын наадам шиг болох юм. Нэг удирдлагатай, нэг бодлогоор явна. Найрааг ийм цогц бодлогоор шийдэхээс биш өнөө маргаашийг харсан асуудлаар явахгүй.

-Бөхчүүдийн жудгийн үнэлэмж нийгэмд унаад байгаа. Бөхчүүддээ ёс суртахуун суулгах ямар ажлыг хэрэгжүүлэх вэ?

-Сайхан барилдаж цол авч байгаа залуу бөхчүүд байна. Бидэнд өндөр цолтойгоо хүндэлдэг ёс жаяг бий. Гэхдээ цол эрэмбээ хүндлэхээс өмнө бөхчүүд ахмад үеэ хүндэтгэх ёстой. Ахмад бөхчүүд бидэнд энэ их өв соёлыг тээж ирсэн шүү дээ. Сумын цолтой ахмад бөх байлаа ч аварга арслан цолтнууд хүндлэх хэрэгтэй. Тэднийг тээж ирсэн зам мөрөөр энэ өндөрлөгт гарснаа ухамсарлах ёстой. Өнөөдөр сайхан барилдаж байгаа бөхчүүд хэзээ нэгэн цагт хөгширнө шүү дээ. Урьд үеэ хүндлэх нь бөхчүүдийг нийгэмд зөв үлгэр үзүүлнэ. Ард түмэндээ зөв үлгэр үзүүлж байж бид хүндлэл хүлээнэ.

“Хууль зүйн туслалцаа авах эрхийн баталгаа, тулгамдаж буй асуудлууд” сэдэвт хэлэлцүүлэг “Хуульчдын танхим”-д өчигдөр боллоо. Хэлэлцүүлэгт Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Улсын ерөнхий прокурорын газар, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар зэрэг байгууллагаас төлөөлөл оролцож, “Баривчлах, цагдан хорих ангид хууль зүйн туслалцаа авах эрх, түүний хэрэгжилт”, “эрүүгийн процeсс, Халдашгүй, чөлөөтэй байх эрх ба нууцаар шалгах ажиллагаа” зэрэг сэдвүүдээр хэлэлцсэн юм. энэ үеэр хуульч Ж.эрхэмбаатартай ярилцлаа.

---

-Манайх цөөн хүн амтай ч олон гэмт хэрэг бүртгэгдэх юм. Манайхны хууль эрх зүйн боловсрол дутмаг байна уу?

-Манайд үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн дийлэнхийг хулгай эзэлж байна. Энэ нь иргэдийн амьжиргааны түвшин муу, ажлын байр хүрэлцээгүй байгаатай шууд холбоотой. Ер нь иргэд гэмт хэргээс яаж урьдчилан сэргийлэх үү, хэрхэн гэмт хэрэгт холбогдохгүй байх вэ гэдэг нь эрх зүйн мэдлэг боловсролтой нь шууд хамааралтай. Иргэд өөрсдөө эрх зүйн наад захын боловсрол эзэмших санаачилгатай байх ёстой. Үнэхээр эрх зүйн боловсролоо дээшлүүлэх боломжгүй бол хууль зүйн туслалцаа авахаар өмгөөлөгчид хандаж болно. Иргэд хууль зүйн эрсдэлд орсон бол эрсдэлээс хамгаалж хуульчийн туслалцаа авах эрхтэй. Энэ эрх хэрхэн бодитой хэрэгжиж байгаа талаар өнөөдөр зөвлөлдөж байна.

-Гол төлөв ямар эрх хаана зөрчигдөж байна вэ?

-Өмгөөлөгчийг нь мөрдөгч прокурорын зүгээс тулгадаг, өөрөө сайн дураар өмгөөлөгч сонгох эрхийг нь хязгаарладаг асуудлууд байна. Мөн өмгөөлөгч байсан хэдий ч бодитой хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх боломжийг нь хязгаарлаад байна шүү дээ. Наад захын жишээ нь Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулинд “Хууль зүйн туслалцаа авах боломж бололцоо, цаг хугацаагаар хангана” гэсэн заалт бий. Энэ нь хэргийн материалтай бүрэн танилцах бололцоо олгох, магадгүй үйлчлүүлэгчтэй ганцаарчлан цагийн хязгаарлалтгүй уулзах гэх мэт байдлаар илэрдэг. Гэтэл энэ нь бодит амьдрал дээр хэрэгжихгүй байна. Уулзсан ч 20-30 минут гээд хугацаа заачихна, цагаар шахах зэрэг зохисгүй үйлдэл гардаг. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан баталгааг хангахгүй байгаа албан тушаалтанд хэн, ямар хариуцлага оногдуулах нь тодорхой бус байна. Үүнд хөндлөнгийн хараат бус хяналт байдаггүй. Прокурор тухайн хийгдсэн хууль бус ажиллагааг хүчингүй болгох шийдвэр гаргана. Хүчингүй болголоо гэхэд эргээд миний эрх ашиг хамгаалагдаж байгаа боловч, зориуд санаатай хууль зөрчсөн мөрдөгч ямар хариуцлага хүлээх нь тодорхойгүй. Энгийнээр тайлбарлахад Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг уншихад өмгөөлөгч авах эрхтэй, өмгөөлөгч нь хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх эрхтэй гээд зохицуулалт байна. Гэтэл үүнийг хэрэгжүүлэхгүй бол яах вэ, хэрэгжүүлээгүй зөрчсөн албан тушаалтан ямар хариуцлага хүлээх вэ гэдэг зохицуулалт алга. Бид сүүлийн хэдэн сарын хугацаанд гэрчийг тусгай ажиллагааны үед албан хаагчдын оролцоотой дайчлан баривчилж байгааг харлаа. Хуульч, өмгөөлөгч ажиллаж байгаа хэрэгтэй холбоотой асуудлаар эрүүгийн хэрэгт татагдаж цагдан хоригдсон тухай асуудлыг бид үзлээ. Энэ нь Эрүүгийн хэрэгт хянан шийдвэрлэх тухай хууль амьдрал дээр хэрэгжихгүй байгаагийн илрэл юм.

-Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд зохицуулалт оруулах шаардлагатай байна уу. Мөрдөгч хариуцлага хүлээх тухай заагаагүй байсан гэж хэлсэн шүү дээ?

-Мөрдөн шалгах хууль бус ажиллагаа явуулсан бол ямар хариуцлага хүлээж байна гэхээр тухайн ажиллагааг хүчингүй болгож байгаа юм. Тэр ажиллагааг явуулснаар эд хөрөнгийн хохирол байгаа бол иргэний журмаар нэхэмжлэл авах эрхтэй. Тухайн ажиллагааг явуулах шийдвэр гаргасан шүүгч ямар хариуцлага хүлээх нь мэдэгдэхгүй. Хоёрдугаарт, энэ шийдвэр гаргалтууд нь эргээд удирдлагуудынх нь дор хяналтад байгаа учраас нэг бол хамгаалах, үгүй бол ажилтнаа хэлмэгдүүлэх ийм л механизм байна. Энэ бодитой хэрэгжих эрх зүйн зохицуулалт байхгүй байна.

-Иргэд эрх зүйн боловсролгүй учраас гэмт хэрэгт холбогдох шалтгаан болж байгааг та яриандаа дурдсан. Иргэддээ эрх зүйн мэдлэг хэрхэн олгох вэ. Ямар ажил хийх хэрэгтэй байна вэ. Энгийн брошур тараагаад үрд дүнд хүрэхгүй байна шүү дээ?

-Өмгөөлүүлэх эрхийн баталгааг хангах үүрэг төрд байдаг. Төр энэ үүргээ хоёр янзаар биелүүлж болно. Нэгдүгээрт, хуульчдыг сонгон шалгаруулаад тэдгээрээс өмгөөлөх эрх олгож болно. Мөн төлбөрийн чадваргүй хэсэгт үнэ төлбөргүй хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх хууль зүйн туслалцааны төв гэж байгууллага бий. Энэ байгууллага аймаг, дүүрэг бүрт салбартай. Энэ байгууллагад хандаж буй иргэдийн зардлыг төр даадаг. Бүтэц орон тоо, санхүүгийн асуудлаас шалтгаалаад хүртээмж муу байгаа байх. Гэхдээ төрөөс санхүүжиж үнэ төлбөргүй хууль зүйн туслалцаа үзүүлдэг байгууллага бий. Иргэд энд хандаад эрх зүйн наад захын мэдлэг авах бүрэн боломжтой.

-Дайчлан баривчлах ажиллагааг баасан гаригт явуулахгүй байх тухай хууль батлах яриа гарч байсан. Энэ асуудал ямар шатандаа яваа бол?

-Одоогоор бол батлагдаагүй байгаа. Дайчлан баривчлах ажиллагааг амралтын өдөр, шөнө дөлөөр ч явуулж болно.

-Сүүлийн үед нэр бүхий албан тушаалтнууд утсанд маань чагнах төхөөрөмж байршуулсан. Ажлын өрөөнд суулгасан гэж ярих боллоо. Ямар тохиолдолд чагнах төхөөрөмж байршуулдаг юм бэ. Зөвшөөрөлгүй байршуулбал ямар хариуцлага хүлээх вэ?

-Мөрдөн шалгах нууц ажиллагааг хэрэгжүүлэх эрхтэй хэд хэдэн байгууллагууд байдаг. Авлигатай тэмцэх газар, Эрүүгийн цагдаагийн газар, Тагнуулын ерөнхий газар гэх байгууллагууд Прокурорын зөвшөөрлөөр ажиллагаа явуулдаг. Хэзээ, хэн дээр ямар техник тоног төхөөрөмжөөр хийгдэх үйл ажиллагаа нь нууц байдаг. Энгийн хуульчид үүнийг нарийн мэдэхгүй. Энгийн иргэн хэн нэгний яриаг тагнаж чагнах нь хууль бус. Хууль бусаар энэхүү ажиллагаа үйлдсэн бол Эрүүгийн хуульд зааснаар гүйцэтгэх ажиллагааг хууль бусаар хийсэн гэх үндэслэлээр гэмт хэрэг болно. Үүгээр хариуцлага хүлээнэ.

-Нууцаар бичлэг хийчихээд сүрдүүлэх явдал их болсон байна. хотын даргын ёс бус бичлэгийг олон нийтэд тараана гэж баахан цуурсан. Энэ нь ажлаа өгөх нэг шалтгаан болсон гэж үзэх хүмүүс байдаг. Үүнд хуулийн ямар зохицуулалт байдаг юм бэ?

-2015 онд батлагдсан Эрүүгийн хуулиар хувийн орон зайд нэвтрээд зөвшөөрөлгүй бичлэг хийхийг гэмт хэрэгт тооцохоо больсон. Энэ бичлэгээ олон нийтийн сүлжээгээр цацсан тохиолдолд хүндрүүлж үзэхээр болсон. Гэсэн ч 2017 оны тавдугаар сард орсон өөрчлөлтөөр хэрэгсэхгүй болгосон.

-Нууцаар бичлэг хийхийг зөвшөөрдөг гэсэн үг үү?

-Зөрчлийн хуулинд нэг зохицуулалт байгаа. Хүний хувийн орон зай, гэрт нь орж нууцаар бичлэг хийвэл Зөрчлийн хуулийн дагуу торгох арга хэмжээ авна.

Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнийн үүсгэн байгуулсан “Аварга” биеийн тамирын дээд сургуульд боловсрол эзэмшсэн алдартнууд олон бий. Улсын арслан Э.Оюунболд, Р.Пүрэвдагва, улсын заан Б.Пүрэвсайхан, улсын начин Э.Даш нарын олон арван хүчтэнүүд өнөө хэр нь төрөлх сургуулиараа зарлуулж барилддаг.

“Аварга” биеийн тамирын дээд сургуулийн 2014 оны төгсөлтийн хамт олныг “Нэг ангийнхан” буландаа онцолж байна. 2010 оны намар цаг. Сум орон нутгийн наадамдаа барилдаад танигдчихсан залуус илүү том зорилго тээж “Аварга” сургуулийн чөлөөт бөхийн ангийн босгыг алхаж байжээ. Оюутны дэлхийн аварга, чөлөөт бөхийн олон улсын хэмжээний мастер, боловсролын ухааны доктор Юрагийн Гандолгор багшийн дааж авсан ангийн хөдөөний хүрэн бор залуус дунд өнөөдрийн спортын мундгууд боловсорч өсч өндийж байжээ. Бөхийн сургуулийн оюутнууд өдрийн тэн хагасыг бэлтгэлийн зааланд өнгөрүүлнэ. Урт хугацааны ачаалалтай бэлтгэлийг дааж гарсан нь нэг шат ахиад, шантарсан нь өөр зам хөөдөг бичигдээгүй хуультай. Харин эдний ангийнхнаас шантарч дундаас нь орхисон нь цөөхөн юм билээ.

Шантралгүй бэлтгэлээ базааж байсан ангийнхны эхний сорил нь монгол бөхийг Гиннесийн номд бүртгүүлэхэд зориулсан 6000 бөхийн барилдаан байсан гэнэ лээ. Дөнгөж нэгдүгээр курсийн оюутнууд нас бие хүрсэн эрчүүдтэй барилдаад даваад байна гэдэг боломжгүй. Монгол бөх гэж энэ их өв соёлыг дэлхийн дээд амжилтад бүртгэх ажилд эдний ангийнхан гар бие оролцсондоо сэтгэл өндөр явдаг юм билээ. Барилдааны дундуур үзүүлэх тоглолт толилуулж, уран дэвээ шаваагаар олон улсын жуулчдын нүдийг хужирлаж өв соёлоо сурталчилсан нь нэгдүгээр курсийн хүүхдүүдийн хувьд том амжилт болжээ.

Оюутан цагийн эхний жил ч спортын суурь хүмүүжил авч, бөхийн дөр суух гэж явсаар л өнгөрчихөж. Бүтэн жил бэлтгэл хийснийх таарсан наадамдаа зодоглоход бас чиг дугтруулаад өнхөрчихөөргүй хэмжээнд очсон байна. Үндэсний бөхийн бэлтгэлийг нь Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат улсын начин Бүдээбазарын Адьяахүү хариуцаж хийлгэдэг байсан болохоор тэр шүү дээ. Залуусын ч бие чангарч булчин шөрмөс зангираад ирж. Дал майк өмсөөд толины өмнө эргэлдэх дуртай болсон талаар хэсэг нөхөд нь хөөрөлдөнө лээ. Зуны амралт ч болж. Адьяа багш шавь нартаа сумын заан цол авч ирэх даалгавар өгсөн аж.

2011 оны намартай золгоход өнөө хүрэн бор залуус бөх болох дөрөө олчихсон байсан талаар Гандолгор багш нь хэлж байв. Аймаг, сумын цолтнуудын барилдаанд ганц нэг давдаг болоод ирж.

Доржигмэдийн Алтангэрэл гэж жижигхэн шар хүү эдний ангийнхны нэрийг анх Бөхийн өргөөнд цуурайтуулжээ. Анхдагчийн нутгийн залуу 2011 оны аравдугаар сард Монгол бөхийн өргөөнд зохион байгуулагдсан сумын цолтон болон залуу бөхчүүдийн ээлжит барилдаанд гялалзсаар байгаад түрүүлчих нь тэр. 20-тойдоо сурсан ганц мэхээ хорьсон ч хийнэ, хориогүй ч хийнэ гэдэг шиг бүх өрсөлдөгчийнхөө хөлд гүйгээд түрүүлж байж. Гэхдээ 18-хан л настайдаа шүү дээ. Түүний энэ амжилтыг өнөө хэр нь эвдээгүй л байна.

Алтангэрэл чөлөөт болон самбо бөхийн төрлөөр шаггүй барилдчихна. Насанд хүрэгчдийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс хэд хэдэн медаль хүртэж байсан юм.

Энэ ангиас төрсөн чөлөөтийн шилдгүүд олон. Гавьяат дасгалжуулагч Цэрэнбаатарын Хосбаярын гарын шавь Б.Бат-Эрдэнэ гэж хүү энэ ангид боловсорч эрийн цээнд хүрсэн. Ангийнхаа насаар дүү, биеэр ч давжаа тэрбээр үндэсний бөхийн бэлтгэл нэг их хийхгүй. “Бөөрөнхий дэвжээнд би барилдахгүй. Бөмбөрцгийн дэвжээнд зодоглож том бөх болно” гэж хэлдэг байсан гэнэ. Хэлсэн амандаа ч хүрч залуучуудын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс хүрэл медаль хүртсэн аж. Удахгүй болох олимпийн наадамд оролцохоор бэлтгэлээ эрчимтэй базааж буй. Чөлөөт бөх сонирхогчид ч энэ залууг том болно гэж үнэлдэг юм билээ.

Отгонбатын Оюунтуяа гэж ур чадвар нь тив дэлхийн хэмжээнд үнэлэгдсэн охин энэ ангийнх. 2016 оны Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс хүрэл медаль хүртэж эх орныхоо төрийн далбаагаа Тайландын тэнгэрт мандуулаад амжжээ.

Мөн Д.Баярмаа холимог тулааны спортоор хичээллэж чамгүй амжилт үзүүлж нэрээ таниулаад амжсан.

АВАРГА, АРСЛАНГУУДААС АЙДАГГҮЙ
АНГИЙНХАН

Дээхнэ үеийн аварга, арслангууд ам бөхчүүдээ шүргээд л байсан талаар ахмад бөхчүүд хуучилдаг. Одоо цагт бол өөр. Том цолтнуудын аманд гарсан хүүхдүүд шүдээ зуугаад л үздэг болсон. Эдний ангийхан ч аварга арслангуудад халгаатай барилддаг. Өвөрхангайн Тарагтын Жигжидсүрэнгийн Бямбадоньд гэж аймгийн начин цолтой залуу энэ ангид бий. Ардчилсан хувьсгалын 25 жилийн ойн бөхийн барилдааны хоёрын даваанд улсын аварга С.Мөнхбатыг өвдөг шороодуулаад гүйж байсан удаатай.

Ховд аймгийн Буянт сумын Батдоржийн Сосорбарам эдний ангийнх. Улсын өндөр цолтой бөхчүүдтэй гойд сайн барилддаг бөх. Өнгөрсөн наадмын түрүү улсын аварга Н.Батсуурийг нэгэн барилдааны үеэр толгойг нь уургалж солгой талдаа тонгороод бөхийн бүх төрлөөр цэвэр дарчихсан. Өргөөнд цугласан олон ч нураад л ирэх шиг болсон.

Чөлөөтийн ангийнхнаас том цолтнуудад халгаатай барилддаг өөр нэг залуу нь Сэлэнгийн аймгийн начин Баатарболд. Аварга, арслангуудын ихэнхтэй нь барилдаж байсан. Хатан Туулын хишиг барилдаанаар улсын арслан Р.Пүрэвдагвыг залчихсан айхавтар бөх. Арсланг хөлд нь суухад нь давуулж гуядаад тархиар нь газар зоочих шахсан байх. Тэр бичлэгээ утсандаа татчихаад ангийнхандаа үзүүлэх дуртай талаар нөхөд нь ярьж байв. Шавь нарынхаа элдэвтэй барилдааныг үзээд гавьяат багш Б.Адьяахүү ч баяртай л явдаг юм билээ.

УЛСЫН АРСЛАНТАЙ БОЛОВ

Энэ ангиас онцгой хүчтэн төрсөн нь улын арслан Энхтөгсийн Оюунболд. 19-хөн насандаа төрөлх нутаг Хэнтий аймгийнхаа наадамд аймгийн арслан Б.Хадбаатартай үлдэж түрүүлэхдээ хоёрдугаар курсийн оюутан байсан гэдэг. Энэ үедээ бөх сонирхогчдын анхаарлын төвд хэдийнэ орчихсон, улсын цолны тааварт нэр нь яригдаж байсан талаар ангийнхан нь ярьж байв. Аймгийн наадмын дараахан Төв цэнгэлдэхэд ирж барилдаад улсын заан Ц.Мягмарсүрэнгээр хоёр давж байсан аж. Аймгийн цолтой ч тэгж удаан барилдсангүй. Дараа жил нь хорьж болдоггүй 20 насандаа улсын харцага болчихсон. Улсын начин Б.Сангисүрэн, улсын арслан До.Ганхуяг, улсын заан Т.Санчир нарын хүчтэнүүд 20-той залууг хазайлгах гээд дийлэлгүй өвдөглөж байсан юм. Улсын цолтонтой болсон ангийнхан ч хязгааргүй баярласан гэнэ лээ. Урам авсан нөхөд ч бэлтгэлээ илүү сайн хийж дор бүрнээ цолоо ахиулцгаасан байна. Сүхбаатарын Б.Номиндалай аймгийн хурц арслан, Архангайн Л.Жамбал аймгийн арслан, Сэлэнгийн Б.Баатарболд аймгийн начин цол хүртсэн ажээ. Цол дагаж бяр нэмдэг жишгээр Оюунболдын ур чадвар өдрөөс өдөрт ахисаар. Улмаар идэр залуу 22-хон насандаа өнөө цагийн шилдэг гэх тодотголтой бүхий л хүчтэнүүдийг орхиж төрийн наадамд түрүүлж улсын арслан болж олноо өргөгдөх нь тэр ээ. Тэрбээр дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатын 22 насандаа түрүүлж байсан амжилтыг олон жилийн дараа давтаж түүх бүтээсэн юм.

2010-2014 оны хооронд “Аварга” биеийн тамирын дээд сургуулийн чөлөөт бөхийн ангийг ийм л спортын шилдгүүд суралцаж төгссөн аж. Энэ ангийн хамт олон дөрвөн жилийн хугацаанд суралцахдаа бүгд спортын цол зэрэгтэй дүүргэж, зорилгодоо ямар нэгэн хэмжээгээр хүрсэн нь бахархал юм.

Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн ерөнхий захирал АУ-ы доктор дэд профессор Л.Насанцэнгэлтэй ярилцлаа.

---

-Сэтгэл гутралын өвчин манайд тохиолдох нь элбэг болжээ. Шалтгаан нөхцөл нь юу юм бол?

-Сэтгэл гутрал бол зонхилон тохиолдох сэтгэцийн зургаан эмгэгийн нэг. Дэлхийн хүн амын дөрвөн хүн тутмын нэг нь амьдралын хугацаанд сэтгэл гутралаар өвчилдөг гэж үздэг. Даамжирвал хөдөлмөрийн чадвар алдагдахад хүргэх эрсдэлтэй өвчин. Сэтгэцийн эмгэг нь 2005 онд дэлхий нийтийн өвчлөлийн 10 хувийг эзэлж байсан бол 2020 гэхэд 15 хувь болж нэмэгдэнэ гэж тооцоолсон байдаг. Нийгэм хөгжихөд сэтгэцийн эмгэг дагаад өсдөг. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын баруун бүсийн хөгжингүй орнуудад мэдрэл сэтгэцийн эмгэг хүн амын 27 хувийг эзэлж байхад хөгжиж буй орнуудад 15 хувьтай байдаг. Хөгжилтэй оронд сэтгэл гутралын эмгэг өндөр байдаг нь энэ үзүүлэлтээс харагдаж байна. Манайд сэтгэцийн эмгэгийн тархалт бусад өндөр хөгжилтэй орнуудтай харьцуулахад 4-6 дахин бага байсан. Одоо нийгэм хөгжөөд сэтгэцийн эмгэг өссөн байна. 2013 онд Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв зонхилон тохиолдох сэтгэцийн эмгэгийн судалгаа хийсэн л дээ. Үүнийг 1982-1994 оны судалгаатай харьцуулахад стрессийн шалтгаант сэтгэцийн эмгэг 10 дахин өсөөд, архинд донтох эмгэг 40 дахин өссөн байгаа юм. Сэтгэл гутралыг хүмүүс тэр бүр анзаардаггүй эмгэг. Тухайн хүнд ямар нэгэн зүйлд дур сонирхолгүй болох, үйлдэл хөдөлгөөн удаашрах, хоолонд дургүй болох, бэлгийн дур буурах зэрэг шинж тэмдгээр илэрнэ. Шалтгаангүйгээр сэтгэлээр унах, гутрах зэрэг нь энэ эмгэгийн нөлөөлөл. Ажлын идэвхгүй болчихдог. Ийм эмгэг гол төлөв эмэгтэйчүүдэд зонхилон тохиолддог.

-Сэтгэл гутрал даамжирвал юунд хүрэх вэ?

-Сэтгэл гутралтай удаан явж хүндэрвэл амиа хорлох эрсдэл өндөр байдаг.

-Сая Улсын прокурорын ерөнхий газраас гаргасан судалгаанаас харахад амиа хорлолтын 85 хувийг эрчүүд эзэлж байгаа гэдгийг онцолсон байсан. Энэ юутай холбоотой вэ. Монгол эрчүүд ийм сэтгэлийн хатгүй болчихсон хэрэг үү?

-Би сэтгэл гутралаар гол төлөв эмэгтэйчүүд өвчилдөг гэж хэлсэн. Харин сэтгэл гутралд автаж амиа хорлосон тохиолдлуудыг харахад эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдээс 4-5 дахин илүү байсан. Олон улсын судалгаанаас харахад ч эрэгтэйчүүд гол төлөв амиа хорлосон байдаг.

-Манай эрэгтэйчүүдийн амиа хорлож байгаа шалтгаанууд нь юу байдаг вэ. Бид түүхээ эргээд харвал дайн тулаан, хэлмэгдүүлэлт гээд хагацал зовлон бишгүй үзсэн сэтгэлийн хаттай улс шүү дээ. Одоо багахан л асуудал тулгарахад өөрийгөө дүүжилчих гээд байдаг болж?

-Дэлхий нийтэд 35 хүртэлх насны эрчүүдийн нас баралтын нэг, хоёрдугаар шалтгаан нь амиа хорлох байдаг. Ийм насны хүмүүс өвчнөөр нас барахгүй шүү дээ. Амиа хорлож байгаа хүмүүсийг сэтгэцийн эмгэгтэй гэх гээд байдаг. Судалгаанаас харахад 0.5 хувь нь л сэтгэцийн эмгэгтэй, 99.5 хувь нь эрүүл хүмүүс байна лээ. Улсын прокурорын ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газрын хамтарч хийсэн судалгаанаас харахад сүүлийн таван жилийн хугацаанд нийт 2055 хүн амиа хорлосон байна. Үүнээс үзэхэд 47 хувь нь баталгаат түвшингээс доош амьдралтай гэж гарсан байгаа юм. Дани улсын туршлагаас ч харахад амиа хорлохоос урьдчилан сэргийлэхэд хийж байгаа эхний алхам нь иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх байсан. Үүнээс сэргийлэхэд хүүхдийн төлөвшилт чухал байдаг. Амиа хорлож буй хүмүүсийн зан үйлийг судлахад дуу муутай, хүнтэй сэтгэлээ нээж ярьдаггүй, дотогшоо хүмүүс их байдаг. Дээрээс нь гэр бүлийн маргаантай, архидалттай, дарамттай орчинд өссөн хүүхэд амиа хорлох тохиолдол их. Ийм орчинд өссөн хүүхэд сэтгэл зүйн дархлаа муутай иргэн болж төлөвшдөг. Тулгарсан асуудлыг шийдэхдээ амиа хорлох гаргалгааг сонгох жишээ олон бий. Гэр бүлийн салалт, хойт эцэг эхийн хандлага амиа хорлоход хүргэдэг. Сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр өндрөөс үсэрч амиа хорложээ, хүнд дурлаад өөрийгөө боомилжээ гэх зэрэг мэдээг дэлгэрэнгүй нэвтрүүлж байгаа нь өсвөр насныханд сөрөг сэдэл төрүүлээд байна. Хүн амиа хорлох шийдвэрийг хоромхон хугацаанд л гаргаж эрс шийддэг. Үүнээс урьдчилан сэргийлэх нь чухал. Энэ ажлыг Хууль зүй дотоод хэргийн яам, НХХЯ, ЦЕГ, ГБХЗХГ зэрэг байгууллагууд хамтарч хийх ёстой. Манайд амиа хорлолтыг бүртгэх мэдээлэх тогтолцоо алга. Бүртгэх, мэдээлэх тогтолцоо бий болгох ажлын хэсгийг Эрүүл мэндийн яамнаас гаргасан байгаа. Энэ ажлын хэсэг хоёр дахь удаагаа хуралдаж Засгийн газрын тогтоол, журам гаргаж амиа хорлох оролдлогыг бүртгэж, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авахаар болсон. Үүнд НХХЯ, БСШУСЯ-ын оролцоо чухал. Хамтарч энэ ажлыг хэрэгжүүлэхээр зөвлөж байгаа.

-Хүүхдээ сэтгэлийн дархлаатай иргэн болгож төлөвшүүлэхэд эцэг эхчүүд юуг анхаарах вэ?

-Эцэг эхчүүд хүүхдэдээ цаг гаргаж, ярилцаж байх нь тулгарсан бэрхшээлийг даваад гарах сэтгэлийн хаттай иргэнийг бэлтгэж байгаа хэрэг. Хувь хүний сэтгэлийн дархлаа чухал. Манайхан хичээлдээ сайн, англи хэлтэй төгс хүүхдийг бодоод байдаг. Үнэндээ зөв төлөвшилтэй, зөв харилцдаг, өөрийгөө зөвөөр илэрхийлдэг, өөртөө тулгарсан асуудлыг хялбар зөв аргаар шийдвэрлэх ухаанд суралцуулах хэрэгтэй. Ийм иргэн нийгэмд илүү үнэ цэнэтэй. Мэдээж сурч боловсроход нь тодорхой хэмжээнд анхааралгүй л яахав. Хэтэрхий их ачаалал өгөх нь мэдрэлийн ядаргаанд оруулчихдаг. Ийм хүүхэд өөртөө итгэлгүй, аймхай болж төлөвшинө. Хүүхдэдээ цаг гаргаж, үгийг нь анхааралтай сонсч, өөрөөр нь сайн яриулж байх хэрэгтэй. Улмаар тохирсон асуудлыг өөрөөр нь шийдвэрлүүлж байх нь өөртөө итгэлтэй болгоход тустай. Аливаа асуудал гарахад амиа хорлох биш, асуудлыг оновчтой шийдэх чадвартай иргэнийг бэлтгэнэ гэсэн үг. Ийм хүн хувь хүний нөлөөнд автдаггүй, хорт зуршилд “үгүй” гэж хэлж чаддаг ухамсартай болно. Ийм хүн сэтгэл гутралаас өөрийгөө сэргийлэх дархлаатай байдаг.

-Манайхан хүүхдэдээ “хүний дор орж болохгүй” гэж хүмүүжүүлээд байх шиг. Энэ талаар та юу гэж зөвлөх вэ?

-Сэтгэцийн эмч нарын санааг зовоож буй асуудал энэ. “Чи заавал тэрнээс илүү байх ёстой” гэж төгс төгөлдрийн үзэлтэй болгож хүмүүжүүлж байна. Хүн болгон хүнээс илүү байх албагүй. Хүн болгон өөрийн гэсэн ертөнцтэй шүү дээ. Өөр нэг асуудал нь хар амиа бодсон үзлийг хүүхдэдээ суулгаад байна. Хүнд тусалдаггүй, заавал илүү гарах гэсэн сэтгэхүйтэй байвал тухайн хүн насан туршдаа аз жаргалгүй, ганцаардаж амьдарна гэсэн үг. Атаархах, хүнд муу санах, үзэн ядах зэрэг нь сөрөг бодол л доо. Ийм үйлдэл хөдөлгөөн хийх нь яваандаа зуршил болж зан үйл болон төлөвшдөг. Эргээд хувь хүнд сөргөөр нөлөөлдөг байхгүй юу. Сэтгэл гутралд автахад хүргэнэ.

-Хотжилт гэдэг хувь хүнээс асар их хурд шаарддаг. Богино хугацаанд их ажил амжуулах ёстой. Энэ нь сэтгэл гутрал автахад нөлөөлөх үү?

-Нөлөөлж болно. Хувь хүнээс их ачаалал шаардана гэсэн үг шүү дээ. Замын түгжрэл, хүмүүсийн таагүй харилцаа, гэр бүлийн таагүй харилцаа, ажлын ядаргаа зэрэг нь стресс болдог. Гоё хоол хийе гээд хийхэд стресс болохгүй. Энэ хоолыг яаж хийнэ дээ гэж дургүйцэх сэтгэл нь стресс болж байгаа юм. Юманд өгч байгаа хариу урвал стресс болдог. Энэ нь хүнийг сэтгэл гутралд оруулах шалтгаан болдог.

-Сэтгэл гутралыг хувь хүн хэрхэн даван туулах вэ?

-Сэтгэцийн эрүүл мэнд гэхээр хүмүүс эмч, эмнэлгээс хайгаад байдаг. Гэтэл манайх 135 сэтгэцийн эмчтэй 3.2 сая хүнтэй учир нэг эмчид 20 гаруй мянган хүн ногдож байгаа юм. Сэтгэл гутралаас урьдчилан сэргийлэхэд хувь хүний ахуй амьдралын дэглэм маш чухал. Жишээ нь нойр, хоол, ажил, амралтын дэглэм. Мөн цагийн менежмэнт, хувийн зохион байгуулалт хэрэгтэй. Өөрт тулгарсан асуудлаа яаралтай, зөв замаар шийдвэрлээд сурчихвал сэтгэл гутралын эмгэгт өртөхгүй.

Хүний эрхийн үндэсний комиссын ахлах референт Л.Дүгэрсүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед Хүний эрхийн үндэсний комисст ямар төрлийн гомдол санал ирж байна. хүний эрх хаана, аль салбарт ихэвчлэн зөрчигдөж байгаа бол?

-Хүний эрхийн үндэсний комисст дунджаар жилд 600-700 гомдол мэдээлэл ирдэг. Үүний 50-60 хувь нь хөдөлмөрлөх эрхтэй холбоотой гомдол байдаг. Төрийн байгууллага үндэслэлгүйгээр ажлаас халах, ажлын байрны дарамт үзүүлэх, албан тушаал бууруулах гэх мэт гомдлууд давамгайлдаг. Хувийн хэвшилд бол ажлын цалин хөлс өгдөггүй, илүү цагаар ажиллуулдаг, дарамт үзүүлэх гэм мэт гомдол ирнэ. Мөн Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцтай холбоотой гомдол мэдээлэл ирнэ. Жишээлбэл, хилс хэрэгт холбогдуулан шалгаж байгаа, удаан хугацаагаар үндэслэлгүй цагдан хорьж байгаа тухай гомдол их. Цагдаа, прокурорын байгууллагын ажилтнууд хэргийн оролцогч нартай зүй бус харьцаж байгаа тухай мэдээлэл өдөр тутам ирдэг.

–Хүний эрх зөрчигдөж байгаа нь нотлогдоход тухайн байгууллагад Хүний эрхийн үндэсний комиссоос ямар арга хэмжээ авдаг вэ?

-Хүний эрхийн үндэсний комиссоос гомдлыг хүлээж авсны дараа хуульд заасны дагуу холбогдох ажиллагаануудыг хийдэг. Хэрвээ гомдолд дурдсан асуудал хүний эрхийг зөрчиж болзошгүй нөхцөл байдал тогтоогдсон бол холбогдох байгууллага албан тушаалтанд зөвлөмж, хүний эрхийг зөрчсөн нь тогтоогдсон тохиолдолд шаардлага хүргүүлнэ.Гомдолд шаардлагатай гэж үзвэл комиссын гишүүний бүрэн эрхийн дагуу тухайн байгууллагад хяналт шалгалт хийх эрхтэй. Үүний дагуу тухайн байгууллагад хөдөлмөрлөх эрх юм уу, ямар нэгэн эрхийн хэрэгжилтийн чиглэлээр хяналт шалгалт хийнэ.

-Хүний хөдөлмөрлөх эрх зөрчигдсөн талаарх гомдол их ирдэг талаар та яриандаа дурдаж байсан. Энэ талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлахгүй юу. дийлэнх нь цалин хөлстэй холбоотой байдаг уу?

-Хувийн хэвшлийн байгууллагууд хүнийг ажиллуулчихаад цалин хөлсийг нь өгдөггүй нийтлэг зөрчил бий. Мөн туршилтаар ажиллуулж байна гэх нэрийн дор хэд хоног цалингүй ажиллуулчихаад “Та манайд тэнцсэнгүй” гэсэн тайлбар хэлж хүнийг цалин хөлсгүй ажиллуулах тохиолдол их. Энэ нь хууль зөрчсөн үйлдэл. Мөн илүү цагаар ажиллуулж Хөдөлмөрийн хууль зөрчих тохиолдол байдаг. илүү цагаар ажиллуулсан тохиолдолд нэмэлт цалин тооцож өгөх хэрэгтэй. иргэд цалин авч чадаагүй тохиолдолд шүүхэд хандаж гомдлоо барагдуулах боломжтой.

–Хүний эрхийн үндэсний комисс зөвхөн иргэдийн ирүүлсэн гомдол саналын дагуу шалгалт явуулдаг уу. Өөрсдөө тандалт хийж ажиллагаа явуулдаг уу?

-Хүний эрхийн үндэсний комисс гомдол мэдээллийн дагуу холбогдох хяналт шалгалтыг хийдэг. Жишээлбэл, цахим ертөнцөд хүний эрхийг зөрчиж буй мэдээлэл явагдаж байгаа тохиолдолд тодруулж, судлаад хяналт шалгалт хийгээд явна.

-Унаач хүүхдийн эрх зөрчигдөж байгаа тухай хэл ам их гардаг. энэ тал дээр Хүний эрхийн үндэсний комисс ямар хяналт тавьж ажиллаж байна?

-2018 оны Засгийн газрын тогтоолоор өвлийн улиралд хурдан морины уралдаан зохион байгуулахгүй, хаврын тэргүүн сарын шинийн 1-ний өдрөөс хойш хурдан морины уралдаан зохион байгуулсан тохиолдолд 12-оос дээш насны хүүхдээр хурдан морь унуулна гэсэн тогтоол гарсан. Энэ нь хүүхдийг дотор нь насаар нь ялгаварлан гадуурхаж байгаа юм. Хүүхдийн эрхийн тухай хуульд “18 хүртэлх хүнийг хүүхэд гэнэ” гэж заасан байдаг. Хүйтний улиралд хүүхдээр хурдан морь унуулж болохгүй гэсэн заалтыг мөрдөх ёстой. Арваннэгдүгээр сарын 1-нээс тавдугаар сарын 1 хүртэлх буюу газар хөлдүү үед хурдан мориноос хүүхэд унах, бэртэл авах, цаашлаад амь насаа алдах, хөгжлийн бэрхшээлтэй болох эрүүл мэндээрээ хохирох сөрөг үр дагавар их байдаг учраас Хүний эрхийн үндэсний комиссын зүгээс өвөл хаврын хүйтний улиралд хүүхдээр хурдан морь унуулахгүй гэсэн байр суурьтай байгаа. Үүний дагуу Засгийн газар болон 21 аймгийн засаг дарга нарт өвөл хаврын улиралд хурдан морины уралдаан зохион байгуулахгүй байх зөвлөмж хүргүүлсэн. Зөвлөмжтэй холбогдуулж эцэг эхчүүдэд “Хүүхдээрээ хүйтний улиралд битгий хурдан морь унуул” гэсэн зөвлөмж гаргасан.

-Хаврын бүсийн томоохон уралдааныг хориглох нь уяачдын эрх ашгийг зөрчиж байгаа тухай ярих хүмүүс олон байдаг?

-Уяачдын эрх ашгийг зөрчсөн асуудал байхгүй. Хамгийн гол нь хүүхдийн эрхийн асуудал. Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц, Хүүхэд хамгааллын тухай хуульд “Хүүхэд эрүүл аюулгүй орчинд амьдарч, сурч боловсрох эрхтэй” гэж заасан байдаг. Иймээс Хүний эрхийн Үндэсний комисс хүүхдийн эрхийг хамгаалах, учирч болзошгүй аюулаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хүйтний улиралд хүүхдээр хурдан морь унуулахыг эсэргүүцэж байгаа.

-2019 он гарсаар унаач хүүхэд хурдан мориноос унаж бэртэж гэмтсэн гомдол Хүний эрхийн комисст ирсэн үү?

-Энэ оны нэгдүгээр сард Сүхбаатар аймагт хурдан морь хөлслөх үеэр хүүхэд мориноос унаж амиа алдсан. Үүнтэй холбоотой асуудлыг тус аймгийн цагдаагийн газар шалгаж байгаа. Мөн Хөвсгөл аймагт морины ажил хийх үеэр хүүхэд хүнд гэмтэж эмнэлэгт хүргэгдсэн асуудал гарсан. Хөдөө орон нутагт нууцаар уралдаан зохион байгуулж байна гэх мэдээлэл ирж байгаа.

-Сар шинийн өмнө Ерөнхий сайд У.хүрэлсүх, Уих-ын гишүүн ж.ганбаатар нар “UB palace”-д өндөр настнуудыг цуглуулж бэлэг тараах үеэр 83 настай иргэн олны хөлд дарагдаж амиа алдсан. өндөр настнуудаар шоу хийж нэр хүндээ өсгөх гэсэн оролдлого мөн үү?

-УиХ-ын гишүүд тойргийнхоо иргэд сонгогчдыг хүлээн авч уулздаг, ахмадууддаа хүндэтгэл үзүүлдэг үйл ажиллагаануудын нэг л дээ. Өндөр настан амиа алдсан тохиолдолд би тайлбар өгөх боломжгүй. Тухайн хэргийг хууль хяналтын байгууллага шалгаад гэм буруутай эсэхийг тогтооно. Уулзалт, зөвлөгөөн зохион байгуулсан энэ үеэр иргэн амиа алдсанд бусдын гэм буруутай эсэхийг шүүх шийднэ.

-Сүүлийн хоёр долоо хоногийн хугацаанд 240 гаруй иргэд нийтийн сүлжээ үйлчилгээний байгууллага “KFC”-ийн хоолонд хордсон гэх мэдээлэл нийгмийг цочроогоод байна. хордсон иргэд хаана, ямар байгууллагад хандаж хохирлоо барагдуулах вэ?

-Энэ төрлийн гомдлыг Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газарт гаргах эрхтэй. Тухайн хүн зоогийн газар, ресторанд ороод чанаргүй хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэсэн, эрүүл мэндэд нь сөргөөр нөлөөлсөн тохиолдолд МХЕГ-т өргөдөл гаргана. МХЕГ-аас тухайн байгууллага чанарын шаардлага хангасан нөхцөлд үйл ажиллагаа явуулж буй эсэх, хоол хүнсний бүтээгдэхүүн чанарын шаардлага хангаж байгаа эсэхийг шалгана.

-Тухайн байгууллага зөрчил гаргасан нь тогтоогдсон тохиолдолд иргэдийн хохирлыг 100 хувь барагдуулах үүрэгтэй юу?

-Хууль хяналтын байгууллагын шалгалтаар тухайн байгууллага эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй нөхцөлд үйл ажиллагаа явуулсан, эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй бүтээгдэхүүнээр үйлчилсэн, тухайн байгууллагын хууль бус үйл ажиллагааны улмаас хүн хордож хохирсон тохиолдолд хохирлыг тухайн байгууллагаас нэхэмжлэх боломжтой.

“Танайд өнжье” булан энэ удаа Онцгой байдлын ерөнхий газрын харьяа хурандаа генерал С.Равдангийн нэрэмжит, цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонт Үндэсний аврах бригадын ахлагч, тэргүүн ахлагч аврагчдаас төрсөн анхны гавьяат Ж.Баяртогтохын гэр бүлийг онцолж байна.

Эднийх Хархорингийн уулзвараар хойшоо эргээд явахад холгүй харагдах “Хилчин” хотхонд амьдардаг ажээ.

Биднийг очиход гэрийн эзэн онцгойгийн бор ногоон дүрэмт хувцастайгаа тоссон юм. Хашаандаа хоёр давхар цэвэрхэн байшин бариад төвхнөчихжээ. Хажууханд нь байрлах авсаархан цагаан байшинг зааж энэ манай аавынх гэв. Ж.Баяртогтохынх өнөр айл ажээ. Босгоор алхахад сургууль, цэцэрлэгт ороод ирсэн юм шиг л мэдрэмж төрөх. Байшингийн зүүн хананд байрлах тавиуртаа дүүрэн ном өрчихөж.

Дээхнэ талд нь сийлбэртэй гоёмсог морин хуураа залчихжээ. Гэрийн эзэн тус хуурыг өөрөө урласан талаар сонирхуулсан юм. Мөн амьдарч буй сууцаа ч өөрөө барьжээ.

ОНЦГОЙД ОРСОН ТҮҮХ

Тэрбээр Увс аймгийн Тэс суманд төрж, өсчээ. “Миний нутаг өвөлдөө 40 градус хүртэл хүйтэрнэ, зундаа тэр хэмжээнд хүрч хална. Эрс тэс уур амьсгалтай. Тэсд өссөн хүн тэвчээр суудаг, Тэс нутгаас олон хүчтэй эрс гардаг учир нь ийм.

Аврагч болсон минь ч өссөн газрын байгалийн онцлогтой салшгүй холбоотой” гэж унасан газар угаасан усныхаа талаар Ж.Баяртогтох ярилаа.Түүний аав Б.Жамсран Хилийн цэрэгт 26 жил ажиллажээ. Хил зөрчигчидтэй тулалдаж байсан удаа олон гэнэ. Биедээ гурван сумны шарх авсан ч нөхдийн хамт хил зөрчигчдийг баривчилж ирж байсан удаа Б.Жамсран гуайд бий. Энэ баатарлаг гавьяаг нь төр засаг үнэлж сар шинийн босгон дээр “Алтан гадас” одонгоор шагнажээ.

Ж.Баяртогтох 2005 онд нийслэлийн аврах тусгай ангиас ажлын гараагаа эхэлж байсан гэнэ. “Тангаргаа өргөчихөөд сууж байх мэдрэмжийг юутай ч зүйрлэшгүй. Наадмын үеэр л санагддаг юм. Ажилдаа ороод хэдхэн цаг болоод л анхны дуудлагаа хүлээн авч Туул голд осолдсон хүнийг аврахаар явж билээ. Айх, догдлох зэрэгцээд л. Даалгавраа гүйцэтгэчихээд багийн нөхдөөрөө бахархаад зогсож байсан нь саяхан л санагдаж байна. Тэрнээс хойш гол төлөв усанд осолдсон дуудлагад явах болсон. Увс, Хяргас нуур, Тэсийн голдоо хужиртталаа сэлж өссөн надад энэ даалгавар илүү ойр байсан” гэж Ж.Баяртогтох хэлсэн юм. Тэрбээр Монголд томоохонд тооцогдох Хөвсгөл далай, Увс нуур, Онон, Туул, Сэлэнгэ зэрэг мөрнүүдэд аврах ажиллагаа явуулж байжээ. “Усанд шумбаад явж байхад хажуугаар загас жараахай эргэлдээд сонирхолтой шүү дээ. Хүн хийж буй ажил мэргэжлээсээ сэтгэл ханамж авч ажиллана гэдэг хамгийн сайхан. Мөсөн доор мэргэжил нэгтнүүдтэйгээ шинэ жилийн баяр тэмдэглэж баярын оргилуун дарс задалж байсан удаа надад бий” гэж ажлынхаа онцлогоос хуваалцсан юм.

2011 онд Хөвсгөл далайд шатахуун тээвэрлэж явсан “Урал” маркийн машин цөмөрсөн. 54 метрийн гүнд унасан хүнд даацын машиныг хурдан хугацаанд гаргаагүй бол шатахуун далайд асгарах аюул нүүрлээд байжээ. Иймд Нийслэлийн аврах тусгай ангийн албан хаагчид очиж осолдсон машиныг уснаас гаргах ажиллагаа явуулсан байна. Энэ тухай Ж.Баяртогтох ярихдаа “Өвөл хоёрдугаар сард тус осол болсон л доо. Цөмөрсөн “Урал”ыг татаж гаргахын тулд 54 метр гүн рүү шумбаж осолдсон машинд тросс холбох даалгавар авч аврагч Б.Дэлгэрсайхан бид хоёр гүйцэтгэсэн. Тухайн үед 2530 метрийн гүнд даалгавар гүйцэтгэхэд зориулагдсан багаж зүүгээд л 54 метр рүү шумбасан. Холболтоо хийж байхад зуны зуултуурын ажиллагаа зогсож амьсгал авч чадахаа больчихож билээ. Холболтоо хурдхан хийгээд л амь тэмцээд дээшээ зүтгэсэн. Цооногоороо гарч ирээд л ухаан алдчихсан гэдэг юм. Сая нэг сэрээд ханиалгахад амнаас цус гарч байсан даа. Хуурай газар дээр хүн нэг дүүрэн амьсгалахад таван литр агаар сорно. 50 метрийн гүн рүү орчихоор литр хүрэхгүй агаар сорно” гэв.

Ж.Баяртогтох дан ганц Монголдоо ч биш, олон улсын аврах ажиллагаанд хэд хэдэн удаа оролцож байсан гэнэ. 2011 оны гуравдугаар сард Японд цунами болоход очиж аврах үйл ажиллагаа явуулжээ. “Цунами гэдэг аюултай юм билээ. Далайн давалгаанд олон мянган хүн сураггүй алга болсон. Барилга байгууламж, машин техникүүд сүйрээд овоорчихсон. Манайхаас 12 хүний бүрэлдэхүүнтэй баг ослын газарт ажилласан. Бусад орны аврагчид цогцос илрүүлэхэд араас нь техник орж ирээд авдаг. Бид нар ч энд ажиллаж сурснаараа гараараа өргөөд л даалгавраа гүйцэтгээд явчихсан. Сүүлд Японы Засгийн газраас “Монголын аврагч нар санаачилгатай сайн ажилласан гэсэн тодорхойлолт ирж байсан. Үүний дагуу шударга журам медалиар шагнуулж байлаа” гэж дурсав.

Тэрбээр 2017 оны аравдугаар сард Отгонтэнгэр хайрханд уулчид осолдоход эрэн хайх ажиллагаанд мөн л гар бие оролцжээ. Энэ талаараа “Уулынхаа баруун тал хадан цохиотой хэсгээр цасан нуранги үүсч уулчид осолдсон байсан. Ийм нурангинаас цогцос хайна гэдэг амаргүй. Нэлээд хайж л зарим нэгийнх нь гар хөл ил гарсан байсныг олсон. Нэгийг нь л илрүүлэхэд дараа дараагийн хүмүүсийн цогцос нь нэг дор байсан даа. Гурван метр орчим цас ухаж зарим хүмүүсийг гаргаж авсан” гэлээ.

ӨНӨР БҮЛИЙН ТЭРГҮҮН Ж.БАЯРТОГТОХ

Баяртогтохын гэргий Т.Долгорсүрэн нийслэлийн 55 дугаар цэцэрлэгт багшаар ажилладаг гэнэ. 2005 онд нэг гэрт орсон тэд өдгөө гурван хүүхэдтэй өнөр бүл болжээ. “Аврагчид гэдэг шаардлагатай үед эх орныхоо төлөө амиа өгөх тангараг өргөсөн улс. Ханийгаа аврах ажиллагаанд явахад нь цай сүүний дээжээ өргөж, сайныг ерөөгөөд залбираад л үлдэнэ. Ард олны аюулгүй байдлын төлөө өргөсөн тангарагтаа үнэнч зүтгэж буй ханиараа бахархах сэтгэлд төрнө шүү дээ. Төр засаг ч ажил хөдөлмөрийг нь үнэллээ. Ажил дээрээ аврах ажиллагааны бэлтгэл явуулж байхад нь л Ерөнхийлөгчийн тамгын газраас утасдаж Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан болсон мэдээг дуулгасан гэсэн. Манайхан ч сонсчихоод хөл газар хүрэхгүй л хөөрцгөөсөн” хэмээн гэргий нь ярилаа.

Эдний том охин долдугаар ангид сурдаг гэнэ. Хичээлийн бус цагаар номноос салдаггүй энэ охин онцгойгийн алба хаагчдын урлагийн наадам болоход очиж аавынхаа хамт олонд багшилдаг гэнэ лээ. “Шавь” нар ч урлагийн наадамдаа түрүүлсэн талаар аав нь онцлов. Дунд охин нь тавдугаар ангид суралцдаг ажээ. Харин аврагчийн гэрийн “атмаан” нь Мөнхболд гэж хоёр настай хүү. Цэцэрлэгт алба хашдаг тэрбээр аавынхаа өврөөс салах дургүй юм билээ.

Ж.Баяртогтох “Гэр бүлдээ тэр бүр цаг зарцуулаад байж чадахгүй юм. Гэрээ орхиод бүтэн сараар ч аврах ажиллагаанд явах тохиолдол бий. Тэр цагт гэр бүлийн хүн минь ард бат зогсдог. Өдий зэрэгтэй явахад ханийн минь түшиг их” хэмээн ярив.

Тэрбээр гавьяатын тэмдгээ сервантныхаа зүүн дээд буланд залжээ. Доохно талд улаан хавтастай сайшаалын үнэмлэхүүдийг ярайтал өрчихөж. Сонирхож үзвэл бүгд л төрийн тэргүүний гарын үсэгтэй үнэ цэнэтэй, нэр хүнтэй шагналууд аж.

2008 онд тухайн үеийн шинэхэн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж олон хүний амь насыг үерийн аюулаас аварсан гавьяаг нь үнэлж “Цэргийн хүндэт медалиар” шагнасан нь ажиллах урам зоригийг илүү хурцалж өгсөн байна. Хүнийг хийж бүтээж буй насанд нь байгуулсан гавьяаг нь үнэлж урамшуулахад цааш бүтээх урам зоригийг нь хурцалж өгдөг хэмээн нэгэн алдартан хэлсэн байдаг. Энэ жишгээр л хийж бүтээсэн ажилдаа урамшиж өнөөдрийн зэрэгт хүрсэн байна. Эдний гэрийг чимэх өөр нэг зүйл нь хананд өлгөөстэй гоёмсог медалиуд. Хүүхдийн урлан бүтээх төвөөс авсан медалиас авахуулаад Энхийн төлөө, Шударга журам, Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одон хүртэл өлгөөстэй харагдсан. Тэрбээр хананд авиралтын спортоор хичээллэж чамгүй амжилт үзүүлжээ. Улсын аварга шалгаргуулах тэмцээнээс алт, хүрэл медаль зүүж байсан байна. Баяртогтох хөгжимд сонирхолтой нэгэн ажээ. Тэр дундаа гитар хөгжмөөр ямар ч аяыг тоглочихдог гэнэ. Цэнхэр гитар ханандаа өлгөчихөж. Түүний өөр нэг сонирхол нь монгол бөх гэнэ. Тангарагийн баярын барилдаанд зодоглож их шөвөгт шалгарч байсан зургаа угаалгаад хадчихсан нь сонирхол татсан юм. Моринд хорхойгүй монгол хүн гэж хаа байхав. Хажууханд нь морины хусуур, ташуурыг цэвэрхэн сийлээд өлгөчихсөн нь ч нүдэнд содон туслаа.

АЙДАСТАЙ ГҮЙЦЭТГЭСЭН АВРАХ АЖИЛЛАГАА

Ж.Баяртогтох онцгойн бор ногоон дүрэмт хувцас өмсөөд 15 жилийг үджээ. Энэ хугацаанд олон ч аврах ажиллагаанд оролцож, ард иргэдийнхээ амгалангийн төлөө байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийг ч давах даалгавар авч гүйцэтгэж байсан гэнэ.

“Авсан даалгавар бүр амар биш. 2009 онд юм даа. ГовьАлтайн Тайширын цахилгаан станцад осолдсон иргэнийг аврахаар шумбалт хийхдээ айдастай байсан шүү. Тас харанхуй 44 метрийн гүн рүү ганцаараа л орсон доо. Осолд орсон иргэнийг станцын шүүрэн дээрээс аваад эргэхэд сэнс нь наалдчихсан. Ядахад цоорхой хувцсаар ус ороод даараад хүндрэлтэй байж билээ. Сүүлд бодоход айдас төрдөг юм” гэв. Сэлэнгэд сураггүй болсон ээж, хүүг хайх ажиллагаанд тэрбээр мөн л үүрэг гүйцэтгэжээ.

“Намар оройхон гүйцэтгэсэн ажиллагаа. Сэлэнгэ мөрөн захаасаа хөлдөөд эхэлчихсэн үе. Аврагчид эрэн хайх ажиллагааг Оросын хил гартал хайж байлаа. Хүйтэнд завиар явна гэдэг амар биш. Мөс мөргөвөл завь хөмөрчих гээд л эрсдэлтэй. Аврагчид ийм л орчинд эрэн хайх ажиллагааг явуулдаг. Өнөө цагт аврагчдын хүнд ажиллагааг ойлгож хөдөлмөрийг нь зах зухаас нь үнэлж байгаа нь сайн хэрэг” гэж дурдсан.

Тэрбээр гавьяатын цайллагаа энэ сарын 22,23–ны өдрүүдэд хийхээр төлөвлөсөн гэнэ. Эхний өдөр ажлынхан, дараагийн өдөр нь нь ах дүү нарынхаа хүрээнд хийх юм байна. Энгийн хэрнээ байгуулсан гавьяа нь эгэлгүй гавьяат залуугийнд зочлоход ийм байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН