Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуунтай ярилцлаа.

-Захиргааны ерөнхий хуульд хүмүүс анхаарал хандуулж байна. Захиргааны ерөнхий хуульд заавал нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа юм уу. Хэрэв уг хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулбал Засгийн газар хэмжээлшгүй эрхтэй болчих юм биш үү?

-Энэ асуудал хоёр талтай. Захиргааны хэргийн шүүхийг байхгүй болгох алхам хийгдэх гээд байна. Нэг талдаа Захиргааны хэргийн шүүх байснаар захиргааны чиглэлээр мэргэшсэн шүүгчид ажиллана гэсэн сайн тал байгаа. Гэсэн ч нөгөө талдаа Захиргааны хэргийн шүүх маань захиалгын шүүх болчихоод байгаа юм. Тухайлбал, аймагт гуравхан шүүгч байдаг. Тэд эрх мэдэлтэй аймаг, орон нутгийн удирдлагуудтай ямар нэгэн байдлаар холбоотой болчихсон байдаг л даа. Улсын хэмжээнд ч гэсэн ийм зүйл бий. Иргэний журмаараа явбал ямар шүүгч даргын асуудлыг хэлэлцэхэд орох нь тодорхой бус байж байгаад асуудал шийднэ. Хамгийн гол нь аль ч шүүх хараат бус байх ёстой. Гол зарчим энэ.

-Ганц хоёр шүүгчийн асуудлаас болж Захиргааны ерөнхий хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, Засгийн газрын ямар ч алдаатай шийдвэрийг хэн ч хэлэлцэхгүй байх энэ зарчим руу орох нь буруу юм биш үү. Цаашлаад Захиргааны шүүхгүй болох хэмжээнд хүрэх нь тэгээд зөв үү. Захиргааны хэргийн шүүхээр хууль бусаар ажлаас халагдсан иргэд, газар, лицензийн маргаан, аймаг, сум, дүүрэг, Засгийн газрын алдаатай шийдвэрийг залруулах боломж юм биш үү?

-Захиргааны хэргийн шүүх татан буугдлаа гэхэд ажлаас халагдсан иргэд, дарга нартай холбоотой маргааныг огт хэлэлцэхгүй гэсэн үг биш. Хөдөлмөрийн хуулийн хүрээнд Иргэний хэргийн шүүхээр явчих бүрэн боломжтой. Гэхдээ Захиргааны хэргийн шүүхийг татан буулгахгүй байлгүй дээ.

Та ганц хоёр шүүгч гэж хэллээ. Тэр ганц хоёр шүүгчээ тодорхой болгох ёстой. Үнэхээр хэн нэгний эрх ашгийн төлөө шийдвэр гаргадаг шүүгч байгаа бол зайлах хэрэгтэй. Дарга нар, албан тушаалтнуудын нөлөөнд ордог тийм шүүгч байгаад яах юм.

-Таны ярьж байгааг сонсоход энэ хуулийн төслийг дэмжих ч юм шиг, дэмжихгүй ч юм шиг ойлгогдоод байна. Захиргааны ерөнхий хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг дэмжих үү?

-Дэмжих, үгүйг чуулганы хуралдаанаар хэлэлцээд, санал хураахад харахгүй юу.

-Хаврын чуулган баасан гаригт өндөрлөнө. Хэлэлцэх хууль маш их байна. Хууль бөөндөнө гэдэг нь болох юм биш биз. гишүүд хуулийн төсөлтэйгөө танилцаж амжиж байгаа юм уу?

-Ямар ч байсан хуулийн төслүүдтэйгээ танилцаж байна. Нэг дор олон хууль ингэж орж ирж байгаа нь тийм ч зохистой зүйл биш.

-УИХ-ын гишүүн Л.Оюун-Эрдэнэ 60 тэрбумын асуудалтай холбоотойгоор УИХ-ын дарга М.Энхболдыг огцрохыг шаардаж байна. Огцрох хүртэл нь чуулганы хуралдаанд суухгүй гээд байгаа. Түүний хувьд Нийтийн сонсгол хийж энэ асуудлыг ярилцах ёстой гээд гарын үсэг цуглуулж яваа юм билээ. Таны байр суурь ямар байгаа бол?

-Би нийтийн сонсгол явуулахыг дэмжиж гарын үсэг зурсан. Нийтийн сонсгол хийхэд юунаас нь айгаад байгаа юм. 60 тэрбумд нэр холбогдсон хүмүүс болон хууль хяналтын байгууллагынхантайгаа хамт сууж байгаад ил тод, нээлттэй ярилцъя л даа. Иргэдээс, Их хурлын гишүүдээс нуугаад байх зүйл байхгүй.

-Нийтийн сонсгол хийхээр хэдэн гишүүн гарын үсэг зурсан бэ. 17 гишүүн гэж яригдаад байсан нэмэгдсэн үү?

-60 тэрбумаар нээлттэй сонсгол явуулахаар гарын үсэг зурсан гишүүдийн тоо 19 хүрсэн байх.

-Нийтийн сонсголоо хаврын чуулганаар хийж амжихгүй байх тийм үү. Ирэх намрын чуулганаар хийх юм уу?

-Нийтийн сонсгол хийх товыг УИХ-ын дарга М.Энхболд гаргана. Өөртэй нь холбоотой асуудлыг хэлэлцэх гэж байгаа. Гэсэн ч товыг Их хурлын дарга өөрөө гаргана л даа.

-Таван толгой төслийн эдийн засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх хүрээнд 30 хувийг нь дотоодын болон олон улсын хөрөнгийн биржид арилжаална гэж байна. Тиймээс Таван толгойн асуудал УИХ-аар хэлэлцэгдэж байгаа. Та Таван толгой төслийг дэмжиж байгаа юу?

-Таван толгой дээр IPO гаргаж болно. Гэхдээ олон улсны хөрөнгийн бирж дээр IPO гаргахдаа аль болох нэгж хувьцааныхаа үнийг үнэд хүргэх ёстой. Үүний тулд ажиллах, сурталчлах шаардлагатай. Бэлтгэл ажлаа базаасны дараа бүх зүйл эхлэх хэрэгтэй юм. Тэгэхгүйгээр юугаа ч бэлдээгүй байж хувьцаа гаргаад үнэ өснө гэж байхгүй.

Таван толгой, Оюу толгойг бид олон жил ярьсан. Ярьж, ярьж байгаад хамгийн муу хувилбарыг сонгосны хамгийн том жишээ бол Оюу толгой. Өнөөдөр Монгол Улсад ямар ч ашиггүйгээр л ажиллаж байна. Таван толгой дээр алдах эрх байхгүй. Тал бүрээс нь сайтар ярилц. Зарим гишүүний хэлж байгаа үг хардлага биш. Санамж өгч, сайн ажиллах хэрэгтэй. Таван толгойг хөдөлгөнө, эхлүүлнэ гэж ярьж болохгүй. Таван толгойг бид ашиглаж байгаа. Татварын ашиг нь 700 тэрбум бараг хүрч байна. Татвар төлөлтөөрөө Монгол Улсад хоёрдугаарт ордог аж ахуйн нэгж шүү дээ. 1.5-6 тэрбум ам.доллар гэж үнэлсэн нь бага байна. Яг энэ байдлаараа цааш явна гэвэл хувьцаа гаргах хэрэг байгаа ч юм уу. Хувь гишүүний зүгээс 30 хувьд нь 10 тэрбум ам.доллар асуудалгүй орж ирэх ёстой гэж боддог. Бид өөрсдийнхөө баялгийг үнэд оруулах ёстой. Ялангуяа Таван толгойн орд шиг ийм том орд дэлхийд тун ховор шүү.

-Хаврын чуулганаар баталж амжих юм уу. Бүлэг дээрээ тохиролцсон уу?

-Бүлэг дээр Таван толгой бүлэг ордын асуудлыг хэлэлцье гэдэг л шийдвэр гарсан. Түүнээс биш эцсийн байдлаар Таван толгойг шийдсэн юм байхгүй.

УИХ-ын гишүүн, Хүний эрхийн дэд хорооны дарга Н.Оюундарьтай ярилцлаа.

-Хууль зүйн байнгын хороо хуралдаж Хүний эрхийн дэд хорооны даргаар таныг томилсон. Өнөөдрийн нөхцөлд хүний эрхийн асуудал маш хурц хөндөгдөж байна. Та хүний эрх тал дээр ямар бодлого барьж ажиллах вэ. Хүний эрхийн дэд хороо ямар зарчмаар ажиллах вэ?

-Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар Хүний эрхийн дэд хорооны даргаар томилогдлоо. Дэд хороод нь харьяалагдах Байнгын хорооны эрхлэх асуудлын тодорхой хэсгийг дагнан хариуцаж бодлогын баримт бичиг, асуудал боловсруулах буюу санал, дүгнэлт гаргадаг. Гаргасан дүгнэлтээ харьяалагдах Байнгын хороонд, шаардлагатай бол Байнгын хороогоор уламжлан УИХ-д өргөн мэдүүлэх, түүнчлэн хариуцсан асуудлын хүрээнд хянан шалгах чиг үүргийг хэрэгжүүлэх эрхтэй. Хүний эрхийн дэд хороо нь хүний эрх, эрх чөлөөний баталгаа, өршөөл, цагаачлал, иргэний харьяаллын асуудлыг эрхэлдэг. Өнөөдөр манай нийгэмд хүний эрхийн зөрчил бүхий л шатанд бий болчихсон. Хөдөлмөрлөх, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхээс үүдэлтэй зөрчлүүд их байна. Хүний эрхийн тал дээр би ямар бодлого барьж ажиллах вэ гэхээсээ илүү УИХ, төр засгийн зүгээс ямар бодлого чиглэл барин ажиллаж байна. Батлагдан гарч байгаа хууль тогтоомжийн хэрэгжилт ямар байна гэдэгт илүү анхаарлаа хандуулна. Хүний эрхийн хэрэгжилтийг хангуулах тал дээр онцгой анхаарал хандуулан ажиллах болно. Хүний эрх ихээр зөрчигдөж байгаа газар дээр нь очиж танилцах, иргэдтэй уулзах, сонсгол хийх зэрэг бүхий л хэлбэрээр ажиллана. Энэ парламентад сонгогдсоноос хойш Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийн ажлын хэсэг, Хүүхэд хамгааллын тухай, Хүүхдийн эрхийн тухай, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийн хэрэгжилтийг хянах ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллалаа. Одоо Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай, Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын эргэлтэд хяналт тавих тухай хуулийн хэрэгжилттэй танилцах, холбогдох санал дүгнэлт гаргах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг ахлан ажиллаж байна.

Энэ бүхэн дээр эмэгтэйчүүд, хүүхдийн эрх хамгийн ихээр зөрчигддөг, эмзэг асуудлууд.

-Хүний эрх зөрчигдөж буй асуудал нийгэмд ингэж хүчтэй яригдаж, хүний эрх зөрчигдсөн талаар мэдээлэл их гарах болсон нь хууль тогтоох байгууллагын алдаанаас болж байна уу. Эсвэл хувь хүний хариуцлагаас шалтгаалж байгаа юм уу?

Монгол Улс НҮБын хүний эрхийн конвеницид нэгдэн орж гэрээгээр баталгаажуулсан хүний эрхийг иргэддээ эдлүүлэх үүрэг хүлээсэн. Гэхдээ төр энэ үүргээ төдийлөн хангалттай биелүүлж чадахгүй байгааг хүний эрхийг хамгаалагчид, байгууллагууд шүүмжилж байгаа. Түүгээр ч үл барам төрийн албанд хүний эрх хамгийн их зөрчигддөг гэдэг ч судалгаа байдаг. Хууль тогтоох байгууллагын гэхээсээ илүү хувь хүний, ажил хариуцаж байгаа албан тушаалтны хариуцлагагүй үйлдэл, үйл ажиллагаанаас болж байна гэж үзэхээр байгаа юм.

Иргэнээсээ илүү эрхтэй төр гэж байх ёсгүй. Төрийн эрх данхайх тусам иргэдийн эрх зөрчигддөг. Хүний эрх бол дан Монгол Улсын асуудал биш. Олон улсад хүний эрхийг тэргүүлэх асуудлаар эрэмбэлж буй энэ үед төр хайхрамжгүй хандаж болохгүй гэдийг хэлмээр байна.

-Хүний эрхийн дэд хороонд иргэдийн гомдол маш их ирдэг. Гэсэн ч асуудлыг шийдэхгүй удаадаг, шийдвэр гаргадаггүй гэдэг шүүмжлэл бий. Иргэдийн зүгээс ямар гомдол түлхүү ирдэг бол?

-Хүний эрхийн дэд хороо гэлтгүй УИХ, Байнгын хороод, гишүүдийн нэр дээр иргэдээс өргөдөл, хүсэлт их ирдэг. Үүний дийлэнх нь хүний эрхийн зөрчил, зөрчигдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэхтэй холбоотой хүсэлтүүд байдаг. Байнгын болон дэд хороо маань өөрөө энэ өргөдөл, гомдлыг хүлээн авч шийдвэр гаргадаггүй. Хариуцсан байгууллага, албан тушаалтанд нь хуулийн хэрэгжилтийг хангах талаар чиглэл өгдөг л дөө. Үүнийг ойлгоогүйгээ зарим иргэд асуудлыг шийдвэрлэж өгсөнгүй гэх гомдол гаргах тохиолдол мэр сэр бий. Иргэдээс удаа дараа ирүүлж байгаа гомдол, хүсэлтэд дурдсан асуудлыг зохицуулж байгаа хууль тогтоомж нь тухайн харилцааг бүрэн зохицуулж чадахгүй, хийдэлтэй байх тохиолдолд УИХ, гишүүдээс хууль санаачилах, Засгийн газарт чиглэл өгч цогц байдлаар асуудлыг шийдвэрлүүлэх зэргээр ажиллдаг.

Хууль зүйн байнгын хороо, Хүний эрхийн дэд хороонд иргэдээс ирүүлж байгаа гомдлын дийлэнх хувийг мөрдөн шалгах ажиллагаа удааширч байгаа, прокурор, шүүхийн хууль бус шийдвэрийн талаар байдаг. 2017 онд гэхэд иргэдээс 42 өргөдөл ирсэн бол 2018 оны эхний хагас жилийн байдлаар 32 өргөдөл ирсэн байна.

-Монгол улс хүний эрхийг хамгаалах талдаа хойрго гэдэг. Ялангуяа сүүлд гэхэд хүүхдийн паркийн тоглоом унаж хүүхэд гэмтсэн. Хөлбөмбөгийн талбайд тоглож байсан хүүхэд хаалганы төмөрт цохиулж амиа алдлаа. Хамгийн сүүлд эмийн сангийн хаалга тогтой байсныг мэдэлгүй 10 настай хүүхэд хаалга татаж тогонд цохиулж амиа алдлаа. Энэ мэтчилэн харамсалтай зүйлс их байна. төр хэрхэн анхаарах ёстой вэ?

-Өдөр тутам шахуу ийм харамсалтай, эмгэнэлтэй мэдээ дуулдаж байгаад сэтгэл маш их эмзэглэж байна. Ялангуяа томчууд бидний хариуцлагагүй, хайрхамжгүй үйл ажиллагаанаас болж хүүхдүүд эндэж, хохирч байгаа нь үнэхээр харамсалтай. Ийм байхад хүний эрхийг хангах чиглэлээр хангалттай ажиллаж чадаж байна гэж үзэх ямар боломж байхгүй. Гэхдээ Монгол Улс Үндсэн хуулиндаа заагдаж баталгаажсан хүний эрхийг эдлүүлэх, Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ, конвенцид заагдсан хүний суурь эрхүүдийн баталгааг хангуулахын төлөө дотоодын хууль тогтоомжоо боловсронгуй болгох тэдгээрийг дагаж мөрдүүлэх чиглэлээр олон ажлуудыг хийж хэрэгжүүлж байна. Энэ чиглэлээр нэгдэн орсон гэрээ, конвенцийн заалтыг хэрэгжүүлэх чиглэлээр хийж гйүцэтгэсэн ажлаа Олон улсын байгууллагад тайлагнаж тэднээс ирүүлсэн санал, зөвлөмжийг хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллаж байгаа. Иймээс шат шатандаа хуулиа дээдлэн мөрдөж хэрэгжүүлэх, хариуцлагаа дээшлүүлэх, сонор сэрэмжтэй байх шаардлагатай.

-Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар Захиргааны ерөнхий хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар болж байнгын хороо хэлэлцэх эсэхийг нь дэмжлээ. Захиргааны ерөнхий хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт нь иргэдийн эрхийг маш ноцтойгоор зөрчиж байна гэдгийг хуульчид хэлж байгаа. уг хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа юм уу?

-Байнгын хорооны хуралдаанаар хуулийн төслийг хэлэлцэх эсэхийг шийдвэрлэсэн. Гэхдээ гишүүдийн олонх өргөн барьсан энэ хэвээр нь биш хэлэлцүүлгийн шатанд зарим өөрчлөлтүүдийг хийх шаардлагатай гэж үзсэн.

-Уг хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орвол Засгийн газар хэмжээгүй эрх эдэлж, хувь хүн байтугай төрийн буруутай шийдвэрийг эргэж харах боломжгүй болж байгаа гэдэг. Энэ зөв юм уу?

-Засгийн газар ч бай, Их хурал ч бай Үндсэн хууль, бусад хуулийн хүрээнд бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх ёстой. Аль нэг институци давуу эрх эдлэх, хуулиас гадуур үйл ажиллагаа явуулах ёсгүй.

-Хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орсноор иргэд захиргааны асуудлыг шийдүүлэх боломжгүй болж байна. Ялангуяа ажлаас хууль бусаар халагдсан, аймаг, сум, дүүрэг, агентлаг, Засгийн газрын алдаатай шийдвэрийг хэн ч эргэж харахгүй болох юм билээ. Энэ бүхэнд хүний эрх зөрчигдөх тул иргэд хэнд хандах нь тодорхойгүй болж мухардалд орно. Яах ёстой юм бэ?

-Иргэд эрхээ эдлэх, зөрчигдсөн эрхээ сэргээлгэх боломж аль ч нөхцөлд байх ёстой. Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар иргэн нь “Төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан нь иргэдийн өргөдөл, гомдлыг хуулийн дагуу шийдвэрлэх үүрэгтэй. Мөн Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгаалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах, бусдын хууль бусаар учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх” эрхтэй. Энэ эрхэд ямар нэгэн хуулиар хязгаарлалт тогтоох ёсгүй. Иймээс Захиргааны ерөнхий хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг хэлэлцүүлгийн шатанд тал бүрээс нь ярьж шийдвэрлэнэ.

-Ц.Нямдорж сайд Захиргааны шүүхийг татан буулгана гэдгээ хэлсэн. Шүүх засаглалыг мухарлах энэ алхам ямар хор хохиролтой вэ. Ц.Нямдорж сайдын хэлж буйгаар Захиргааны хэргийн шүүхийн хоёр шүүгч асуудалтай гэж байсан. Хоёр шүүгчийн асуудлаас болж Захиргааны шүүхийг татан буулгах нь зөв үү?

-Үндсэн хуульд “Шүүхийн үндсэн тогтолцоо Улсын дээд шүүх, аймаг, нийслэлийн шүүх, сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүхээс бүрдэх бөгөөд эрүү, иргэн, захиргааны зэрэг шүүн таслах ажлын төрлөөр шүүхийг дагнан байгуулж болно” гэж заасан байдаг. Дэлхийн олон оронд захиргааны хэрэг маргааныг дагнан шийдвэрлэдэг шүүх үйл ажиллагаа явуулж байна. “Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино” гэдэг. Хэн нэгэн албан тушаалтан, шүүгчийн буруутай үйл ажиллагаанаас болж системээр нь муулдаг, буруутгадаг үзэгдэл газар авсан нь маш хортой байгаа юм. Шүүх болон шүүмжлээд байгаа салбаруудад шударгаар сайн ажиллаж байгаа алба хаагч нар олон байгаа. Тэднийг хамааруулж, хохироож болохгүй.

УИХ-ын гишүүн Б.Жавхлантай ярилцлаа.

-Банкуудыг дахин хөрөнгөжүүлэх тухай хуулийн төслийг өнгөрөгч баасан гаригт Их хурал хаалттай горимд хэлэлцэн баталсан. Уг хуулийн үндсэн зорилго нь юу вэ. Гадуур “511 тэрбум төгрөгийг таван банкинд хувааж өгөх гэж байна” гэсэн шүүмжлэл гарсан шүү дээ?

-Энэ хуулийн концепци нь товчхондоо эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хамгаалах нэг л хамгаалалтын системийг баталгаажуулсан юм. Манай банкны сектор нийт эдийн засгийн бүтцийн гол суурь дэд бүтэц нь л дээ. Санхүүгийн системийн 97 хувь нь банкнаас хамааралтай болчихоод байна гээд байгаа. Тиймээс энэ гол суурь бүтцээ хамгаалалтад авч, улам сайжруулж байгаа хууль. Монгол Улс банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тогтолцоотой. Хадгаламжийн даатгалын тогтолцоо нь бас нэг хамгаалалтын систем. Гэхдээ энэ систем бүрэн бойжих хугацаа нь болоогүй байна. Хадгаламжийн даатгалын санд хуримтлагдсан хөрөнгө нь нийт даатгуулах ёстой хадгаламжийнхаа дөнгөж тав хүрэхгүй хувь дээр байгаа. Энэ нь зохистой хэмжээнд хүрээгүй байна гэсэн үг.

Тиймээс ямар байдлаар хамгаалах гээд байгаа талаар ярья. Банкны систем эдийн засаг тэлэх хэрээр улам тэлж байгаа. Өөрөөр хэлбэл банкны эздийн өөрийн хөрөнгө нь машинаар бол даацаа нэмж байх ёстой. Ачаа нэмэгдээд байдаг хэрнээ даац нь нэмэгдэхгүй байж болохгүй биз дээ. Сүүлийн хэдэн жилд эдийн засагт ажиглагдсан саатлаас улбаатайгаар зарим банкуудын өөрийн хөрөнгө дутагдалд орсон.

-Яахаараа тэгдэг юм. Банкны салбарыг хамгийн ашигтай гэсэн ойлголт байдаг шүү дээ?

-Энэ нь алдагдалдаа идэгдсэн гэсэн үг. Тиймээс энэ цоорхойг хамгийн түрүүнд хуулиараа банкны эзэд өөрийн хөрөнгөөрөө нэмэх ёстой гэсэн зүй ёсны шаардлага тавигдана. Хэрэв банкны эзэд уг шаардлагатай хөрөнгөө нэмж чадахгүй бол тухайн үеийн алдагдлынхаа хэмжээгээр банкны эзэд өөрийн хөрөнгөөрөө алдагдал хүлээнэ гэсэн үг. Нэг үгээр хэлбэл санхүүгийн хариуцлага хүлээлгэнэ гэж ойлгох хэрэгтэй. Тэгсэн ч банкин дээр байгаа эздийн хөрөнгөөс 10 дахин илүү олон нийтийн хадгаламж эрсдэлд орж болохгүй. Машинаар зүйрлэвэл машины мотор эвдэрлээ гээд ачаа нь нураад унаж болохгүй биз дээ. Үүнээс урьдчилан сэргийлж төр эздийн алдагдалд орсон хөрөнгийн хэмжээгээр системийн олон нийтийн хөрөнгийг хамгаалах зорилгоор түр зуурын хамгаалалт хийж хэвийн байдалд нь оруулан авч явна гэсэн үг. Тодорхой хугацааны дараа буцаж гарах, оруулсан хөрөнгөө төвлөрүүлэх ийм л зохицуулалт явж байгаа.

-Төр банкны салбарыг булааж авч байгаа юм биш үү?

-Тийм биш. Төр банкны салбарыг булааж авахгүй. Банкны салбар руу орж хувийн банкуудтай бизнес хийж өрсөлдөх гэж байгаа зүйл огт байхгүй. Банкны системд байгаа олон нийтийн хөрөнгийг хамгаалах гэж төрөөс хэрэгжүүлж буй, богино хугацааны арга хэмжээ гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Дахин хөрөнгөжүүлнэ гэхээр төрөөс банкуудад дутагдалтай байгаа мөнгийг нь өгөөд тодорхой хугацааны дараа банк алдагдлаа нөхөнгүүт эргүүлэн авах юм уу. Алдагдлаа нөхөж чадахгүй бол банкуудын хувийг төр мэдэлдээ авна гээд байгаа?

-Тийм гэсэн үг. Үүний цаана эзэд байгаа, тэдэнтэй л харилцах юм байна гэж ойлгож болохгүй. Эздийн өмч 10 төгрөг байлаа гэхэд иргэдийн өмч 100 төгрөг байдаг. Өөрөөр хэлбэл өөрөөсөө 10 дахин илүү санхүүгийн төвлөрлийг бий болгодог санхүүгийн систем байхгүй юу. Тэр цаана нь байгаа олон нийтийн хөрөнгийг эрсдэлд орохоос урьтаж төрөөс зохицуулалт хийнэ гэсэн үг. Төрийн зүгээс эздийн эрх ашиг нэгд биш. Энэ банкин дээр татсан олон нийтийн хадгаламж, харилцах нэгдүгээрт байна шүү гэдэг хуулийн зохицуулалт юм.

-Банкууд тодорхой хугацаанд алдагдлаа нөхөж чадахгүй бол хэр эрсдэлтэй вэ. Жижиг банкууд дампуурах юм биш биз дээ?

-Банкуудыг дахин хөрөнгөжүүлэх хууль батлагдсанаар харилцагчид эрсдэлгүй болж байгаа юм. Харин банкны эздэд эрсдэлтэй. Тодорхой хэмжээгээр өөрсдөө хөрөнгөө нэмэгдүүлж чадахгүй бол эзэмшлээ тэр хэмжээгээр алдана гэсэн үг. Нэг үгээр хэлбэл эзэд эзэмшилгүй болно. Тэр орон зайд нь төр орж ирнэ. Харин банкны харицлагчдын хувьд улам эрсдэлгүй болж байгаа гэдгийг дахин онцолъё. Банкинд итгэх итгэл улам нэмэгдэнэ.

-Уг хуулийн хэлэлцүүлгийн үеэр эдийн засагт 10 хувийн нөлөөлөлгүй жижиг банкууд байх шаардлагагүй гэдэг зүйл хүртэл яригдаж байсан. Жижиг банкууддаа халгаатай юу?

-Би тэгж сонсоогүй юм байна. Төрөөс хөрөнгө оруулалт хийх гэж байна гэдэг нь цаанаа ямар нэгэн байдлаар татвар төлөгчдийн хөрөнгөөр баталгаажна. Татвар төлөгчдийн мөнгийг төр зөв зохистой зүйлд л зарцуулах ёстой. Өөрөөр хэлбэл Монголын эдийн засаг дахь банкны нийт системд эрсдэл учруулж болзошгүй тийм их хөрөнгө төвлөрүүлсэн банкин дээр түр хугацааны зохицуулалт хийх гэж байгаа бол тэрэнд л зарцуулъя.

Түүнээс биш дампуурсан ч, үйл ажиллагаа явуулж байсан ч системд нөлөө бүхий биш банкуудад хүндрэл учирвал татвар төлөгчдийн мөнгийг зарцуулахгүй шүү гэдэг санаа уг хуульд бий. Монголбанкны тодорхойлж буйгаар нийт системийн таван хувиас дээш зах зээлийн багтаамж, эзлэхүүнтэй банкийг системд нөлөө бүхий гэдэг. Миний санаж байгаагаар системд нөлөө бүхий гэхээр 14 банкаас 5-6 банк нь байдаг.

-Уг хуулийн төслийг Засгийн газраас оруулах тийм чухал шалтгаан байсан юм уу. Банкны эзэд бол таагүй хандах л юм байна. ОУВС-гаас арилжааны банкуудад активын чанарын үнэлгээ хийсэн. Энэ хүрээнд орж ирсэн юм уу?

-ОУВС-гаас банкуудад активын чанарын үнэлгээ хийсэн нь шалтаг гэж бодож байна. Цаана нь том шалтгаан бий. Эдийн засаг хурдацтай тэлж байна шүү дээ. Банкны өөрийн хөрөнгө буюу эздийн өмчийн хуримтлал эдийн засгийн өсөлтийн хурдыг гүйцэхгүй байна. Тиймээс төрөөс хуулиар шаардлага тавьж, банкны эзэд буюу банкны даацыг нэмэх гэж байгаа юм. Энэ том шаардлага нь. Шалтаг, шаардлага нь ОУВС-тай хэрэгжүүлж буй хөтөлбөрийн хүрээнд орчихсон. Банкны системийн аюулгүй байдал, тогтвортой байдлын системийг бид ингэж хийж баталгаажуулна гээд хоёр талаасаа тохиролцсон. Том утгаараа бид үүнийг заавал хийх ёстой. Иргэдийн төрд болон банкны системд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлнэ.

-Хуулийн төслийг нууцын зэрэглэлд хэлэлцээд баталсан. Хууль хэзээнээс хэрэгжиж эхлэх вэ?

-Ердийн горимоороо явна. Ердийн горим гэдэг нь хууль батлагдаад Төрийн мэдээлэл сэтгүүлд хэвлэгдсэний дараа хэрэгжээд явна гэсэн үг.

-Ийм хууль баталлаа гээд банкуудын зүгээс ямар байр суурь илэрхийлж байгаа вэ?

-Ерөнхий утгаар нь үүнийг дэмжих ёстой. Банкууд үүнийг дэмжиж байгаа ч гэж итгэж байна. Банкны эзэд, харилцагчид ч дэмжих учиртай. Банкинд итгэх итгэлийг алдагдуулахгүй, цаашид тогтвортой барьж явах учраас банкны эзэд энэ хуулийг дэмжих үүрэгтэй. Банкны систем эмзэг. Хаа нэг газар доголдол гарвал систем рүүгээ нөлөөлж байдаг. Тэр утгаараа энэ систем бүхэлдээ эрүүл явах ёстой. Ингэж гэмээнэ хөрөнгө оруулагчдын хувьцааны үнэлгээ тогтмол байна, иргэдийн итгэл нэмэгдэнэ. Банкнаас мөнгө гадагшлах үйл явц болохгүй.

Засгийн газраас хуулийн төслийг нууцын зэрэглэлд хамруулаад өргөн барьсан учраас хуулийн концепцийг танилцуулах, зөв ойлгуулах ажил нь хязгаарлагдмал болчихдог юм байна.

-Нууцын зэрэглэлд багтаан оруулж ирсэн нь эрх баригч МАН-ынхан өөрсдийн намын гишүүдийнхээ банкинд төрөөс мөнгөн дэмжлэг үзүүлэх гэж байна гэсэн хардлага байсан. Үнэний ортой гэж хүмүүс ярих юм?

-Тийм зүйл огт байхгүй. Хуулийн төслийг батлахаар хэлэлцэх явцад огт тийм концепци байгаагүй.

-Уг хуульд хамрагдах системд нөлөө бүхий 5-6 банк байдаг талаар та дурдсан. Яг ямар банкууд үүнд хамаарч байна вэ?

-Засгийн газар хууль өргөн барихдаа нууцын зэрэглэлд хамруулсан тул нэрлэх боломжгүй.

УИХ-аар Бүртгэлийн багц хуулиудыг өнгөрсөн долоо хоногт баталлаа. Уг хуулийн талаар Хууль зүй, дотоод хэргийн дэд сайд Б.Энхбаяртай ярилцлаа.

-УИХ-аар Бүртгэлийн багц хуулиудыг хэлэлцэж баталлаа. Бүртгэлийн багц хуулиар ямар харилцааг зохицуулж байгаа бол?

-Өмнө нь манайх бүртгэлийн сангаа бүхэлд нь маш нууцын зэрэглэлд байлгадаг байсан. Үүнтэй холбоотойгоор мэдээлэл хаалттай, цаасан суурьтай лавлагаа авч ир гэж иргэдийг нааш цааш нь олон удаа явуулдаг байсан нь ачаалал болдог байлаа. 2017 онд гэхэд бүртгэлийн байгууллагуудын хүрээнд 1.2 сая цаасан лавлагаа, цахимаар дөрвөн сая лавлагаа гаргаж иргэдэд үйлчилсэн.

Тухайлбал, газраа болон орон сууцаа барьцаалан банкнаас зээл авах гэж байгаа хүн банкны салбар дээр очиход бүртгэлийн байгууллагаас барьцаатай эсэх талаар лавлагаа авч ир гэдэг. Зөвхөн энэ нь нийт лавлагааны долоон хувь болж байх жишээтэй. Жилдээ эд хөрөнгийн барьцааны 100 мянган цаасан лавлагаа олгодог. Шинэ хууль эрх зүйн хүрээнд иргэн өөрөө хүсээд нотариат дээр очин хурууны хээгээ уншуулахад бүх мэдээлэл нь гарч ирнэ. Тиймээс лавлагаа авч ирэх гэж 2-3 дахин явуулдаг тэр бүхэн болино гэсэн үг. Иргэн бүртгэлийн байгууллага, банк санхүүгийн байгууллага, нотариат дээр нэг л очно.

Иргэний улсын бүртгэл дээр засаг захиргааны харьяалал харгалзахгүй үйлчлэх гэдэг зарчмын асуудал орсон. Иргэний болон Эд хөрөнгийн хуулийн этгээдийн бүртгэлийн мэдээллийн сан аймгийн төвүүд, улсын хэмжээнд нэгдсэн дотоод сүлжээнд холбогдсон, холбогдох мэдээллийг цахим хэлбэрт оруулсан. Дэд бүтцийг нь нэгэнт ингээд шийдэж чадсан учраас харьяалал харгалзахгүй үйлчилье гэж байгаа юм. Орон нутагт хаягийн бүртгэлтэй, Улаанбаатар хотод амьдардаг иргэд бий. Тэд иргэний үнэмлэхнийхээ зөвхөн хаягийг солиулах гэж Улаанбаатараас аймагтаа очдог. Энэ нь иргэдэд чирэгдэлтэй, зардал мөнгө шаардсан ажил болдог тул харьяалал харгалзахгүйгээр 10 төрлийн бүртгэлийг хийдэг болно. Мөн бүртгэлийн шинэ хуулиар энгийн гадаад паспортыг 10 жилийн хугацаагаар олгоно гээд шийдчихлээ. Энэ хуулиуд арваннэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлнэ. Одоо хугацаа нь дуусаагүй байгаа паспортууд хүчинтэй үйлчилнэ. Гадаад паспортын хуудасны тооноос хамаарч үнэ нь өөр байна. Чиптэй болгож байгаатай холбоотойгоор үнэ нь бага зэрэг нэмэгдэхийг үгүйсгэхгүй.

-Багц хуулинд тулгарч буй бэрхшээлтэй зүйлс юу байна. Эд хөрөнгийн бүртгэл ихээхэн хэл ам дагуулдаг шүү дээ?

-Үл хөдлөх эд хөрөнгө ба газрын мэдээллийн сангийн асуудал байгаа юм. Газар ба дээрх орон сууцыг тусад нь бүртгээд 20 гаруй жил явлаа. Үүнтэй холбоотойгоор хууль, эрх зүйн ба хүний өмчлөх эрхтэй холбоотой суурь асуудлууд хөндөгдөж ирсэн. Тухайлбал, Газрын тухай хуулиар 15-60 жилийн хугацаагаар газар эзэмшихээр заасан. Амьдрал дээр Засаг дарга нар 15 жилээр, зарим дүүргийн Засаг дарга нар таван жилээр эзэмшүүлдэг. Эзэмших эрх ийм бага хугацаагаар олгогдож ирсэн. Монгол Улсад газар эзэмших, өмчлөх, ашиглах нэг сая эрхийн бүртгэл байна. Мөн орон сууцны эд хөрөнгийн бүртгэл 900 гаруй мянга бий. Орон сууцны бүртгэл нь газрын бүртгэлээсээ тусдаа дугаартай явдаг. Тус тусдаа байгууллага бүртгэдэг. Хоорондоо мэдээллээ ч солилцдоггүй. Энгийн жишээ хэлэхэд, иргэд орон сууц худалдаж авдаг. Эрсдэл талаас нь ярихад ямар нэгэн байгалийн гамшигт өртөж, гал гарч, ашиглалтын хугацаа нь дуусаад актлагдах болбол яах вэ. Даатгалгүй бол иргэн хохироод л өнгөрнө. Өмчлөх эрхтэй холбоотой гол суурь нь газар орон сууцтайгаа заавал хамтдаа бүртгэгдэж явах ёстой гэдэг ойлголт. Орон сууц худалдаж авч байгаа хүн яг юу худалдаж авч байгаа юм бэ. Газраас салангид хөрөнгө хэзээ ч баталгаатай үл хөдлөх хөрөнгөд тооцогддоггүй. Газар нь тэр хүнийх биш юм бол дээр дурдсан болон бусад эрсдэл үүсэхэд тэр хүн юу ч үгүй болж үлдэнэ. Өнөөдрийг хүртэл цуглуулж бий болгосон капитал үгүй болно. Бусад орнуудад орон сууцны доорх талбай алга дарам байна уу, нэг метр квадрат байна уу гэдгээс үл хамаараад орон сууцных нь хэмжээнд дүйцүүлээд тэр хүнд нь эзэмшүүлдэг. Эрсдэл үүслээ гэхэд тэр хүн алга дарам газартайгаа үлдээд газар эзэмшиж байгаа бусад хүмүүстэйгээ нийлэн дахин орон сууц барих асуудлаа шийдэх боломжтой болдог. Тиймээс бид энэ суурь асуудлуудыг шийдэх ёстой. 2002 оны Иргэний бүртгэлийн хууль уг нь газар ба үл хөдлөх хөрөнгийг хамтад бүртгэнэ гэж гарсан. Харамсалтай нь газрын асуудлаа өөрөө мэдэх гэсэн салбарын амбиц, тухайн эрх мэдэлтнүүдийн цаанаа авлига байхыг үгүйсгэхгүй. Цаагуураа газрыг зарж, наймаалах зорилгоор бүртгэлийн хяналтгүйгээр явуулах алхмууд өнгөрсөн хугацаанд хийгдсэний гороор өнөөдөр бүртгэлүүд тус тусдаа хийгддэг болсон. Тусгай хамгаалалттай газар нь Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны мэдэлд, уул уурхайн газрууд нь Уул уурхайн сайдын эрхлэх асуудал, бэлчээрийн газар нь Хөдөө аж ахуйн сайдын эрхлэх асуудал, эрхийн бүртгэл нь Хууль зүйн сайд, хот суурин газрын газар нь Барилга хот байгуулалтын сайдын эрхлэх асуудалд гээд яамдуудад тараачихсан. Газар, барилгыг хамтад нь бүртгэдэг болъё гээд хууль орж ирэхэд Барилга хот байгуулалтын яам сая ямар их амбиц гаргаж нураах гэж үзэв. Яагаад хяналтгүйгээр цааш нь явуулах гээд байсан юм. Үүний цаана ямар эрх ашиг байгаа юм. 2003 онд Газрын хууль хэрэгжин эзэмшүүлж эхэлсэн 15 жилийн хугацаа нь одоо эхнээсээ дуусч байна. Гэтэл дээр нь асар үнэтэй орон сууцуудыг хувь хүмүүс худалдаад авчихсан байдаг. Эхнээсээ шүүхийн маргаанууд гараад эхэлсэн. Ийм байдлаар цаашаа таван жил явахад л манай улсад жинхэнээсээ хөрөнгийн зах зээл маш том хаос, эрсдэлд орохоор байна.

-Иргэд төрөөс хэдэн төрлийн лавлагаа авдаг вэ. Цахимд шилжүүлснээр хэд болж буурч байгаа бол?

-Бүртгэлийн байгууллага 122 төрлийн мэдээллийг төвлөрүүлдэг. Үүнээс одоогоор иргэдэд бүрэн нээлттэй, ил тод болгосон нь ердөө 10. Энэ 10 төрлийн мэдээллийг авч байгаа байдлыг авч үзэхэд ТҮЦ машинаар нэг сая орчим, ХУР систем Үндэсний дата төвөөр дамжуулаад цахимаар буюу интернэтээр нээлттэйгээр авч байгаа тоо жилдээ дөрвөн сая болж байна. Үүнээс үзэхэд ямар их эрэлт хэрэгцээтэй мэдээлэл байна вэ гэдэг нь харагдаж байгаа юм. Тухайлбал, иргэний хаягийн мэдээлэл байна. Барьцаа, хөрөнгийн шинжилгээ хийлгэлээ гэхэд хорооны Засаг даргаасаа оршин суугаа хаягийнхаа лавлагааг авч ир гэдэг. Тэр хүн өөрөө зөвшөөрөөд хурууны хээгээ уншуулахад гэрийн хаяг нь гарч байх ёстой байхгүй юу. Бүртгэлийн багц хуулиуд батлагдсан тул төрийн үйлчилгээний 70 орчим хувийг үзүүлдэг бүртгэлийн асуудал тэр хэрээрээ иргэдэд түргэн шуурхай болно.

-Хуулийн этгээдийн улсын бүртгэл олны анхааралд байдаг. ТББ-уудаас эхлээд явуулж буй үйл ажиллагааны чиглэлийг аваад үзэхээр гайхмаар статистик сонсогддог…

-Манай улсад 170 гаруй мянган хуулийн этгээд бүртгэлтэй байгаагаас тайлан мэдээ гаргаад тогтмол үйл ажиллагаа гаргаад явдаг нь үлэмж бага. 11 жилийн өмнө манай улсад 5000 ТББ байсан. Одоо 18 мянга гаруй ТББ-тай болсон. Энэ олон ТББ-ын цаана юу байна вэ гэдэг нь өөрөө сонирхолтой. Компани хэлбэрээр явахаар татвар төлөх гээд байдаг учраас татвар төлөхөөс зайлсхийж ТББ нэрээр явдаг. Компани, ТББ-ын цаад үр дагавар нь ямар байдаг вэ гэдгийг мэдэхгүйгээр хэдэн төгрөг татварт өгөхгүй гэдэг зорилгоор ТББ өөрсдийнхөө хөрөнгийг маш том эрсдэлд оруулж байгаа юм.

Бөхийн өргөөг хар л даа. Ганц ТББ-ынх. Байшин нь яасан ийсэн гээд маргаад байна. ТББ-ын цаана маш их асуудал бий. Үүнтэй уялдуулан шашны байгууллагын асуудлыг оруулж ирнэ. ТББ-ын халхавчин доор шашны байгууллагууд үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Сүүлдээ ТББ-ууд нь төрийнхөө дээр гараад сандайлах нь. Тиймээс хуульчилж журамлах цаг нь болсон. Үе үеийн Засгийн газар энэ асуудлыг шийдье гэхээр халгаад байдаг байсан.

Учир нь манай 76 гишүүн ямар нэгэн ТББ-ын тэргүүн байдаг юм байна. Бүгдийнх нь эрх ашиг хөндөгддөг байсан учраас хуулийг нь өргөн барьдаггүй байсан юм билээ. 10 жилийн өмнө манай ТББ-ууд гадаадаас санхүүждэг хэлбэр нь 50 хувь хүрдэггүй байсан бол одоо 80 хувьд хүрсэн. Үүнээс үзэхэд манай улсын ТББ уу, гадаад улсаас санхүүждэг байгууллагуудын төлөөлөгчийн газрууд уу гэдэг хэмжээндээ хүрсэн. ТББ нэрийн доор үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлж, үндэстнийг хагалан бутаргах магадгүй цаана нь далд зорилготой хэлбэр цагаандаа гарч эхэллээ.

-Иргэдийн мэдээллийг цахимд орууллаа гэхэд хэрхэн нууцлах юм бэ. Хакердаад ч юм уу, иргэдийнхээ бүртгэлийг тэр чигт нь алдчих вий гэсэн болгоомжлол байна. Ялангуяа сонгуулийн өмнө энэ асуудал гарахыг үгүйсгэхгүй юм л даа?

-Бүртгэлийн багц хуульд хэд хэдэн зорилт бий. Хөнгөн шуурхай чирэгдэлгүй үйлчлэх гэж байна гээд бид мэдээллийн аюулгүй байдлаа алдаж болохгүй. Тиймээс нэгдүгээрт, бүртгэл үнэн зөв байх ёстой. Давхардал байх ёсгүй. Хүн засварлах, хакердах боломжгүй байдлаар шийдэх ёстой. Хоёрдугаарт, мэдээллийн аюулгүй байдал дэд бүтцийг бий болгох шаардлагатай. Дэд бүтцийг бий болгоход онлайн системд тавигдаж буй фэйсбүүк ч юм уу, мэдээллийг өөрчлөөд тавьж болдог юм шиг ойлгож болохгүй. Дотроо хоёр, гурван шат дамжлага бий.

Мэдээллийн бүртгэлийн үндсэн дата бааз интернэт орчноос бүрэн тусгаарлагдсан хэлбэрээр хадгалагддаг. Энэ үндсэн дата баазаас хуулбар буюу копи хуулбарын заримыг нь Үндэсний дата төв байршуулж тэндээс иргэд мэдээллийг авдаг. Олон нийтийн сүлжээ буюу интернэтэд холбогдсон мэдээллийн баазыг хакердах оролдлого хийсэн ч үндсэн дата бааз аюулгүй байна гэсэн үг. Мөн үндсэн дата баазыг хоёр гурван хэлбэрээр хадгалдаг. Тэр нь сервер хэлбэрээрээ интернэтэд холбогдохгүй хадгалагдана. Үүнийхээ хуулбар хувийг мөн тусад нь хадгална. Иргэдэд зориулсан интернэтэд холбогдсон хуулбар хувийг ашиглуулна. Үндсэндээ гурван янзын аюулгүй байдлыг хангасан бүтэц бий. Энэ нь бүхэлдээ эрсдэлд орлоо гэхэд цаасан суурьтай архив байж байна.

-Та улсын бүртгэлийн лавлагаа нээлттэй болсон гэдгийг чуулганы хуралдааны үеэр хэлж байсан. Нээлттэй болсон гэхээр ямар ч хүн хэн нэгний лавлагааг очоод үздэг болж байгаа юм уу. Тухайлбал, би гүйж очоод таны лавлагааг харчихаж болно гэсэн үг үү?

-Урьд нь бүхэлдээ маш нууц гэж байсан бүртгэлийн мэдээллийг гурав ангилсан. Нэгдүгээрт, хаалттай мэдээлэл. Энд иргэдийн хурууны хээний сан, гэрч хохирогчийг хамгаалах зорилгоор нууцалсан нэр, хаяг, улсын нууц объектын бүртгэл багтана. Хоёрдугаарт, бүрэн нээлттэй мэдээлэл. Энд эзэмшиж, ашиглаж, өмчилж буй газрын хэмжээ, байршил, солбицол, барьцаалагдсан эсэх мэдээлэл орно. Харин таны асууж буй тэр газар юм уу орон сууц яг хэний нэр дээр байна гэдэг нь хязгаарлагдмал мэдээлэл буюу гурав дахь ангилалд багтана. Хэрэв иргэн өөрөө зөвшөөрвөл энэ мэдээлэл шууд нээлттэй өгөгдөнө. Жишээ нь, иргэн нотариат дээр очлоо. Хурууны хээгээ уншууллаа. Бүх мэдээлэл нь гарна. Яагаад гэвэл хурууны хээгээ уншуулснаараа тухайн иргэн өөрөө мэдээллээ харахыг зөвшөөрч байна гэсэн үг. Тийм учраас түүнээс дахин лавлагаа шаардахгүй болчихож байгаа юм.

-Бидний хэрэглэдэг иргэний үнэмлэхний чипэнд иргэдийн мэдээллийг суулгана гэж анх хэлж байсан. Иргэний үнэмлэхний чипэнд ямар ямар мэдээлэл багтсан бэ?

-Үнэндээ одоо бидний хэрэглэдэг иргэний цахим үнэмлэх нэрэндээ таарсан цахим байж чаддаггүй. Анх хийхдээ үнэмлэхэн дээр байгаа чип буюу санах ойг нь их бага багтаамжтай хийчихсэн юм билээ. Иргэний зураг, овог нэр, регистр, хаяг төдийхөн мэдээлэлтэй зүйл яаж өргөн хэрэглээнд ашиглагдах вэ дээ. Энэ санах ойн багтаамжийг тэлж байж илүү их мэдээлэл оруулж, тэр хэрээр хэрэглээнд нэвтрүүлэх боломж бүрдэх юм. Энэ зорилгоор гурван сая иргэнийхээ үнэмлэхийг шинэчилнэ гэвэл иргэд хүлээж авахгүй л дээ. Хэдэн нөхдүүд бизнес хийж байна, шахаа хийлээ л гэнэ. Нөгөө талаар энэ маш их цаг хугацаа, хөрөнгө хүч шаардсан нүсэр ажил болж хувирна. Швед улс иргэнийхээ үнэмлэхийг гарын арьсанд нь чип суулгаж шийддэг боллоо гэдэг мэдээ харсан уу, та. Ийм хурдтай технологийн эринд амьдарч байна шүү дээ. Тиймээс иргэдэд хүндрэл учруулахгүйгээр санах ойг нь тэлье гээд бид зориод шийдчихсэн. Та ч мэдээгүйгээр одоо таны иргэний үнэмлэхний санах ой өмнөхөөсөө хоёр дахин их багтаамжтай болчихсон байгаа.

-Багийн дарга, эсвэл хорооны Засаг дарга нар дөрвөн жилийн хугацаагаар томилогддог. Энэ хугацаандаа иргэдийн мэдээллийг бүгдийг нь харчихаад өөрт нь дургүй ч юм уу, хүний мэдээллийг гаргаж аваад янз бүрээр шахаж, дарамталвал яах вэ?

-Засаг даргад бүртгэлийн хязгаарлагдмал мэдээллийг үзэх эрх байхгүй. Хууль хяналтын буюу шүүх, прокурор, мөрдөх байгууллагууд хүсэлт гарган үнэгүй авах эрх нь угаасаа байгаа. Энэ дээр нэмээд нотариатаар дамжуулан тухайн газар ба орон сууцны өмчлөгч, иргэн, хуулийн этгээдийн хаягийг ганцхан зорилгоор авах эрхийг сая шинэ хуулиар нээлээ. Иргэд иргэний журмаар шүүхэд хандах гэхээр нөгөө хүнийхээ хаягийг мэддэггүй. Шүүх болохоор нэхэмжлэлдээ хаягийг нь бич гээд буцаадаг. Хаягийг нь олж чадахгүйгээс болж тэр хүн зөрчигдсөн эрхээ сэргээх, хамгаалуулах эрхээ хасуулаад байж таарахгүй. Мөн эд хөрөнгийн барьцаалагдсан эсэх мэдээллийг өөрийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлоо эрсдэлд оруулахаас сэргийлж харах эрхийг мөн нотариатаар дамжуулж олгож байгаа. Жишээ нь, барилгын компаниуд дуусаагүй барилгыг ихээр банкинд барьцаалж зээл авдаг. Банк тэр компани цаашаа иргэдэд яаж гэрээ хийж зарж буйг сонирхдоггүй. Иргэд ч орон сууц захиалахдаа тухайн орон сууцыг банкинд барьцаалагдсан эсэхийг мэддэггүй. Мэдье гэсэн ч мэдээлэл нь хаалттай байдаг. Үүний гороор өнөөдөр хэдэн мянган иргэн захиалсан орон сууцныхаа төлбөрийг 100 хувь төлсөн ч үл хөдлөхийнхөө гэрчилгээг авч чадахгүй хохироод байж байна. Яагаад гэхээр байшин нь бүхэлдээ банкны барьцаанд байж байдаг. Ингэж болдог юм уу. Яагаад барьцааны мэдээллийг ингэж нууж иргэдээ эрсдэлд оруулж хохироож байх ёстойн бэ. Мөн үүнийг далимдуулж хуурамч гэрчилгээ хийж иргэдийг залилах гэмт хэрэг яаж даамжирч байна сүүлийн үед. Төрийн үүрэг бол иргэдээ хамгаалах. Тийм ч учраас өөрсдөд нь сонголтоо хийх эрхийг нь олгоё гэж байгаа юм. Банкинд барьцаалагдсан орон сууц захиалах уу, үгүй гэдгээ өөрсдөө шийдэг. Тэгэхдээ мэдэж шийдэг. Тэгэж байж эрсдэлээ өөрсдөө даая л даа.

-Иргэд иргэний үнэмлэхээ хаядаг. Үнэмлэхээ хаялаа гэхэд ямар ямар мэдээлэл хаягдана гэсэн үг вэ. Иргэний үнэмлэхийг нь олсон хүн тухайн хүний мэдээллийг харж болох уу?

-Ямар ч боломжгүй. Иргэний үнэмлэхийг цахимаар унших тоног төхөөрөмж нотариат гээд эрх бүхий этгээд дээр л байрлана.

-Хувь хүний нууцыг хуулиар хамгаалдаг. Бүх зүйл ингээд нээлттэй болчихоор иргэдийн мэдээлэл нууц биш болох уу?

-Иргэний гэрийн хаяг, хурууны хээ, хөрөнгө, хуулийн этгээдийн мэдээллийг бүгдийг ил болгочихгүй. Би сая хэллээ. Өөрөө зөвшөөрөөд хурууны хээгээ уншуулбал нээлттэй байна. Банкин дээр зээл авах гээд очлоо. Та өөрөө зөвшөөрч л хурууны хээгээ уншуулна. Тэр банк танаас энд тэндээс лавлагаа аваад ир гэж явуулахааргүй л болгож байгаа байхгүй юу. Тухайн банкинд таны уншигдсан мэдээллүүд хадгалагдахгүй, харагдаад, мэдээллээ нягтлаад банкинд архивлагдахгүйгээр шууд устгагддаг байдлаар техникийн шийдлийг нь хийж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, нэг л удаа тухайн банкиндаа ашиглагддаг байдлаар. Тэрнээс биш арилжааны банк бүх бүртгэлийн мэдээллийн санд нэвтрээд, мэдээллийг нь хуулаад байх ямар ч боломжгүй байдлаар асуудлыг шийдэж байгаа.Гол нь ТҮЦ машинаас аваад ир гээд шаарддаг хэрэгцээ шаардлагыг нь үгүй хийчихэж байгаа юм.

-Үл хөдлөх хөрөнгийн мэдээллийг нээлттэй болгоно гэсэн. Юу юугүй тэр тэдэн машинтай, тэр тэдэн байртай гээд хөрөнгө орлогыг нь зарлаад сүйд хийх юм биш үү?

-Одоо төрийн албан тушаалтнуудын хөрөнгө орлогын мэдээлэл нээлттэй л байдаг. Тэр орон сууц яг хэний нэр дээр байгаа вэ гэдгийг түрүүний хэлсэн бизнесийн эрсдлээс сэргийлэх зорилгоор л нотариатаар дамжуулж олгоно. Нарийвчилсан журмыг Засгийн газар батална. Зарчмын хувьд хэн ч үзэж харах боломжгүй бүрэн хаалттай байлаа шүү дээ өнгөрсөн хугацаанд. Яг хааж байсан уу гэвэл үгүй. Үл хөдлөх хөрөнгийн зуучлалын нөхдүүд манай улсын бүртгэгч, бүртгэлийнхнээс утасдаад л барьцаалагдсан байдлыг нь мэдчихдэг л байлаа. Аргагүй шүү дээ, барьцаалагдсан эсэхийг мэдэж байж тэр газар, орон сууц зарагдаж таарна. Ийм суурь хэрэгцээг хаах ямар ч боломжгүй.

-Газар ба үл хөдлөх эд хөрөнгийг эзэмшиж, ашиглаж, өмчилж, барьцаалсан бүх мэдээлэл ил болчихоор би таныг ямар газар, үл хөдлөх эзэмшиж байгааг очоод үзчихэж болох юм уу?

-Тухайн газар ер нь өмчлөлд юм уу, эзэмшилд байна уу, эсвэл барьцаалагдсан байна уу гэдэг мэдээлэл бүрэн ил байна. Гар утсаараа ороод шууд харж болно гэсэн үг. Харин тэр газар юм уу, орон сууц яг хэний өмчлөлд байгаа вэ гэдэг нь ил гарахгүй. Энэ бол таны асуугаад байгаа хувь хүний нууц. Өөрөө зөвшөөрвөл бүрэн нээлттэй. Ганц тохиолдолд, ганцхан нотариатаар дамжуулж хэн дээр байгааг нь харж болно. Би орон сууцаа зарах зар тавьсан бол түүнийг сонирхож буй хүмүүс эрсдэлээ хамгаалах зорилгоор нотариатаар дамжуулж харах эрхтэй болж байна. Хэрэв нотариат дураараа өмчлөгчийн нэрний мэдээллийг үзэж задалбал Эрүүгийн хариуцлага ногдуулна.

-Төрийн өмчийн ерөнхий хуулийг ирэх намар оруулж ирнэ гэсэн. Төрийн өмч бүртгэлгүй явж ирсэн юм уу?

-Үнсдэн хуульд төрийн өмч ард түмний мэдэлд байна гээд биччихсэн хэд хэдэн зүйл бий. Газар, газрын хэвлий, ой мод, ус, байгалийн баялаг төрийн өмч, ард түмний мэдэлд байна гээд заачихсан. Гэтэл үүнийг зохицуулсан Төрийн өмчийн ерөнхий хууль байдаггүй. Намрын чуулганаар манай яамны зүгээс уг хуулийг оруулж ирнэ. Нэгдүгээрт, эдгээр асуудал ямар суурь концепциор байх вэ гэдгийг зохицуулж өгнө. Хоёрдугаарт, манай улс хувийн өмчөө бүртгээд байдаг хэрнээ төрийн өмчийг бүртгэдэггүй байсан. Төрийн өмчийн компаниуд улсын бүртгэлд огт бүртгэлгүй байж ирсэн. Газар, байшингаасаа эхлээд бүртгэлгүй байсан болохоор үүний сиймхийгээр луйварчид ашиг хонжоо хайсан хүмүүс сургууль, цэцэрлэгийн газруудыг зардаг. Улаанбаатар төмөр зам гэхэд өнгөрөгч намар авто зогсоолыг цагдаагийн хүчээр чөлөөллөө шүү дээ. Тэр газар нь ямар бүртгэлгүй, гэрчилгээгүй явж ирсэн байдаг. Тиймээс дур зоргоороо рекетчин нөхөр хүчээр газрыг нь хашаад хүмүүст автомашины зогсоол болгон түрээслээд мөнгө авдаг байсан. Энэ мэтчилэн зүйлсийг бүгдийг нь бүртгэнэ. Мөн төрийн өмчит компаниудын хөрөнгө ямар ч бүртгэлгүй. Хэдэн төгрөгөөр үнэлэх юм гэдэг нь байхгүй учраас хулгай луйвар нь тэнд явдаг. Зөвхөн балансын үнээр бүртгэдэг. Төрийн өмчийг хувьчлахтай холбоотой асуудал Их хурлаар орж ирэхэд гишүүд бага үнээр үнэлсэн байна, балансын үнэ нь тэд байна гээд яриад байгаа нь төрийн өмчөө бүртгэдэггүй байсантай холбоотой. Сууриар нь асуудлуудыг шийдэхгүй бол гинжин урвал мэт холбоотой болсон. Бүртгэлийн хуулийн бас нэг онцлог нь төрийн өмчийн бүртгэлийг заавал бүртгэхээр оруулж ирсэн юм.

УИХын гишүүн, Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны дарга Л.ЭлдэвОчиртой ярилцлаа.

-Өмч хувьчлалын асуудал анхаарал татаж байна. Засгийн газраас 27 байгууллагын жагсаалтыг оруулж ирсэн. Гэвч манайхан үүн дээр хоёр талцсан байдалтай маргалдаж байна. Өмч хувьчлал яг ямар зарчмаар явах ёстой вэ?

-Өмч хувьчлал ард түмний болон гишүүдийн анхаарлыг татсан сэдвийн нэг болчихлоо. Өмнө нь бид өмчөө хувьчилж байсан туршлагтай. Тэндээсээ сайн, муу аль аль сургамжийг нь авч байлаа шүү дээ. Мууг нь дөвийлгөөд ярих юм бол өмч хувьчлал хэрэггүй. Сайныг нь дөвийлгөн, бусад орнуудын хөгжлийн чиг хандлагаас авч үзвэл өмч хувьчлал гарцаагүй хийх ёстой. Бид ийм л хоёр зааг дээр өмч хувьчлалыг хэлэлцэж байна. Монгол Улс Хөрөнгийн биржээр дамжуулан цэнхэр, ягаан тасалбараар улсын үйлдвэрийн газруудыг хязгаарлагдмал болон нээлттэй, битүүмжилсэн дуудлага худалдаагаар хувьчилсан. Би өмч хувьчлалын муу гэхээсээ илүү сайн үр дүнд нь итгэдэг. Олон улсын чиг хандлага үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой стратегийн зарим нэг аж ахуйн нэгжийг авч үлдээд бусдыг нь 100 хувь хувьчилдаг. Бид энэ зарчмаар явах нь зөв.

Одоо яригдаж буй 27 компанийн жагсаалтад төр бодлогоор авч үлдэх стратегийн ач холбогдол бүхий компани бараг алга. 2016 онд УИХ 20162020 онд хувьчлах өмч хувьчлалын жагсаалтыг гаргасан. Засгийн газар үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой стратегийн ач холбогдолтой байгууллагаа авч үлдээд эдгээр объектыг хувьчилж болно гээд оруулаад ирлээ. Их хурал үүнийг нь дэмжээд өмнөх алдаатай өмч хувьчлалаасаа сургамж авч, хатуу хяналт дор хувьчлалаа зөв явуулах нь Засгийн газрын үүрэг. Хувьчлалд хамрагдах компаниудаас АЗЗА буюу аймгуудын зам арчилгааны компаниуд анхаарал татаж байна. АЗЗАг хувьчлахаас өөр аргагүй. Баянхонгор аймгийн АЗЗА компанийг хувьчлаад хэдэн жилийн нүүр үзлээ. Одоо улсын хэмжээнд засвар, үйлчилгээгээрээ тэргүүлж, замын чиглэлийнхээ бизнесийг хөгжүүлээд явж буй сайн жишээний нэг болсон. Тиймээс АЗЗА компаниудыг хувьчилбал илүү үр өгөөжтэй байна.

Харин олон жил тус компанид ажилласан иргэдийн амьдралын баталгаа болсон цалин хөлсийг нь хасахгүй, ажлаас нь халахгүй авч явна гэсэн нөхцөлтэйгөөр хувьчилна гээд гэрээндээ заах хэрэгтэй. Амжилттай хэрэгжсэн ийм туршлага манай өмч хувьчлалын түүхэнд бий.

-МИАТ олны анхаарлыг татаад байна. Гэхдээ л олон улстөрчдийн нүдний хор орсон хэцүү салбар гэлцэх юм?

МИАТыг либералчлах ёстой гээд салбарын сайд нь оруулаад ирлээ. МИАТ-ыг үнэхээр либералчлах цаг болсон. Албан тушаалтнуудын МИАТд шахдаг шахааг нь хар. Хүн шахахаас эхлээд бараа бүтээгдэхүүн шахдаг. Одоо хоёр дахин данхайсан бүтэцтэй ажиллаж байна. Хэрэв хувьд ирчихвэл наанадаж өрсөлдөөн бий болж, зардал танах боломжтой. Үе үеийн улстөрчид МИАТ-д ашиг сонирхлын үүднээс хандаж ирсэн нь асуудлын гол нь юм. Шагнал байдлаар хүн томилохыг зогсоох цаг болсон. Тэгэхгүй сулдаа ганхаад байвал төрийн албаны бүтэц данхайж, шахааны бизнес цэцэглэх боломжтой болдог. Тэр бүү хэл шахааны бизнес байх ёстой гэсэн хүмүүс ч байгаа. Тиймээс эргэлзэлгүйгээр МИАТыг хувьчлах ёстой. МИАТ нь стратегийн гэдэгт хамаарч байгаа учраас 51 хувь нь төрдөө үлдэнэ. Тиймээс 49 хувийг нь хувьчилна гэсэн үг.

-Төрийн банкин дээр та ямар байр суурьтай байна вэ. Монгол Улсын бүх сум, сууринд салбартай гэдэг утгаараа анхаарал татаад байна?

-Монголын төр банктай байх ёстой гээд байх юм. Төр банктай байх шиг хэрэггүй зүйл байдаггүй. Манай улсад банкны салбар хөгжөөд 30 гаруй жил болоод үндсэн голдрилдоо орчихлоо. Хувийн банкууд сайн ажиллаж байгаа. Хувийн банкууд эдийн засгийн үзүүлэлтүүдээрээ адилхан мөртлөө Төрийн банкнаас хоёр дахин их татвар төвлөрүүлж, гурав дахин их ашиг олдог. Төрийн өмчит компаниуд болохгүй байна гэдгийн нэг жишээ энэ. Сангийн сайд 70 гаруй захирлын орон тоог 40 болголоо гэсэн. Уг нь дөрөвхөн захиралтай байх ёстой. 70 захирлыг дөрөв болгоно гэхээр шагналын томилгоо, ашиг сонирхол байгаа учраас үнэхээр хүндрэлтэй. Гэсэн ч Төрийн банкийг хувьчлахаас айх юм байхгүй.

-Төрийн банкийг хувьчиллаа гэхэд авах эзэн нь нэгэнт тодорхой болчихсон гэх юм. Эзэн нь тодорсон өмч хувьчлалыг явуулах шаардлага байгаа юм уу. Төрийн банкийг хувьчиллаа гэхэд Нямдоржийн Алтан гэдэг хүн 40 тэрбумаар авна гэсэн мэдээлэл гарах жишээтэй?

-Үүн шиг худлаа юм байхгүй. Улстөрчдийг үнэхээр гайхах юм. Зөв юм хийе гэхээр заавал гацаадаг. Тэр гацаалт болгоных нь ард ашиг сонирхол нуугдаж байдаг. Сүүлийн 10 жил том төслүүдээ гацаасан гашуун туршлага бидэнд бий. “Ийм хувилбараар энэ төслийг аваад явж болох юм байна” гэхээр гацаадаг. Гадна дотны хүмүүстэй холбож байгаад улсад ашигтай, ашиггүйн тухай ярьдаг. “Цэрэг, танк орж ирнэ” гэж айлгаж байлаа шүү дээ. “Өөр хувилбар байгаа юм бол гаргаад ир” гэхээр байдаггүй. Тэгээд гаргаж ирээд хэрэгжүүлэх гэж зүтгэж байгаа нь асар их ашиг сонирхлын зөрчилтэй, мөнгө хувааж идэх гэсэн санаа явж байдаг.

Өмч хувьчлал үүнтэй л адилхан. Эзэн нь тодорсон өмч хувьчлал гэж байхгүй. Намын бүлгийн хурал дээр би “Эзэн нь тодорсон юм бол хэлчих. Засгийн газрын гишүүд ашиг сонирхлын зөрчилтэй зүйл оруулж ирсэн бол бид шууд зогсооё” гэдгийг нь хэлсэн. Үнэхээр тийм зүйл байгаад бид зогсоохгүй явуулбал гэмт хэрэг хийх гэж байгаа нөхрөө хамгаалж байна гэсэн үг. Нөгөө талдаа Засгийн газрын гишүүн байж ашиг сонирхлын зөрчилтэй асуудал оруулж ирээд, өөрөө хувьчлаад авдаг байж болохгүй. Эхлээд Хөрөнгийн бирж нь хувьчлагдаад дараа нь Хөрөнгийн биржээрээ бусад компаниудаа хувьчлаад явах ёстой. Түүнээс биш тэр, энэ авлаа гэж эзэн оноогоод байх шаардлага байхгүй. Тэр бүү хэл миний нэрийг хүртэл оруулчихсан тууж явна лээ.

-Өмч хувьчлалд уу?

-Харин тийм. “Эм Си Эс компани Сү.Батболдтой нийлж Төрийн банкийг хувьчилж авах гэж байна” гээд намайг сайн мэдэх ойрын хүн маань хүртэл яриад явж байна. Ичих хэрэгтэй. Дэргэд нь сууж байгаа надаас асуу л даа. Би нүд рүү нь харж байгаад хэлье гэж бодоод байгаа юм. “Би авахгүй. Манайх авахгүй” гээд хэлчихье. Хэрэв авбал тэр хүнд баталгаа гаргаж өгөөд, ажлаа өгөхөд бэлэн байна. Ямар нэгэн ашиг сонирхол цухалзуулаад явах шаардлага ч алга. Хамгийн гол нь өмч хувьчлалаа зөв, шударга явуулаад хувийн хэвшил үйл ажиллагааг нь сайжруулах учиртай. Ийм л үр дүнг би хүсч байна.

Хувьчлагдах гэж байгаа компаниудын эзнийг нь тодруулж, хувийн атгаг санаагаар хор найруулж буй хүмүүс болих хэрэгтэй. Тийм байгаа бол хэвлэлээр шууд зарлачих. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нээлттэй байна шүү дээ. Сошиалд нэрийг нь тавьчих, хэлэлцүүлэг хий. Тэгэхгүйгээр худлаа бор шувуу нисгээд байх юм. Зарим гишүүд үүнд оролцож байгаа гэж би харддаг. Ялангуяа шинэ гишүүд парламентад орж ирсэн бол сайн зүйлийг нь сурах ёстой. Зөв зүйлээ сураагүй байж буруу зүйлийг нь сурчихдаг. Худлаа сенсаци тараадаг. “Засгийн газрыг огцруулна шүү” гэж хоёр гурваараа гүйдэг. Ард нь хувийнх нь ашиг сонирхол явдаг. Хувийн атаа жөтөө байх шиг байгаа юм. Үүнийг хатуу хэлэх ёстой.

-Өмч хувьчлалын эхэнд Хөрөнгийн биржийг хувьчилж байж цаашаа өмч хувьчлал шударга явагдах боломжтой гээд байгаа. Хөрөнгийн биржийн хувьчлал ямар байдлаар явах ёстой вэ. Хөрөнгийн биржийн таван хувийг англичууд авах нь гээд байгаа шүү дээ?

-Засгийн газар өмч хувьчлалын жагсаалтаа оруулаад Их хурал батлачих. “Одоо бол эзэн нь тодорчихсон. Хямдхан үнэлүүлээд хуйвалдаж авах гээд байна” гэх юм. Засгийн газар өмч хувьчлал дээр нэг алдаатай зүйл хийсэн. Тэр нь хувьчлах обьектуудынхаа үнийг тавихдаа аль дээр үеийн балансын үнээр нь оруулаад ирсэн. Ингэхээр хэн ч гэсэн гайхна. Нэг сая төгрөгийн зүйлийг 10 мянган төгрөг гээд оруулаад ирэхээр хүн харддаг юм байгаа биз дээ.

Хөрөнгийн биржийнхэн хувилбаруудаа гаргаж байгаа. Хөрөнгийн биржийн хувьчлал шийдэгдлээ гэнгүүт АН, МАН-ын бүлэг, санхүүгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд дор бүрнээ хувилбараа гаргаад ирж болно. Үүнийг нь бид хэлэлцэх ёстой. Английн Хөрөнгийн биржтэй хамтраад тодорхой хувьцаагаа тэдэнд эзэмшүүлж, менежмэнтийн эрхээ тэдэнд өгөөд Хөрөнгийн биржийг хувьчлах нь зөв юм уу, буруу юм уу. Үүнийг ярих ёстой болохоос хоосон хардлага хэрэггүй. Хөрөнгийн биржийг хамгийн түрүүнд хувьчлах хэрэгтэй.

-Өмч хувьчлал иргэн бүрт хүрч чадвал жинхэнэ утгаараа төгс хувьчлал болох байх. Хэн ч гэсэн Төрийн банк, МИАТ-ын хувьцаа эзэмшигч болох тийм боломжийг ямар байдлаар нээх вэ. Л.Энх-Амгалан гишүүн чуулганы хуралдаан дээр “Өмнө нь бид 2000 гаруй компаниа хувьчилж 300 тэрбум төгрөг төсөвт төвлөрүүлсэн. Үүний дүнд иргэд ажилгүй болсон гэхчлэн сөрөг үр дагаваруудаа тооцох ёстой” гэж байсан л даа?

-Дээр миний хэлсэн муу хувьчлалын жишээ яах аргагүй мөн. Муу жишээ гэдэг нь өмч хувьчлалаар авсан хүмүүс аж ахуйн үйл ажиллагааг нь өөрчилсөн. Кассанд нь байсан мөнгөнөөс бага үнээр хувьчилсан гэж яригддаг зүйлс бий. Хувьчилж авангуутаа балгас болгочихсон, үйл ажиллагааны чиглэлийг өөрчилчихсөн, ажилчдыг нь гудамжинд гаргасан тохиолдлууд байдаг. Ялангуяа хөнгөн үйлдвэр, аж үйлдвэрийн салбарт ийм хувьчлал их явагдсан. Энэ нь яах аргагүй хувьчлалын том алдаа. Бид үүнийг давтах ёсгүй. Монгол Улс хөнгөн үйлдвэр, аж үйлдвэрийн салбараа унагасан. Ноос ноолуур, арьс шир, шевроны үйлдвэрүүд байлаа. Харин хүнсний салбарын хувьчлал харьцангуй боломжийн явагдсан. Тэр хэрээрээ өнөөдөр хүнсний салбар бусад салбараасаа түлхүү хөгжсөн. Аж үйлдвэрийн салбарт бид алдаа гаргасан юм. Үүнийг тухайн үеийн эрх баригчдын алдаа гэхээс өөр аргагүй.

Одоо хувьчлахдаа хязгаарлагдмал нөхцөлтэй гэрээ байгуулах ёстой. Хувьчилж авлаа гээд нэг ч хүнийг гудамжинд гаргаж болохгүй. Нийгмийн халамжийн бодлогыг нь компани дээрээ аваад явах ёстой гэдгийг заавал зааж өг. Хэрэв гэрээний үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд хувьчлалыг буцаах асуудал хөндөгдөх ёстой юм. Хяналтаа сайн тавихгүй бол хувьчилсан нэр зүүгээд хаячихаар ийм болдог.

Хөрөнгийн биржээр дамжуулж Монгол Улсын иргэн бүр хувьцаа эзэмшигч болох нөхцөлийг хангах нь зөв. Гэсэн ч Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа гаргалаа гээд хувьцааг худалдаж авах хичнээн хүн байна вэ гэдэг нь эргэлзээтэй. Тиймээс үүнийг бодох ёстой. Монгол Улсын хүн амын 30 хувь нь ядуу амьдарч байна. Тэр хүмүүс хувьцаа худалдаж авч чадахгүй. Өөр нэг хувилбар нь тухайн компанийг хувьчлахдаа тодорхой хувийг нь хувьцаа худалдаж авч чадахгүй ч тэр компанид ажиллаж байгаа ажиллагсад, гэр бүлийнхэнд нь давуу эрхийн хувьцааг үнэгүй өгөх хэрэгтэй. Ингэснээр мөнгөн хуримтлал багатай иргэд энэ хувьчлалд тодорхой хэмжээнд эрх тэгш оролцох боломжтой. Энэ мэтчилэн аргуудыг хай. Финляндын гэх мэтчилэн сайн жишээнүүдээс авах зүйлсээ авах ёстой. Өнгөрөгч долоо хоногт Засгийн газрын хуралдаанаар шийдсэн, хэл ам дагуулсан энэ асуудлыг бид шийдэх хэрэгтэй. Өмч хувьчлалыг шийдэж байна гээд дураараа алх цохиод хэн нэгэнд өгч болохгүй.

-Өмч хувьчлал 2020 он хүртэл үргэлжилнэ. Нийт төсөвт төвлөрөх орлого нь хэд вэ?

-Анх 2016-2020 онд хувьчлах гэж байсан бол дараа нь 2017-2020, сүүлд нь 2018-2020 онд хувьчлах гэж орж ирсэн л дээ. Тиймээс энэ 27 компанийн жагсаалтыг батлаад үүний дагуу дараалал гарч явагдана. Хөрөнгийн биржээ эхэлж хувьчлаад явна гэдэг дараалал зөв үү гэвэл зөв. Үүний зэрэгцээ бэлтгэл ажлууд нь зэрэг хангагдаад явна. 2018-2020 оны хооронд үнэлгээ хийгдэнэ, сонгон шалгаруулалт явагдана гээд ажил их бий.

-Өмч хувьчлалын тал дээрх таны байр суурийг сонслоо. Өөр нэг анхаарал татсан сэдэв бол Захиргааны ерөнхий хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг Засгийн газраас УИХ-д өргөн барьсан явдал. Засгийн газар болон түүний харьяа байгууллагууд, орон нутгийн байгууллагуудыг Захиргааны хяналтын шүүхээс гаргах хууль өргөн барьсан байна. Засгийн газар алдаатай шийдвэр гаргасан бол гомдол гаргалаа гэхэд Захиргааны хэргийн шүүх үүнийг нь авч хэлэлцэхгүй байхаар хуульчилсан байна. Таны байр суурь ямар байна вэ?

-Намын бүлэг дээр энэ асуудал яригдаж хоёр талын маргаан болсон. Бид бүлэг дээр ярихдаа “Нийгэмд асуудал үүсгэхээр хуулиуд дээр намын бүлэг нэгдсэн бодлогоо гаргаад нэг байр суурьтай байя” гэсэн юм. Миний хувьд Захиргааны ерөнхий хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг дэмжихгүй байгаа. Энэ буруу зүйл чинь Захиргааны хэргийн шүүх биш, дараагийн шатны шүүхийн асуудал болоод явна. Намын бүлгээс шийдвэр гаргах байх. Намын бүлгийн шийдвэрээ дагана.

-Засгийн газар бол төр. Төр дураараа дургих боломжоо өөрсдөдөө бий болгох алхам нь энэ хууль болж байна. Ядаж шалтгаангүйгээр ажлаасаа халагдсан хүмүүс шүүхээр яваад ажилдаа эргэн томилогддог байдал үгүй болох нь. Төрийн буруутай үйл ажиллагааг хэн ч хянахгүй дархан эрхтэй болох нь дээ…

-Тийм болохоор би дэмжихгүй байгаа юм. Ноднин Их хурал Төрийн албаны тухай хуулиа чамбайруулан баталж, төрийн албаныхны дархлааг бий болгож өгсөн. Захиргааны ерөнхий хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг дэмжээд баталбал төрийн албаны дархлаа байхгүй болно. Томилгдож ирсэн дарга, сайд нь дуртай хүнээ ажлаас нь халдаг, халагдсан хүн нь эргээд шүүхээр заргалдах боломжгүй болгож байгаа юм. Тиймээс уг хуулийн төслийг бид сайтар ярилцах ёстой. Бусад хуулиудтай уялдах талаас нь ч бодох хэрэгтэй. Төрийн албаны тухай хуультай шууд зөрчилдөөд эхэлнэ. Дагалдах хууль гээд өөрчлөлт оруулна гэвэл ноднин батласан хуулиа бид дахинд өөрчилнө. Ингэж болохгүй.

-Засгийн газар яагаад заавал ийм хуулийн төслийг өргөн барьсан юм бол?

-Харин тийм ээ. Үүнээс болоод маргаан бий болчихоод байна.

Төрийн удирдлагын доктор, судлаач Г.Дугаржавтай Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд ярилцлаа.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар Их хурал хоёр дахь жилдээ ажиллаж байна. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлага бий талаар хүмүүс ярьдаг. Таны хувьд докторын бүтээлээ Үндсэн хуулийн сэдвээр хамгаалсан. Тиймээс таны байр суурь ямар байгааг сонирхох гэсэн юм?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт яалт ч үгүй өнөөдөр олны анхаарлыг татсан сэдвийн нэг болчихоод байна. Иргэд улстөрчдөөс болоод амьдрал муу байна гэдэг бол улстөрчид Үндсэн хуулиас болоод ажиллаж болохгүй байна гэж тайлбарладаг. Монгол Улсын Үндсэн хууль бол төрийн эрх мэдлийн бүхий л хуваарилалтыг зааж тунхагласан эх хууль. “Үндсэн хууль бол алганд багтсан Монгол Улс” гэж Б.Чимид агсан хэлсэн байдаг. Тиймээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт хийхдээ тун ч хянуур, нягт нямбай, ул суурьтай, судалгаа шинжилгээтэй, үндэслэлтэй хандах ёстой юм. Монгол Улс 1924 онд анхны Үндсэн хуулиа баталснаас хойш 1940, 1960, 1992 онуудад шинэчлэн баталсан байдаг. Тэгвэл Монгол Улсын Үндсэн хуульд тодорхой асуудал, хүрээнд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг 2000, 2011, 2012, 2015 онуудад УИХ-д өргөн мэдүүлсэн. Үүнээс 2000 онд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь улсын төрийн практикт нэгэнтээ туршигдаад байгааг бид мэднэ. Харин түүнээс хойших хугацаанд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал тодорхой хүрээнд хөндөгдсөөр ирсэн ч өнөөдрийг хүртэл ямар нэгэн шийдэлд хүрээгүй.

Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэрэгцээ, шаардлага бий эсэх талаар гол дүгнэлт өгсөн баримт бичиг бол УИХ болон НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс хамтран хэрэгжүүлсэн “Иргэдийн оролцоотой хууль тогтоох ажиллагааг дэмжих нь” төслийн багийн 2015 онд боловсруулсан “Монгол Улсад ардчиллыг бэхжүүлэхэд Үндсэн хуулийн гүйцэтгэсэн үүрэг: дүн шинжилгээ” мөн 2016 оны “Монгол Улсын 1992 оны Үндсэн хуулийн хэрэгжилтийн байдалд хийсэн дүн шинжилгээ” судалгааны тайлангууд бий. Түүнчлэн 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан Засгийн газрын 2016-2020 онд хэрэгжүүлэх Үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт “эрх мэдлийн харилцан хяналттай, тогтвортой, хариуцлагатай төрийг бий болгохын төлөө Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг өнөөгийн хэрэгцээ, шаардлагыг харгалзан ард түмнээс асууж шийдвэрлэнэ” гэсэн байна.

-Ноднин зөвлөлдөх санал асуулга явуулсан. Санал асуулгын хүрээнд хэд хэдэн нэмэлт, өөрчлөлт хийхээр төслөө боловсруулаад дуусч байгаа гэсэн. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд таны оруулах санал юу байгаа бол?

-УИХ-аас Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийг 2017 оны хоёрдугаар сарын есний өдөр баталж байсан. Үндсэн хуулийн аливаа нэмэлт, өөрчлөлтийг хувь хүн, байгууллага, нийгмийн нийтлэг саналыг харгалзах харилцааг тус хуулиар зохицуулсан л даа. Энэ хүрээнд судлаачийн хувиар өөрийн хийж гүйцэтгэсэн судалгааны ажлын үр дүнд тулгуурлан Үндсэн хуульд хэд хэдэн нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ёстой гэж харж байгаа.

УИХ-ын зарим бүрэн эрхийг хязгаарлаж, Засгийн газрын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх замаар эрх мэдлийн тэнцвэрт байдлыг хангах ёстой. Одоогийн мөрдөж буй хуулиар Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүнд нэр дэвшүүлэх эрхтэй ч Засгийн газрын гишүүнийг томилох эрхгүй байгаа. Энэ нь Ерөнхий сайдын танхимаар ажиллах, кабинетийн гишүүнд хариуцлага хүлээлгэх чадамжгүй болгож байгаа юм. УИХ, Засгийн газрын чиг үүрэгт зааг гаргаж, хууль тогтоох ажлын чанарыг сайжруулах, УИХ-аас Засгийн газрын үйл ажиллагаанд хяналт тавих ажлыг сайжруулах, давхар ажил эрхэлж хийдэл гарах эрсдэлээс сэргийлэх зорилгоор УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр ажиллах бол хувьчилж хязгаар тогтоох шаардлагатай байна. Мөн Засгийн газар, Ерөнхий сайдыг огцруулах босгыг өндөрсгөх замаар Засгийн тогвортой ажиллах нөхцлийг хангах шаардлагатай бий болоод байна.

-Тэгээд яг юу гэж өөрчлөх ёстой юм бэ?

-Маш ойлгомжтой хэлье. 1.1-д УИХ сайд нарыг нэг бүрчлэн хүн тус бүрээр томилдог эрх мэдлээсээ татгалзаж Үндсэн хуулийн 25.6 дахь хэсэгт “Засгийн газрын гишүүдийг Ерөнхий сайдын оруулж ирснээр танхимаар нь батлах эсэхээр шийдвэр гаргана” гэж өөрчлөх. 1.2-т Үндсэн хуулийн 39.1 дэхь хэсгийг “Засгийн газар Ерөнхий сайд, гишүүдээс бүрдэнэ. Засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэгээс дээшгүй хувь нь Улсын Их Хурлын гишүүн байж болно” гэж өөрчлөх боломжтой. Мөн 1.3-т Үндсэн хуулийн 43.4 дэх хэсэгт “УИХ-ын нийт гишүүдийн олонх нь (39 гишүүн) Ерөнхий сайдыг огцруулахыг дэмжсэн бол шинэ Ерөнхий сайдыг томилох асуудлыг долоо хоногийн дотор хэлэлцэн шийдвэрлэнэ”, 1.4-т Засгийн газрын бүтцийг Монгол Улсын Үндсэн хуулиар тогтоож, бүтцийн хувьд төрийн бодлогын залгамж чанар, тогтвортой байдлыг хангах зорилгоор яамдын нэрийг хуульд заан тусгах гэж байгаа юм.

Түүнчлэн УИХ нь улсын нэгдсэн төсвийг батлахдаа Засгийн газрын саналыг авахгүйгээр зардлын шинэ төрөл үүсгэж, зардал нэмэгдүүлж төсвийн сахилга батыг алдагдуулдаг буруу жишгийг зогсоох шаардлагатай. 2.1-т Үндсэн хуулийн 25.7 дахь хэсэгт “улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах” гэснийг “УИХ нь улсын төсвийг батлахдаа Сангийн яам, Засгийн газрын оруулж ирсэн нэгдсэн дүнгээр нь батална” гэж өөрчлөх шаардлагатай.

-Гишүүдийг хариуцлагажуулах тал дээр та ямар байр суурьтай байгаа бол?

-УИХ, түүний гишүүний хариуцлага, сахилга батыг сайжруулах зорилгоор дараахь заалтуудыг Үндсэн хуульд нэмж оруулах саналтай байна. УИХ-ын гишүүн чуулганы болон байнгын хорооны хуралдаанд биеэр оролцож санал өгнө. УИХ-ын гишүүн бусад гишүүнийг төлөөлж санал өгөхийг хориглоно. УИХ-ын гишүүн чуулганы болон байнгын хорооны хуралдаанд хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр хүрэлцэн ирээгүй нийт цаг нь тухайн ээлжит чуулганы дөрөвний нэгээс хэтэрсэн бол УИХ түүнийг гишүүнээс нь эгүүлэн татах ёстой. УИХ-ын гишүүнээр Монгол Улсын 35 нас хүрсэн, сонгуулийн эрх бүхий иргэнийг сонгоно гэж өөрчилмөөр байна.

Түүнчлэн байнгын ажиллагаатай парламентын тасралтгүй ажиллах нөхцөлийг хангах, ажлын чанар, хариуцлагыг сайжруулах зорилгоор (Үндсэн хуулийн 27.2 дахь хэсэгт) УИХ-ын ээлжит чуулган хагас жил тутам 50-иас доошгүй ажлын өдөр чуулна гэснийг 75-аас доошгүй ажлын өдөр чуулна гэж өөрчлөх хэрэгтэй. Асуудлыг олонхоор шийдэх ардчиллын зарчмыг хангах, төлөөллийн үүрэг, ач холбогдлыг нэмэгдүүлэх зорилгоор гишүүдийн ердийн олонх бус “УИХ-ын нийт гишүүдийн дийлэнх олонх буюу дор хаяж 51 гишүүн хүрэлцэн ирснээр чуулганыг хүчинтэйд үзэж, чуулганд оролцсон нийт гишүүний олонхын саналаар асуудлыг шийдвэрлэнэ” гэж өөрчлөх шаардлагатай. Үндсэн хуулийн 22.2 дахь хэсэгт УИХ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж үзсэн нийт гишүүдийн гуравны хоёроос доошгүй нь үзсэн, эсхүл мөнхүү шалтгаанаар Ерөнхийлөгч УИХ-ын даргатай зөвшилцөн санал болгосноор өөрөө тарах шийдвэр гаргаж болно гэснийг “УИХ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж үзсэн нийт гишүүдийн гуравны хоёроос доошгүй нь үзсэн бол Монгол Улсын Ерөнхийлөгч УИХ-ыг тараах шийдвэр гаргана” гэж өөрчлөх санал байна. Шүүгчийн томилгоо, төрийн албан хаагчтай холбоотой өөрчлөлтийг ч оруулах цаг нь болсон.

-Тухайлбал, яаж нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болох вэ. Манайхан шүүгчдийн томилгооны талаар байнга ярьдаг л даа…

-Шүүгчийн томилгоог улс төрөөс хараат бус байлгах, шүүгчийн хариуцлага, шүүхийн бие даасан байдлыг бэхжүүлэх зорилгоор бүх шатны Ерөнхий шүүгч нарын насны доод хязгаарыг 45 болгох хэрэгтэй. Ингэхдээ томилгоог ил тод болгож, хугацаажуулж, Ерөнхийлөгч томилох болон татгалзах, хариуцлага тооцсон үндэслэлээ олон нийтэд мэдээлдэг байх ёстой.

Төрийн албан хаагчийг улс төрийн шалтгаанаар ялгаварлан гадуурхах болон сонгуулийн үр дүнгээр болон хуульд зааснаас бусад үндэслэлээр халж солихыг хориглох заалтыг Үндсэн хуульд суулгах саналтай байгаа. Түүнчлэн орон нутаг дахь улс төрийн намын талцал, хэт улстөржсөн хуваагдлыг багасгах зорилгоор “аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-д улс төрийн намууд нэр дэвшүүлж оролцохгүй байх, зөвхөн иргэд бие даан нэрээ дэвшүүлж, улмаар иргэдийн төлөөллийн үүргийг нэмэгдүүлэх заалт оруулах, аймаг, нийслэлийн засаг даргыг Ерөнхий сайд, баг, хорооны Засаг даргыг аймаг, нийслэлийн Засаг дарга дөрвөн жилийн хугацаатайгаар шууд томилж, чөлөөлдөг болох” гэсэн заалтуудыг тус тус нэмэх буюу өөрчлөлт хийх нь зүйтэй байна. Эдгээр тулгамдсан асуудлыг Үндсэн хуулийн түвшинд шийдвэрлэх нь Монгол Улсын төрийн тогтолцоог тогтвортой болгох, төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч дээд байгууллагын харилцааг парламентын засаглалын сонгодог жишгээр зохицуулахад эерэг нөлөөтэй байх болно.

-Яамдын нэрийг Үндсэн хуульд суулгах шаардлага тийм их байгаа юм уу. Тэртээ тэргүй Засгийн газар бүр өөрсдийн бүтцийг бий болгоод явдаг шүү дээ. Гэнэтхэн л зайлшгүй шаардлагатай яам гээд яамдын тоог нэмж, хасдаг. Боломжгүй юм шиг санагдах юм л даа…

-Үндсэн хууль нь хууль зүйн хувьд удаан тогтвортой үйлчлэх чадвар, хууль ёсны хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдал бий болгох чадвар, улс төрийн институци хоорондын зөрчлийг зохицуулах чадавх, төр засгийн зоргоор аашлах хязгаарлах чадвараар бусад хуулиас дээгүүр хүчин чадалтай байдаг учраас органик хуулиар биш, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр хийх хэрэгцээ, шаардлага урган гарч байна. Яамдын нэрийг Үндсэн хуульд оруулан батлахгүй бол УИХ-ын сонгууль бүрийн дараа, эсхүл Засгийн газар огцорч шинээр байгуулагдах бүрт Засгийн газрын бүтцийн хуулийг шинэчлэн баталж, яам, агентлагуудын тоо, нэр, чиг үүргийг үндэслэлгүйгээр өөрчлөх явдал өнгөрсөн 26 жилийн хугацаанд аль ч Засгийн газрын үед түгээмэл байж ирсэн.

Засгийн газрын үндсэн бүтцийн өөрчлөлт, харахад, 1992 онд 16 яамтай, 1996 онд есөн яам, 59 агентлаг, 2000 онд 11 яам, 48 агентлаг, 2004 онд 13 яам, 37 агентлаг, 2008 онд 11 яам, 37 агентлагтай байсан. 2012 онд 16 яам, 28 агентлагтай байсан бол энэ удаагийн Засгийн газар 13 яам, 27 агентлагтай үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Эдгээр өөрчлөлтийг хийхдээ тухайн сонгуулийн үр дүнгээр УИХ-ын олонхыг бүрдүүлсэн улс төрийн нам, улстөрчдийн хүсэл сонирхол, зөвшилцөл, зарим талаар дур зоргын шинжтэйгээр хийдэг. Түүнчлэн яамдын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг өөрчлөх нь төрийн албан хаагчийн тогтвор суурьшилд сөргөөр нөлөөлж, төрийн албаны мэргэшсэн, тогтвортой байдал алдагдахад хүргэдэг л дээ.

-Ер нь УИХ-ын гишүүд Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллах нь хэр оновчтой юм бол. Өнөөдрийн жишгийг харахад Ерөнхий сайд нь гаднаас бусад сайдууд нь парламент дотроосоо томилогдсон. Парламент Засгийн газартаа тавих хяналт сулрах нэг хөшүүрэг нь мөн биз…

-Өнөөгийн мөрдөж буй хуулиар эрх мэдлийн дотоод тэнцвэр УИХ руу нэлээд хэвийсэн байдалтай байсан. 2000 онд Үндсэн хуульд хийсэн нэмэлт, өөрчлөлтийн дараа энэ тэнцвэргүй байдал улам нэмэгдсэн. Ерөнхийлөгч 2000 оноос өмнө эрх мэдлийн хуваарилалтад жинхэнэ ёсоор оролцогч байсан бол одоо үндсэн эрх мэдэл нь хориг тавих, зарим томилгоо хийх, хууль санаачилах эрхээрээ дамжуулан улс төрийн түвшинд шийдвэрлэвэл зохих асуудлыг гаргаж тавих зэрэг үүрэгтэйгээр улс төрийн үйл явцад оролцож байна. Бусад байгууллагад нөлөөлөх, цаашилбал шахалт үзүүлэх өргөн боломж УИХ-д байгаа бол харин үүнийг сөрж хариу арга хэмжээ авах, шахалт үзүүлэх, эсхүл УИХ-д хяналт тавих боломж Ерөнхийлөгч болон Засгийн газарт хомс байгаа юм. УИХ Засгийн газрыг хяналтандаа байлгахын зэрэгцээ тараах эсэхийг шийддэг л дээ. Улс төрийн тогтворгүй байдлын үндсийг Ерөнхий сайд, түүний кабинетын гишүүдийг сонгож, томилох УИХ-ын давуу эрхтэй холбож үзсэн нь ялангуяа Засгийн газрын гишүүдийг сонгож, томилох эрх мэдлийг Ерөнхий сайдад өөрт нь шилжүүлэх замаар түүний улс төрийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй. Нөгөөтэйгүүр, Засгийн газарт УИХ-ын гишүүд орж ажиллаж байгаа нь Засгийн газарт парламентаас тавих хяналтыг сулруулж байна. Энэ бүхэн нь одоогийн тогтолцоонд хяналт-тэнцвэрийн олон механизм үгүйлэгдсэн төдийгүй, эрх мэдэл УИХ руу хэт хэвийсэн нь тодорхой байгаа юм.

УИХ-ын гишүүн Н.Оюундарьтай ярилцлаа.

-УИХ-ын гишүүн Д.Гантулга, Д.Мурат нарын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх эсэх тухай чуулганы хуралдааны өмнө эмэгтэй гишүүд өөрсдийн байр суурийг илэрхийлж “Бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлээд, хуулийн байгууллагаар шалгуулаад үнэн мөнөө тогтоолгоод ороод ир” гэсэн ч Их хурал хамгаалаад үлдсэн. Гэтэл Д.Гантулга гишүүн өөрөө гишүүнээсээ чөлөөлөгдөх хүсэлтээ Их хурлын даргад өгчихлөө. Таны байр суурь ямар байсан. Гэвч гишүүдийн нууц санал хураалтаар түдгэлзүүлэхээс татгалзсан шийдвэр гарсанд эмэгтэй гишүүд үнэхээр их эгдүүцсэн.

Бид эмэгтэйчүүдийн эрх ашгийг хөндсөн аливаа хүчирхийллийн хэлбэртэй тууштай тэмцэнэ гэсэн байр сууриа анхнаасаа илэрхийлээд явсан. Уг нь өнгөрөгч баасан гаригт түдгэлзүүлээд явсан бол өнөөдөр намынхаа болон УИХ-ын нэр хүнд, мөн өөрийнхөө нэр хүндийг шороотой хутгахгүй байсан. Үнэхээр охид бүсгүйчүүдийн төдийгүй нийгэмд ч “хар баасан” гариг боллоо.

-Д.Гантулгын чөлөөлөгдөх хүсэлтийг нь Их хурал хэлэлцэнэ. Хүлээж авах болов уу. Өмнө нь хуулийн мухардалд орлоо гээд гацааж байсан удаатай шүү дээ?

-Тийм ээ, эхнээсээ гишүүд маань бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх шийдвэрийг гаргасан бол олон нийт ингэж эсэргүүцэж, бухимдахгүй, ийм нөхцөл байдал үүсэхгүй байсан. УИХ-ын шийдвэрийг эсэргүүцэн иргэд эмэгтэй гишүүд рүү харилцааны бүхий л хэлбэрээр иргэд, эмэгтэйчүүд, сонгогчид маань хандаж, санал бодол, бухимдлаа илэрхийлж байна. Д.Гантулга гишүүний чөлөөлөгдөх хүсэлтийг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэх нь тодорхой. Учир нь Д.Гантулга гишүүн өөрөө хүсэлтээ өгсөн байна. Өмнө нь хуулийн мухардалд орсон гэсэн асуудал нь гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэхтэй холбоотой УИХ-ын тухай хуулийн холбогдох заалтыг Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрээр хүчингүй болгосон байсан учраас хойшилж байсан юм.

-Гишүүний чөлөөлөгдөх асуудлыг энэ долоо хоногт хэлэлцэж дуусах уу. Уг нь яаралтай нэг талдаа гаргаад асуудлаа шийдээд явчихвал хаана хаанаа амар биш үү?

-Уг асуудлыг хэзээ хэлэлцэн шийдвэрлэхийг Даргын зөвлөлийн хурлаар шийдвэрлэнэ. Хэлэлцэхдээ Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хурлаар хэлэлцэж, уг гарсан шийдвэрийг УИХ-аар хэлэлцэн тогтоол гарах хуулийн заалттай. Энэ дэгийн дагуу л явах ёстой.

-11 эмэгтэй гишүүн гарын үсэг зураад Их хурлаас хоёр гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэхгүй гэдэг шийдвэрт хориг тавиулна гэж байсан. Нөхцөл байдал нэгэнт ийм болсон тул та бүхэн Ерөнхийлөгчид хандахгүй болсон уу?

-Д.Гантулга гишүүнийг чөлөөлөгдөх хүсэлтээ гаргахаас өмнө эмэгтэй гишүүд ярилцаад албан тоотыг албажуулан Ерөнхийлөгчийн тамгын газарт хүргүүлсэн байсан. Тэр чөлөөлөгдөх хүсэлтийн талаар бид өөрийнхөө албан тоотыг хүргүүлсний дараа үдээс хойш хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлүүдээс олж мэдсэн.

-Гишүүн өөрийнхөө хүсэлтээр чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгсөн юм чинь Хэнтий аймагт нөхөн сонгууль болж таарна. Гэтэл нөхөн сонгууль болохгүй, шүүхээр асуудлаа шийдтэл нь процесс үргэлжилнэ гэх юм. Аль нь зөв бэ?

-УИХ-ын тухай хуулийн 6 дугаар зүйлд зааснаар гишүүн өөр ажилд шилжих болон хүндэтгэн үзэх бусад шалтгаанаар чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өөрөө гаргасныг УИХ хүлээн авсан бол бүрэн эрх нь хугацаанаасаа өмнө дуусгавар болно. Нэгэнт бүрэн эрх нь дуусгавар болсон тохиолдолд холбогдон шалгагдаж байгаа асуудал нь хэрхэн шийдвэрлэгдсэнээс үл хамааран тухайн тойрогт нөхөн сонгууль явагдахаар хуулинд заасан байдаг. Энэ хүрээнд асуудал шийдэгдэнэ гэж ойлгож байгаа. Д.Гантулга гишүүн чөлөөлөгдөх биш бүрэн эрхээ түдгэлзүүлэн асуудлаа холбогдох байгууллагаар шалгуулаад шүүхээс буруутай үгүйгээ шийдүүлээд явах явах боломж бүрэн нээлттэй байсан. Шүүхээс шийдвэр гараагүй тохиолдолд хэн бэ гуайг ч буруутайд тооцож болохгүй.

-Цаашид энэ мэт асуудлууд дээр эмэгтэй гишүүд ийм байр сууринаас асуудалд хандах уу. Эмэгтэй гишүүдийг жилийн өмнө ингэж байр сууриа илэрхийлсэнгүй, оройтож мэдэгдэл хийлээ гэсэн шүүмжлэл байна?

-Энэ удаагийн парламентад хамгийн олон буюу 13 эмэгтэй гишүүн ажиллаж байна. Бид албан бус бүлэг байгуулсан. Нэн тэргүүний зорилт бол хүүхэд, эмэгтэйчүүд, тэдний эрх ашиг, нийгмийн хамгаалал, эдийн засгийн баталгааг хангах. Эмэгтэй гишүүдийн бүлгээс хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах болон хүчирхийллийн эсрэг дуу хоолойгоо гаргаж байсан. Дор бүрнээ саналаа илэрхийлээд явж байгаа.

Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай, Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай, Хүүхэд хамгааллын тухай, Хүүхдийн эрхийн тухай хуулиудын хэрэгжилтэд хяналт шалгалт хийх, холбогдох санал дүгнэлт гаргах үүрэг бүхий хамтарсан ажлын хэсгийг миний бие ахлан, эмэгтэй гишүүд санал нэгдэж оролцож байсан л даа. Хүчирхийлэлтэй тэмцэх эрх зүйн орчин харьцангуй сайжирсан. Одоо хэрэгжүүлэхийн тулд эдийн засгийн болоод бусад бүх талын арга хэмжээ авах шаардлагатай. Жилийн өмнө хүүхдийн сайн сайхны төлөө зарим эмэгтэй гишүүдийн саналаар түүхэнд анх удаа хүүхдийн төсвийг тав дахин нэмэгдүүлж таван тэрбум төгрөгний төсвийг Гэр бүл хүүхэд хөгжлийн газарт батлуулж байсан. Огт дуугүй байж байгаад дуугараад эхэлсэн зүйл байхгүй, энэ удаа эмэгтэй гишүүд бүгд санал нэгдэж, нэгдсэн байр сууриа илэрхийлж байгаа.

-Нөхөн сонгууль боллоо гэхэд сонгуулийн товыг хэзээ зарлах вэ?

-УИХ-ын гишүүн Д.Ган-тулгын чөлөөлөгдөх хүсэлтийг УИХ хүлээн авсан тохиолдолд нөхөн сонгуулийг зарлах нь тодорхой. УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуулийн 52 дугаар зүйлийн 52.3-т зааснаар УИХ-ын гишүүн нас барснаас бусад тохиолдолд орон гарсан бол нөхөн сонгуулийг 14 хоногийн дотор зарлаж, 30 хоногийн хугацаанд сонгуулийг зарлан явуулахаар байгаа. Чуулганы бус үеэр орон гарсан бол чуулган эхэлснээс хойш дээрх хугацаанд зарлан явуулахаар хуульчилсан байна. Тэгэхээр гишүүний чөлөөлөгдөх хүсэлтийг хэзээ, хэрхэн шийдвэрлэснээс хамаарч, сонгуулийн тов зарлагдах болно.

-Өмнө нь та Гадаад харилцааны дэд сайдаар ажиллаж байсан. Тэр утгаар нь асуухад сүүлийн үед олны анхаарлыг татаад байгаа ШХАБ-т элсэх асуудал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Тусгаар тогтносон улсын хувьд бид идэвхтэй бие даасан гадаад бодлоготой улс гэдгийг хэлмээр байна. ШХАБ-ын талаар ярихаас өмнө энэ ер нь ямар байгууллага вэ гэж асуух ёстой. Өнөөгийн нөхцөл байдал, анх үүсч хөгжсөн түүхээс нь үзэхэд улс төрийн байгууллага гэж ойлгогдохоор байгаа. Ер нь ШХАБ-д элсэх асуудал дээр бол энэ нь цаг үеэ олоогүй гэж бодож байгаа. Харин бид гадаад бодлогын үзэл баримтлалд эн тэргүүнд хоёр хөрш оронтойгоо найрсаг харилцаатай байж, тэдгээр улс оронтой тэнцвэртэй харилцаж сайн хөршийн өргөн хүрээтэй хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлнэ гэсэн. Тиймд хоёр хөршийнхөө итгэлцлийг сэргээх явдал бидний нэн тэргүүний зорилго. Бид ШХАБ-ын гишүүн боллоо гэхэд гуравдагч хөршөөс томоохон төслүүд дээр хөрөнгө оруулах боломж хязгаарлагдах уу. Тэдэнтэй харьцах харьцаанд ямар нэгэн нөлөө үзүүлэх үү гэсэн асуултууд гарч ирнэ. Үүн дээр болгоомжтой хандах ёстой. Тийм учраас яаруу дааруу шийдвэрээ хэрхэвч гаргаж болохгүй. Тал бүрээс нь сайн судлах ёстой. Монгол Улс 14 жил ажиглагч байхдаа үндсэн хуралдаанд оролцохгүй ч гэсэн мэдээллээр хангалттай авч байсан. Тиймээс гишүү-нээр элсэх эсвэл ажиглагчийн статусаа хэвээр хадгалахад манай улсын хувьд шууд мэдрэгдэхүйц ялгаа гарах-гүй гэж үзэж байгаа юм. Харин бид эдийн засгийн интеграцчилалд нэгдэх ёстой. Тухайлбал, чөлөөт худалдааны хэлэлцээрт нэгдэх асуудлыг нэн яаралтай шийдэх хэрэгтэй.

-ШХАБ-ыг эдийн засгийн боломж гэж харах хэрэгтэй гэдгийг зарим гишүүд хэлээд байх юм. Эдийн засгийн боломж байх уу, ер нь бол зэр зэвсэг, улс төрийн бүлэглэлд багтах үгүйг шийдэх хариуцлагатай сонголт гэх юм?

-Энд ямар нэгэн эдийн засгийн боломжууд байхгүй гэдгийг бүрэн ойлгох хэрэгтэй. 2015 онд Энэтхэг, Пакистан гэсэн хоёр улс бүрэн гишүүнээр элсэх өргөдлөө өгч 2017 онд бүрэн эрхт гишүүн болсон. Үндсэндээ саяхан шахам шинэ гишүүн улс орнуудаар эгнээгээ нэгтгэсэн байгууллагын цаашдын хандлага, өнгө аясыг харах нь бас зүйтэй болов уу. ШХАБ-ын статусын хувьд олон улсын байгууллага юм уу, цэргийн эвсэл юм уу гэдгийг ойлгох хэрэгтэй болно. Манай улс эвсэлд үл нэгдэх 77-гийн бүлгийн гишүүн учраас ямар нэгэн байдлаар цэргийн эвсэлтэй холбоотой асуудалд оролцож болохгүй юм. Тиймдээ ч барууны зарим судлаачид ШХАБ-ыг Варшавын гэрээний залгамжлагч, НАТО той өрсөлдөхүйц байгууллага гэж үздэг талтай.