Author: Э. Энхболд

УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Н.Энх­болдтой ярилцлаа.

-Өнөөдрийн (өчиг­дөр) чуулганаар Хөрөн­гө оруулалтын
болон Хөрөнгө оруулалтын сан­­гийн тухай хуулийг баталлаа. МАН-ын бүл­гийн зүгээс
тавьсан шаард­лагууд багтаж чадав уу?

-Ээлжит бус чуулга­наар хэлцэгдсэн таван хуулиас
эхний ээлжинд баталсан байх нь эрх­зүйн орчныг бүрдүүлэх, гадаад, дотоодын хөрөн­гө
оруулагчдын итгэлийг нэмэгдүүлэхэд хэрэгтэй гэж үзээд намын бүлгүүд санал нэгдсэн.
Манай намын бүлгийн ажлын хэсэг уг хуулиуд дээр идэвх­тэй оролцсон. Үүн­тэй холбоотойгоор
хуу­чин мөрдөгдөж байсан Хөрөнгө оруулалтын ту­хай хууль. Стратегийн ач холбогдол
бүхий газарт хөрөнгө оруулах тухай хуулиуд хүчингүй болж байгаа. Эдгээр хуулиудыг
эерэг дохио өгсөн хуу­лиуд боллоо гэж хувьдаа бодож байна. Одоо хуу­лийг хэрэгжүүлэх,
зохион байгуулах ажлуудыг сайн хийх хэрэгтэй. Хууль бат­лагдсаны маргаашнаас хөрөнгө
оруулагчид шууд орж ирэхгүй.

Хөрөнгө оруулалт гэ­дэг баталгаатай итгэлийн асуудал.
Нэг л зүйлд сэт­гэл дундуур байна даа.

-Юунд тэгтлээ сэт­гэл дундуур байна гэж?

-Татвартай холбог­дол­той хуулиуд шинээр бий болбол
тэр хуулиуд нь үйлчлэхгүй байхаар энэ хуулийг зохицуулсан байвал зүгээр байсан юм.
Гэхдээ байнга биш. Тогт­вортой байдлыг нь хангаж олгосон гэрчилгээнийхээ хүчинтэй
хугацаанд үйлч­лэхгүй байсан бол хө­рөн­гө оруулагчдад илүү итгэл найдвар төрүүлэх
хууль болох байсан болов уу гэсэн саналыг бүлгийн зүгээс оруулсан. Харам­сал­тай
нь уг санал их хурлаар дэмжигдсэнгүй. Дараа дараагийн татвар­тай хууль тогтоомжид
ан­хаарах хэрэгтэй. Хуучных шиг 68 хувийн татвар гэдэг шиг зүйл гараад байхгүйгээр
эрхзүйн орч­ныг бүрдүүлэх уур амьс­галыг дараагийн хуулиу­дад тусгаж болох юм гэж
үзээд хойш нь тавилаа.

-Тэгвэл анх удаа бат­лагдаж буй сангийн тухай
хуульд ямар өнц­гөөс хандаж байна вэ?

-Сангийн тухай хууль өмнө нь манайд байгаа­гүй.
Хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтын аж­лыг төсвийн мөнгөөр бус хувийн хөрөнгийг
ихээхэн хэмжээгээр татаж оруу­ла­хад ашиглаж болох меха­низмын тухай хууль бол­лоо
гэж ойлгож байгаа. Энэ хууль манайд хэрэг­тэй. Яагаад гэхээр сүү­лийн үед төр эдийн
засаг, бизнесийн салбарт дэн­дүү их хутгалдаж орох болсон. Эдийн засгийн өсөлт буурснаас
болж ДНБ, нийт төсөв дотор Засгийн газрын эзэлж буй байр суурь нэмэгдээд жинхэнэ
баялаг бүтээгч хувийн хэвшил салбарын эх орны хөгжилд оруулж буй хувь хэмжээ буурч
байгаа нь буруу зүйл. Энэ талаас нь аваад үзэхээр Хөрөнгө оруулалтын сан­гийн тухай
хууль нь хө­рөн­гө оруулагчдыг татаж оруулах хөрөнгүүдийг эдийн засгийн эргэлтэд
оруулах, төр хувийн хэвш­лийн түншлэлийн хү­рээнд бүтээн байгуулал­тын эдийн засгийн
өсөл­тийн асуудлуудыг шийдэ­хэд зөв ашиглаж зөв ойл­гуулахад хэрэг болох хууль хэмээн
харж байна. 

-УИХ-ын ээлжит бус чуулганы үр дүнгийн талаар
ямар бодолтой байгаа вэ?

-Эдийн засаг өнгөр­сөн нэг жилийн хуга­цаанд эрс
муудсан. Зас­гийн газрын хэдэн сай­даас өөр эдийн засаг сайхан байна гэж хэлэх хүн
бараг байхгүй байх. Бид эдийн засаг муу бай­гаасай гэж хүсээд байгаа­даа биш юм.
Мөнгө сан­хүү болоод төсвийн гүй­цэт­гэл тал дээр анхаа­рахгүй байхын аргагүй болчихсон.
Тиймээс Зас­гийн газрыг эртхэн төс­вийн тодотголоо ярья, болохгүй байгаа зүйлээ
эртхэн ард түмнээс нуул­гүй үнэнээр нь хэлээд хамтдаа зүтгэе гэсэн са­на­лыг өнгөрсөн
долду­гаар сарын сүүл найм­дугаар сарын эхээр ээл­жит бус чуулганыг хурал­дуулах
шаардлагыг тавь­сан. Даанч хүлээж аваа­гүй. Тэгээд  намрын чуул­ган эхлэхээс
хоёр долоо хоногийн өмнө ээлжит бусаар хуралдсан бо­ловч эдийн засгийн хүнд­рэлтэй
асуудлыг ярих бус өөр зүйл дээр анхаарлаа хандуулсан. Өөрөөр хэл­бэл эдийн засгийн
хүнд нөхцөл байдлаас урьдчи­лан сэргийлэх арга хэм­жээ авахад ээлжит бус чуулган
дорвитой үр дүн үзүүлсэнгүй. Яахав хэлэл­цэх хуулиудаа урагш нь ахиулсан.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулганы үеэр МАН-ын бүлэг
нээлттэй хурал­даж, Уул уурхай болон Эдийн засгийн хөгж­лийн яам, Монголбанк, Үндэсний
статистикийн хорооноос мэдээлэл авсан. Өнөөдөр ямар үр дүнд хүрсэн бэ?

-Холбогдох яам, бай­гууллагуудаас манай бүлэг
нээлттэй мэдээлэл авсан. Бидний хийсэн дүгнэлт зөв юм байна гэдэг ойлголтыг тэндээс
авсан. Яагаад гэхээр ста­тис­тикийн хороо, Мон­гол­банкны зүгээс хэлж байгаа зүйлүүд
биднийх­тэй бараг нийлж байгаа юм. Тооны хувьд ойрол­цоо. Тэгээд яаж тайл­бар­лаж
байгаагаас нь асууд­лын зөрүү харагдаад бай­на л даа. Нэг хэсэг нь энэ тоог харчихаад
сай­хан байна гэж хэлээд байдаг. Нөгөө хэсэг нь энэ тооны ард юу байна вэ гэдгийг
хэлээд байгаа даа л гол зорилго нь оршиж байгаа. Уг нь УИХ-ын даргын захирамжаар
бай­­гуулагдсан ажлын хэсэг байгаа шүү дээ. Энэ ажлын хэсгийн гаргасан эдийн засгийн
гадаад, дотоод орчинд үүсээд байгаа нөхцөл байдал, түүний Монголд нөлөө­лөх байдал,
сөрөг эерэг дагавар, цаашид авах арга хэмжээний асуудлыг эртхэн УИХ-аар сонссон
бол хэрэгтэй байсан. Ажлын хэсэгт УИХ-ын 15 гишүүн болоод мэргэж­лийн хүмүүс нухацтай
хийсэн дүгнэлт манай бүлгийн дүгнэлттэй ойрол­цоо гарсан. Эдийн засгийн хүнд байдлаас
урьдчилан сэргийлэх дээр цаг алдаад байна шүү дээ. Одоо тэр дүгнэл­тийг УИХ-аар
нээлттэй хэлэлцэх ёстой.

-Сүүлийн үед танай намынхан Монголбанк руу нэлээд
анхаарал хандуулж шалгалт хийх хэрэгтэй гэж бай­сан. Та нарын хүсэл бие­лэлээ олж
байх шиг байна?

-Урьд нь манай бүлэг Монголбанкны мөнгөний бодлого дээр шалгалт хийе
гэсэн санал тавьсан. Харамсалтай нь хүсэл­тийг хүлээж аваагүйн ул­маас мөн л цаг
алдсан. Харин сая УИХ-ын дар­гын захирамжаар ажлын хэсэг гарч ажилдаа орж байх шиг
байна. Төв банк­ны үйл ажиллагаатай танилцах ажил тийм ч амархан дуусах ажил биш.
Ажлын явцад олон нарийн ширийн тоонууд ярих ёстой. Шаардла­га­тай гэж үзвэл үр дүнг
нь хаалттай хуралдаанаар ч хамаагүй хэлэлцэх ёстой. Үнэхээр бид өнөөдөр ийм байдалтай
болчи­хоод байгаа юм байна. Нөөц маань багасчихсан, гадаадын хөрөнгө оруу­лалт буусан,
ханш огцом өсөөд байгаагийн шалт­гаан нь энэдээ байна гэдгийг гаргахгүй бол бүр
дордож мэднэ. Ядаж шийд­вэр гаргагчдын түв­шинд ойлголцох шаард­ла­гатай. Ер нь
банк, мөн­гө санхүүгийн бодлого бол хүмүүсийн итгэл хү­лээлт дээр тогтдог бизнес
юм. Монголбанк дээр бол бидэнд шаардлагатай тоо баримт байгаа. Үүнийг баталгаажуулах
хэрэгтэй. Энэ тоог яриад эхэлбэл банк, санхүүгийн­хаа зах зээлийг хямрал руу түлхчих
юм болов уу гэсэн болгоомжлол бай­на. Энэ шалгалт бол үнэн бодитой шалгалт болно
гэж бодож байна. Эдийн засгийн нөхцөл байдалд дүгнэлт өгөх ажлын хэсэг, Монголбанкинд
орж бай­гаа шалгалтын ажлын хэсэг хоёрын дүнг хамт­раад төсвийн асуудал ярихын өмнө
УИХ хэлэл­цэх ёстой.

 

-Ажлаа хийх гэж мөрөө­рөө яваа эрх баригч на­мынх­ныгаа
албаар үгээр мохоох гэж ардын намын­хан болохгүй, бүтэхгүй бай­на гээд байгаа юм
биш үү?

-МАН-ынхан үг хэлэхээр л “Наа­дуул чинь худлаа
хэлж байна” гэчихээд “Бид сайн ажиллаж бай­на” гээд байгаа шүү дээ. Ер нь хэн нь
үнэн хэлж вэ гэдгийг цаг хугацаа харуулах байх. Бид чинь нэг хоёр жилээр амьдарч
байгаа хүмүүс биш шүү дээ. Дараа жил гэж байна. Төсөв гэж байна. Оны эцсээр төсвийн
гүйцэтгэл гарч ирнэ. Цаа­шил­бал сонгууль гэж байгаа.

-Төсөвт тодотголын тал дээр байр сууриа илэрхий­лэх­гүй
юу?

-Батлагдсан зарим тоог нь өөрчлөх л асуудал гарна
уу гэхээс эдийн засгийн хүндрэ­лээс боди­той­гоор гарч чадахгүй. Төсвийн хариуцлагын
хууль, Төсвийн са­хил­га батын хууль гээд олон хуу­лиуд байгаа. Хэрэв одоогийн бат­лагдсан
үзүүлэлтээр Засгийн газ­рын ажлыг дүгнэвэл огцрохоос аргагүй дүр зураг гарна. Төсвийн
алдагдал 1,5 тэрбумд хүрэх гэж байна. Дотоодын нийт бүтээгдэ­хүүнд эзлэх өр, төсөв
дотор эзэлж байгаа зарлагын хэмжээ замба­раа­гаа алдсан. Харин 2014 оны төсвийг
бид үнэхээр зөв хийх ёстой. Улс маань одоогийнхоо илүү хүнд байдалд орчихвол юун
намуудын нэр хүнд манатай болно. Бидний яриад буй чадахгүй сайд­тайгаа хариуцлага
тооц гээд бай­гаагийн цаана эднийг огцруулаад дараагийн Засгийн газарт нь хамт­раад
сууя гэсэн санаа бидэнд огтхон ч байхгүй. Манай нам бүтээлч, идэвхтэй сөрөг хүчин
байна гэдэг л байр суурьтай байгаа шүү дээ.

-Одоо урт нэртэй хуулийг хэлэлцэнэ. Уг хуулийн
дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тал дээр ямар байр суурьтай байгаа
бол?

-Манай бүлгийн албан ёсны байр суурь их тодорхой.
Байгаль орчин, ус, ой модтой холбоотой энэ хууль бол үнэхээр хүний амьдрах орчин,
байгальд ээлтэй орчинг бүрдүүлсэн байх ёстой. Ээлжит бус чуулганаар оруулж ирсэн
хуулийг харахад өөрчлөлт оруулаагүй ч дагаж мөрдөх журамд нь нэмэлт өөрчлөлт оруулаад,
түүгээрээ дамжуулаад үндсэн хуулийнхаа утгыг алдагдуулах агуулгатай төсөл орж ирсэн.
Ийм байж болохгүй. Шаардлагатай гэж үзэж байгаа бол үүнийг тал талаас нь ярилцаж
үзэх хэрэгтэй. Тэгээд ч өнгөрсөн баасан гаригт хуралдсан УИХ-ын даргын зөвлөлийн
хурал дээр энэ асууд­лыг нухацтай ярья. Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд мэргэжлийн хүмүү­сийг
оруулж, яригдаж байгаа бүх газарт боломжтой бол очиж үзээд, бүгдээрээ нэг жигд ойлголттой
болцгооё гэсэн юм. Нэг хэсэг нь байгалиа хамгаалж эх оронч болох гээд, нөгөө хэсэг
нь улсаа хөгжүүлж эх оронч болох гээд байгаа юм алга.

Энэ хууль маань өөрөө биелэгдэх явц нь их удаан
байсан. Тэр хооронд нийгэмд эсрэг, тэсрэг байр суурь бий болчихсон учраас нэгдсэн ойлголттой
болоод цааш нь хэлэлцүүлээд явахгүй бол бо­лох­гүй. Түүнээс биш огт өөрчлөхгүй яг
энэ чигээрээ байж байх ёстой гэсэн юм байхгүй. Өөрчлөх шаард­лагатай гэж үзвэл бид
хамгийн түрүүнд байгаль орчинд ээлтэй байх ёстой гэдгийг л харгалзаж үзнэ. Ер нь
явж явж Урт нэртэй хуульд хамрагдаж байгаа газруу­дын дийлэнх нь шороон орд бай­даг.
Шороон ордыг ухалгүйгээр Монгол Улсын хөгжлийг хангах  өөр бололцоо бидэнд
байгаа. Тэгэхээр ухахгүй бол хөгжихгүй гэсэн ойлголт байхгүй. Бүлгүүдийн хооронд
ярилцаж байгаа зүйл гэвэл сайн үзье, ойлголцъё гэсэн байр суурьтай байгаа.

-Эдийн засгийн  хямралын  шинж илэрсэн
энэ цаг үед олон улсын хэмжээнд татварын  ямар  бодлого баримталдаг бол?

-Улс орны онцлогтой холбоо­той асуудал. Эдийн
засаг, төсөв нь ямар бүтэцтэй юм, түүндээ тохир­сон ямар арга хэмжээ авбал нөх­цөл
байдлаас түргэн гарах вэ гэдэг л асуудал тавигдана. Тэрнээс өнөөдөр нэг хуулинд
өөрчлөлт оруулаад өргөс авчихсан юм шиг маргааш бүх юм сайжирна гэсэн ойлголт байхгүй.
Үүнийг нь мэд­сээр байж урт хугацаанд өөрчлөлт оруулахгүй яваад байна гэдэг харин
ард түмний өмнө хийсэн гэмт хэрэг болж хувирна. Манай эдийн засаг өвөрмөц бүтэцтэй.
Манай улсын орлогын дийлэнх хэсгийг уул уурхай бүрдүүлж бай­на. Хөрөнгө оруулагчдын
хэцүү гэж үзэж байгаа зарим нөхцөл байдлыг нь хөнгөлөх гэж Монгол Улсын төр засаг
үзэж байгаа юм байна. Хоёр­дугаарт, ойр ойрхон татварын орчноо өөрчлөөд байх нь
ашиггүй юм байна.  Гуравдугаарт, гүйцэт­гэх засаглалын зүгээс явуулж бай­гаа
бодлого хөрөнгө оруулагчдад ойлгомжтой зөв байхгүй бол буруу зөрүү мэдээллээс болж
нөхцөл байдал амархан дорддог юм байна гэдгийг ойлгосон хуулийн хэлэл­цүүл­гүүд
явагдаж байна гэж ойлгож байгаа. Дөрөвдүгээрт, манай төсөв өнгөрсөн сонгуулийн 
дараа Зас­гийн газрыг маш том данхар бүтэц­тэй болгож, төсвийн зарлагыг нэ­мэг­дүүлээд,
төсвөөс гадуур баахан мөнгийг тооцоо судалгаагүй зарс­наас болж энэ хүндрэл бэрхшээл
үүссэн гэж бид үзэж байгаа. Татва­раараа оролдохоосоо өмнө энэ зүйлүүдээ эхэлбэл
анхны бодитой үр дүнгүүд гарах болно.

-Өмнөх онуудад 1.5 их наяд төгрөгөөр улсын төсөв
тасарч байсан уу. Үүний хариуцлагыг хэн хүлээх вэ?

-Өмнө нь ингэж ихээр улсын төсөв тасарч байгаагүй.
Хариуц­лага хүлээхдээ тулбал Засгийн газар хариуцлагаа хүлээнэ. Бид ардчилсан нийгэмд
амьдарч бай­на. Улс төрийн хариуцлага гэдэг өөрөө том хариуцлага юм. Улс төрийн
хариуцлагадаа санаа зовдог хүмүүс улс төрд байх ёстой. Түүнээс биш яахав дээ сонгуулиас
сонгуулийн хооронд явдаг. Дараа­гийн сонгууль надад хамаагүй гэсэн үзэл байх ёсгүй.
Хэрэв тийм бол улс төр рүү ойртох ч хэрэггүй. Яагаад төсөл тасалдав гэдэг дотор
олон шалтгаанууд бий. Одоо бидэнд байгаа мэдээгээр бүтээн байгуулалтын тендерийн
асууд­лууд байна. Сүүлийн үед тендер үнэхээр замбараагүй болсон. Хэзээ нэгэн цагт
энэ бүхэн ил болно.

-МАН-ын их хурал энэ сарын 27-ны өдөр болно. Уг
хуралд оролцох төлөөлөгчдөө үүрээсээ сонгохын тулд нэлээд мар­гаан­тай байгаа гэв
үү?

-Их хурлын бэлтгэл ажил хэвийн явагдаж байна.
Энэ сарын эхээр намын их хуралд төлөөлөгч сонгох анхан шатны хурлууд үүрүү­дэд болно.
Намын удирдах зөвлө­лөөс гаргасан журмаар гишүүд өөрсдийг нь төлөөлж чадах хүнээ
сонгоно. Амралтын өдрүүдээр ихэнх газрууд гишүүдээ сонгочих байх.

-Их хурлаар дараагийн на­мын дарга хэн болох вэ
гэсэн марафонд таны нэр өндөр рей­тингтэй байна. Та МАН-ын дараа­гийн дарга болоход
бэлэн үү?

-Яриагаа хоёулаа ингээд дуус­га­сан нь дээр байх.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалан­тай ярилц­лаа.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулган өндөрлөлөө. Харамсалтай нь ганц ч хууль
баталж чадсан­гүй. Уг чуулганд та ямар дүгнэлт өгөх вэ?

-Ээлжит бус чуулганы гол зорилго Монголын нийгэм, эдийн засагт
үүсээд буй өнөөгийн нөх­цөл байдалд үнэлэлт дүг­нэлт хийх, үүнээс гарах арга зам
нь юу байх вэ гэдгийг хүлээх байлаа. Уг чуулганы үеэр МАН-ын зүгээс са­нал тавьж
хур­лын дар­гын захирам­жаар гарга­сан ажлын хэс­гийн дүг­нэл­тийг сонсох шаардла­га
тавьсан. Энэ ажлын хэсэг Монгол Ул­сын га­даад, дотоод орчинд үүсээд буй нөхцөл
бай­далд дүн шинжилгээ хий­хээр байгуулагдсан юм. Угтаа ажлын хэсгийн дүг­нэлт тавдугаар
сард гар­чихсан. Тэрхүү дүгнэл­тийг тухайн цаг үед нь сонсчихсон бол өнөө­дөр үүсээд
буй нөхцөлөөс арай бага өртгөөр гарах бо­ломж байлаа. Үүнийг чуул­ган дээр бус Эдийн
засгийн байнгын хороон дээр сонсоод өнгөрч буй нь учир дутагдалтай бай­гаа юм.

Ээлжит бус чуулга­наар таван хуулийн төсөл өргөн барьсан. Эдгээр
хуулиудыг ярихын тулд төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бод­ло­гын бичиг баримтыг
гаргачихаад алт, зэс, нүүр­сэн дээр ямар бодло­го явуулахаа тодорхой болгочихсон
бол ард иргэд, УИХ-ын гишүүд, Засгийн газарт ч ойл­гомж­той байх байв. Гэтэл хоорондоо
уялдаагүй, зөв зохион байгуулалт төлөвлөгөөгүйгээр хийсэн байна. Хөгжлийн бодло­го­гүй
явж ирсний гай нь ингэж гарч ирж байгаа юм. Эдийн засгийн хямрал нөгөө талаасаа
том бо­ломж байдаг. Улс­ төрийн хоёр нам ойлгол­цох цаг болчихжээ. Эрх ашгийн эрэмбэ
дараалал гэж байдаг бол нэгдүгээрт улс орны эрх ашиг байх ёстой. Монгол Улсын эрх
ашгийн үүднээс бид ойл­голцох цаг нь болсон. Чуулганы нэг давуу нь цаашид зөвшилцлийн
хэлбэр рүү орох уур амьс­галыг бий болгож чадсан. Гэхдээ тодорхой хүлээсэн үр дүнд
энэ удаагийн ээл­жит бус чуулган хүрч чад­сангүй.

-Цаашид бид яах ёс­той вэ. Ниргэсэн хойноо хашгираад байгаа юм
биш үү?

-Асуудлуудыг дэс да­раа­тай шийдэх ёстой. Өнөөдөр Монголын ний­гэм,
эдийн засагт ямар нөхцөл бүрэлдчихээд бай­на. Үүнийг бид хямрал гэх үү, хүндрэл
гэж үзэх үү. Манай намынхны ярьж буйгаар энэ нь хямрал болж таараад байгаа. Харин
засаг барьж буй намынхны ярьж буйгаар хүндрэл гээд байна. Гэхдээ хямрал нь байна
уу, хүндрэл нь байна уу хамаа алга. Бид үүнээс гарахын тулд хамтдаа ажиллаж байна.
Хамгийн гол нь улс төржсөн байр суурийг барихгүй байгаа гэдгийг хэлье. Бидний цаана
ганцхан эрх ашиг байгаа тул нийгэм, эдийн засгийн нүдээр харж то­дорхой шийдэл гаргах
хэрэгтэй. Шийдэл гар­гахын тулд бодлогуудаа тодорхойлох шаардла­га­тай. Бодлогуудаа
үе шат­тай авч хэрэгжүүлэн, УИХ юу хийх вэ, Засгийн газар юу хийх вэ гэдэг нь тодор­хой
байх хэрэгтэй юм. 2008 оны дэлхийн эдийн засгийн хямралын үед УИХ улс оронд үүссэн
нөхцөл байдлын талаар УИХ-ын тогтоол, хэрэг­жүү­лэх ажлын төлөвлө­гөөг баталж байсан
прак­тик бий. Энэ нь тухайн үед бодитой үйл ажил­ла­гаа болж чадсан. Учир нь УИХ-ын
тогтоол нь сайн гарч, Засгийн газарт өгсөн үүрэг чиглэл нь нарийн төлөвлөгөөний
дагуу явагдсан тул хям­ралаас бага өртгөөр гарсан. Ийм бодит турш­лага байхад үүнийгээ
бид авч хэрэгжүүлэх ёстой. Энэ хүрээндээ Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль, Хөрөнгө
оруулалтын сан­гийн тухай хууль орж ирж байгаа бол бид батлаад явъя гэсэн байр суурьтай
байсан.

-Хөрөнгө оруулал­тын тухай хууль гадна, дотнынхны хамгийн том
хүлээлт байлаа. Үүн дээ­рээс хөрөнгө оруу­лагчдын итгэл сэр­гэх томоохон боломж
байв уу?

-Нийгэмд маш том хү­лээлт үүсчихээд байгаа. Хөрөнгө оруулалтын
ту­хай хууль сайн гарч чад­вал эдийн засгийн хям­ралаас гарах эхний гарц юм. Гадныхан
өнөөдөр Монголд хөрөнгө оруу­лах итгэл нь алдарчих­лаа гээд байгаа. Нэг жилийн дотор
1.8 тэрбум ам.дол­лартай тэнцэх хө­рөнгө оруулалт буурчих­сан. Хэрэв энэ мөнгө Мон­голд
орж ирсэн бол өнөөдрийн нөхцөл бай­дал өөр байх байлаа. Энэ мөнгөөр олон тооны ажлын
байр бий болгож, худалдан авалт хийгдсэн бол бид боломжоо ал­дах­гүй байсан. Одоо
ал­дагдсан боломжоо хэр­хэн олж авах вэ гэдэг нь Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль
байсан. Уг хуулийг хүмүүс янз бү­рээр ярьж байгааг сонс­лоо. Зарим нь бүр лобби
хийгээд хэдэн том оли­гархи компанийн төлөө­лөл УИХ-аар батлуулах гээд байна. Жижиг,
дунд үйлд­вэрийнхнийгээ харж үзсэн­гүй гээд байна лээ. Үндэсний томоохон ком­па­ниудаа
дэмждэг бод­ло­го аль ч улс оронд байдаг зүйл. Өнөөдрийг хүртэл үндэсний томоо­хон
компаниудаа дэмжих төрийн бодлогогүй явж ирлээ. Харин жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих
тухай хууль гээд баталсан. Уг хуулиар татварын хөнгө­лөлт чөлөөлөлт нь явж байгаа
юм. Хөрөнгө оруу­лалтын тухай хууль нь гадаадын, дотоодын гэж ялгаварлахаа больё,
оруул­­сан хөрөнгө оруу­лал­тын хэмжээнээсээ шалт­­гаалан хөрөнгө оруу­­­лалтын
тогтвортой байх хугацаагаа тодор­хойлъё, энэхүү хууль нь Хөрөнгө оруулалтын тухай
хууль мөн юм бол хөрөнгө оруулагчдаа тат­варын бус замаар яаж дэмжих эсэхийг тодор­хойл­сон
хууль болох бай­сан.

-Уг хуульд бол­гоомж­­лохоор зүйлс байна уу?

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль батлагдан гарснаар одоогийн хүчин
төгөлдөр байгаа хуулиу­даас хөрөнгө оруулалтын орчин нь дордож болох­гүй. Одоо хөрөнгө
оруу­лал­тын орчинг юугаар тогтворжуулж байна гэ­хээр уул уурхайн салбарт томоохон
хэмжээний хө­рөнгө оруулсан хүмүү­сийн хөрөнгө оруулалтын татварыг тогтворжуулж
өгч байна. Энэ бол ямар нэг татварын хөнгөлөлт биш. Гэтэл томоохон ком­па­ниуддаа
татварын хөн­гө­лөлт үзүүлээд жижиг, дунд компаниуддаа тат­ва­рын хөнгөлөлт өгөхгүй
байна гэсэн яриа гараад байгаа. Хөрөнгө оруу­лал­тын тухай хууль тат­варын хөнгөлөлт
өгдөг хууль биш юм. Харин тат­варын тогтворжуулалтын тухай хууль гэдгийг санах хэрэгтэй.
Том, жижиг хө­рөн­гө оруулагч аль алинд нь татварын тогтвортой байдал хамгийн чухал.

Гадаад, дотоодын хө­рөнгө оруулагчид Мон­голын татварыг өндөр
гэж хэлэхгүй байна. Хамгийн гол нь татварын орчин тогтворгүй байна гээд байгаа юм.
Олон улсын байгууллагуудаас хийсэн судалгаагаар манай хө­рөнгө оруулалтын бод­ло­го
тодорхой бус бай­гаагаас шалтгаалан хө­рөнгө оруулалтын орчин муудаад байна гэдгийг
хэлсэн. Уул уурхай эдийн засагт нь голлох үүрэгтэй 100 гаруй улс байдаг. Эдгээр
улсаас уул уур­хайн салбарт явуулж буй бодлого нь хурдан өөрч­лөгддөг, тогтворгүй
орчин­той улсын жагсаал­тад Монгол Улс 80 дугаар байрт орсон явна. Тэгсэн хэрнээ
уул уурхайгаа хөгжүүлнэ гээд байгаа, бодлого нь тодор­хой бус байгааг анхаарах хэрэг­тэй.
80 дугаар байрт явна гэдэг том дохио. Энэ нөх­цөл байдалд хөрөнгө оруу­лагчид ийм
дохио өгч байгаа тул үүнээс яаж гарах тухай ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэх байсан.

-Засаг барьж буй нам бидний үгийг хү­лээж авахгүй байна гэсэн
гомдлын үгс та­най намаас гараад бай­гаа…

-Бидний үгийг хүлээж авч байна. Эдийн зас­гийн хямрал нүүрлэ­чих­лээ
гэдгийг тэд ойлгосон. Мөн төсөв хүндэрчихлээ, орлого буурчихлаа гээд төсвийн тодотголыг
оруулж ирнэ гэдгийг Ерөн­­хий сайд албан ёсоор мэдэгдчихлээ. Тий­мээс хүссэн хүсээгүй
бид­ний тавьсан шаардлага биелэлээ олж эхэлж бай­на гэж ойлгоод байгаа. Төсвийн
тодотголоо оруулж ирэх ёстой. Орлого нь 1.8 их наяд төгрөгөөр тасарчих­сан үүнийг
оруулж ирье гэж Ерөнхий сайд мэ­дэгд­сэн нь манай намаас тавьсан шаардлагуудыг үе
шат­тай­гаар авч байна гэж ойлгож байна. Эдийн зас­гийн хямрал гэдэг аль нэг намын
оноо цуглуу­лах асуудал биш. Хям­ра­лаас гарах нь ард түмний эрх ашиг байх ёстой.
Бид нэг завин дээр хөвж яваа. Тийм болохоор завиа хөмрүүлэх хүсэл хэнд ч байхгүй
биз.

-“Чингэс” бондын мөн­­гийг үр ашиггүй зар­цууллаа гээд байна.
Сая­­хан Ерөнхий сайд Японд айлчилснаар “Са­му­рай” бондын су­раг гараад эхэллээ.
Эд­гээр бондын асуу­дал дээр ямар байр суурь­тай байгаа вэ?

-Өр тодорхой хэмжээ­тэй байх ёстой. Түүнээс биш дааж давшгүй өрийн
дарамтад ард түм­нээ оруулж болохгүй. То­дорхой нөхцөлтэйгээр хэдэн жилийн дараа
эргэн төлөгдөх хүүтэй зээл авч байна гэсэн үг. Харин зээл, хөрөнгө оруу­лалт хоёр
тусдаа зүйл. Хөрөнгө оруулалт гэдэг нь төр ямар нэгэн эрсдэл хүлээдэггүй, гадаад,
до­тоодын хөрөнгө оруулаг­чид өөрсдийн хөрөнгөөр эрсдэл хийж баялаг бү­тээж байгаа.
Үүнийг дагаад олон ажлын байр бий болдог. Энэ бол хө­рөн­гө оруулалт. Хөрөнгө оруулалтыг
бид дэмжиж байх ёстой. Өрийн асууд­лыг бид болгоомжтой авч үзэх хэрэгтэй. Ирээ­дүйд
эдийн засагт ямар хүнд­рэл дагуулж ирэхийг бо­долцох нь зүй­тэй. Олдсон бүгдийг
нь зээлээр аваад байж бо­лохгүй. Олон улсын бай­гууллагуудаас манай зээл­жих зэрэглэ­лийг
буу­руулаад байна. Энэ нь “Монгол итгэл хүлээх нөхөр биш байна шүү” гэдгийг хэлээд
бай­гаа юм. Хуучин бидэнд бага хувийн хүүтэй зээл өгөх боломж байсан бол цааш­даа
Монгол Улсын улс төрийн эрсдэл нь өндөр байгаа тул зээл олговол өндөр хүүтэй зээл
олгоно гэдэг ч юм уу иймэрхүү сануулгыг өгөөд байна гэсэн үг. Төс­вийн тогтвортой
байдлын тухай хуулиар ДНБ-д эзлэх өрийн хэмжээ гэж байх ёстой. Үүнээсээ давж болохгүй.

-“Урт” нэртэй хуу­лийг хэлэлцэ­хээр бол­сон. Мөн бусад хуулиуд
дээр ямар байр суурь­тай бай­на вэ?

-“Урт” нэртэй хуулийн үзэл санаа нь зөв. Тийм болохоор бид дэмжиж
байгаа. Манайд ямар нэ­гэн хууль гарахад орчноо тогтворгүй болго­чихдог. Өнөөдөр
уул уурхайн салбарт үүсээд буй энэ нөхцөл байдлаас эрт орой хамаа­гүй хэзээ нэгэн
цагт гарах ёстой. Энэ тал дээр гарц хэрэг­тэй. Төрийн санаачилга байх ёстой. Ард
нь олон зуун компани, хүмүүсийн эрх ашиг бай­гаа тул төр үүнийгээ эргэж харах зүйтэй
гэж бодож байна. Хувийн хэвшлийн сал­баруу­­даа байлгаад байж болохгүй. Үндсэн­дээ
600 тэрбум төгрөгийн нөхөн олговрын асуудал гарч ирлээ. Төрийн мөнгө гэдэг татвар
төлөгчдийн мөнгө байдаг. Татвар төлөгч­дийн мөнгөөр тэр нөхөн олговрыг олгож болох­гүй.
Хууль гарахаас өмнө ямар нөхцөл байдал бай­сан. Хууль гараад ямар нөхцөл бий болсныг
дүн шинжилгээ хийгээд то­дор­хой шийдлүүдийг аль аль нь авч гарч ирэх ёстой юм.

-Эдийн засаг хямра­хад нөлөөлсөн гол хү­чин зүйлс дээр та ямар
бодолтой явдаг бэ?

-Хөгжлийн бодлого­гүй явсан нь эдийн засаг хямрахад нөлөөлсөн
нэг хүчин зүйл. Дунд болон урт хугацаанд монгол­чууд тохиролцоод хөгж­лийн бодлогоо
тодор­хойл­сон бол хямралаас аятайхан гарчих байсан. Улс төрийн зөвшилцөл байгаагүйн
улмаас хям­рал хүчээ авсан. 2012 оны сонгуулиар байгуу­лагд­сан УИХ дээр өнөөд­рийг
хүртэл зөвшилцье гэсэн хүсэл эрмэлзэл бай­сангүй. Засгийн газраас хөрөнгө оруулалтын
тал дээр авч явах бодлого тодорхой бус байлаа. Энэ гурван алдаа эдийн засгийг ийм
болгочих­лоо.

-Гадны хөрөнгө оруу­­лалт хэзээнээс сэр­гэх бол. Хугацааны хувьд
хэр удах бол?

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль батлагд­са­ны маргаашнаас нь хөрөнгө
оруулалт орж ирнэ гэж байхгүй. Хүний итгэл олно гэдэг цаг хуга­цаа­ны асуудал. Буурсан
итгэлийг сэргээх асуудал бидэнд тулгараад байна. Хууль сайн гарч чадвал хөрөнгө
оруулалтын итгэл сэргэнэ. Өнөөдрийн баталж буй хууль алдах эрхгүй хууль гэж бодож
байна. Энэхүү хуулийг үндэсний зөвшилцлийн хэлбэрээр гаргавал үр дүнд хүрэх болно.

Э.ЭНХБОЛД

Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч
Ц.Элбэгдорж өн­гөрөгч баасан гаригт Төв аймгийн Баянцогт, Баян­чандмань суманд
ажил­лалаа. Энэ үеэр зарим аж ахуйн нэгжийн үйл ажил­лагаатай танилцаж Хүй долоон
худагт зохион байгуулж буй шилмэл мал, амьтдын үзэсгэ­лэнг сонирхсон юм.

Төрийн тэргүүний хам­гийн эхэнд
очсон га­зар Төв аймгийн Баян­цогт сумын нутагт улаан­буудайн тариалан эр­хэл­дэг
С.Ганчимэг захирал­тай “Гуна” компани бай­лаа. Уг компанийг Монгол Улсын
гавьяат агрономич Ц.Сүрэнхорлоо үүсгэн байгуулжээ. Тус компани өнөө жил 500
га-д улаанбуудай тариалсан байна. Хур бороотой бай­гаа тул тариа хураалтын ажил
жигдэрч амжаагүй байсан. Өнөө жил удаан­буудайн чанар өмнөх жилүүдээс сайн
байгаа гэнэ. Цаг агаар тогтуун байвал 10 хоногт багтаан хурааж дуусна гэж
байлаа.

Газар тариалангийн аж ахуй эрхэлж
буй иргэд, компаниудад тулгарч буй нийтлэг бэрхшээл нь техник тоног
төхөөрөмжийн асуу­дал байгаа гэв. “Гуна” компани гэхэд 30 жилийн өмнөх ОХУ-ын
“Нива” комбайнаар тариагаа хурааж байсан юм. Цаашлаад төр засаг энэ тал дээр
анхаарч удаан хугацааны зээлээр тоног төхөө­рөмж тариаланчдад худалдаалбал
цаашид хүндрэл гарахгүй хэмээн гавьяат агрономич Ц.Сүрэнхорлоо хэлж байлаа.

ҮХААЯ-ны газар тариалангийн
бодлогын хэрэгжилтийг зохицуу­лах газрын дарга Н.Ринчинсэнгээ “Энэ жил цаг
агаарын нөх­цөлөөс шалтгаалан тарианы болц 7-10 хоногоор оройтож бай­гаа. Удаан­буудайн
цавуулаг, цар­дуул, шилэн­цэр гээд буудайд бай­даг үндсэн микро элементүүд сайн
байгаа тул гурилын үйлдвэрүүдээс гарах гури­лын чанар сайн байна. Ямартай ч
өнөө жил 274 мянган га талбай­гаас 404 мянган тонн буудай хураан авах
урьдчилсан баланс гараад байна. 320 мянган тонн буудайг дотоодын хэрэгцээнд ний­лүүлж,
44 мянган тонн буудайг дараа жилийн тариалалтдаа авч үлдэх юм байна. Одоо
буудайн үнийг ярьж байгаа бөгөөд урам­шууллыг төсөвт тусга­сан” гэд­гээ Монгол
Улсын Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдоржид танилцуу­лав.

Төрийн тэргүүн тариаланчдад ихээр
тулгамддаг тарианы агуулах хэр хүр­тээмжтэй байгаа талаар асуусан юм. Тариалан
эрхлэлтийг дэмжих сан 146 мянган тоннын багтаамж­тай, гурилын үйлдвэрүүд 245
мян­ган тонн, тариаланчид өөрсдөө 100 гаруй мянган тонн, нийтдээ 440-450 мянган
тонн буудай агуу­лах хэмжээний агуулах бэлдсэн. Японы тусламжаар Төв аймгийн
Угтаалцайдам суманд энэ сардаа багтааж 36 мянган тонн буудайн шинэ агуулах
ашиглалтад оруулна гэдгийг холбогдох салба­рынхан хэллээ. Цас борооноос өмнө
амжиж тариагаа хурааж аваарай хэмээн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Баянцогт сумын
нутаг үйл ажил­лагаа явуулж буй “Зургаан хошуу” компанийн гахайн ферм рүү явсан
юм.

Одоогоор 400 үндсэн мэгжтэй, 3500
толгой гахайтай үйл ажилла­гаагаа явуулж байгаа гэнэ.

Жилд 360 тонн мах бэлтгэх
зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулж байна гэсэн юм. Нийс­лэлийн хэмжээнд гахайн
махны эрэлт их байдаг тул цаашид үйл фермээ өргөжүүлэх төлөвлө­гөөтэй байгаа юм
байна. Зах зээлд гахайн мах борлуулахын зэрэгцээ үрж­лийн чиглэлээр аж ахуй эрх­лэгч­дэд
цэвэр цусны болон Гете­розис Иоркшир, Ландрасс, Дурок үүлдрийн бүх насны гахай
худал­даалж байгаа гэсэн. Фермийнхээ хажууханд байрлах тэжээлийн үйлдвэртээ
хоногт 40 тонн гахай, тахиа, үхрийн бүрэн найрлагат багсармал тэжээл
үйлдвэрлэж, фермийнхээ хэрэгцээг зургаан төрлийн тэжээлээр бүрэн хангадаг
болсон. Эдгээр гахайнууд нь биеэр нэлээд том юм билээ. Гахайн дундаж жин 100 кг
хэмээн ажилтнууд нь ярьж байв.

“Зургаан хошуу” гахайн ферм­тэй
танилцсаны дараа Төрийн тэргүүн Баянчандмань сумын Сүүл­­цагаан гэдэг үйл
ажилла­гаагаа явуулж буй “Баянчандмань милк” компаниар зочилсон юм. Биднийг
очиход фермийн эзэн Б.Ванчиг угтан авлаа. Уг компани сүүний чиглэлийн аж ахуй
эрхэлдэг бөгөөд сүүгээрээ элгэн тараг хийж нийслэлийнхний хэрэг­цээнд ний­лүүлж
байгаа гэсэн. “Баянчанд­мань милк” компани 120 гаруй толгой үнээтэй бөгөөд 50
нь Францын Монтбиллиард үүлд­рийнх аж. Үнээ тус бүрээс өдөрт 25 литр сүү авдаг
юм байна. Эдгээр үнээнүүд нь Монголд ирээд удаа­гүй байгаа ч цаг уур орчин
нөхцөл­дөө дасаж байгаа. Цаашид өсгөн үржүүлэх боломжтой гэсэн юм. Үнээ тус бүр
нь таван сая төгрөгийн үнэтэй бөгөөд Францаас тус бүрийг нь таван сая төгрөгөөр
тээвэрлэн авчирсан байна. Нийтдээ нэг үнээ­ний зардал нь 10 сая төгрөгт багтаж
байгааг Төрийн тэргүүнд дуулгалаа. Уг 50 үнээ нь Францаас ирэхдээ усан хээлтэй
ирсэн бөгөөд эхнээсээ төлөө өгөөд эхэлсэн байсан. Биднийг очиход хоёр тугал хашаанд
хэвтэж байсан нь Монт­биллиардын эхний үр төлүүд гэж байлаа. Хоёр настай гэхэд
нас бие гүйцсэн шараас том биетэй байгаа нь олон хүний анхаарлыг татаж байв.

Одоогоор эдгээр үхрүүдээ
зохиомлоор хээлтүүлж байгаа. Цаашид бух оруулж ирэхээр төлөвлөж байгаагаа
дуулгасан юм.

Эко ногоон тэжээлийг төмөр
шкафанд соёолуулж үхэртээ өгдөг нь гэсэн. Мөн фермийн байранд нь үхэрүүдэд
массаж хийдэг төхөө­рөмж байлаа. Үхэрүүд түүнийг очиж шөргөөхөд массажны аппа­рат
нь ажиллаж үхрийн биеийг маажих үед цусны эргэлт сайжир­даг гэж байсан юм.
Ингэснээр сүүний гарц ч дээшилнэ гэв.

Мөн үхрийнхээ аргалаас био газ
гаргаж фермээ болон өөрсдийн амьдардаг байраа шалнаас нь халаачихдаг юм байна.
Энэ мэтчи­лэн сүүлийн үеийн олон дэвшилтэд зүйлс тэнд бий болжээ. 

Түүний дараа Монгол Улсын
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Хүй долоон худагт эхэлсэн “Шилмэл мал-2013” үзэсгэлэнд
очлоо. Үзэс­гэлэнг ҮХААЯ, нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар хамтран Монгол
Улсад мал эмнэлэг, үрж­лийн алба байгуулагдсаны 90 жилийн ойн хүрээнд зохион
бай­гуулж байгаа тухайгаа зохион бай­гуулагчид хэлж байв. Шүлхий гар­сан аймаг
болон хил залгаа хоёр аймгаас бусад бүх аймгаас 40 гаруй үүлдэр, омгийн 600
орчим мал, нийслэлийн дүүргүүдээс 20 орчим арвин шимтэй үнээ, гахай, шувуу,
туулай, сарлаг, тэмээ үзэс­гэлэнд оролцож байсан. “Шилмэл мал-2013”
үзэсгэлэнгийн үеэр жороо морьдын уралдаан, ардын урлагийн тог­лолтууд явагдаж
байв. Үзэсгэлэнг үзэж сонирхсоны дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дорж
хэвлэлийнхэнд яриа өгсөн юм. Тэрбээр “Монголын ХАА, мал аж ахуйд хэд хэдэн
онцлог бий. Эдгээр нь үргэлж өсөн нэмэгдэж, үржиж байдаг баялагууд юм. Нэг
талаас Монгол уламжлал, ёс зан­шил, ахуйг авч явдаг гэж ойлгож болно. Манай
ХАА-н салбарын нэг онцлог нь хамгийн том ажил олгогч. Монголын хүн амын 40 хувь
нь мал аж ахуй, газар тариалангийн сал­барт ажилладаг. Өнөөдөр уул уурхай гэж
яриад байгаа ч тэднээс хавьгүй илүү ажил олгож, олон хүний амьжиргааг залгуулж
байна. Өмнө нь өндөр хувьтай байдаг байсан. Одоо ч мөн адил.

Сүүлийн үед эдийн засаг хүн­дэрч
байна, хэцүү байна гээд бай­гаа. Үүнээс гарах гарц нь бид өөрсдийнхөө баялагт
тулгуурлан түүнийгээ цаашид үйлдвэрлэл болгох хэрэгтэй. Эдийн засгийн
хүндрэлээс гарах гарц нь үйлдвэр­лэл байгаа юм. Тийм боло­хоор мал аж ахуй,
газар тариа­лангийн сал­бар хамгийн их ашиг авч ирэх салбар болоод байна. Мах,
сүү, улаанбуудай, жимс жимс­гэнээрээ ард түмнээ хангаад илүү гарсныг нь
худалдаалах юм бол өөрсдийн чадах зүйлээ гаднаас авахгүй байх нөхцөл бий болно.
Доллар, валютыг гаднаас олдог болох гол бодлого үүнд явж байгаа юм. Ста­тис­тик
харж байхад 500 тэрбум төгрөгийн ХАА-н бүтээг­дэхүүн гад­наас авч байна. 400
гаруй сая ам.доллар гэдэг бол асар их мөнгө. Энэ мөнгө гадагшаа гарч байгаа юм.
Цаашид бид мал аж ахуй, газар тариалангаа дэмжвэл 400 гаруй сая ам.долларыг
гадаг­шаа алдахгүй байх боломжтой.

Өнөө жил газар тариалангийн хувьд
гарц гайгүй сайн байгаа. Тариагаа хугацаанд нь хураагаад авчих боломж байна.
Салбарын яам болон Нийслэл ЗДТГ анхаарал хандуулж ажилласан байна гэдгийг цохон
тэмдэглэх нь зүйтэй. Цааш­даа бид ХАА-н салбартаа онцгой анхаарал хандуулан
ажил­лах ёстой. Төр засгийн зүгээс тодорхой дэмжлэгүүдийг үзүүлэх ёстой гэдэг
дээр анхаарал хан­дуулна. “Шил­мэл мал-2013″ үзэсгэлэн дэд бүтэц нь бий болсон
Хүй долоон худагт болж байгаа нь сайшаалтай юм. Манай залуус, хүүхдүүд ялангуяа
нийслэлийнхэн ирж бид ямар уламжлалтай билээ гэдгээ мэдэж мал сүрэгтэйгээ танил­цах
боломж Хүй долоон худагт байна гэдгийг хэлье” гэсэн юм. Монгол Улсын
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн Төв аймагт ажилласан томилолт энэ хүрээд өндөрлөлөө.

Э.ЭНХБОЛД

Уул уурхайн яамны Бодлогын хэрэг­жил­тийг
зохицуулах газ­рын дарга Б.Батхүү­тэй ярилц­лаа.

-Урт нэртэй хуулийн дагаж мөрдөх
журмын тухай хуулинд ямар өөрч­лөлтүүд орж бай­гаа вэ?

-Урт нэртэй гэгддэг “Гол мөрний урсац
бүрэл­дэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт
малтмал хайх, ашиг­лахыг хориглох тухай хууль” 2009 оны долдугаар сарын 16-нд УИХ-аар
батлагдахад үүн­тэй хамт дагаж мөрдөх журмын тухай хууль гар­сан байдаг. Энэ хууль
гараад дөрвөн жил бол­сон хэдий ч хэрэг­жилтийн хувьд туйлын хангалтгүй байгаа.
Хэрэгжилт хан­галт­гүй бай­гаа нь хэд хэдэн шалтгаантай хол­боо­той. Нэгдүгээрт
гурван бү­сийн хилийн заагийг тогтоох ажлыг тухайн үед БОНХЯ хариуцаж бай­сан. Одоо
болтол хилийн заагийг тогтоогоогүй бай­на. Хуульд заас­наар ту­хайн тусгай зөвшөөрлийг
цуцлахдаа зөвшөөрөл эзэмшигчид нөхөх олго­вор өгснөөр цуцална гэсэн байгаа.

Хууль хэрэгжихгүй өдий хүрсэн шалтгаан
нь хууль нь ээдрээтэй гар­чихсантай холбоотой. Өмнө нь ийм хууль гара­хыг мэдээгүй
аж ахуй нэг­жүүд тусгай зөвшөөрөл аван үйл ажиллагаа явуу­лан ихээ­хэн хэмжээний
хөрөнгө оруулсан бай­сан. Иймэрхүү шалтгаа­ны ул­маас хэрэгжихгүй байсан юм билээ.

Одоо уг хуулинд нэ­мэлт өөрч­лөлт
оруулах­даа уг хууль нь зарч­мын хувьд байгаль орчноо хам­гаалах тухай тусгагд­сан
нь зөв гэж үзээд үнд­сэн хуулинд нь гар хүрээ­гүй. Харин хэрэгжүүлэх механизм нь
хүндрэлтэй байсан тул өөрчлөлт хийж байгаа хэрэг. Дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн
нэгдүгээр хэсэгт “Хуулийг дагаж мөрдө­хөөс өмнө олгогдсон тус­гай зөвшөөр­лийг хууль
батлагдсанаас хойш та­ван сарын хугацаанд цуц­ална” гээд заачихсан. Таван сарын
хуга­цаанд хилийн заагаа тогтоож цуц­алж чадаагүй тул уг заалтыг нь өөрчлөөд хууль
гарахаас өмнө хө­рөн­гө оруулсан, үйл ажил­лагаа явуулсан хилийн заагт хамрагдаж
байгаа 346 ашиглалтын лицензтэй байгууллагууд өргөдөл гаргаж болно гэсэн байгаа.

-Өргөдөл гаргах ком­паниудад шалгуур
тавьж байгаа юу?

-Мэдээж шалгуур үзүү­лэлтүүд бий.
Тухайн ордоо ашиглахдаа нөхөн сэргээх баталгаа гаргах, тэрхүү орд нь нөхөн сэргээлт
хийж хүрэхүйц хөрөнгө гаргах боломж­той юу гэсэн дүгнэлттэй байх ёстой. Мөн байгаль
орчныг нөхөн сэргээх баталгааг байршуула­хаас гадна дараа нь ахин мөнгө гаргах батал­гааг
нотлох ёстой. Уг шал­гууруудыг дааж байвал үйл ажиллагаа явуулах эрх олгоно. Эрх
олгохдоо гэрээ байгуулах юм.

-Гэрээний агуулгын тухай ярихгүй
юу?

-Гурван талт гэрээ байх юм. Нэг талаасаа
уул уурхайн асуулал эр­хэл­сэн төрийн захиргаа­ны бай­гууллага буюу Ашигт малтмалын
газар нөгөө талаас тухайн ком­па­ни, орон нутаг гурвал­сан гэрээ байгуулна. Гэ­рээ
хүчин төгөлдөр бо­лоод ирэх үед ийм үе шаттай­гаар ингэж ажил­лана, ийм ашигт малт­малыг
олборлоод төдий хэм­жээний ашиг олно. Ашгаасаа тэдэн төгрө­гөөр нь нөхөн сэргээлт
хийнэ гэсэн журмаар гэ­рээ байгуулаг­дана. Гэрээ байгуулаад үйл ажил­лагаа нь эхлэхээр
мэр­гэжлийн байгууллагууд, орон нутаг хяналт тавина. Тухайн газар нь ойтой байсан
бол Ойн тухай хуулийн дагуу нэг мод тайрвал 10 мод тарих зарчмаар үйл ажиллагаа
явагдах юм.

-Урт нэртэй хууль гарснаас болж
олон алт­ны компани хаал­гаа барьсан. Хуулинд өөрч­лөлт орсноор тэдэнд ямар нэгэн
да­вуу бо­ломж гарч байгаа болов уу?

-Уг хуулийн хүрээнд багтаж буй дийлэнх
ком­пани нь алтны ком­паниуд байгаа. Өнөөдөр алтны салбар нэлээд хүнд бай­далд орчих­­лоо.
Алт тушаалт өмнөх жилүүдэд 20 гаруй тонн байдаг байсан бол өнөө жил дөрөв, таван
тонн руу дөхөж байна. Өөрөөр хэлбэл алтны олборлолт огцом буураагүй ч Монгол банкинд
алт тушаадаг хэлбэр нь далд байдалд шилжчихсэн.

-Үүнд гэнэтийн аш­гийн 68 хувийн
татвар гээд нэлээдгүй зүйл нөлөөлсөн байх?

-Гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар,
урт нэртэй хууль гэх мэт нөлөөлсөн зүйлс их байгаа. Харин одоо өргөн барьсан хууль
эдгээр компаниудад бо­ломжуудыг нээж өгч бай­гаа хэрэг. Гэхдээ бага нөөцтэй газрын
алтыг авах гэж гол мөрний урсацыг бохирдуулж, ойг сүйтгэх хэрэггүй гэсэн зарчмыг
баримтлах юм.

-Тэгэхээр гол мөр­ний урсац бүрэлдэх
эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт алтны компа­ниуд
эргэн үйл ажиллагаа явуулах эрх нь нээгдэх нь ээ?

-Тодорхой хэмжээнд нээгдэнэ.

Татвараа тө­лөөд,
олсон алтаа заавал Монгол банкинд тушаа­гаад, гэрээний дагуу үйл ажиллагаа явуулж
чадах­гүй бол тусгай эрхийг цуц­лахаар нөхцөлд заасан байгаа.

-Алтны компаниу­дын
зүгээс ямар хүсэлт гаргасан бэ?

-Алтны компаниудын
зүгээс татвараа тогтвор­той, үйл ажилла­гаа явуу­лах процессыг ил тод байлгаад та
нар хяналтаа тавь. Бид үйл ажилла­гаагаа явуулъя гэсэн. Тэд Монгол банкинд алтаа
тушаая гэсэн байр суурь­тай байна. Төрийн зүгээс голын эх бүрэлдэх газар үйл ажиллагаа
явуулахыг харин хо­риг­лосон. Алтны компаниуд төр зас­гийн хувьд ойлголцол бий болсон.

-Өнөөдөр хичнээн
компани Монгол бан­кинд алтаа тушааж бай­на вэ?

-Сүүлийн тооцоогоор
30 орчим компани тав орчим тонн алт тушаасан мэдээ бий.

-Алтны худалдааг
нэмэгдүү­лэх хуулийн төслийн талаар танил­цуулахгүй юу?

-Монгол банкинд алт
тушааг­дахгүй байсан тул хуучин 68 хувийн татвар гэж байсныг цуцалсан ч үр дүн гараагүй.
Сүүлд нь өсөн нэмэг­дэх нөөц ашиг­ласны төлбөрийн хууль гарсан. Тэр нь нөөц ашиг­лас­ны
төлбөр дээр таван хувь нэмээд 10 хүртэлх хувийн татвар нэмэгдэж байсан нь нөлөөлсөн.
Алт төмрийн хүдэр, зэс шиг томоохон овор хэм­жээ­тэй биш тул хянахад төвөг­тэй байдаг.
Тийм учраас уг хуулийн төсөл дээр Монголбанкинд ту­шаа­­вал нөөц ашигласны төлбөрийг
бага болгож, өсөн нэмэгдэх буюу үнээс хамаарсан татвараас чө­лөө­­лөх тухай тусгагдсан.
Гол зорилго нь нууцаар яваад байгаа алтыг ил гаргах гэсэн явдал юм.

-Урт нэртэй хуульд
өөрчлөлт орсноор Мон­голын эдийн засагт нө­лөөлөх үү?

-Олон үр дүн гарна
гэж бодож байна. Нэгдү­гээрт урт нэртэй гэгдэх гацаанд орсон хууль бү­рэн хэрэг­жих
боломжтой. Хоёрдугаарт хоёр тийшээ хараад суучихсан алтны компани, иргэний нийгмийн
хөдөл­гөөнүүд хоорондоо хамтраад бие биенээ ойлгоод явах бо­ломжтой. Гуравдугаарт
төсөв дээр дээр ирэх ачаа­лал багасна. Өөрөө хэлбэл нөхөх олговор гээд компаниудын
нэхэж байгаа мөнгийг хуулийн­хаа дагуу улсын төсвөөс өгөхгүйгээр компаниуд нь өөрсдөө
үйл ажил­ла­гаа­гаа явуулаад нөхөн сэр­гээл­тээ хийгээд явна. Дө­рөвдүгээрт компаниуд
үйл ажиллагаа явуулс­наар татвар төлнө. Татвар төлж байгаа юм чинь мэ­дээж улсын
төсөвт нэмэр болно. Дөрөвдүгээрт хууль бусаар ажилладаг явдал үгүй болж эзэнгүй,
эвдэрч сүйдсэн газаргүй болох юм. Мөн хөрөнгө оруулах үгүйгээ шийдэж чадахгүй байсан
хүмүү­сийн эргэлзээ арил­на. Хуулийн хэрэгжилт то­дор­­хой болоод ирэхээр үйл ажиллагаа
нь сай­жирна гэх мэт олон сайн үр дүнд хүрнэ.

-Алтны салбарыг
ле­би­рал­чил­на гээд бай­гаа. Үүнийг хэрхэн хийх нь сонин байна?

-Үүнд олон санаанууд
бий. Эцсийн байдлаар шийдээгүй байна.

-Ямар санаанууд
явж байгаа бол?

-Хулгайгаар алтаа
гар­галгүй Монголбанкин­даа тушааж санхүү эдийн засгийн тогтвортой нөх­цөл байдлыг
хангах талын санаанууд бий.

-УИХ-ын ээлжит
бус чуулга­наар танай яам­тай холбоотой хуулиу­дыг хэлэлцэнэ. Үүн дээр яамнаас ямар
бод­лого барим­талж байна вэ?

-Уул уурхайн яамны
зүгээс гацаа үүсгээд буй хэд хэдэн зүй­лийн гарцыг олно. Судалгаанаас ха­ра­хад
уул уурхайн сал­барын хөрөнгө оруулалт багассан нь урт нэртэй хуультай холбоотой
гэж гарсан. Тийм болохоор урт нэртэй хуулийг цаашид ойлгомжтой болгоно.

Яамны зүгээс урт хугацааны
бодлоготой, хуулиа ойр ойрхон өөрчилдөггүй байя гэсэн хамгийн гол зорилгыг дэвшүүлж
байгаа. Уул уурхайн хувьд өнөөдөр хөрөн­гө оруулалт хийгээд маргааш аш­гаа авч чаддаггүй.
Эрдэс баялгийн талаар төрөөс баримтлах бодло­гын баримт бичгийг УИХ-д өргөн бариад
байгаа.

-Урт нэртэй хуулиудын
заал­тууд нь чанга байх нь зөв гэсэн байр суурьтай хүмүүс бий. Гэтэл хуулийн чанга
заалтууд нь эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлж байна гээд байгаа?

-Бид харьяалагдах
газар, ТББ-уудтай уулзалт хийсэн. Өнөөдөр бид урт нэртэй хуулийн зарчим зөв гэдэг
дээр санал нэгдсэн. Иргэдийн хөдөлгөөнүүдийн зүгээс гацаанд орсон зүйлсийг ярилцан
ойлголцох нь зүйтэй гэдгийг дэмжсэн. Үндсэн хууль өөрчлөгдөхгүй дагаж мөрдөр журмын
тухай хууль буюу өмнө нь олгогдсон энэ тусгай зөвшөөр­лүүдэд боломж гаргаж өгөх
юм. 

-Дагаж мөрдөх журмынтухай
хуулинд нинжа нар буюу хувиа­раа ашигт малтмал олборлогч нарын тухай тусгагдсан
уу?

-Нинжа нар буюу хувиараа
ашигт малтмал олборлогч нарын хууль эрх зүйн орчин бий болсон. Тэднийг алтны баялаг
орд дээр бус үйлдвэрийн аргаар ашигласан хаягдлаас та нар ашиглаж болно гэсэн байдлаар
гаргаж байгаа. Том уурхайнууд байгуулаад ажиллах боломжгүй газар тэд ажиллаж болно.
Өнөөдөр нөхцөл байдал ямар байна вэ гэхээр уурхайнуудыг тас хориглочихоор өнөө газар
руу нь нинжа нар бүлэг болж дайрч орж байна. Зарим нөхцөлд тухайн лиценз эзэмшигч
компани хүрэл өөрөө нинжа маягаар олборлох сөрөг нөхцөлүүд гарч ирсэн. Тэгэ­хээр
энэ механизм буруу тул энэ хуулийн төслийг өргөн бариад байгаа юм.

-Хуулийн төсөл
хэрэгжээд эхэлбэл цаашид ямар эрсдлүүд гарч болох вэ?

-Алтны компани бага
хэмжээ­ний нөөцтэй газарт ажиллабал нөхөн сэргээлтэд хөрөнгө нь хүрэл­цэхгүй тул
нинжа нар орох асуудал гарч ирнэ. Тухайн компани цаашид энэ газрыг бид ашиглахгүй
гээд орхиод явах магадлалтай. Гэхдээ энэ бүхэн хуультай. Байгаль орчны тухай хуулиар
газрыг зөнд нь хаяж явахгүй, сэргээх хэрэгтэй гээд заасан. Тийм болохоор уг хүмүүст
нөхөн олговор өгөлгүй лицензийг цуцлана гэхээр хүндрэл, асуудал тулгарах болно.
Гэсэн ч бид тусгай зөвшөөрлүүдийн хүрээнд эргээд нөхөн сэргээлт хийх компаниуд байгаа
тул ингэж өөрчлөлт хийж байгаа юм.

Э.ЭНХБОЛД

Эдийн засагч Д.Жар­гал­сайхантай
ярилц­лаа.

-Сүүлийн хоёр са­рын хугацаанд
ам.дол­ларын ханш эрс өслөө. Үүн дээр та ямар дүг­нэлттэй байна вэ?

-Ам.долларын ханш хоёр шалтгаанаас
болж өссөн.  Нэгдүгээрт, гадаад худалдааны
алдагдал огцом өссөн буюу импорт нь экспортоосоо үргэлж их байдагт. Монгол  мах, махан бүтээгдэхүүнээс бусад бараг бүх бараагаа
импортолдог. Эхний ха­гас жилд 1.5 тэрбум, жи­лээр нь бодоход гурван тэрбум доллар
буюу эдийн засгийн 20-30 хувь­тай тэнцэх алдагдал. Бид үйлдвэрлэгч биш учраас байдал
ийм болж байна.

Хоёрдугаарт, гадаа­даас орж ирж байгаа
хө­рөнгө оруулалт, мөнгө­ний гуйвуулга эрс багас­сан учир дотоодод бай­гаа ам.долларын
хэмжээ буур­сан явдал. Мон­го­лын дотоодын гүйлгээнд ч ихэнх нь ам.долла­раар (юаниар)
авсан ба­раа эргэлдэх учир ам.дол­лар чухал үүрэг гүйцэт­гэдэг. Мөн Хятадын эдийн
зас­гийн өсөлт буурахаар, экспорт нь саарч, юань сулрах хандлагатай учир Монголд
юанийг чанга дээр нь ам.доллар авах гээд сонирхол яваандаа ихэсч болно. Тэр үед
юань сул­раад, доллар чангарах болно, одоо­гоор энэ хоёр хоёу­лаа Мон­голд чан­гарч
байна.

Манайхан экспортод бүтээгдэхүүн гаргахад л  анхаарах хэрэгтэй. Урьд нь алдагдал бага байсан
нь бид экспортод эрдсийн түүхий эд гаргаад мөнгө олоод байсан. Одоо нүүр­­­­сээ
гаргах нь ашиггүй болохоор валют орж ирэх­гүй байна.

-Сүүлийн үед Мон­голын эдийн засаг
хям­раад байна гэх нэг хэсэг байхад нөгөө хэсэг нь энэ хямрал биш ээ түр зуурын
хүндрэл гэх юм. Өнөөдөр Монголд эдийн засгийн хямрал нүүр­лээд байна уу, хэсэг зуурын
хүнд­рэл гарчихав уу?

-Сонгомол тодорхой­лолт нь хоёр улирал
да­раалаад эдийн засаг хасах гарвал хямарлаа гэдэг. Манайх хасах биш, бүр хоёр оронтой
тоо­гоор өсч байгаа. Өндөр өсөлттэй хэрнээ өнөө­гийн хүндрэлтэй байдалд ороод байгаа
нь эдийн засгийн өсөлт бүр иргэ­дийн амьдралын түвшинг дээшлүүлдэггүйг хэлээд байгаа
юм.

Эрдсийн экспорт өсөх нь эдийн засгийн
чанар­тай өсөлт гэсэн үг биш. Эдийн засагт үнэ цэнэ (нэмүү өртөг) бий болго­сон
үйл ажиллагаа нь давамгай байх ёстой. Уул уурхайн өсөлт эдийн за­сагт хөөсөн өсөлт
бүр­дүүлснийг бид харж бай­на. Манай ашигт малт­малын гол хэрэглэгч Хята­дын хэрэгцээнээс
бүх зүйл хамаарна. Манай нүүрсний үнэ Австрали, Оростой өрсөлдөх чад­вар­гүй болоод
эхэллээ. Гол учир нь нүүрсээ авто машинаар шороон за­маар зөөж буй учир өртөг их.
Нүүрсийг дэлхий дээр усан болон төмөр замаар л зөөдөг.

Монголын төр засаг энэ асуудлыг шийдэж
ча­дах­гүй байна. Хувийн компани төмөр зам бари­хыг зогсоочихоод одоо заавал төрийн
буюу иргэ­дийн мөнгөөр төмөр зам тавиад эхэллээ. Ер нь бол 10-аас дээш хувиар өсч
буй эдийн засаг үргэлж хөөс дагуулдаг. Их мөнгө ороод ирэ­хээр үндсэн хөрөнгөний
үнэ нэмэг­дэнэ. Цалин нэмэхээр, өргөн хэрэг­лээ­ний бараа бүтээгдэхүү­ний үнэ нэ­мэгддэг.
Даанч бидний бүтээмж нэмэг­дэх­гүй бай­на. Энэ хоёрын зөрүү­нээс хөөс бий бол­сон.
Сүүлийн хэдэн жил үлээ­сэн бөмбөлөг хагарч эхэлж байна.

-Цаашид ам.долла­рын ханш 2000
төгрөгт хүрнэ гээд байгаа. Үүн дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-Доллар өснө гээд хэл­чихээр хүмүүсийн
хүлээлт өөр болоод улам өсгөөд байгааг анхаарах хэрэгтэй. Цаашид дол­ларын ханш
улирлын үйл ажиллагаанаас болоод хэлбэлзэнэ. Оны эцэст 1670 дээр зогсох байх, хэдийгээр
одоо 1680 хүр­сэн ч. Сургууль, соёлын ули­рал эхэлж байгаатай холбоотой өсөлт. Одоо­хон
долларын хэрэгцээ багасдаг үе рүүгээ орно.

Эдийн засагт орж буй мөнгө хувийн
хэрэглээн­дээ бус, юм бүтээхэд, бү­тээх чадварыг нэмэгдүү­лэхэд шилжиж байгаа л
бол эдийн засаг зөв яв­даг. Манай улс үүнд тууш­тай анхаарахгүй байна. Бид дэлхийд
хэрэгцээтэй бараа үйлчилгээ бүтээж экспорт гаргаж чадахгүй байна. Үүний нэг шалт­гаан
нь төр засаг нь төр өөрөө хийе, дэмжээд хөн­гөлөлттэй зээл өгье гээд бүх салбарт
ороод бай­гаа­тай холбоотой. Ингэс­нээр төр засаг өрсөл­дөө­нийг устгаж байна. Хямд­хан
зээл авсан компанийг өрсөлдөгч нь яаж дийлэх юм бэ. Өрсөлдөөн байх­гүй газар бүтээмж
нэмэг­дэх­гүй, тэгэх ч шаардла­гагүй, хамгийн сайн бо­ловсон хүчнийг авч ч чаддаггүй.
Зарлигаар цалин нэмээд байхаар боловсон хүч­нүүд нь онц­гой хичээх, шинийг бү­тээж
санаач­лах шаард­ла­га­­гүй бол­дог.

-Сүүлийн үеийн мэ­дэгдлүүдийг хараад
бай­хад монголчууд дол­лараар наймаа хий­дэггүй. Ихэвчлэн урд хөрштэйгээ харьцдаг
тул долларын үнийн савалгаа Монголд ямар ч нөлөөлөх зүйл байх­гүй гээд байна?

-Долларын ханш бид­ний амьдралд нөлөөлөх­гүй
гэж байгаа нь худлаа. Харин ч хамгийн их нө­лөөл­дөг. Манайхан юа­нийг авахын тулд
доллар авдаг. Юань, доллар хоёр Монголд чөлөөтэй эр­гэлд­дэг валют. Бид өөрс­дөө
юм бүтээхгүй гаднаас бараа бүтээгдэхүүн аваад байгаа цагт юань, доллар байсаар л
байна.

Ер нь бид маш яарал­тай үйлдвэрлэгч
болох хэрэгтэй. Импортоор авч байгаа зүйлсээ орлуу­лахыг хичээ. Бодлого­тойгоор,
Монголдоо хий­сэн бүтээгдэхүүнийг хэ­рэг­лэх нь зүйтэй. Солон­госчууд хямралаас
ээмэг, бөгжөө хандивлаж бай­гаад гарсан түүх бий. Ин­гээд импортоо орлуулах, эхний
ээлжинд чацарга­ны шүүс уугаад, нэрс­ний чанамал идээд эхэлье. Гадаадаас авчир­сан
мах, сүү биш Монгол малыхаа буяныг зөвхөн хэрэглэе. Гадаад худал­дааны алдаг­дал
багасна. Хүн бүрийн оролцоо чухал.

Эдийн засгийн хүнд­рэлийн өөр нэг
шалтгаан нь төрийн бүтэц дэндүү томорсонд байгаа юм. Төрийн бүтцийг томруу­лах нь
улс төрийнхөнд ашигтай болсон. Тэдний бизнес нь нэг гараараа төсвийг томруулах,
нөгөө гараараа холбоотой ком­па­ниуддаа төрийн үйл­чил­гээг өндөр үнээр хүр­гүүлэх,
зам барих, төрийн худалдан авалт, түүний санхүүжилтийн сүлжээнд оролцох бол­лоо.
Улс төр, бизнесийн холбоо улам далд, улам нарийн болж байна. Тэгэ­хээр манай төрийн
тогтол­цоо, төрийн бүтцийн далд холбоог сууриар нь өөрч­лөх шаардлагатай.

-Одоо бензинээс бу­сад бараа бүтээгдэ­хүү­ний
үнэ нэмэгдчихлээ. Цаашид бензиний үнийг төр барьж дий­лэх­гүй гээд байгаа. Үүн дээр
байр сууриа илэр­хий­лэх­гүй юу?

-Бензин нийлүүлж буй компаниудад хямд­рал­тай
үнээр, томоохон зээл өгөөд үнэ нэмж бо­лохгүй, нэмбэл торгодог бүтэц тогтов. Энэ
бол үнэ өөрчлөгдөхгүй явсаар зардал нь өссөөр нэг л өдөр бензингүй болчих магадлал
өндөр. Эзэд нь компаниа ашиггүй ч ха­маа­гүй үнээр зарчихдаг.

Өнөөдөр бид төрийн үүргийг буруу ойлгоод
байгаа юм. Төр том байх ёстой гэдэг социалист үзэл бодол. Бүгдээрээ адилхан ядуу
байх Кубын сонголт. Төр нь бага, бүх тогтолцоонд юуг, яаж хийх стандарт, журмыг
тогтоо­гоод түүнийг ний­тээр мөрдүүлэх ажлыг л төр хийх ёстой. Гашуун ч гэсэн үүнийг
эртхэн ойл­гож, төр засаг жижиг болж ажиллахгүй бол бид улам хүчтэй цохилт амсах
болно.

-Энэ сарын 16-ны өдөр ээлжит бус
чуул­ганаар Хөрөнгө оруу­лал­тын тухай хуулийг хэлэлцэнэ. Уг хуулийг хэлэлцсэнээр
ямар үр дүнд хүрэх бол. Бид энэ хуулиас юу хүлээх ёстой вэ?

-Эдийн засгийн хям­рал, хүндрэл бол
алдаа­гаа засах, бодлогоо то­дорхойлох боломж. Хуу­лийг яаж ч өөрчлөөд, маргааш
нь хөрөнгө оруу­лагчид ирэхгүй. Хөрөнгө оруулалтын тухай хуу­лийг өөрчлөхдөө яавал
өмнөх алдаануудаа гар­гах­гүй байхыг бодох хэ­рэг­тэй. Том хөрөнгө оруул­бал урт
хугацаа­гаар тогтвортой байлгах гэрээ байгуулна гээд бай­гаа. Тогтвортой байдлын
гэрээ байгуулна гэдэг нь хууль зүйн олон орчин бий болгож, тэгэх тусам эдийн засагт
тогтворгүй байдал бий болгоно гэсэн үг. Хариу тогтвортой байл­гах зүйл бол гэрээ
биш, харин бодлого нь өөрөө байх ёстой.

Бизнесийн тогтвор­той байдлыг урт
хуга­цаанд хангахын тулд үргэлж хүн нь солигдох ёстой төр өөрөө бизнест бага оролцох
явдал. Мон­голын бүх орд газар, Мон­голын иргэн хүн тус бүр шиг,  стратегийнх байтал ялгасан нэр томъёо өгөөд байгаа
нь өөрөө буруу. Тэртэй тэргүй газрын доорх баялаг зуун хувь ард түмнийх.  Тэнд ажил­лаж байгаа компаниас хувь эзэмшээд,
хөрөнгөө оруулна, оруулахгүй гээд маргалдах ч шаардла­гагүй.

Түүний оронд ашигт малтмал ашигласны
төл­бөр, бусад татвар хураам­жаа нэмж хасаад сууж байсан нь хамаагүй ашиг­тай. Зарим
үед бүсээ чангалж, суллах нь хэн хэндээ хэрэгтэй юм. Авст­рали болон бусад орнуу­дад
ийм зүйл байдаггүй.

Манайх шиг 200 ор­ноос 100-д жагссан
авли­гатай оронд төр нь хувь­цааг нь эзэмшээд, 
ашгийн нь шударга хуваагаад явах бол үлгэр. Норвеги шиг, ядаж эхний тавд
ор­вол өөр хэрэг. Тэр болтол цаг хугацаа хэрэгтэй.

Эдүгээ төр 34 хувийг байтугай,
100 хувь эзэмш­сэнээ ч  хянаж чадахгүй байна.
Төрийн өмчийн гэх улс төрчдийн компаниу­дад авьяас чадвар дээр суурилаагүй арын
хаал­ганы, улс төрийн намынх холбоотой, ах дүү, хамаа­тан садан нь бидний хөрөн­гийг
ээлж ээлжээр завшаад удаж байна.  Улс­төрчид
улс үндэстэн баян байх байхыг уриал­дагч, одоогоор бол зөв­хөн өөрсдөө л баяжсаар
байгаа.

Монголчууд төр засаг дотроо хулгай
луйвраа цэгцэлж чадаагүй цагт Монголын эдийн засаг хөгжихгүй шүү дээ. Хям­рал үргэлж
гарах бөгөөд төлбөрийг нь ард түмэн төлсөөр байна. Иргэд бидний худалдан авч буй
талх болон бусад бараа болгоны үнийн 10 хувийг төр засгийн тансаг зан, төрийн өмчийн
компаниу­дын алдагдлыг төлөхөд зарцуулж байгаа.

-Хөрөнгө оруулагчид нэгэнт дүрвэчихлээ.
Хэдэн жилийн дараа­наас хөрөнгө оруулалт орж ирэх бол?

-2014 онд манай хам­гийн том түнш
болох Хята­дын эдийн засаг саарсан хэвээрээ байна. Хятадын эдийн засгийн нэг хувийн
бууралт бидэнд хүндээр тусч, эдийн засагт нө­лөөлж байна. 2014 онд шууд хөрөнгө
оруулалт эргээд ирэхгүй байх.

Энэ хооронд гэр ор­ноо цэвэрлэж, бүх
зүйлээ байх ёстой газар нь тавьж чадвал эдийн засаг арай гайгүй болох юм. Нөгөө
нэг асуудал нь төмөр замын цариг болчихлоо. Урагшаа гарч байгаа бүх замаа нарийнаар,
хой­шоо өргөнөөр тавьчих хэрэгтэй. Ачаа шилжүүл­дэг бүх үйлчилгээг Мон­гол нутгийн
гүнд хий­вэл бид олон улсын тээв­рийн үйлчилгээний занги­лаа төв яваандаа болж,
том орлоготой болно. Энэ бол том ашиг, газраа ухах шаардлага бага бол­но. Ази, Европын
худал­даанд үйлчилсэн гүний боомтууд Монголд хэд хэдэн хотод байна гээд боддоо.
Гэтэл үүнийг хийх­гүй янз бүрийн шал­таг гаргахаа больчихоо­сой. Аль болох хоёр
хөр­шийн сонирхол хил дээр биш нутгийн гүнд уулзах нь стратегийн ашигтай.

-Монгол банк дол­ларын ханшийн
өсөл­төд анхаарал хандуу­лан ажиллаж байгаа гэ­сэн. Гэтэл УИХ-ын дарга интервенцийг
сул орхих хэрэгтэй гэсэн байр суурь илэрхийлж бай­на. Зүгээр л зөнд нь ор­хи­чих
хэрэгтэй юм уу?

-Монгол банк төгрө­гийн уналтыг огцом
биш байлгах талаас нь ажил­лаж чадахаас бүрэн зог­соож чадахгүй. Тэгж ч болохгүй.
Ханшийн өөрч­лөл­тийг байгаа нөөцийн­хөө хэмжээнд тааруулан түр зуур барина.

-Баруун цанхийн ол­борлолт эхэлсэн.
Энэ нь Монголын эдийн за­сагт дэм болж чадах уу?

-Уг нь Зүүн Цанхийн мөнгө өдийд эдийн
зас­гийн эргэлтэд орчих бай­лаа. Борлуулалтын төл­бө­рөө түрүүлж зээлээр аваад хуваагаад
идчих­сэн учир Зүүн Цанхиас өрөө дарж байгаа. Өл­сөөд байгаа учир Баруун Цанхиасаа
нүүрс гаргаж буй хэрэг. Харин аль хэр мөнгө олох нь төмөр зам хэзээ барих, нүүрсээ
угааж чадах эсэхээс л хамаарна.

-Бондын ашиглал­тын талаар та ямар
бо­долтой байна. “Чингэс” бондын мөнгийг үр дүн­тэй зарцуулж чадав уу?

-Бид энэ бондыг яа­рал­тай авсан шалтгаан
бол өмнө нь тэр хэмжээ­ний шахуу хөрөнгийг 3-4 төрийн аж ахуйн нэгжээс зээлж аваад
хэрэглэ­чих­сэн явдал. Хэрэв тэгээ­гүйсэн бол бонд авахгүй­гээр, дэд бүтэц рүүгээ
уул уурхайгаас олсон мөнгөө хийх байсан. Үүний ха­риуц­лагыг хэн хүлээх юм. Хоёр
нам л хүлээнэ. Энэ хоёр эвсэж байхдаа би­дэнд хайртайдаа ч биш, сонгуулийн үеэр
хоосон амласандаа болоод тэр их мөнгийг хамтраад та­раа­гаад өгчихсөн. Тэгээд хэн
ч хариуцлага хүлээх­гүй яваад л байгаа.

Үндсэндээ тэр мөнгөө зээлээр буюу
бондоороо төлж байгаа хэрэг. Баруун Цанхийн нүүрсээ өнөө­гийн ханшаараа өгөх нь
ашиггүй. Мөн автомаши­наар зөөж байгаа нь эко­ло­гийн хувьд нэн хортой. Орон нутгийнхан
дургүй байгаа.

Монгол Улсын хөг­жилд дэд бүтэц хэрэгтэй.
Дэд бүтцэд мөнгө хэрэг­тэй. Түүнийгээ зээлээд л аваад байна. Яваандаа зээлээр биш
өөрсдийн орлогоосоо авах хатуу сахилга бат тогтоомоор санагддаг. Хувийн сек­торын
хийчих зүйлийг хийлгэх нь зүйтэй. Төрд байгаа авлига, олон тэр­бум төгрөгийн ашиггүй
ажлыг цэгцлээд бондын­хоо өрийг дарах хэрэгтэй. Ахиад бид бонд авах бо­лоо ч үгүй.
Яагаад гэвэл бид эдийн засагтайгаа тэнцүү шахуу өртэй бол­чихсон. Одоо бүсээ чан­галах
хэрэгтэй.

-Ахиж зээл авбал бон­дын хүү нэмэгдэнэ.
Иргэ­дийн нуруунд ачаа улам л нэмэгдэнэ биз?

-Бонд шинээр гарга­вал нэмэгдэнэ.
Манай эдийн засгийн төлж чадах хэмжээний бондыг бид авчихсан. Үүнээс цааш авч чадахгүй.
Хэрэв авбал улам өндөр хүү­тэй байх болно. Монгол Улс мөнгийг олох чадва­раа­саа
илүү зараад бай­на. Энэ нь ирээдүйг маш эрс­дэлтэй болж байгаа юм.

-Уул уурхайн гадаа­дын хөрөнгө
оруулалт зогссон болохоос бу­сад салбарын хөрөнгө оруулалт хэвийн хэм­жээн­дээ байна.
Тийм болохоор уул уурхайг дагаж хямрах шаардла­гагүй гэх юм?

-Манай экспортын 80 хувь нь уул уурхай.
Бусад салбарын хувьд эдийн засагт том нөлөө байхгүй. Бид мөнгөтэй болохоо­роо найр
наадам хийж гадаадын хөрөнгө оруу­лагчдаа нүд үзүүрлэн хөө­гөөд, мөнгөгүй болчих­сон
хойноо буцаад ирээ­ч гэх боллоо. Зөвхөн улс төрчдийн араншин. Үүний­хээ оронд соёл
ир­гэн­­шилтэй бусад орны адилаар хамтарсан, хө­рөн­гийг нь оруулсан хэл­бэрээр
гадаад ертөнц­тэй үргэлж цуг явах нь зөв. Харин хууль, дүрэм зөрч­сөн бол гадна,
дотны гэлт­гүй хэнбугайг ч ха­риуц­лага хүлээлгэх ёстой.

-“Дисковериа Мон­голиа” чуулга
уулзал­тад өмнөх жилүү­дийн­хийг бодоход цөөн тө­лөөлөгчид оролцож байна. Энэ юунаас
болж байна вэ?

-Уул уурхайн бизнес хумигдаад эхэллээ.
Одоо бол Монголд нэгэнт хө­рөн­гөө оруулчихсан нь үлдсэн. Тэд олон жи­лээр тооцоод
их хөрөнгө аваад ирчихсэн тул санд­раад л байж байна. Сан­хүүгийн хөрөнгө босгодог
компа­ниуд нь гарч яваад хө­рөнгөө оруулсан компа­ниуд нь бидэнтэй цуг эрс­дэлээ
хүлээж байгаа юм. Жишээ нь уул уурхайн өрөмдлөг хийдэг ч юм уу, лабо­раторийнхон
үлд­сэн. Ер нь хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийж байх­гүй бид хөрөнгийг бий болгох чад­­ва­раасаа
илүү зар­цуу­лаад байна.

-Гаднын хөрөнгө оруу­лагчдыг эргүүлэн
татах шилдэг арга гэвэл та юуг нэрлэхээр байна?

-Эдийн засаг дахь төрийн оролцоог
багас­гах, урьдчилан харж боло­хуйц, гэнэт огцом хөдөл­дөггүй бизнесийн орчин байлгах,
гадаадын хө­рөн­гө оруулагчидтай ха­рилцах уур амьсгал эн­гийн, гадаадын хүмүүсийг
ирээд амьдрахад найр­саг байх хэрэгтэй. Мон­голчууд гадаадын хүмүү­сийг хараад дургүйцэж
байгаа нь тэднийг бүүр ирэхгүй болгож байна. Гуравдагч хөршийнхөн явж байна. Гэтэл
хоёр хөрш өөрсдөө гадаадын хөрөнгө оруулалт татах гэж байгаа болохоор юун Монголтой
манатай. Ер нь бодох зүйл их байна даа.

-“Их 20” буюу “Жи 20”-ийн
уулзалт Санкт-Петрбург хотноо бол­сон. Энэ уулзалтын талаар ямар бодолтой байгаа
вэ?

-Үндэстэн дамжсан компаниудаас татвараа
авах талаар анх удаа хэлэлцэж байна. Давхар татварын асуудлыг хөн­дөж байна. Ер
нь үнэ цэнэ бий болгож буй улсдаа  татвараа
төлөх нь шударга зарчим. “Жи 20”-ийн уулзалтын шинэлэг зүйл нь энэ.

-“Жи 20”-ын уулзал­таас гаргасан
шийдвэр Монголд нөлөөлөх хэм­жээгээрээ хэр байх бол?

-Үргэлж нөлөөлдөг. Нөлөөлөхгүй гээд
байгаа хүмүүсээс, Монголд хий­сэн юуг хэрэглэж байгааг асуу. Гар утас, өмссөн хувцас,
унаж буй машин, бензинээ хар. Бүгдээрээ Монголд хийг­дээ­гүй.  Эд­гээр барааны үнэ өөрч­лөг­дөхөд би­дэнд нөлөөл­дөг.
Бидний сонголт бас гажигтай бол­чихсон. Бид шинэ, үнэтэй машин л аваад байдаг, зам
чинь хуучин, муу хэвээ­рээ л байгаа. Хот чинь маши­наа даахгүй болчихсон. Орчноо
засах нь хэнд ашигтайг ч ойлго­доггүй.  Сайхан
зам, сайн эмнэ­лэг, гар утастай болъё гэдэг. Гэр дотроо сайхан, гадаа гараад муу
хэвээ­рээ. Ухаалаг, даруухан байцгаая.  Бас  “адууны­хаа хирээр исгэр” гэдэг байх аа.

Э.ЭНХБОЛД

Монголчууд тулаанч ард түмэн гэдгийн нотолгоо болж 2008 оны Бээжингийн
олимпоос 57 кг-ын жинд Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин Э.Бадар-Ууган алт,
П.Сэрдамба 48 кг-ын жинд мөнгөн медаль хүртэж ард түмнээ баясгаж байсан цаг
саяхан. Тэгвэл өдгөө эдгээр тамирчид Монголын олимпийн боксын холбоог удирдаж
байна. Ард түмэн тэднийг олимпийн наадамд амжилт гаргасан шигээ боксын
холбоогоо удирдаад явна гэж бодож байсан ч харамсалтай нь тэгж чадахгүй байна. Аливаа
асуудлыг шийдэж чадахгүй байна. Олимпийн боксын холбоо гэж хаалга нь байнга
түгжээтэй байдаг нэг өрөө бий. Тэмцээн уралдааны үед салхи савир оруулдаг гэхэд
хилсдэхгүй. Боксын зовлонг мэдэрсэн хүн өөр ажиллаж байх гэсэн ч зовлонг нь
амссан шигээ зөв ажиллаж чадахгүй байна. Хэдэн хүний эрх хасах маягтай, тэмцээн
уралдаанд оролцох тамирчдаа ялгаварлан эрх мэдлээрээ далайлгах маягтай, хэдэн
хүнээр өөрсдийгөө хүрээлүүлэн ажиллаж эхэлсэн. Өөрт нь таалагдахгүй бол эрх хасна
хэмээн далайлгадаг тухай боксынхон ярьцгаадаг болсон нь нууц биш. Боксын холбоо
амжилтын төлөө хамтдаа ажиллах хэрэгтэй. Өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард Олимпийн боксын холбооны Ерөнхийлөгч Ч.Ганзоригийг хэл
амтайхан албан тушаалаас нь буулган Батлан хамгаалахын сайд Д.Бат-Эрдэнийг
сонгосон. Шинэ Ерөнхийлөгчтэй болоод долоо ч хоноогүй байхад нь Залуучуудын улсын аварга
шалгаруулах боксын тэмцээний дараа Монголын үе үеийн шилдэг
ширэн бээлийтнүүдийн амжилтын замыг зассан Сэлэнгэ аймгийн “Улаан ирвэс” клубын дасгалжуулагч,
спортын мастер, ОХУ-ын Буриад улсын гавьяат дасгалжуулагч Г.Ганхуягийн
дасгалжуулагчийн эрхийг нэг жилээр хассан. Үүнийг нь бокс сонирхогчид эгдүүцэн
хүлээж авсан ч тэгс гээд нам дарагдсан. Энэ явдлаас хойш Олимпийн боксын
холбооны үйл ажиллагаа чухамдаа яаж явдгийг хүмүүс ойлгохоо байж, шинэхэн генсекдээ
эргэлзэж эхэлсэн. Түүний дараа боксын эмэгтэй тамирчид Олимпийн боксын
холбооноос өрх тусгаарлаж тусдаа холбоо байгуулна. Ийм холбооныхонтой хамтарч
ажиллаж чадахгүй гэдгээ мэдэгдсэн. Нэг бүдэрвэл долоо бүдэрнэ гэдэг. Боксын
холбоог удирдах боксын рингэнд тулалдах хоёр өөр гэдгийг тэд ойлгож эхэлсэн
байх. Боксын
холбоонд бодлого хэрэгтэй байна. Тэд бодогогүй зүгээр л өөрсдийн бодлоор ажлаа
хийж байна. Гаргасан амжилтаараа өрсөлдөх дуртай Жүдо бөхийн холбоо нь хажууд
нь тэнгэр газар шиг ялгаатай. Нарийн журамтайгаар хэрхэн ажиллахаа шийдчихдэг.

Боксын холбооны удирдлагын эрхийг гартаа авна гэдэг нь хэн нэгний эрх ашигт
өөрсдийн дур зоргоор халдана гэсэн үг биш. Өнөөдөр Монголын нэрийг дэлхийд
дуурсгаж явсан ширэн бээлийтнүүд Спортын төв ордны гадаа халамцуухан ирчихсэн
таньдаг хүмүүсээсээ “татвар” аваад сууж байдаг. “Та нар чинь хийх юмгүй улсууд
уу” гэхэд “Боксын холбоо маань биднийг тоохгүй байхад өөр тоох хүн байх юм уу”
хэмээн гомдолтойгоор шүүрс алдан архины мөнгөө гүйцээж аваад алга болцгооно. Олимпийн
боксын холбооныхон ойрд хөл хөдөлгөөн ихтэй байна. Улсын аваргынхаа үеэр л
бөөнөөрөө цугладаг багш нар бүгд цуглачихсан Спортын ордны гадаа тамхи татангаа
болж буй процессын талаар ярьцгааж байна. “Уг нь Мөнх-Эрдэнийн зөв. Даанч
Мөнх-Эрдэний зөв гээд байвал арвин авахуулцгаана биз” хэмээн ярилцаж байлаа. Дасгалжуулагч
нар нь өөрсдийн үзэл бодлоо илэрхийлж чадахгүй үгээ залгиж сууна. Боксын холбоо
ямар Хойд Солонгос биш дээ. П.Сэрдамба нарын хүмүүс Ким Чен Ун биш дээ.

Монголын боксын холбоо ДАШТ-нд оролцох тамирчнаа ч сонгож чадахгүй хэмжээнд
хүрээд байна. Боксын эрэгтэйчүүдийн насанд хүрэгчдын Дэлхийн аварга
шалгаруулах тэмцээн ирэх 10 дугаар сард Казахстан
улсын Алматы хотноо болно.  Дэлхийн аваргын эрэгтэйчүүдийн 10 жингийн
нэмэх, хасах 91 кг, 52 кг-ын
жингээс бусад долоон
жинд манай улсын ширэн бээлийтнүүд хүч сорих юм. Эдгээрээс зургаан жинд өрсөлдөх тамирчдын нэрс тодроод байгаа
бол 64 кг-ын
жинд эх орноо төлөөлөн тулалдах боксчин хараахан тодроогүй байна.

Олимпийн
боксын
холбоо, Спортын бэлтгэлийн төвийн үндэсний шигшээ багийн албанаас боксын насанд
хүрэгчдийн Дэлхийн аварга шалгаруулах эрэгтэйчүүдийн тэмцээний 64 кг-ын жинд эх орноо төлөөлөх
тамирчинг шалгаруулахаар Монгол Улсын гавъяат тамирчин У.Мөнх-Эрдэнэ,
ОУХМ З.Энхзориг нарын дунд сорилго явуулахаар шийдвэрлэжээ.
Өнгөрсөн
бямба гаригт
явуулсан сорилгод гавьяат тамирчин У.Мөнх-Эрдэнэ рингэнд гараагүй тул З.Энхзоригийг
явуулахаар болжээ.

 

Дэлхийн боксын холбооноос
гаргасан журмын дагуу ОУХМ З.Энхзоригт ялалтыг өгсөн. Гэсэн ч одоогоор энэ хоёр
тамирчны хэн нь Казахстанд болох ДАШТ-нд оролцох нь тодорхойгүй байна.

У.Мөнх-Эрдэнийн хувьд 64 кг-ынхаа жинд 10 гаруй жил
өрсөлдөн элгээрээ хэвтсэн боксын спортын галт бамбар болж явсан цаг саяхан. Э.Бадар-Ууган,
П.Сэрдамба нарыг бокс мөрөөдөж явахад тэр дэлхийн тамирчин болчихсон явсан юм. Монголын
ард түмэн түүнийг дэлхийн тамирчин, ясны тамирчин, боксод л зориулагдсан хүн
гэдэг. Тэр олон жилийн хөдөлмөрийнхөө ачаар олимп, дэлхий, тив, Азийн наадам,
олон улсын нээлттэй тэмцээнүүдэд нүүр тахалж медаль зүүж ирсэн. Дэлхий, дэлхий
гэж хөөрцөглөдөг манайхны хэлдгээр дэлхий мэднэ. Лондонгийн олимпийн наадмаас
ирээд хоёр хоноод боксын бэлтгэлдээ орж байхад бусад тамирчид амралт зугаалгаар
явж байлаа. Тэр боксод зориулагдсан хүн. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. Лондонгийн
олимпоос ирэхэд нь хөл гарыг нь үнсэх шахам гүйлддэг байсан хүмүүс одоо нүүрээ
буруулсан. У.Мөнх-Эрдэнэ амбицлаад, алдар хүндийн араас гүйсэн бол өнөөдөр
жигшээ багийнхаа хөлс үнэртсэн зааланд хөлсөө цувуулан бэлтгэл хийхгүй байсан
юм. Зүгээр л нэг газар дарга эхсүл боксын сайн дасгалжуулагч болох байлаа. Тэр
үүнийг хүсээгүй. Амжилтын зам минь дуусаагүй гэдэгт итгэлтэй байна. “Би чадна”
гэсэн эр зоригийг нь боксын холбооныхон мохоох гэж оролдож байгаа юм. Аргаа
барахдаа У.Мөнх-Эрдэнэ хэвлэлийнхэнд хандаж болсон зүйлсийг үнэнээр нь хэлсэн. У.Мөнх-Эрдэнэ
жиндээ дэлхийн чансааг тэргүүлж байгаа. Харин У.Мөнх-Эрдэнийн оронд явуулах
гээд байгаа З.Энхзориг жиндээ сураггүй байгаа. Уг нь З.Энхзориг чинь 57 кг-ын
жинд тулалддаг юм. Сүүлийн үед жин өгсөж тулалдаж эхэлсэн. 57 кг-даа өндөр
амжилт гаргах магадлалтай хэмээн боксынхон хэлсэн байдаг. Гэтэл мань эр
У.Мөнх-Эрдэнийнхээ жинд ДАШТ-д оролцон хэмээн гэдийж явна.

У.Мөнх-Эрдэнэ “Миний хувьд энэ жил ганцхан ОУ-ын тэмцээнд
орсон. Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээн. Азийн бүх шигшээ багууд орсон.
Миний хувьд багаасаа хамгийн өндөр амжилтыг үзүүлж мөнгөн медаль авсан. Харин
нөгөө нэг баг маань оюутны наадамд орсон. Оюутны наадамд Монголын
боксын шигшээ, Оросын шигшээ баг хоёр л орсон. Бусад нь жинхнээсээ оюутнууд
байсан. Гэтэл медаль аваагүй хүнтэй намайг сорилго хий гэж байгаа байхгүй юу.
Энэ жил олон улсын тэмцээнд манай баг олон удаа буюу 10 гаруй удаа явсан. Миний
хувьд өөрөө зардлаа олоод тэмцээн уралдаанд явъя гэхээр явуулахгүй байлгаад,
гэсэн атлаа өөрсдөө гадаадад бэлтгэл хангаж, явж явж ирчихээд яг бэлтгэлээ
тааруулаад л сорилго хийнэ гээд байгаа юм. Хамгийн гол нь бэлтгэл дээр
би илүү байдгийг бүгдээрээ мэдэж байж, шударга бус юмнаас шударга юм гаргах
гээд сорилго барилдаан хийх гээд байгаа юм. Ийм зүйл байж болохгүй ээ” гэж
мэдэгдсэн байна лээ. Долдугаар сард Азийн аваргаа мөнгөн медаль хүртэхдээ
У.Мөнх-Эрдэнэ өөрийнхөө зардлаар тэмцээнд явсан гэнэ билээ. Холбоо нь тамирчнаа
ингэж хавчиж болмооргүйсэн. Эхнээсээ л З.Энхзоригийг ДАШТ-д оролцуулах нь
тодорхой байж. Боксын холбоо зүгээр л алтыг нь аваад авдрыг нь хаядаг
байгууллага болж.

Өдгөөгөөс яг жилийн өмнө У.Мөнх-Эрдэнийн амжилтаар бахархаж монгол түмэн
олон амжилт гаргахыг түүнээс хүсч байлаа. Өнөөдөр харин түүнийг нүд үзүүрлэн
хэнд ч хэрэггүй хүн мэт аяглах юм. У.Мөнх-Эрдэнэ “Хамт хичээллэдэг байсан надаас мундаг тамирчид амьдралаа бодоод боксоос
холдсонд л харамсдаг даа” хэмээн
шүүрс алдан өгүүлсэн байдаг. Тэр харамсахыг хүсэхгүй байна. Лондонгийн олимпоор
хүрэл медалийн төлөө эзэн орны тамирчныг шүүгчидтэй нь буулган авахад дэлхий
гайхаж байлаа шүү дээ. Олимпоос ирснийхээ дараа “Зодог тайлъя гэж бодож байсан
ч дараагийн олимпод ч орох хүч байгааг мэдэрч байна. Цаг нь болохоор би зодог
тайлах болно” хэмээн манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа дурдаж байсан. Энэ хүн
насаар бус хөдөлмөрөөр амжилт гаргадаг. Афин, Лондонгийн олимпод медалиас
мултарчихаад шантарсан зүйлгүй бэлтгэлээ л хийсэн. Дараа нь амжилт ирсэн. Дэлхийн
аваргад нь явуулаад амжилт гаргахгүй бол ирэхээр нь хариуцлага тооцож зодгийг
нь тайлуул. Тэгж болно шүү дээ. Тэр хүн тэнэг л биш бол өөрөө орон зайгаа
үлдээгээд явна шүү дээ.

Хорсож гомдсон
сэтгэл дахин хэзээ ч сэргэхгүй гэдэг. Монголчууд тамирчин, дасгалжуулагчдаа
үнэлж чадаагүйгээс олон шилдгүүдээ гадаадад алдсан. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд
Жүдо бөхийн шигшээ багийн дасгалжуулагч байсан. Ч.Насантогтохын удирдсан Өмнөд
Монголын шигшээ баг Бүх Хятадын ард түмний спартакиадаас анх удаа хоёр алт, гурван
мөнгөн медаль хүртээд байна цаана чинь. Амжилтын захад дөнгөж хүрч буй залуус
хүлээн авалт, найр наадам бүрт уригдаж байхад мань эр тэнд байснаас зааландаа
бэлтглээ хийж байсан нь дээр гэдэг хүн шүү дээ. Боксын холбоо тамирчин,
дасгалжуулагчдаа хавчин гадуурхахаас гадна ажлаа хийж сурмаар байна.

Э.ЭНХБОЛД

Ардын намын залуу­чууд өчигдөр твиттерээр “Чингэсийн талбай дээр
салаавчтай жагсаал хий­нэ” хэмээн жиргэцгээсэн юм. Өдрийн 13:13 цагт тэд Төрийн
ордон руу харж зогсоод салаавч гаргана гэлээ. Ам.долла­рын ханш хэт хэлбэлзсэн учраас
төр засагт дур­гүйцлээ илэрхийлж, тэд ийм гажиг үйлдэл хийж байгаа юм байх.

Ингээд товлосон цаг нь болоход таван хүн салаавчтай жагсаал хийв.  “Хас”-ын гэж нэрлэгддэг Ч.Ганхуяг, Б.Болдсайхан
эмчээс бусад нь хэн ч танихгүй твиттерийн жир­гээчид байлаа. Тэд твит­терээр цаг
болзоод цай­ны­хаа цагаар Чин­гэсийн талбай дээр ирж Төрийн ордны хоёр талд гаран
зогсч салаавч өгчи­хөөд яваад өгөв. Чухам тэдний өгсөн са­лаавчийг Төрийн ордны
цонхоор хэдэн дарга хар­сан бол. Са­лаавч гарга­лаа гээд ам.дол­ларын ханш буу­рах
бо­лов уу, яах бол.

Ямартай ч тэд са­лаавч гаргахдаа “УИХ болон Засгийн газар аж­лаа
хий. Долларт баяр­лалаа” хэмээн орилж бай­­­­сан юм. Иргэд “Энэ арай ч дэндэнэ ээ.
Төрийн ордонд бидний итгэл үзүүлээд сонгосон 
хүмүүс ажлаа хийгээд сууж бай­гаа. Тэгэхээр энэ хүмүүс ард түмэн биднийг
до­ром­­жилж байгаагаас өөрцгүй. Тэгээд ч монгол хүн төрөө ингэж улан до­роо гишгэж
бүдүүлэг заг­нах ёсгүй” хэмээн эгдүү­цэж байв.

Салаавч гаргагчдын нэг болох эмч Б.Болд­сайхан “Долларын хан­шийн
өсөлт иргэдэд хүн­дээр тусч байна. 1400 төгрөгт хэлбэлзэж байсан долларын ханш
1700 дав­­­чихаад байна шүү дээ. Бидний мөнгө үнэгүй­дэж байна. 2012 онд Стра­­тегийн
хөрөнгө оруу­лалтын тухай хууль гар­гас­наас болж гадаадын хөрөнгө оруулалт зогс­лоо.
Уг хуулийг цуцлах хэрэгтэй. Хоёр хөрш рүү­гээ элдвийн зүйл ярьсаар байгаад нүүрсээ
ч гаргаж чадахгүй байдалд хүр­лээ. Тиймээс салаавч гар­гаж эсэргүүцлээ илэр­хийлж
байна” хэмээн мэ­дэгд­эв. Хэсэгхэн зуур МАН-ын идэвхтэй залуу­чуу­­дын нэгт тооцогдож,
Ардын намыг мандаж явах үед Сангийн дэд сайдаар хүртэл ажиллаж явсан Ч.Ганхуягтай
ут­саар холбогдоход “Уг са­лаавч жагсаалыг эмч Б.Болдсайхан санаачил­сан. Би дэмжиж
ирсэн юм. 13 цаг 13 минут гэдэг нь цаанаа ямар нэгэн учир шалтгааныг агуулаагүй
бөгөөд зүгээр л цайныхаа цагаар ирж долларын ханшийн өсөлтөд ийнхүү бухимдлаа илэрхийлж
байна. Долдугаар сараас хойш хэлээд байхад дол­ларын ханшаа зохицуул­сангүй. Салаавч
соёлгүй мэт харагдах боловч үүнээс өөр эсэргүүцлээ илэрхийлэх арга алга.” гэсэн
юм.

Ямартай ч сүүлийн үед улстөрчдийн дунд салаавч гаргах моод дэл­гэ­рэв
бололтой. Энэ моод­ны эхлэлийг УИХ-ын гишүүн асан Ц.Шинэ­баяр эхлүүлсэн гэхэд бол­но.
Тэрээр МАХН-ын дар­га Н.Энхбаярыг баривч­лагдах үед хүчний бай­гуул­лагынхан руу
са­лаавч гаргаж байсан юм. Түүний араас  Ш.Сайхан­самбуу
УИХ-ын гишүүн байхдаа салаавч үзүүл­сэн зураг нь олонд та­рааг­даж шуугиан тарьж
байсан удаатай.

Э.ЭНХ

МУИС-ийн Олон ул­сын харилцааны
сур­гуулийн багш, доктор Ж.Баттөртэй ярилц­лаа.

-“Жи 20” буюу дэл­хийн томоохон
20 орны уул­залт ОХУ-ын Санкт Петербург хотноо эхэл­лээ. Хуучны “Их 8” дээр ямар
ямар орнууд нэ­мэг­дэн “Жи 20”-ийн бүл­гийг үүс­гэ­сэн бэ?

-Дэлхийн өндөр хөг­жил­тэй 20 орон
нийлээд “Жи 20” буюу “20-ийн бү­лэг” гэдгийг байгуулсан юм. Өмнө нь манайхны хэлдгээр
“Их найм” гэж байлаа. Эдгээр улсууд дээр бусад тивүүдийг тө­лөөлсөн 11 улс болох
Хятад, Энэтхэг, Бразил, Мексик, ӨАБНУ, БНСУ, Австрали, Индонез, Сау­дын Араб, Турк,
Аргентин зэрэг улсууд нэмэгдсэн. Мөн Европын холбоо үүнд багтдаг. Түүнчлэн Дэл­хийн
банк, ОУВС, НҮБ-ын төлөөлөл оролц­дог, дэл­хийн хэмжээний бодлогыг ярилцдаг то­моохон
газар. Анх “20-ийн бүлэг” бий болсон шалт­гаан нь 2008 оны дэлхийн санхүү-эдийн
засгийн хям­ралаас эхэл­сэн гэж ойлгож бол­но. Энэ 20 орон дэл­хийн нийт үйлд­вэрлэ­лийн
86 хувь, хүн амын 2/3-ыг эзэлж байна гэ­хээр ямар их нөлөөтэй нь харагдаж байгаа
байх. Дэлхийн эдийн засгийн хямралыг хамтдаа ярил­цан зохи­цуу­лахгүй бол хямрал
дэлхий нийтийг хамарч байгаа учраас нэг дор цуглан уулзаж байгаа юм.

-“Их 20” тэгээд ямар асуудлыг шийддэг
юм бэ. Уулзалт бүр нь цаанаа өөр өөрийн гэсэн онцлог агуулгатай бол­дог байх?

-Уулзалтаар тухайн цаг үеийн нөхцөл
байд­лаас шалтгаалан өөр өөр зүйлсийг хэлэлцдэг. Гэх­дээ гол яригддаг хэд хэ­дэн
зүйлс бий. Тэдний гол зорилго нь дэлхийн сан­хүүгийн тогтолцоог бо­ловс­ронгуй болгох,
дэл­хийн эдийн засгийн асууд­лыг харилцан ашигтай шийдвэрлэх, санхүүгийн хямралаас
урьдчилан сэр­гийлэх, түүнээс хэрхэн гарах, даван туулах, сан­хүүгийн ил тод байдлыг
бий болгохыг чухалчил­даг. Мөн хариуцлагыг өндөржүүлэх, дүрэм жур­маа тодорхой болгох,
сан­хүүгийн зах зээлийг эрүүлжүүлэх, олон улсын хамтын ажиллагааг эр­чимжүүлж, олон
улсын санхүүгийн байгууллагад өөрчлөлт хийх талаар ярилцдаг. Тухайн үеийн олон улсын
харилцаанд тулгараад байгаа шийд­вэрлэх арга замуудаа ч хэлэлцдэг. ОХУ гэхэд ажлын
байр нэмэгдүүлэх талаар санаачилга гаргаж магад­гүй.

Дэлхийн байдлаас ха­ра­хад эдийн засаг,
сан­хүүгийн байдал тэргүүлэх зэрэгт байгаа нь харагд­даг. Манайд улс төр нь дандаа
тэргүүнд байгаа­гаас болоод эдийн засаг, санхүү нь улс төрчдөөс шууд хамаардаг болчих­сон.
Мөн нэг сонирхолтой нь Монгол Улсын оршин буй Зүүн хойд Азийн гол­лох орнууд буюу
манай хоёр хөрш, Европын Хол­боо, АНУ гээд бүгд “Жи 20”-д багтаж байна. Эд­гээр
улсууд манай улстай эдийн засгийн гол харил­цаатай орнууд. Тийм бо­ло­хоор энэ үйл
ажилла­гааг бид илүү дэлгэрэнгүй мэдэж анхаарч, судалж байх хэрэгтэй.

Дээрх ор­нуудтай манайх өргөн харилцаатай
тул ямар санал дэв­шүүлэн, ямар шийдлийн төлөө яваа нь бидэнд шууд тусна гэд­гийг
ойлгох хэрэгтэй байна.

-Тэдний гаргасан шийд­вэр бидэнд
шууд тусдаг нь анхаарал татаж байна?

-Учир нь манай улс эдгээр улсуудтай
байн­гын харьцаатай байж, нөлөөг нь авч байдаг тул Монголд байгаа валют бүгд энэ
улсуудын хөрөн­гө байдаг. “Жи 20” дээр доллар, юань, еврогийн хан­шийн зохицуулалт
хийх талаар ихэвчлэн ярьдаг. Эдгээр нь манай оронд өргөн хэрэглэдэг валютууд байгаа
биз дээ. Манай орон сан­хүү­гийн уян хатан байдлыг дээш­лүүлье гэдэг. Гэсэн ч Мон­голд
санхүүгийн байдалд хүнд байна. Энэ орнууд ямар бодлого явуулж бай­на бид түүнд нь
тааруулж бодлого явуулах, хаа­наас санхүү­гийн дэмжлэг авах боломж байна тэр бүгдийг
харж болно. Эдийн засаг нь ид хөгжиж байгаа Хятад, Энэтхэг, Турк, БНСУ ч юм уу дэл­хийн
эдийн засаг, улс төрийн бодлогыг мөн ярилц­даг. Эдгээр 20 оронд манай орны хам­гийн
их дэмжлэг авдаг орнууд багтсан тул “Жи 20”-ийн асуудлаар эр­дэм­тэд судлаачдын
дунд тусгайлан хурал зохион байгуулж баймаар са­нагд­даг. Бидний нэг ал­даад байгаа
зүйл нь га­даад ертөнцөө судлахгүй байна. Улс дотроо такси­ны үнэ гэх мэт тулга
тойр­сон хэрүүл хийхээсээ илүү гадаад ертөнцөө суд­лах хэрэгтэй байгаа юм. 

-Монголын эдийн за­саг “Жи
20”-ийн уул­залт­тай үнэхээр хамаа­ралтай бол эдийн засаг ч мөн дагаж байх ёстой
юм байна. Тийм үү?

-Монголын эдийн за­саг дэл­хийн эдийн
засаг­тай шууд хамаа­ралтай. Монгол Улс дангаараа эдийн засгийн асуудлаа шийднэ
гэж байхгүй. Дэл­хий ертөнц бүхэл­дээ ха­мааралтай болчихоод бай­на. Манай иргэдийн
дийлэнх нь дээрх орнуу­дад зорчдог хэрнээ га­даа­дад болж буй томоо­хон үйл явдлыг
нүд аниад өнгөрөөх хэрэг­гүй. Даяарч­лагдсан энэ үед гадаа­дын хөрөнгө оруу­лал­тыг
дэмжиж байж асууд­лыг шийдэх ёстой. Манайхан байгаа хэдхэн төгрөгөө­рөө бүх асууд­лаа
шийдэх гэдэг нь тө­дий л амжилт авчрахгүй. Хята­дын эдийн засгийн талаас илүү хувийг
нь гадны хөрөнгө оруулалт эзэлдэг.

-“Жи 20”-ийн уулзал­таар мэ­дээж
Сирийн асуудал хөндөгдөх байх. АНУ, Орос гээд таарамж муутай байгаа томоохон гүр­нүүдийн
нөлөөлөл дор асуудал эргэчих юм биш байгаа?

-Мэдээж өнөөдөр нөх­цөл бай­дал нь
хурцдаад байгаа Сирийн асуудал хөндөгдөнө. Мөн Өмнөд Солонгос гэхэд Хойд Со­лонгосын
асуудлыг ярих байх. Япон, Хятад хоёр маргаантай байгаа ар­лын­хаа асуудлыг хэлэл­цэх
болов уу. Бүг­дээрээ хэлэлцвэл буруугүй гэдэг шиг тийм нэг оролдлого байгаа юм. 

Сирийн асуудал тус­даа олон улсын
харил­цааны геополитикийн асуу­дал болчихоод бай­на. Бид Сирийг хараад юу гэж ойлгох
ёстой вэ гэдэг нь өөрөө асуудал болж байна. Сири гэдэг улс бидний нүдэн дээр хоорондоо
алалдаж, иргэний дайн дэгдэн сөнөж байна. Аливаа улс орон дотоод асуудлаа шийдэж
чадахгүй бол хү­ний хоол болдгийн бо­дит жишээ энэ. Эдийн засгийнхаа хувьд Сири
болон Ойрхи Дорнодын улсууд гайгүй байсан. Даанч дотоодын зөрчил, тэмцлээс болж
их гүр­нүүдийн өгөөш болж байгаа.

Өнөөдөр олон улсын харил­цаанд “Хамгаалах
хариуцлага” гэдэг нэр томьёо орж ирсэн. Энэ нь тухайн улс ард түмнээ хамгаалах үүрэг
хариуц­лага үүрч байгаа. Гэтэл зарим улс орнууд хам­гаа­лах хариуцлагаа алд­чихаад
байна. Сирид яг энэ байдал болж байгаа юм. Зарим үед Засгийн газар ард түмнийхээ
эс­рэг галт зэвсэг ашиг­лаж байгаа нь харамсалтай. Ливи улсад ч энэ байдал давтагдсан
тул НАТО цо­хилт өгч эхэлсэн. Өөрсдөө дотоод асуудлаа шийдэж чадахгүй болонгуут
өөр орнууд өмнөөс нь асууд­лыг нь шийдэж байна.

-“Жи 20”-ийн уул­залт өндөр­лөхөд
ямар асуудлуудыг ший­дэж чадсан байх бол?

-Дэлхийн эдийн засаг, санхүү­гийн
хямралаас урьдчилан сэр­гийлсэн баримт бичиг боловсрог­дон гарах байх. Мөн нэ­лээд
мар­гаантай байгаа асуудлуудын яриа хэ­лэл­цээ үргэлжлэх болов уу. Энэ уулзалтаар
асууд­лыг бүрэн дүүрэн шийд­нэ гэж байдаггүй. Энэ уулзалт аливаа асуудлыг алхам
алхмаас шийдэх  меха­низм юм.

-Эл уулзалтаар то­моо­хон гүрнүүдийн
хоо­рондын асуудал яриг­даад хөгжиж буй буурай орны асуудал гадна нь үлдчих­дэг
юм биш биз?

-Аюулгүй байдал гэ­хээ­сээ илүү дээр
хэл­сэнчлэн эдийн засаг сан­хүүгийн тухай, олон ул­сын харил­цааны бодло­го ярьдаг.
“Жи 20”-д Турк тэргүүтэй дунд зэргийн орнуу­дын төлөөлөл багт­сан байдаг юм. Тийм
бо­ло­хоор илүү тэнцвэртэй байдаг гэж болно. Манай улс жижиг улс биш. Учир нь газар
нутаг том, бай­галийн баялаг ихтэй, түү­хэн том өв соёлтой. Мон­голын эрдэм­тэд
болон эх орноо төлөөлж буй хү­мүүс “Монгол бол жижиг улс” гэсэн нэр томьёог байнга
хэлсээр өөрс­дий­гөө жижигрүүлээд байна. Жижиг улс гэдэг нэрш­лээс зайлс­хиймээр
са­нагд­даг. Учир нь манайх хүн амын тоогоороо л их биш болохоос газар ну­таг, байгалийн
баял­гаа­раа дэлхийд эхний бай­руу­дад жагсдаг. Бас их том түүхтэй. Монгол бол дунд
зэргийн улс. 

-“Арабын хавар” гэ­дэг эт­гээд
нэр томьёог ихээр хэрэглэх болж. Энэ тухай ярихгүй юу?

-Глобалчдагдсан энэ ертөнцөд нэг задрал
явагд­чихвал зогсооход маш хүнд болж. “Арабын хавар” Египет, Тунис, Ливи, Сири гээд
олон оронд дав­тагдлаа.

Олон улсын харилцааны суд­лаа­чийн
нүдээр харахад Монгол Улс ч гэсэн гадаадад дэгдээд буй янз бүрийн хямралуудыг анхаарах
л хэрэгтэй байна. Улс төрийн намуудын зөрчил, бие биенээ улс төрийн тавцангаас арчиж
хаях гэж хэт улайран чөтгөрийн тойрогт орчихвол гарах гарц үлдэхгүй болох аюултай.
Улс төрийн хүч­нүүд нэгдсэн ойлголцол үгүй болох аваас ямар гамшиг ирдгийг Сири
бэлхнээ харуулж байна. Манай улс үүнийг анхаарах л хэрэгтэй.

Монголын улс төрийн намууд гадаад
бодлогын хүрээнд ч бие биенийгээ үгүйсгэж байдаг. Нэг нь АНУ-ыг шүтэж байхад нөгөөх
нь Хятадын бодлогыг зөв мэт хүлээж авч байна. Зарим нам нь ОХУ-ыг дэмжиж байна.
Яг үнэндээ манай­хан гурван улсыг дагаад гурван тийшээ ханарч эхэллээ. Энэ хям­рал
нь одоо биш юм аа гэхэд олон жилийн дараа улс орноо унагаа­сан үзэгдэл болж мэднэ.
Бид али­ваа нэг улсын хөгжлийг шүтэлгүй яахав. Гэхдээ хэтэрхий нөлөөнд нь орж болохгүй.
Манайх шиг цөөхөн хүн амтай, хуваагдахдаа амархан улсад энэ зохихгүй. Түүхэндээ
хүртэл гадны нөлөөллөөс болж Монгол Улс хэдэнтээ задран уна­сан гашуун түүх бий.
Унахаараа аль нэг улсын хоол болж унадаг. Түүх ер нь өөр  өөр хэлбэрээр эргэн давтагдах гээд байдаг. Дэлхий
дээр мэдээлэл, санхүү, байгалийн баялгийн төлөөх цусгүй дайн, технологийн өрсөлдөөн
болж бай­на. Бид энэ өрсөлдөөнд орж чадах­гүй байгаа мөртлөө их том ярьц­гаадаг.

-Монголд төрийг нам авч яваа гэдэгтэй
санал нийлэх үү?

-Монголд нам л төрийг авч яваа. Улс
орон оршин тогтох эсэх нь одоо намаас шалтгаалж байна.

-Бусад орнуудын хувьд төрийг нам
нь авч явдаг уу. Намын нөлөөлөл их байдаг болов уу?

-Гадаадын орнуудад тийм зүйл байдаггүй.
Манайд намуудын туйл­ширсан тогтолцоо бий болсон. Гадаад орнуудад хатуу гишүүнчлэл
гэж байдаггүй. Иргэдээ намаар хуваадаггүй. Нам гэдэг нь төлөөл­лийн хэдэн хүн гарч
ирээд бодлого ярина уу гэхээс бусад нь хамаагүй. Манай намууд томоохон гүрнүү­дийг
дагаснаар тухайн орны бодлого манайд орж ирнэ гэсэн үг. Тэр бодлогууд зөрөлдөөд
ирэхээр улс төр, эдийн засаг, санхүү ийн салбар нь хямраад байгаа юм.

Бусад орнууд манайх шиг хэзээ  улс төрждөггүй. Монголд арай л зэрлэг, бүдүүлэг
байгаа нь харагд­даг. Монголд төрийн бодлого байх­гүй учраас намын бодлогоор улс
нь явж байна. Муугаар бодоход нам мафижсан бүлэг болоход энэ улсыг мафи удирдана
гэсэн үг.

Э.ЭНХБОЛД

ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэн­гийн
захирал, доктор Д.Шүрхүүтэй ярилц­лаа.

-Монгол Улсын Га­даад харилцааны
дэд сайд Д.Ганхуягийн урил­гаар Оросын Хол­бооны Улсын Гадаад хэргийн орлогч сайд
И.В.Моргулов өнөөдөр Монголд айлчилна. Энэ ямар ач холбогдолтой айлчлал бол?

-Өндөр дээд хэмжээ­ний дипломатуудын
айлч­лал ямагт ажил хэ­рэгч хоёр талын чухал асуудлуудыг хэлэлцэж байдаг. Оросын
Холбоо­ны Улсын Гадаад хэр­гийн орлогч сайд И.В.Мор­гуловын айлч­лалын хөтөлбөрийг
хара­хад энэ байдал тодорхой харагдаж байна. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг,
Шадар сайд бөгөөд Монгол, Оросын Засгийн газар хоорон­дын комиссын Монголын хэсгийн
дарга Д.Тэрбиш­дагва, УИХ-ын дэд дарга бөгөөд Монгол, Оросын парламентын бүлгийн
дар­га Л.Цог, Гадаад ха­рил­цааны сайд Л.Болд нарт тус тус бараалхаж, Гадаад харилцааны
дэд сайд Д.Ганхуягтай зөв­лөл­дөх уулзалт хийхээр бол­жээ. Энэ байдлаас хара­хад
Монгол, Оросын дип­ломатууд болон албаны өндөр түвшний хүмүүс нэлээн олон асуудлаар
яриа хэлцэл хийх нь ан­заарагдлаа. Диплома­тууд байнга уулзах нь хоёр талын хувьд
харил­цан ашигтай байдаг. Хөрш орнуудад хүндрэл­тэй асуудлууд их байдаг тул ярьж
хэлэлцэх зүйлс бишгүй юм. Магадгүй өн­дөр дээд хэмжээний ха­рил­цан айлчлалын асуу­дал
ч яригдах байх. Мон­гол Улсын Ерөнхий сайд сүүлийн үед гадаад айлч­лал хийсэнгүй.
Тийм бо­ло­хоор удахгүй ОХУ, Хята­дад айлчлах болов уу гэж бодож байна.

-Оросын Холбооны Улсын Гадаад хэргийн
орлогч сайд И.В.Мор­гу­ловын айлчлалыг эдийн засгийн ач хол­бог­долтой болов уу
гэж хараад байгаа. Уул уур­хай, төмөр замаас эх­лээд бишгүй ярих зүйл бий гэсэн
хандлага бай­на?

-Нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байна. Учир нь бид гадаад харилцаан­даа
анхаарч ялангуяа хөрш хоёр гүрэнтэйгээ нухацтай ярилцах шаард­лагатай.

Цаашид хэн хүнгүй анхаарч бодлого
бо­ловс­руулах хэрэгтэй. Судлаа­чид нь ч гэсэн хоёр хөр­шөө далайцтай судал­маар
байгаа юм. Улстөрч, шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс хоёр хөрштэйгээ харилцаагаа зохицуу­лах­­гүйгээр
Монгол Улс эрчимтэй хөгжинө гэдэг хүнд асуудал. Зах зээл тогтвортой үед манай топ
хэдэн бүтээгдэхүүн болох төмрийн хүдэр, зэс, нүүрсний үнэ ханш зах зэээлд өндөр
байх үед нэг өөр. Энгийнээр хэлбэл манайх нэг хэсэг бардам, давилуун байлаа. Мөн­хийн
тийм байх мэт сэтгэж хойд, урд хоёр хөршөө төдийлөн тоодоггүй. Гэ­тэл хямрал нүүрлээд
ирэн­гүүт гуравдагч хөр­шийн хөрөнгө оруулалт багасаад ирэхээр манай­хан барьц алдаж
байна. Тийм болохоор сүүлийн үед улстөрчид Засгийн газар мэдэрч ажиллаж эхэлж байгаа
нь сайн зүйл.

Нэг талаас хөршийн зүгээс анхаарал
тавьж эхэлж байгаагийн нэг ил­рэл нь өндөр дээд хэм­жээ­ний айлчлал хийж байгаагаас
мэдрэгдэж байгаа юм. Саяхан В.И.Яку­нин Монголд ирээд бөөн шуугиан бол­лоо. Энэ
нь Монгол бол анхаарлын төвд байгааг илтгэж байна. Эдийн за­саг сайн муу байгаа
аль ч үед анхаарлын төвд бай­гаа­гийн нэгэн илрэл энэ.

Зэс, нүүрс, алтны үнэ өмнө нь байгаагүй
хэм­жээнд хүртэл уналаа. Бид­ний хувь заяа зэс, нүүрснээс шалтгаалж бай­на. Цаашид
үнэ нь буурвал бүр хүнд асуу­дал бидний өмнө тулгар­на. Тийм болохоор хоёр хөрштэйгээ
ярилцах асуу­дал үнэхээр их байгаа. Хятад, Орос хоёр мон­голыг сонирхох өөр нэг
шалтгаан бий. Эдгээр хоёр гүрний дунд газрын тос, нүүрс гээд эдийн засгийн талаасаа
томоо­хон харилцан наймаа явагдаж байна. И.В.Мор­гуловын айлчлалаар эдийн засгийн
олон асуу­дал яригдах нь дамжиггүй байх.

-Сүүлийн үед гадны төрийн томоохон
албан тушаалтнууд Монголд айлчилж байна. Тэд юуны учир манай орныг ингэж ихээр сонирхох
болсон юм бэ?

-Үүнд хоёр зүйл бай­гаа юм. Нэгдүгээрт
манай улс хоёр хөрштэйгээ сүү­лийн 200 жил харилцаа­ны хүнд үе шатыг даван туулсан.
Хоёр гүрний ха­раат байдал орж ч үзсэн. 1990 оноос л бид эдийн засаг, улс төрийн
бие даасан байдалд орж эхэл­сэн. Тэгэхээр одоо­гийн Монголын нөхцөл байдал олны
анхаарлыг их татаж байна. Учир нь улс төрийн хувьд бие даасан гадаад бодлого явуулж
эхэлсэн бол эдийн засгийн хувьд асар баялаг нөөцөө одоо л задлах гэж байна. Оюу
толгой бол зөвхөн өчүү­хэн хэсэг. Тэгвэл энэ баял­гаас гадаад улс орнууд, хөрөнгө
оруулагчид яаж оролцох вэ. Хэрхэн хувь хүртэх вэ гэдэг дээр ан­хаарал хандуулж байна.
Дэлхий дээр баялгийн нөөц хэдийнэ хомсдоод эхэлсэн.

Өндөр дээд хэмжээ­ний айлчлал хийгдэж,
хям­раад байгаа нь ч гэсэн үүнийг улс төрийн түв­шинд шийдэж эхэлж бай­на. Танил
тал, нэр хүн­дээ­рээ нөлөөлөхөөс эх­лээд бүхий л арга хэмжээг аваад эхэллээ. Тонни
Блейр, Беккер, Хиллари Клинтон гээд албан ту­шаа­лаа өгсөн хэдий ч нөлөө бүхий хүмүүс
байн­га ирж байна. Тэд тухайн орны бизнес, улс төрийн томоохон ашиг сонирхлыг хамгаалан
ирж байгаа юм. Эдний ирэх нэг хэрэг. Харин бидний асуудал ямар байна вэ. Бид бэлтгэлтэй
баймаар байна. АНУ, Япон, Солонгос, Хятад, Оросууд юу сонирхож байна вэ. Тэдний
ашиг сонирхол дээр хөрөнгө оруулалт, аюулгүй бай­дал, хөгжил, зах зээлээ хэрхэн
уялдуулж зохи­цуу­лах вэ гэдэг асуудал байгаа. Одоогийн манай улс төрийн байдлыг
ха­раад байхад улс төрийн явцуу бүлэглэлийн хоо­ронд зохицуулчих гээд оролдоод байна.
Ийм байж болохгүй. Үүнийхээ оронд эрдэмтэд, бизнес­мэнүүд, ард итгэдийнхээ дуу хоолойг
нэгтгэж бай­гаад алсын хараатай бод­лого хэрэгжүүлэх хэрэг­тэй.

-Сүүлийн үед ОХУ-ын төрийн тэргүүнүүд
улс төрийн ямар бод­лого барьж байгаа вэ?

-Төрийн тэргүүнүү­дийн бодлогыг нь
сайн мэдэхгүй юм. ОХУ-ын зү­гээс Монголыг их чухал­чилж эхэлжээ. Монгол ОХУ-ын хувьд
сонирхлын нөлөөний хүрээнээс гарч, байр суурь нь суларч буй нутаг гэдгийг хүлээн
зөв­шөө­рөөд эхэлжээ. Цаа­шид ийм байдлаар явж болохгүй. Яаж өмнөх байр сууриа эзлэх
вэ. Үүнд хүрэх ямар арга зам байгаа вэ гэдгийг идэвх­тэй эрж хайж эхэлсэн юм болов
уу. Тэдний хувьд тэрхүү гарцаа одоохон­доо олж чадаагүй байна. ОХУ-ын эрдэмтэдтэй
ярьж байхад Монгол, Оросын худал­даа, хөрөнгө оруулалтыг харж байхад аажмаар Хятад
болон өрнөдийн орнуу­дад байр сууриа алдах дүр зураг ажиг­лагдсан. Худалдааны ба­ланс
дээр ярихад импорт Хятад 27.6, ОХУ 27.4 гээд ижил түвшинд байна. Тэг­вэл экспортын
хувьд ОХУ-тай хоёр хувь ч хүрэхгүй байгаа нь эмзэглэмээр байгаа юм. Гэтэл Хятад
экспортоор 92.6 хувь бай­на.

-Хуучин Орос, Мон­гол хоёр орон
ах дүү­гийн найрамдалт ха­рил­цаатай байлаа. Одоо тэр хэмжээнд хүрч байна уу?

-Цаг үеэ дагаад бүх зүйл өөрчлөгдсөн.
Ма­най­хан Оросоос импор­тоор газрын тосны бү­тээг­дэхүүнийг хамгийн ихээр оруулдаг.
Гэтэл бид нүүрс, газрын тосноосоо шатахуунаа гаргана гээд байгаа. Хэрэв тэгээд эхэлбэл
манай улс Оростой бараг худалдаа байхгүйтэй адил болно. Эрдэнэт үйлдвэр, Улаан­баа­тар
төмөр зам хоёр өнөөдөртөө эдийн засаг уул уурхай, зам тээвэрт чухал үүрэгтэй байна.
Одоо манайхан өөрсдөө төмөр замаа бариад эхэл­лээ. Тав, 10 жилийн дараа Улаанбаатар
тө­мөр зам гэдэг байгуул­лага ямар байр суурь эзлэх нь ойлгомжтой. Оросын байр суурь
бүр л бага болно. Эрдэнэт одоо­хондоо том байгаа хэдий ч Оюу толгой дариу дөрөв
дахин илүү нөөц­тэй. Мөн Цагаан суваргын орд байна. Энэ бүгд ашиг­лалтад ороод эхэлбэл
Эрдэнэт ажиллаж байгаа ч гэсэн байр суурь нь ямар болох нь тодорхой. Цахилгаанаа
мөн өөрс­дөө үйлдвэрлээд эхлэ­хээр Оросын ашиг сонир­хол манайд юу байх вэ. Батлан
хамгаалах сал­барт цэрэг, зэвсэг гэсэн жаахан зүйл л үлдэх гээд байна.

Хоёр хөрш гүрний орол­цоогүйгээр бид
хэ­вийн үйл ажиллагаа явуулна гэдэг манай орны хувьд маш хүнд асуудал. Бидний зүгээс
Оросууд­тай шинэ хөрөнгө оруу­лалт, хамтын ажиллагаа­ны хэлбэр рүү шилжих хэрэгтэй.

-АНУ-ын Ерөнхий­лөгч Барак Обама
ОХУ-д айлчилна гэсэн. Дэл­хийн хоёр том гүрний төрийн тэргүүнүүдийн хооронд ямар
яриа өр­нөх бол гэсэн асуулт газар аваад байна?

-Дэлхий даяар санхүү эдийн засгийн
хямралтай байгаагийн зэрэгцээ их гүрнүүдийн эрх ашгийн зөрчил хурцдаж байна. Өөрсдийн
эрх ашгийг хамгаалж буй ОХУ, АНУ, БНХАУ гэсэн гурван том гүрэн бий. Энэ гурвыг тойрсон
асуудал асар их. Кипр улс дээр аваад үзэ­хэд Хятад түүнд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө
оруул­сан. Учир нь ОХУ тэнд стратегийн нөлөөгөө бэхжүүлэхийг хүссэн. Эдийн засаг,
санхүүг нь барьчихсан байхад улс төрийн шийдэл гаргахад хялбар байдаг. Сири, Египет
бол ОХУ-ын то­моо­хон түнш холбоотон шахуу байлаа. Тэнд Газ­рын дундад тэнгис гэсэн
стратегийн маш чухал газар. Гэтэл тэнд Оросын байр суурь суларч эхэл­сэн. Тэр үед
тэд Киприйг сонгосон. Энэ мэтчилэн­гээс харахад томоохон гүрнүүд стратегийн то­моо­хон
байршил олж авахын тулд тэмцэлдэж байна. Биднийг хөндлөн­гөөс харахад Сири, Ливи,
Хойд Солонгос, Киприйн хямрал мэт харагдаж бай­гаа боловч цаана нь то­моо­хон гүрнүүдийн
зөр­чил явагдаж байдаг. Хятад эдийн засгаар давамгайлаад эхэлбэл Орос Төв Азийн
эдийн засгаас шахагдана.

-ОХУ-ын Гадаад хэр­гийн сайд Сергей
Лав­ров “2014 он гэхэд Мон­гол Улс Оросын БНУ болно” хэмээн мэдэг­дэл зарласан тухай
хэв­лэлээр нэлээд шуу­гисан. Уг мэдээллийг Оросын талаас няцаа­сан хэдий ч хү­мүүсийн
эргэлзээ ари­лах­гүй байгаа?

-Орост хэвлэл мэдээ­лэл чөлөөтэй байдаг.
Уг мэдээлэл манайхнаар бол шар мэдээ гарсан болов уу гэж бодсон. Оросын талаас ч
тийм зүйл болоогүй гэсэн няцаалт хийсэн. Албан ёсоор тэгж ярьсан уу, үгүй юу гэдгийн
цаана Оросын хэвлэл мэдээллээс эрх баригчдадаа өгч буй дохио.

-Ямар учиртай дохио гэж?

-Монгол гэж асар их баялагтай, өмнө
нь манай нөлөөллийн хүрээнд бай­даг байсан улс байна. Энэ улсыг та нар анхаа­рахгүй
байгаа юм биш үү, авчихбал яасан юм бэ гэсэн сануулга өгч байгаа болов уу. Орос,
Хятадад үндсэний үзэлтнүүд их байдаг. Одоогийн Орос Зөвлөлтийнхөөс өөр, Мао-гийн
үеийн Хятад хоёр өөр болсон гэдгийг мэдэж байх хэрэгтэй.

Э.ЭНХБОЛД

Урд шөнө Улаанбаатар
минь бүхэлдээ үүлэн дунд хоножээ. Нарны бүдэгхэн туяа үүл нэвтлэх гэж аргаа
барах мэтэд нийслэлд маань нэгэн өглөө айлсав. Өрхний оосор даган бороон дусал
газарт унахдаа өвсний толгойд бутрах нь байгалийн зөн юмсан уу. Модон хашааны
орой дээр хэсэг болжмор бороонд норсон өд сөдөө гөвөх нь нэн таатай. Тэдгээр
болжморууд өдөө дэрвийтэл гөвсөний дараа бөмбөг адил бөөрөнхий харагдах. Тэднийг
хүү минь барьж авах гэж аргаа бараад эргэж харах нь бага насыг минь
санагдуулах.

Зузаан үүлсийн хаяа
өргөх мэт нарны туяа үл мэдэгхэн гийх ахуйд хот бүхэлдээ сэрэх мэт. Хажуу
хашааны Тулгаа “Атар өргөө”-гийнхөө машиныг хэзээ ирэх бол хэмээн янжуур асаан,
том цагаан шүдээ ярзайтал инээгээд цагираглан гарах утаагаа үүлсийн зүг үлээнэ.
Энэ утаа үүл болохгүй.

Бороо хааяа нэг ширүүсч,
хааяа татрах нь хаврын тэнгэрийг санагдуулах. Өнөөдөр Г.Эрхэмбаяр аварга минь
Сэлэнгэдээ аварга цолныхоо найрыг хийж байгаа даа гэж бодох ахуйд наадмын
барилдаанууд нь эрхгүй нэг санаанд бууна. Хүү минь отгон аваргын зургийг хараад
“Аварга, аварга” хэмээн бувтнана. Тэгснээ “Хэний бөх вэ, монгол бөхөө” гээд
сумын заан ахынхаа малгайг толгойдоо хэлтгийдүүхэн тавиад тэрүүхэн хавьдаа дэвж
байгаад дүүгээ үнсэхээр чавхдана.

Борооны дуслыг алгандаа
тосох гэж хичээх бүр надаас зугтах мэт газарт яарна. Магадгүй өвсний үндэс
тэтээж, эргэн ууршаад бороо болон орох биз. Тэр үед нь харин алгандаа заавал
буулгана даа гэх атгаг юм шиг хирнээ хүүхдийн гэмээр бодол төрнө. Энэхэн мөчид
цагаа харвал өглөөний 07:30 минут. Хашаанаасаа гараад явахад өглөө бүр
Сонсголонгийн дэнжээс гүйж явдаг өнөө залуу гүйсээр яваа харагдав. Бид
биенийхээ нэрийг мэдэхгүй ч өглөөний мэндийг хамгийн түрүүн биедээ хэлдэг
болоод жил тойром хугацаа өнгөрчээ. Тэр залуу хэзээ эртийн танил шиг минь санагдах
болсоор уджээ. “Залуу, бороотой өдрийн мэндээ хө, өглөө бүр л таарах юм даа.
Амрах болоогүй юу” гээд бороон норсон нүүрээ бэлтгэлийн цамцныхаа ханцуйгаар
шуудраад авлаа. Газрын хэвгий даган урсах усыг харайн гарсаар автобусны буудалд
хүрлээ. 13-181 дугаартай автобусанд хичнээн ч удаа суусан юм бүү мэд. Автобусанд
Н.Энхбаярын тухай яриа хүн хүний ам дамжин ярих сонстоно. Надад бол цонх даган
урсах бороо, үүлсийн хэвлийгээс нарны туяа газарт хүрэх гэж тэмүүлэх
мэт, надад бороон дусал л сонин байлаа.

Э.ЭНХБОЛД