Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн Д.Тэрбишдагватай ярилцлаа.

-Оюу толгойн гэрээг шалгах ажлын хэсэг зуны турш ажиллалаа. Ажлын хэсгийн ахлагчийн хувьд танаас асуухад гэрээг шалгаж дууссан уу. Дүгнэлт гарсан болов уу. Уг нь зургадугаар сард дуусна гэж байсан даа?

-УИХ-ын чуулган завсарлана гэдэг гишүүдийн хувьд амарна гэсэн үг биш л дээ. Чуулганы хуралдаан завсарлаж байх хугацаанд ч гэсэн улс орны өмнө тулгамдсан асуудлуудын талаар ямар арга хэмжээ авах талаар бодож, хийх зүйлсээ төлөвлөж байх хэрэгтэй. “Оюу толгой ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэрэгжилтийг шалгаж санал, дүгнэлт гаргах” үүрэг бүхий ажлын хэсгийн санал, дүгнэлт гарсан. Нийтдээ 200 гаруй хуудас материал бэлэн болсон. Өнгөрөгч долоо хоногийн сүүлээр албан ёсоор бэлэн болж УИХ-аас байгуулагдсан ажлын хэсгийн гишүүдэд нууцын зэрэглэлтэй тараасан. Есдүгээр сарын 25-ны дотор санал, дүгнэлтийг нь аваад албан ёсны дүгнэлтийг нэгтгэж гаргах учиртай.

Ажлын дэд хэсэгт орж ажилласан хүмүүсийн саналыг аваад урьдчилсан байдлаар дүгнэлт гарсан гэж ойлгож болно. Дараа нь ажлын хэсгийн гишүүд цуглаж байгаад УИХ, Эдийн засгийн байнгын хороогоор оруулахад бэлэн болгох ёстой юм. Дан ганц Эдийн засгийн байнгын хороо гэлтгүй Хууль зүйн байнгын хороогоор орох зайлшгүй шаардлага бий.

-Яг ямархуу дүгнэлт гарсан юм бол. Олны анхаарлыг яах аргагүй татаж байгаа шүү дээ?

-Ямар ч байсан нууцын зэрэглэлтэйгээр ажлын хэсгийн гишүүддээ өгсөн. Яамдын таван Төрийн нарийн бичгийн даргаар ахлуулсан ажлын дэд хэсгүүдийн дүгнэлт дээр тулгуурлан эхний дүгнэлт гарсан. Гэхдээ ажлын дэд хэсгүүдийн санал, дүгнэлт дээр зүйл заалтын хүрээнд дутуу зүйлс бий. Би Төрийн нарийн бичгийн дарга нарт наймдугаар сарын тавны дотор дүгнэлтүүдээ тодорхой болгож явуул гэдэг албан бичиг хүргүүлсэн. Одоо болтол хариу ирэхгүй байна. Тиймээс өнгөрөгч пүрэв гаригт дахин албан бичиг явуулсан. Ажлын дэд хэсгүүдийн дүгнэлт тодорхой сайн байвал бидний гаргах дүгнэлт ч гэсэн тэр хэрээрээ тодорхой болох учиртай. Ажлын дэд хэсгүүд ойрын хугацаанд дүгнэлтүүдээ чамбайруулаад өгөх байх.

-Тэгэхээр намрын чуулганаар асуудал хэлэлцэгдэж таарах нь, тийм үү?

-Намрын чуулганаар хэлэлцэнэ. Гэхдээ зургадугаар сард урьдчилсан байдлаар дүгнэлт гарсан байсан. Оюу толгойн орд газар дээр нь очиж ажиллахаас эхлээд нэлээд цаг хугацаа шаардсан зүйлс байлаа. Зуны дэлгэр цагт хүмүүс амраад явчихдаг ч бид нухацтай сайтар судалж үзье гээд нэлээд суулаа. Есдүгээр сарын 25-ны дотор гишүүдээс санал ирчихвэл байнгын хороогоор оруулах ажил хийгдэнэ.

-Дүгнэлт гэхээр яг ямархуу утгатай зүйлс гарч байгаа бол. Манайхан санал, дүгнэлт гаргана гэчихээд шүүхийн шийдвэр шиг хэн нэгнийг ялласан зүйл гаргаж ирээд түүгээрээ улс төр хийдэг тал бий..?

-Ажлын дэд хэсгүүд, судлаач, ТББ-уудын байр суурийг тусгасан. УИХ-ын гишүүдэд нууцын зэрэглэлтэй тараагдсан тул тэд өөрсдийн дүгнэлтээ гаргасны дараа эцэслээд ийм байна гэж ярихгүй бол урьдчилсан байдлаар ийм байлаа гэж ярьж болохгүй. Д.Тэрбишдагва гэж хувь гишүүний дүгнэлт гэж байхгүй. Ажлын хэсгийн нийт гишүүдийн дүгнэлт гэж байх учиртай л даа. Гишүүд дүгнэлтээ гаргаж дуусаагүй байхад урьдчилан тоочиж болохгүй.

-Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрогт нөхөн сонгууль болох ёстой байлаа. Гэвч Үндсэн хуулийн Цэцээс нөхөн сонгуулийг хойшлуулсан. Ирэх оны зургадугаар сард нөхөн сонгууль явуулна гэх баталгаа байна уу. Олон хүний амнаас сонсоход МАН ямар нэгэн шалтаг гаргаад 2020 он хүртэл нөхөн сонгууль явуулахгүй гэх юм. Хэнтий аймгийн иргэдийг парламентад төлөөлөлгүй тийм удаан явуулж болох уу?

-Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн иргэд өөрсдийн төлөөллийг Их хуралд илгээсэн. Гэвч нөгөө гишүүн нь өөрийн хүсэлтээр УИХ-ын гишүүнээс чөлөөлөгдсөн тул Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрогт зайлшгүй нөхөн сонгууль явуулах шаардлагатай. Хэнтийн иргэдийг Их хурал хоёр жил парламентад төлөөлөлгүй суулгах нь бүү хэл хоёр өдөр ч ийм байдлаар хохироож болохгүй.

Уг нь хэл ам, маргаангүйгээр эртхэн шиг нөхөн сонгуулийг явуулах ёстой. Төрд төлөөлөлгүй тойрог байна гэдэг ёс зүйгүй үйлдэл. Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг Их хурал юу гэж үзэх юм бүү мэд. Намрын чуулган эхлэхээр л сайтар ярилцах байх.

-Цэцийн дүгнэлтийг УИХ хүлээж авахгүй гэвэл яах вэ?

-Ардчиллын зарчмаар олонхын шийдвэрээ дагана. Тэр үед өөрийн байр суурийг тодорхой илэрхийлнэ гэсэн бодолтой байгаа.

-МАН-ын дарга нөхөн сонгуулиас айгаад 2020 он хүртэл 42 дугаар тойрогт нөхөн сонгууль явуулахгүй гээд байгаа юм биш үү. Тэр утгаараа Үндсэн хуулийн Цэцэд нөлөөлчихсөн гэх юм?

-“Шударга бусын төлөө би амиа алдахаас айхгүй” гэж ярьдаг хүн нөхөн сонгуулиас айхгүй байлгүй дээ. Хардлага хүн бүрт байж болно. Хардлагаар асуудлыг харлуулж дүгнэж болохгүй л дээ. МАН-аас нэр дэвшигч унах нь ойлгомжтой гэж ярих юм. Харьцангуй ойлголт гэж бодож байна. Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүн Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга, өмнө нь тэндээс сонгогдож байсан хүн нөхөн сонгуульд нэр дэвших ёстой. Нэр дэвшээд ялах ёстой. Нөхөн сонгуульд хэнийг нэр дэвшүүлэх талаар албан ёсоор яригдаагүй байгаа. Намын бага хурлаас Удирдах зөвлөлд хэнийг нэр дэвшүүлэх талаар чиглэл өгнө.

-Засгийн газар хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг он гаргаад 320 мянга болгоно, энэ сараас эхлээд багш, эмч нарын цалин нэмэх сургаар бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдээд эхэллээ. Заавал зарлан тунхаглах шаардлага байдаг юм уу. Үүнийг нь дагаад үнэ нэмэгддэг гашуун туршлага бий болчихлоо?

-Засгийн газар байнга л зарлах юм байна шүү дээ. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмэх нь гарцаагүй зөв гэж боддог хүн. Гэхдээ монгол хүмүүстээ ойлгуулаад хэн юу хийж чадаж байна, хэн орлоготой байна, хэн хэдэн ажлын байр бий болгосныг онцгойлон анхаарах ёстой. Түүнээс гадна дотноос зээл авдаг ч юм уу, жаахан юм олчихоод цацаад байх биш бүтээн байгуулалтад зарцуулж ажлын байр бий болго л доо. Монгол Улс 27 тэрбум ам.долларын гадаад өртэй байна. Хуучин бид Орост өртэй байсан гээд сайн муу хэлдэг л байлаа шүү дээ. Гэхдээ бид социализмын үед энэ хэмжээнд хүрэхгүй зээлээр аж үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, бүхэл бүтэн хэд хэдэн хорооллыг бий болгож чадсан. Ардчиллын үед авсан зээлээр бид юу бүтээв. Өөрсдөө баялаг бүтээгээд олчихсон юм шиг гаднаас өндөр хүүтэй авсан зээлээ тараадаг буруу жишиг тогтсон.

Цалин хөлсийг нэмэх нь чухал. Ингэлээ гээд ажлын байр хичнээн бий болов гэдгийг тооцох ёстой. Ажлын байр нэмэгдвэл иргэдийн орлого нэмэгдэж, улсын татвар ч дагаад өснө. Ард түмэндээ хайртай гээд олсон хэдэн төгрөгөө цацаад байж болно. Гэхдээ бид нүцгэн үнэнтэйгээ тулгарах ёстой. Тэгэхгүйгээр ард түмэндээ хайртай болж жүжиглээд гадаад өрөө нэмээд байх нь буруу. Нам эвсэл дамжсан эдийн засгийн бүлэглэл нэмэгдээд байж болохгүй. Цаашлаад биднийг ядуу байлгах сонирхол хэнд байна вэ гэдгийг ч бодох хэрэгтэй. Лав л надад байхгүй.

Ажлын байр нэмэг-дүүлэхгүй, байгаа баялгийг нь гадагш нь тавьж туучихаад олсон мөнгөө оффшор дансанд нуугаад байж болохгүй. Зорилтот бүлэгтээ халамжаа өг. Засгийн газар мундаг ажиллаж байна гээд ярьж байгаа. Дүүрэг дээрээ очоод харахад ажлын байр хэдээр нэмэгдэв, иргэдийн орлого яаж өсөв гэхээр сайн ажиллаж байгаа зүйл харагддаггүй. “Цэцэрлэгийн хүрэлцээ сайн болно. Нэг ч хүүхэд гэртээ цоожлогдохгүй, нэг ч сургууль гурван ээлжээр хичээллэхгүй” гэж том амлаад байсан яав. Одоо хүртэл тендер нь зарлагдаагүй сургууль, цэцэрлэг маш их байна.

-Анзаарч байхад зуны турш О.Баасанхүү гишүүн та хоёр л Төрийн ордонд суулаа. Тойргоороо явж амжсан уу. Хэд хоногийн өмнө тантай таарахад “Зуны хийж бүтээх сар богино. Тиймээс энэ хугацааг ашиглаад ажиллах ёстой” гэж байсан?

-Бид улс орныхоо язгуур эрх ашиг, хөгжлийг бодож л байгаа юм бол хамгийн бүтээгч цагтаа ажиллаж байх ёстой. Монгол Улс цаг уурын эрс тэс уур амьсгалтай. Тиймээс зуны дэлгэр цагт амрах нь бодит үнэн. Гэхдээ сургууль, соёлоос эхлээд ажил амралтаа зохицуулахгүй бол зуны турш манайхан амарчих юм. Зургадугаар сарын 20-ноос есдүгээр сарын нэгэн хүртэл амралтын байдалтай болчихдог. Өвөл нь хүйтний дээр асар их утаатай болчихдог тул бүтээмж багатай байдаг.

Зун ажиллаж болохгүй, амарч болно гээд хэн хэлчихсэн юм. Тэгэхээр ажил, амралтыг зохицуулж улс орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд хувь нэмрээ оруулж ихийг хиймээр байна. УИХ-ын гишүүд зуны цагт тойргийнхоо иргэдтэй уулзах ёстой. Бусад цагт нь ажлаа хиймээр байгаа юм. Хүнд ам, ажлын нэгдэл гэж байх хэрэгтэй. Зуны цагийг ашиглаад ажиллах ёстой гэж ярьдаг байж өөрөө амраад алга болчихож болохгүй. Хүмүүс “Танаас өөр хүн Төрийн ордонд алга. Ямар их ажилладаг юм бэ” гэж асууж байсан. Хүмүүс ажил хаяж эсэргүүцлээ зарладаг бол би ажил хийж эсэргүүцлээ зарлаж байгаа юм. Зун энд тэнд болж байгаа наадмууд дээр очиж микрофон барьж үг хэлээд яваад байх шаардлагагүй юм шүү дээ, манай гишүүд. Ажил, амралтаа зохицуулах нь зөв. Зуны дэлгэр цагт нуруугаа тэнийлгэж байна гээд яваад байж болохгүй. Ялангуяа хэдэн мянган хүнийг төлөөлж Их хуралд сууж байгаа гишүүд тодорхой хугацаанд нуруугаа тэнийлгэхээс биш, нуруу нь байнга тэнэгэр яваад байж болохгүй л дээ. Оюу толгойн гэрээ, “Ажилсаг Монгол” хөтөлбөр дээрээ нэлээд сууж ажилласаар байна. “Ажилсаг Монгол” хөтөлбөр дээр ажлын дэд хэсэг байгуулагдаж Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын дэд сайд С.Мөнгөнчимэг ахлан ажиллаж байгаа. Мөн “Зааг” номоо хятад, орос, герман хэл дээр гаргахаар ажиллаж байгаа.

-Их хурлын гишүүдээсээ эхлээд ингэж үлгэрлэхгүй бол төрийн байгууллага зуны цагт үнэндээ амралтын байдалтай байдаг. Өөрчлөлтийг гишүүд өөрсдөөсөө эхлэх ёстой санагддаг?

-“Дээрээ гүйдлээ олохгүй бол доороо суудлаа олохгүй” гэдэг үнэн. УИХ-ын гишүүд өөрсдөө манлайлах ёстой, Төрийн ордон 24 цаг гэрэлтэй байх ёстой. Гишүүд цагтаа цугларч байх хэрэгтэй. Хуучин есөн цагт цугладаг байсныг 10 цаг болгосон. Гэсэн ч гишүүд хоцордог байсан нь олон удаа шахаж шаардсаны дүнд одоо арай гайгүй болж байна. Гэхдээ “Их хурал цагтаа эхэлдэг боллоо” гээд гайхуулаад байх юм биш. Гишүүд хийх ёстой ажлаа л хийж байгаа хэрэг. Жирийн иргэд цагтаа ажилдаа ирдэгтэй адил байх ёстой юм. УИХ, Засгийн газрын гишүүд манлайлах цаг болсон. Төрийн байгууллагын хүнд суртал хэрээс хэтэрсэн. Хариуцлага, сахилга бат гэдэг зүйл дунд шатны албан тушаалтнуудад алга боллоо. Олны нүдэн дээр ил байдаг болохоор хэдэн Их хурлын гишүүдээ л боорлох юм. Төрийн албанд туршлагагүй хүн төрд ажилладгийг болих хэрэгтэй. Сайд, дарга солигдонгуут бөөн бөөнөөр нь халж сольдог замбараагүй, байдал газар авлаа. Үнэхээр хэрээс хэтэрлээ.

Төрийн яаманд хүн амины хэрэг гарлаа шүү дээ. Ийм зүйл дэлхий дээр байдаг юм уу. Хариуцлагагүй байдал хаа сайгүй бий болчихлоо. Яам тамгын газраар очихоор дарга нар нь хүлээж авч уулздаггүй, доод шатных нь хүмүүс заавал юм нэхдэг гажиг тогтолцоо бий болсон.

-Зам, тээврийн хөгжлийн яамны газрын дарга нөгөө газрын даргынхаа амийг бүрэлгэлээ. Таны байр суурийг сонирхъё. Төрийн ёс зүйг яаж бэхжүүлэх ёстой юм бол?

-Өнөөдөр яг болж байгаа салбар гэж байна уу. Алийг нь болж байна гэх вэ. Энэ салбарын ажил л сайн явж байна гээд хэлчих боломж алга, үнэндээ. Сахилга хариуцлага, дэг журмын асуудал үнэхээр тулгамдчихлаа. Хүүхдийг багаас нь ёс зүйтэй болгож өсгөхгүй бол сүүлд нь засч залруулна гэдэг хэцүү. Ёс зүйтэй хүн хариуцлагатай байдаг.

Зам, тээврийн хөгжлийн сайд, дэд сайд, Төрийн нарийн бичгийн дарга нар хариуцлагаа хүлээгээд ажлаа өгч байгаа нь ёс зүйн тал дээр том алхам хийлээ гэж бодож байна. Ёс зүйн хариуцлага хүлээгээд ажлаа өгч байгаа нь зөв ч гэсэн томилгооны тал дээр анхаарах хэрэгтэй байгаа юм. Монголын эрдэмтэд судлаачид, туршлага, мэдлэгтэй хүмүүсээр төрийн албыг бэхжүүлэх хэрэгтэй. Төрийн албанд ч ямар ч туршлагагүй, таван үсэг холбоод үг биччихэж чадахгүй хүмүүс их болсон. Аль нэг нам, хүнээс хамааралгүйгээр шалгалт аваад чадварлаг, ёс зүйтэй хүмүүс нь төрд ажиллах ёстой. Хэд хэдэн ийм зоригтой алхам хийх цаг нь болчихлоо.

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Д.Дамба-Очиртой ярилцлаа.

-Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгууль Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрээр хойшилж байна. Цэцийн шийдвэртэй санал нийлж байна уу, та?

-Нөхөн сонгууль болдгоороо болох ёстой байсан. УИХ-аас Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрогт нөхөн сонгууль явуулах тогтоолыг нь баталж өгсөн. Сонгуулийн ерөнхий хороо нөхөн сонгууль явуулах бэлтгэл ажлаа базааж байсан байх. Харин Үндсэн хуулийн Цэц ямар үндэслэлээр юу бодож ийм шийдвэр гаргасан юм бол доо. Төрийн албан хаагч нэр дэвших боломжгүй болсон байна гэдэг утгатай зүйл яриад байх шиг байна. Намрын чуулган эхэлсний дараа Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр зөв байсан, буруу байсан эсэхийг хэлэлцэх байх. Тиймээс намрын чуулган эхэлтэл энэ асуудал нэг талдаа шийдэгдэхгүй гэж ойлгож болно.

Цэцийн шийдвэрийг ойлгохгүй юм. Яагаад ийм шийдвэр гаргачихсан юм бүү мэд. Сонгуулийн тухай хуулинд нөхөн болон дахин сонгуулийг аравдугаар сарын эхний долоо хоног, зургадугаар сарын сүүлийн долоо хоногт гээд заачихсан. Энэ оны зургадугаар сард цаг хугацааны хувьд боломжгүй байсан тул аравдугаар сарын эхний долоо хоногт нөхөн сонгуулийг явуулъя гэж УИХ шийдвэрлэсэн. Их хурлын шийдвэрт Үндсэн хуулийн Цэцээс ингэж хориг тавьсныг ойлгохгүй байна.

-Ирэх оны зургадугаар сард нөхөн сонгууль яг болох уу. Бас л эргэлзээтэй дээ. 2020 оны сонгууль болохоос нэг жилийн өмнө гээд ер нь бол сонгууль явуулахгүй байх магадлал танай намд өндөр байгаа юм биш үү. МАХН-аас Н.Энхбаяр ялна, АН-аас мөн өөрсдийн нэр дэвших хүн нь ялна гэх юм?

-Аравдугаар сард нөхөн сонгууль болохгүй бол ирэх оны зургадугаар сард нөхөн сонгууль болдгоороо болно. Зургадугаар сард нөхөн сонгууль болохгүй гээд хэн хэлчихсэн юм бэ. Н.Энхбаяр ялна, АН-ын нэр дэвшигч ялна гээд хэн яриад байгаа юм. Ярьж байгаа хүмүүс биш, Хэнтийн 42 дугаар тойргийн сонгогчид шийдэх асуудал. Би тойргоороо яваад ирлээ. Ноос, ноолуурын үнэ харьцангуй гайгүй байгаа болохоор иргэд өрөө дарж, байгаль дэлхий хураа хайрласан сайхан зун болсон болохоор хүн малын зоо тэнийгээд сэтгэл өег л байна. Зарим газар зам, барилгын тендер зарлагдаад ажил нь эхэлж, иргэд ажилтай болсон гээд сэтгэхүй нь өөр байна шүү. Хэнтийд ч мөн адил тийм л байгаа байх. Ийм атал тэр энэ ялна гээд хэн хэлээд байгааг мэдэхгүй юм.

-2020 оны сонгууль хүртэл парламентыг 76 биш, 75 гишүүнтэй байлгах хүсэл танай намын дарга У.Хүрэлсүхэд байгаа юм биш үү?

-УИХ-ын гишүүн өргөдлөө өгч бүрэн эрх нь дуусгавар болсон бол тойрог дээр нь нөхөн сонгууль зайлшгүй явах ёстой. Энэ ондоо багтаад амжихгүй бол ирэх онд нөхөн сонгуулийг заавал явуул.

Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрог төрд төлөөлөлгүй байж болохгүй. Үүнийг яаралтай шийдэх ёстой асуудал.

-Ээлжит бус чуулган болох ёстой юу. АТГ-ын даргыг солих, 60 тэрбумын асуудлаар Нийтийн сонсгол явуулах гээд хэлэлцэх зүйлс бий гэх юм?

-Ээлжит бус чуулганыг зарладаг хэд хэдэн тохиолдол бий. Төсөв юм уу, онцгой нөхцөл байдал үүссэн үед ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулдаг. Хэн нэгэн хүний албан тушаалтай холбоотой асуудлыг ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэнэ гэсэн юм байхгүй.

Манай нам дотроо эв нэгдэлтэй байж, бүтээн байгуулалтын томоохон ажлаа хийж байж 2020 оны сонгуульд орох ёстой. Тиймээс аравдугаар сарын нэгэн болтол ээлжит бус чуулган болохгүй байх. Намын Бага хурал хуралдаад нөхөн сонгууль болбол оролцоно гэдгээ мэдэгдчихсэн байгаа шүү дээ.

-Танай намаас ямар хүн нэр дэвших юм?

-Хэн нэр дэвшихийг намын Бага хурлаас шийднэ. Түүнээс тэр, энэ нэр дэвшинэ гэж хэлэх боломжгүй.

-Манай улсад ажиллаж, амьдардаг Турк улсын иргэн Вейсэл Акчайг хулгайлах оролдлого гарч нийгмийг шуугиулсан. Тус улсын тусгай үүргийн онгоц газардаж, гүйцэтгэх ажиллагаа явуулсан. Ийм зүйл байж болох уу. Манайхаас хууль хүчнийхэн, Засгийн газар оролцсон байж магадгүй гээд байгаа?

-Энэ талаар ойлголт алга. Надад ямар нэгэн байдлаар мэдээлэл, танилцуулга өгөөгүй. Гэхдээ ардчилсан Монгол Улсад ирээд гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж болохгүй юм байна гэдгийг ойлгосон байх. В.Акчай гэдэг хүнийг авч явж чадаагүй гэж ойлгосон. Турк улс дотроо улс төрийн зөрчилдөөнтэй байгаа нь үнэн. Одоогийн ерөнхийлөгч түүний эсрэг сөрөг хүчнийхэн, АНУ-д бас нэг хүн бий гээд байгаа. АНУ саяхан Туркийн бараанд өндөр татвар тавьсан. Эргээд Турк нь АНУ-ын бараанд татвар тавьж байх жишээтэй. Ингэж бие биедээ хориг тавьж байгаа нь хоригдсон хүнийг сулла гэж шахаж буй шахалт гэж ойлгож байна.

Монгол Улсад хэд хэдэн Турк сургууль байдаг гэсэн. Шашин номлолын чиглэлээр санхүүжилт орж ирдэг бол тийм зүйл байж болохгүй. Эрдагоны эсрэг нөхдүүд сургууль байгуулсан байна гэж ойлгож байгаа. Тэр хүмүүс нь улстөржсөн үйл ажиллагаа явуулдаггүй бол сургууль байхад яах вэ дээ. Улстөржиж, турхирсан үйл ажиллагаа явуулдаг бол тэр сургуулиудыг хаах хэрэгтэй. Аль ч улс орны тагнуулын байгууллагынхан өөр хоорондоо холбоотой байж болно. Гэхдээ тухайн улс орны хуулийн хүрээнд ажиллах ёстой.

-Зам, тээврийн хөгжлийн яаманд нэг газрын дарга нөгөө газрын даргынхаа аминд хүрсэн ноцтой хэрэг гарлаа. Эзэнгүй төрийн эмгэнэл гэж үүнийг нэрлээд байна л даа. Энэ бүхнийг засах цаг болоогүй юу?

-Зам, тээврийн хөгжлийн яамны нэг газрын дарга нөгөө газрын даргынхаа амийг хөнөөсөн харамсалтай хэрэг гарсан. Талийгаач хяналт, шалгалт, дотоод аудитын мэргэжилтэн байж. Түүнийг шударга хүн байсан гэж ойлгож байгаа. Ажил мэргэжлийн хоорондын зөрчил байсан байлгүй. Төрийн ажил өндөр хяналт доор явах ёстой. Энэ яам олон жилийн турш замбараагүй явж ирсэн. Зам, тээврийн хөгжлийн яам үнэндээ маш түвэгтэй яам. Гэхдээ энэ удаагийн нэгнийхээ амийг бүрэлгэсэн явдал хэрээс хэтэрсэн үзэгдэл. Хууль хяналтын байгууллага сайтар шалгаад хэргийг үнэн зөв шийдэх хэрэгтэй. Төрд ажилладаг хүмүүст тавьдаг шалгуур, шаардлагыг өндөрсгөхгүй бол захын нэг нөхөр орж ирдгийг болиулах шаардлагатай. Мөн төр хувийн хэвшлийн бизнес рүү ордгоо боль. Төрөөс болсон болоогүй маш олон зөвшөөрөл авдаг, хувийн аж ахуйн нэгжийг дарамталдаг асуудлыг цэгцлэхгүй бол хүн бүр төр рүү шургалахыг хүсч байна. Үүн шиг гэмт хэрэг яамдууд дээр дахиж бүү гараасай билээ.

-Сайд, Төрийн нарийн бичгийн дарга, дэд сайд, хэдэн газрын даргад хариуцлага тооцож чөлөөлөөд дуусах асуудал мөн үү?

-Газрын дарга нарыг сольсон гэж дуулсан. Солих хэрэгтэй. Төмөр замд ойр ойрхон осол гарч байна. Удирдлагууд нь ажлаа өгөх хэрэгтэй шүү дээ. Үерийн уснаас болсон гээд яриад сууж болох уу. Ёс зүйтэй байх шаардлагатай. Энэ яамны сайд, Төрийн нарийн бичгийн дарга, дэд сайд нар ажлаа өгсөн нь ёс зүйн шинэ хэм хэмжээ, жишиг тогтоож өглөө гэж харж байгаа.

-Таныг Зам, тээврийн хөгжлийн сайд болох гэж байгаа гэх юм?

-Мэдэхгүй. Би өөрөө мэдэхгүй байхад миний өмнөөс бичиж, яриад байх юм. Намайг сайд болчих вий гэдгээс айж байгаа хүмүүс байгаа юм байлгүй. Намайг сайд болооч гэж санал тавьсан юм одоогоор алга.

-Оюу толгойн гэрээг шалгах ажлын хэсгийн дүгнэлт гарч байна уу. Анх та ахалж байгаад Д.Тэрбишдагва гишүүн ахлах болсон шүү дээ?

-Д.Тэрбишдагва гишүүний хэлснээр Оюу толгойн гэрээг шалгах ажлын хэсэг дүгнэлтээ гаргасан гэж ойлгосон. Оюу толгойтой холбоотой АТГ дээр хүмүүс шалгагдаад явж байгаа. Мөн Оюу толгой Засгийн газрын хооронд татварын маргаантай асуудал бий. Түүнчлэн Үндэсний аудитын газар Оюу толгойг шалгаж байгаа шүү дээ. Энэ гурван шалгалтын дүнг харж байгаад намрын чуулганд өргөн барих биз.

-Таны тойрогт хамаардаг Эрдэнэт үйлдвэрийн 49, 51 хувийн маргаан дуусч байна уу. Нэг хэсэг газар авч байснаа одоо нам гүмхэн болчихлоо л доо…

-Эрдэнэтийн асуудал жаахан түвэгтэй байх шиг байна.

-Ямар утгаараа түвэгтэй гэж?

-Засгийн газраас шийдвэр гаргаад Эрдэнэт үйлдвэрийн орлогч нарыг нь томилсон. Гэтэл нөгөө тал буюу 49 хувийнхан нь 20 минутын дотор Захиргааны хэргийн шүүхээр дахиж өөр шийдвэр гаргуулаад өөдөөс нь тэрийгээ харуулаад өрөөнөөс нь гардаггүй. Нэг албан тушаал дээр хоёр хүн байдаг. Хэн нь яг албан тушаалтан нь мэдэгдэхээ байсан хүндрэлтэй нөхцөл үүссэн. Энэ бүгдийг харахаар бухимдмаар байх юм. Төр засаг үнэхээр арчаагүй гэж харагдахаар байна. УИХ тогтоол гаргасан. Үүнийг нь Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хууль зөрчөөгүй гээд шийдвэрлэчихсэн. Шүүх дээр очиж хоёр янзын шийдвэр гаргуулаад л явж байна шүү дээ. 2016 оны сонгуульд уг нь манай нам ялсан. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл боловсон хүчнүүдийг нь цэгцэлж чадаагүй л байгаа юм. Энэ бүгдийг хараад харамсах сэтгэл төрж байгаа.

Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийг барьцаалж зээл авсан бол тэр төлбөрийг нь Эрдэнэт үйлдвэр барагдуулж болохгүй. Ш.Батхүү гэдэг хүн мөнгө төлөх ёстой байтал “Надад төлөх мөнгө байхгүй. Баталгаа гаргаснаараа Эрдэнэт үйлдвэр төл” гээд явчихвал цаашид ийм буруу жишиг тогтоно. Хэрэв тийм бол бүгд улсын үйлдвэрээр баталгаа гаргуулна гээд явна. Ямар ч тохиолдолд Эрдэнэт үйлдвэр мөнгийг нь төлж болохгүй.

Эрдэнэтийн ард түмэн сохор, тэнэг биш. Бүгд харж байгаа. Сонгуулийн өмнө Эрдэнэт үйлдвэрийн удирдлагад ямар хүмүүс байсан, одоо ямар хүмүүс байгааг мэдэж байгаа. Тэр хүмүүс бүгд бий. Дорвитой өөрчлөлт хийсэнгүй. Засгийн газар нь нэг шийдвэр гаргахаар шүүх дээр бас өөр шийдвэр гарч, ТУЗ-ийн шийдвэрийг хүчингүй болгодог. Төрийн шийдвэр шүү дээ, тэр чинь. Доромжилж байгаа байхгүй юу.

УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатартай ярилцлаа.

-Хууль зүйн байнгын хороо хуралдахаар товлогдсон боловч ирц хүрсэнгүй. Ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулахаар Л.Оюун-Эрдэнэ гишүүн шаардлагаа хүргүүлсэн. та ч гэсэн ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулах саналтай байгаа юу. Ээлжит бус чуулган зарлан хуралдвал АтГ-ын даргыг өөрчлөх асуудлыг хэлэлцэх юм уу?

-Л.Оюун-эрдэнэ гишүүн ээлжит бус чуулганыг хуралдуулъя гэж ганцаараа шаардаагүй. үндсэн хуулинд зааснаар УИХ-ын гишүүдийн гуравны нэг нь ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулахаар Албан бичиг өргөн барьсан, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулахыг шаардсан. Ийм үндэслэлүүдээр УИХ-ын дарга ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулах захирамж гаргах үүрэгтэй. Ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулахтай холбоотойгоор ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулна гэсэн ямар ч процедур УИХ-ын тухай болон үндсэн хуулинд байхгүй. Энэ хууль бус.

Өөрөөр хэлбэл Ерөнхийлөгч ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулахыг шаардсан бол УИХ-ын дарга санаачилга гаргах, эсхүл УИХ-ын гишүүдийн гуравны нэгээс дээш гишүүд шаардлага тавьсан бол УИХ-ын дарга захирамж гаргана гээд үндсэн хууль болон УИХ-ын тухай хуулинд ч тийм зохицуулалт бий.

-Үнэхээр хуулиндаа тэгээд заачихсан юм бол яагаад хуулиа дагахгүй байгаа юм бэ?

-УИХ-ын даргын зөвлөл Хууль зүйн байнгын хороогоор ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулж хэлэлцүүлэх асуудлыг байнгын хороогоор урьдчилан хэлэлцүүлж дүгнэлт гаргуулах гээд байгааг нь ойлгохгүй юм. Байнгын хорооны хуралдааны өмнө “УИХ-ын Тамгын газрын даргыг дуудаж асуулт асуумаар байна” гэсэн ч Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдааны ирц хүрсэнгүй. Хоёрдугаарт, 26 гишүүн бүрэн эрхийнхээ хүрээнд тавьж байгаа шаардлагыг нэг байнгын хороо зөв, буруу гэдэг дүгнэлт гаргах хууль тогтоомж байхгүй шүү дээ.

-60 тэрбумд нэр холбогдсон М.Энхболд дарга ёс зүйн хариуцлага хүлээх ёстой гэж байна. 60 тэрбумыг гардан хэрэгжүүлсэн буюу ажилд томилох эрх мэдэл бүхий хүмүүст хариуцлага тооц гэж байна л даа?

-Манай эрүүгийн хуулийн 22 дугаар зүйлийн 22.1, 22.2, 22.3, 22.4 дүгээр зүйлд албан тушаалаа урвуулан ашигласан, албан тушаалын давуу байдал үүсгэж өөртөө тусгай эрх олгосон, хээл хахууль өгсөн, авсан, зуучилсан бүх хүмүүс хуулийн хариуцлага хүлээнэ. Хууль хяналтын байгууллага энэ бүгдийг тогтоож, тэр бүх хүмүүст хариуцлага хүлээлгэх хууль эрх зүйн орчин бий.

-Ээлжит бус чуулган хуралдах юм уу. Хуралдах ч юм шиг, үгүй ч юм шиг байх юм?

-Мэдэхгүй. Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаан маргааш (өнөөдөр) 11 цагаас дахин зарлагдсан. -Ээлжит бус чуулган зарлаад хэлэлцэх ямар чухал асуудал байна вэ. Ээлжит бус чуулганыг ямар тохиолдолд зарлан хуралдуулах талаар хууль бий. Л.Оюун-Эрдэнэ гишүүний хөндсөн 60 тэрбумын асуудлаар ээлжит бус чуулган зарлах боломжгүй гээд байгаа л даа?

-Ээлжит бус чуулганаар ийм асуудлыг хэлэлцэнэ, үүнийг нь хэлэлцэхгүй гэдэг хуулийн заалт байдаггүй л дээ. Үндсэн хуулийн 23, УИХ-ын тухай хуулийн 13 дугаар зүйлд таны асуусан эл харилцааг бүтэн зохицуулсан. УИХ-ын тухай хууль гэдэг бол Үндсэн хуулиас урган гарсан органик хууль. Органик хууль зөрчигдөж байна гэдэг нь Үндсэн хууль зөрчигдөж байна гэсэн үг.

Миний хувьд Хууль зүйн байнгын хороо хуралдах ямар ч шаардлагагүй гэж бодож байна. Маргааш ч хуралдах хэрэггүй. Харин хэзээ Хууль зүйн байнгын хороо хуралдах ёстой вэ гэвэл УИХ-ын ээлжит бус чуулган зарлаад, чуулганаа нээгээд, хэлэлцэх асуудлаа батлаад, холбогдох мэргэжлийн байгууллагуудаар хэлэлцүүлээд эргээд Их хурал товлосон хугацаандаа уг асуудлыг шийдэх ёстой. Харин ээлжит бус чуулгандаа Их хурлын гишүүд ирэх үүрэгтэй.

-Манайхан ёс зүй, хариуцлага маш их ярьдаг. Та ч ярьдаг. Гэтэл Зам, тээврийн хөгжлийн яаман дээр нэг газрын дарга нөгөөгөө егүүтгэсэн харамсалтай хэрэг гарсан. Төрийн алба үнэхээр ёс зүйгүй байгаа юм биш үү. Цаашид ийм хэрэг гарахгүй гэх баталгаа байна уу?

-Төрийн алба бол шатлан удирддаг тогтолцоо. Энэ юуг хэлээд байна вэ гэхээр Төрийн албаны тухай хууль төрийн албаны дүрэм журам Монгол Улсын Үндсэн хууль болон бусад хуулийн хэрэгжилтийг ханган биелүүлэх үндсэн үүрэгтэй төрөөс цалин авдаг хүмүүсийг төрийн албан хаагч гэж байгаа юм. Шатлан удирддаг тогтолцооныхоо хүрээнд дээр дурдсан хэм хэмжээг зөрчсөн тохиолдол тус бүрт дээд удирдлагын зүгээс хариуцлага тооцох, ажлаас халах, бусад хууль зүйн хариуцлага хүлээлгэх бүх эрх зүйн орчин нь манайд бий. Энэ хүрээндээ шийдэгдэх ёстой. Болохгүй бол ажлаас нь чөлөөлнө. Манайд хууль хэрэгжихгүй байгаагаас үүдэж өнөөдөр төрийн албанд ийм эмгэнэлтэй зүйл бий боллоо.

-Хууль яагаад хэрэгжихгүй байгаа юм бэ?

-Хууль хэрэгжихгүй байна гэдэг нь эрх зүйг үгүйсгэх үзлийн хамгийн анхдагч хэлбэр. Манайд ийм зүйл хаа сайгүй бий боллоо. Дарга төвт томилгоотой, даргадаа үйлчилдэг түшмэдийн тогтолцоо нягт бий болсон учраас хариуцлага гэдэг ойлголт алсарлаа. Аль нэг намын төрийн албан хаагч гэдэг ухагдахуун байх ёсгүй. Энэ бүхэн улам нарийсч энэ намын, тэр намын төрийн албан хаагч сүүлдээ тэр даргын, энэ даргын томилсон хүн гэдэг тогтолцоо руугаа гуйвчихлаа. Манай төр мэргэшсэн тогтвортой байх ёстой атал буруу тогтолцоо руугаа явчихсан. Системийн өөрчлөлт буюу Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хэрэгтэй гэдгийг УИХ-ын гишүүд болон иргэдийн зүгээс маш ихээр ярих болсон.

Нэг нам нөгөөгөөрөө солигдлоо гээд ард түмэн хүлээгээд байх гоё хүлээлт юу ч байхгүй. 2020 онд нөгөө нам яллаа гээд юу ч өөрчлөгдөхгүй. Дэлхий нийт хөгжиж, юм бүхэн өөрчлөгдсөн, хиймэл оюун ухаан, шинэ хандлагын талаар ярьж байхад бид утаа, нүүрс, түгжрэлтэйгээ мөн авлигатайгаа зууралдаад байж байна. Өөрчлөлт хийж, оюун санааны шинэ дэвшил гаргахгүй бол болохгүй.

-Турк сургуулийн захирлыг хулгайлах оролдлого гарсан. Ингэхдээ Туркийн тусгай үүргийн онгоц ардчилсан улсад ирж ийм зүйл хийсэн нь буруу гэж байна. Энэ бүхнийг гардан хийсэн буруутан нь хэн бэ?

-1990 оноос хойших бидний хамгийн том ололт ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө бусад ардчилсан орнуудын хэмжээнд очсон. Магадгүй нийгэм, соёл урлаг, нийгэм, эдийн засгийн уруудал доройтол явагдсан гэж боддог. Бид оюун санааныхаа хувьд ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг нийтээрээ хүлээн зөвшөөрдөг ололтыг бий болгож чадсан юм. Уг ололтын хамгийн наад захын хэмжүүр нь Монгол Улсаас ямар ч хүнийг хууль бусаар хулгайлж болохгүй. Гадуур яригдаад байгаа шиг манай төрийн зарим албан хаагчид Туркийн тусгай хүчинтэй нэгдсэн, эвссэн бол тухайн бүх албан тушаалтан хариуцлага хүлээх ёстой. Хуулийн байгууллага нь эцэслэх шаардлагатай. Засгийн газар оролцсон бол Засгийн газар огцорч хариуцлагаа хүлээ. Ерөнхийлөгч оролцсон бол Ерөнхийлөгч огцор л доо. Бид өнөөдөр ардчиллынхаа олж авсан ололтоос ухарч болохгүй гэдгийг хатуу ойлгох ёстой.

-Туркийн тусгай үүргийн онгоц манай улсад ямар ч зөвшөөрөлгүй бууна гэж байхгүй. Ямар хүмүүс оролцсон талаар мэдээлэл ирээгүй юу, гишүүдэд?

-Одоогоор ямар нэгэн мэдээлэл алга.

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

-Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгуульд намууд анхаарал хандуулаад эхэллээ. МАХН-ын дэд дарга С.Ганбаатар Н.Энхбаяр даргыг нэр дэвшүүлэх байх гэдгийг хэлчихсэн. Таны байр суурь арай өөр байх шиг байсан?

-1990 оноос өмнө МАХН гэдэг ганц намтай явж ирсэн. 1990 оноос хойш олон намын тогтолцоонд шилжиж, МАН, АН бусад гэсэн 27 нам Улсын дээд шүүхэд бүртгэлтэй байна. Өнгөрсөн 28 жилийн хугацааг эргэн харахаар “тэрний нам, энэний нам” гэсэн хувь хүний нам юм шиг хандлага бий болчихсон. МАХН МАН-аас салахдаа нэг хүний нам болж салаагүй. Бага хурлын 139 хүнээ сонгосон. 104 нь энэ намын дарга байхгүй юу. Намын дарга гэдэг чинь Бага хурал. Том зургаар нь авч үзвэл Их хурал биз дээ. Намын Бага хурлаас хөлсний гэрээгээр ажиллаж байгаа хүнийг намын дарга гээд байгаа юм. Намын дүрмийн хүрээнд нэр дэвших хүн нь Бага хуралд өргөдлөө өгөх ёстой. Хоёрдугаарт, Бага хуралдаа мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулах үүрэгтэй. Нэр дэвших хүсэлтэй хүн нь гүйж харайгаад, 76 дугаараа аваад явж болно. Гэхдээ Бага хурал шийднэ. Энэ сарын 28 гэхэд нэр дэвших хүсэлтэй хүн нь Бага хуралдаа хүсэлтээ өг. Дараа нь Бага хурал хүсэлтийг нь хүлээж аваад дэвшүүлнэ. Хэн ч байсан намын дүрмийг дагах ёстой л доо.

-МАХН-ын дэд дарга С.Ганбаатар намынхаа даргыг дэвшүүлнэ гэчихсэн шүү дээ?

-С.Ганбаатарыг хэн дэд даргаар тавьсан юм. Тийм юм байхгүй. Нарийн яривал дэд дарга гэдэг ойлголтыг анх БНСУ-д Н.Энхбаяр даргыг байхад нь очоод “Нам хоёр дэд даргатай болбол яасан юм бэ” гэж хэлээд бий болгож байсан.

Манай Ганбаа чинь юм болгоны ард ашиг харж явдаг. МАХН-ын төлөө юу ч хийгээгүй. Намын төлөө ганц удаа өлсөж, жагсаж, хэвлэлийн хурал ч хийж үзээгүй хүн. Нам ялбал өрмийг нь авч идье л гэж яваа хүн. Тэр хүн юу дуртайгаа ярина биз. Ц.Оюунбаатар л дэд дарга. С.Ганбаатар бол дэд дарга биш шүү. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшсэнээрээ од болно гэвэл Н.Удвал байж болно. Энэ хүн нам хүнд үед гүйж харайж яваад сүүлд нь сайд болсон л доо. Гэтэл С.Ганбаатар эмэгтэй хүнээс долоон доор л байна гэж ойлго.

МАХН гэдэг ганц хүний нам гэдэг ойлголтыг өгөх гээд байгаа цаад санаа нь МАХН гэдэг дөрвөн үсгийг хувьдаа ашиглаж, үүгээрээ мөнхийн хаан болох гээд, өөрөөс нь өөр хүн улс төр хийж болохгүй гэсэн бусармаг зүйл яваад байгаа учраас Н.Энхбаяр даргыг би “Одоо боль” гээд байгаа юм. Түүнээс хувь хүн талаасаа тэр хүнийг үзэн ядаад байгаа юм биш. МАХН-д хүссэн ч, эс хүссэн ч парламентад ганц суудлыг нь авч ирсэн хүн би мөн үү. Мөн. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших эрхийг нь авч ирсэн хүний хувьд надад ярилцах эрх нь бий. Хэнтийн сонгогчдыг хүндэл л дээ. Зөв хүнийг нэр дэвшүүлэх болохоос сонголтгүй сонголт буюу өнгөрөгч Ерөнхийлөгчийн сонгууль шиг юм хийх юм уу. Х.Баттулга дэвшээсэй, гараасай гэж хэн ч бодоогүй. Өөр хүн байгаасай л гэж бодсон. АН муу хүн гаргасан одоо муу л ажиллаж байна. М.Энхболдыг нэр дэвшээсэй гэж хэн ч бодоогүй. Муу хүн дэвшүүлсэн одоо түүнтэйгээ зууралдаад л явж байна шүү дээ. Манай нам ч гэсэн мэдлэгтэй, боловсролтой, эх оронч ядаж худлаа ярьдаггүй хүнийг яагаад нэр дэвшүүлж болдоггүй юм бэ. Би худалч хүнд дургүй. Ард түмэн ядуу байж болох ч төр барих хүн хариуцлагатай байх ёстой.

-42 дугаар тойрогт ямар хүн нэр дэвших ёстой юм бэ. МАХН гэж нэг нам байна уу, хоёр нам байна уу. Н.Энхбаяр намын дарга уу, та намын дарга уу?

-“Женко” Х.Баттулгаас л асуу.

-Яасан гэж асуух юм бэ. Танай намын дотоод асуудал биз дээ?

-Ерөнхийлөгч шүүх засаглалыг барьж байна. Ерөнхийлөгч болон Тамгын газрын дарга шүүх засаглалыг цэвэрлэх ёстой. Х.Нямбаатар гишүүн “Шүүхэд хахууль өгвөл шударга шийдвэр гардаг. Хахууль өгөхгүй бол шударга шийдвэр гардаггүй. Үнэтэй” гэж хэлсэн. Ийм зүйлийг болиул л даа. Миний санаж байгаагаар Х.Нямбаатар анхан шат, дээд шатны шүүхийн ханшийг нь тогтоогоо биз дээ. Л.Оюун-Эрдэнэ, Х.Нямбаатар нар цусан төрлийн хамаатны ах дүүс. “Женко”-гийн хуурай дүү нар. Хуучин ийм л байсан. Одоо ч ийм л байна. “Женко” Ерөнхийлөгч болохоор нарийн мэдээлэлтэй байдаг биз. Х.Нямбаатар “Анхан шатны шүүх 50 мянган ам.доллар, давж заалдах нь 100 мянган ам.доллар, хяналтын шатны шүүх 200 мянган ам.долларын авлига авдаг” гэж хэлсэн шүү дээ. Хууль нь, зарчим нь манай талд байна. Намын тамгаа авъя гэхээр шүүх дээр гацаачихсан. Тиймээс би 200 мянган ам.долларгүй хүн юм байна гэж өөрийгөө бодож байгаа. Төлбөрөө төлсөн бол тэрбумыг хулгайлсан ч болно. Төлөөгүй бол гүтгүүлээд, гүтгүүлснээрээ шүүхэд дуудагдаад л явна. Хэнийг ч хамаагүй гүтгэдэг систем бий болчихсон. Тиймээс нам хариуцлагатай байх ёстой. МАХН хоёр нам болчихоод байгаа юм биш. Намын даргаасаа илүү шинэ дарга гараад ирсэнд асуудал байгаа юм.

-Та намын дарга юм уу, Н.Энхбаяр дарга намаа удирдаад байна уу?

-Би Их хурлаас шийдвэрээ шүүхээр тогтоолгох гээд явж байна. Шүүх хэрэв шийдсэн бол би намын дарга гээд явна. Шүүх шийдээгүй болохоор “Би мөн” гэж ярихгүй байгаа юм. Шүүхийн шийдвэрийг хүндэтгэх ёстой.

МАХН миний өвөө, аавын байсан нам. Гурав дахь хүчин үүн дээр суурилах ёстой. Гурав дахь хүчин үзэл бодлоороо нэгдэх ёстой юм уу, нэг хүнд таалагдах ёстой юм уу. Би зарчим ярьж байна. Ногоон намын О.Бум-Ялагч нэг өдөр над руу яриад “Та муухай хүн юм аа. Нэг л өдөр Энхбаярын намыг булаалаа” гэхээр нь “Та юу яриад байгаа юм бэ. 30 жил та Ногоон намын дарга хийлээ. Одоо намын даргаа өгөөч” гэсэн юм. Монгол Улсын гурав дахь нам шүү дээ. 30 жил нэг хүн дарга хийж, ямар ч үр дүн гарсангүй. 30 жил УИХ-д хүн дэвшүүлээд гаргаж чадсангүй. Эвсээд ч нэмэр алга.

-60 тэрбумын асуудал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-60 тэрбум муухай. Үүнийхээ төлөө хариуцлага хүлээх хэрэгтэй. Гэхдээ 60 тэрбумыг хэрэгжүүлсэн хүмүүсийг нь ерөөсөө ярихгүй юм. Томилдог албан тушаалтай хүмүүс үүнийг хэрэгжүүлсэн гэж ойлгоод байгаа. 60 тэрбумтай тэмцье гэвэл томилдог хүмүүстэй нь тэмцэх ёстой биз дээ. Шүүхийн шийдвэрийг биелүүлэхгүй байна гэдэг чинь 60 тэрбумын хүн орчихсон байна гэсэн үг. Тэр Б.Махбалыг Төрийн албаны зөвлөлөөс “Ажиллуулж болохгүй” гээд байхад нөхдүүд үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон. Хэрэв томилоогүй бол ийм асуудал болох уу. Энэ бүхэн бугшсаар хүний аминд хүрлээ.

60 тэрбум гээд байгаа хүмүүс УИХ-ын гишүүнээсээ больчих л доо. Томилж байгаа хүмүүсээ АТГ-т өгөөд шалгуул. С.Зоригийн хэрэг илэрнэ гэсэн яав. Анхнаас нь би Ц.Нямдоржийг балай амьтан гэдгийг нь хэлсэн биз. Хөгшин өвгөн болохоор нь балай гээд байгаа юм биш. 20 жил хуулийн системийг сүйрүүлсэн болохоор нь тэгж байгаа юм. Авлигыг чинь анх эхлүүлсэн. Мафи хуулийн хамгаалалтгүйгээр үүсдэггүй. Тэр хуулийн хамгаалалтуудыг нь бий болгосон хүн. Асуудлуудыг шийдэхгүй бол ард түмэн нэг л өдөр босно.

-Н.Энхбаяр дарга төрийн албанд шударга хүн байхгүй гээд мэдэгдчихсэн. Бүгд л хулгайч гэхчив үү яав. Тиймээс 42 дугаар тойрогт төрийн албанаас хүн нэр дэвших боломжгүй гэсэн, өчигдөр?

-Төрийн албан хаагчдыг доромжилж болохгүй. Би Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрогт нэг төрийн албан хаагчийг нэр дэвшээч гэсэн юм. Улаанбаатар хотын ерөнхий архитектороор ажиллаж байсан мундаг мэдлэг, боловсролтой хүн л дээ. Төрд хэрэгтэй хүн. Тэр хүн “Хууль нь байгаа бол болохгүй зүйл байхгүй” гэсэн. Даанч төрийн албан хаагч гээд дэвшүүлэхгүй маягтай байна. Уг нь ийм л хүмүүс дэвших ёстой. Хэнтийчүүд Н.Энхбаярыг сонгоно, тэнд ялна гээд хэн хэлчихсэн юм. Сонгууль хойшлох талаар яриа гараад эхэллээ. Би хойшлоосой гэж хүсэхгүй байна. МАХН хүчтэй байх ёстой юу, МАХН хүчгүй лидертэй байх ёстой юу.

-Н.Энхбаяр даргыгаа та хүчгүй лидер гэчихэж байгаа юм уу. Нэгэн цагт Монголын хаан байлаа гээд ярьдаг шүү дээ?

-Тэгээд хүчтэй гэх юм уу. Н.Энхбаяр дарга 1996-2000 онд улс төрийн намыг маш зөв гаргаж ирсэн. Тухайн үедээ ялагдсан намыг ялуулсан. 2000-2009 онд төрд жинхэнэ утгаараа ажилласан. Төрийн тэргүүнээсээ буухад нь бүх хүн үзэн ядсан. Тэр үед бид нийлээд “Хулгай хийхгүй байх, ойлгосон байх. Ганц хүнийг хэлмэгдүүлнэ гэж юу байсан юм” гээд хүрээлсэн. 2012 онд парламентад төлөөлөлтэй болсон. Дөрвөн жил солонгосоос, шоронгоос биднийг удирдсан нь үнэн. Энэ хүн Монголын хаан байсан учраас өнөөдөр мөнгө, хуулийн сүлжээ нь байгаа. Би хүнтэй биш, системтэй тэмцэж байна. Би даргын хүүтэй ах дүү шиг, эхнэртэй нь хүүхэд шиг нь байдаг. Даргатайгаа маргааш ч гэсэн кофе ууж болно. Гол нь зарчим байх ёстой. Н.Энхбаяр дарга нэр дэвшээд юу ч хийхгүй байхгүй юу. Цаг л алдана.

-Хэнтийд тэгээд хэний нэрийг дэвшүүлнэ гээд байгаа юм бэ, та?

-Одоо яригдаад байгаа хүнээс л хамаагүй дээр хүн. Би Хэнтий аймагт судалгаа явуулж үзсэн. У.Хүрэлсүх, Н.Энхбаяр, Хэнтийн Засаг дарга байсан Ж.Оюунбаатар, Хасу Мегаваттын захирал Ж.Түмэн-Аюуш гээд олон хүний нэрсийг багтаасан судалгаа хийсэн. Судалгааг Ж.Түмэн-Аюуш тэргүүлсэн. Гэхдээ энэ хүнийг нэр дэвшүүлнэ гэж байгаа юм биш. Би уулзаагүй. Рейтинг өндөр байсан болохоор нэрийг нь оруулсан юм. Хэнтий аймаг гоё болог л дээ. Хулгайч хүн гэхдээ гоё болгохгүй. Хулгайч хулгайчаа бариарай гэхээр бөөлжис цутгаад байдаг юм.

-АН-ын бүлгийн зүгээс Засгийн газар огцрох ёстой гээд шаардчихсан. Таны байр суурь ямар байгаа вэ?

-АН-ынхан худлаа. МАН хоёр хуваагдсан бол АН тав хуваагдсан. Ерөнхийлөгч Ж.Батзанданг дуудаад загнасан байх. Миний хүндэлж явдаг Х.Баттулга ахын тоглолт харагдаж байна. Ж.Батзандан “Засгийн газар огцор” гэсэн. Өглөө нь “Ц.Нямдорж л зайл. Бусад нь байж бай” гэдэг хошин шогийг хараад үнэндээ залхаж байна.

-Өөрөөсөө бусдыг үл хүндэтгэх маягтай л яриад байх шиг. Манайхан төрд ажиллаж байгаа хүмүүсийн сэтгэл дутаад байна гэх юм?

-Төрийн бодлого мэдлэг, туршлага дээр суурилж явдаг болохоос зөвхөн сэтгэл дээр суурилдаггүй. Найман жил би Их хуралд сууж байна. Туршлага, мэдлэг аль аль нь бий болсон тул дараагийн алхамаа хийх гээд байгаа юм. Дараагийн алхам нь энэ намыг шинэчлэн авч явах. Үүнийг манай намын Бага хурлын гишүүд ойлгосон юм. Ард түмэн өөр болсон. Энэ хүмүүс эв нэгдэлтэй байна уу, нам нь бодлоготой байна уу, төрөөр тоглох гээд байна уу гэдгийг нь харж байгаа.

УИХ-ын гишүүн, Нийгмийн бодлого, боловсрол соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны дарга, УИХ-ын ажлын хэсгийн ахлагч Ё.Баатарбилэгтэй ярилцлаа.

-Агаарын бохирдлыг бууруулах талаар хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг шалгах ажлын хэсгийг та ахлан ажиллаж байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд ямар ажлууд хийгдсэн бэ. Удахгүй утааны улирал эхэллээ шүү дээ?

-Ажлын хэсэг байгуулагдсанаас хойш УИХ-ын тогтоол батлуулж, агаарын бохирдлыг бууруулах чигэлээр хийгдэж байгаа ажлуудтай танилцсан. Ажлын хэсэг хэд хэдэн удаа хуралдаж, холбогдох зөвлөмжүүдийг Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хороо, Ерөнхий сайдын нэр дээр хүргүүлсэн. Мөн Нийгмийн бодлого, боловсрол соёл, шинжлэх ухааны байнгын хороо, Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хороо хамтарсан хурлаараа тогтоол баталж, агаарын бохирдлыг бууруулах талаар Засгийн газарт чиглэл өгөөд байгаа.

Ямартаа ч “Агаарын бохирдлыг бууруулах сан” байгуулагдсан. Энэ чиглэлээр ажлууд хийгдэж байгаа гэж ойлгож байна. Тодорхой мэдээллүүдийг Засгийн газраас ажлын хэсэгт ирүүлээгүй байгаа. Ойрын хугацаанд ажлын хэсэг дахин хуралдана.

-Сайжруулсан түлш, зуух гээд хувилбарууд яригдаж байсан. Сайжруулсан түлшний үйлдвэр байгуулсан гэсэн?

-Засгийн газраас 2019 оны тавдугаар сараас “Улаанбаатар хот руу түүхий нүүрс оруулахгүй” гэсэн шийдвэр гарсан гэж албаныхан ярьж байгаа. Үүнтэй холбогдуулан түлшний бүтцэд өөрчлөлт оруулахаар хийгдэж буй ажлын нэг нь түүхий нүүрс боловсруулж, сайжруулсан түлш гаргах ажил эхлүүлэх гэдгийг хэлж байсан Шийдвэрүүд гараад ажлууд эхэлсэн байх. Түлшний үйлдвэр байгуулагдсан. Ажлын явц хэр байгаа, хэзээнээс түлшээ үйлдвэрлэх, нийслэлд хэрхэн түгээх гээд олон асуудлууд бүрхэг байна л даа. Засгийн газраас ажлын хэсэгт мэдээлэл ирүүлэхээр дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгье. Утааны улирал ирж байна, ажил хариуцсан хүмүүс нь анхаарч байгаа гэж найдаж байна.

-Утаагаар бизнес хийдэг гэж ярьдаг. Утааг бууруулахад бизнес биш, бодит ажил хиймээр байна. Цахилгааныг бүтэн хөнгөлчихвөл асуудал нэг талдаа гарах боломжтой гэх юм?

-УИХ-аас баталсан тогтоолд заачихсан байгаа. Мөн байнгын хороо, ажлын хэсгээс Засгийн газарт өгсөн чиглэл, зөвлөмжүүдэд ч энэ талаар маш тодорхой туссан. Шөнийн тарифыг тэглэх, цахилгаанаар гэрээ халааж байгаа өрхийн цахилгааны хэрэглээний зардлыг хөнгөлөх тухай. Энэ болохгүй зүйл биш. Иргэн хүн утаа үйлдвэрлээд өөрөөсөө бага зардал гаргаад амьдрах боломж байхад нийгмийн хариуцлагаа ухамсарлаад өндөр зардал гаргаж цахилгаан халаалт хэрэглэж байгаа бол төр үүнийг тусгайлан анхаарч үзэх ёстой. Гэхдээ гэр хорооллын эрчим хүчний дэд бүтцийн даац, чадавх гээд бас наана нь шийдэх шаардлагатай олон зүйл байгаа юм байна лээ. Дэс дараатайгаар шийдээд явна байх аа.

-Жил бүр утаа буурна гэж ярьдаг. Энэ өвөл утаа буурах уу?

-Шууд буурна гэхэд хэцүү. Агаарын бохирдлын асуудал олон жил яригдаж, үе үеийн Засгийн газар тодорхой шийдэлд хүрч асуудлыг шийдвэрлэж чадалгүй өдийг хүрсэн. 2018 оны улсын төсөвт агаарын бохирдлыг бууруулахад маш бага төсөв тавигдсан. Ямархуу хүндрэл бэрхшээлүүд гардгийг ч иргэд олон нийт мэдэж байгаа. Ихэвчлэн санхүү, хөрөнгө мөнгөний боломжоос хамаарсан тодорхой төслүүд хэрэгждэг. Зарим нь үр өгөөж муутай, үрэн таран болсон асуудал бий. Тэгэхээр ийм ужгирсан асуудлыг шууд нэг хоёр жилийн дотор ор тас байхгүй болгож шийдвэрлэнэ гэхэд амаргүй. Харин тодорхой үр дүн гаргаж, бохирдлын хэмжээг бууруулах үр дүнтэй, судалгаатай төслүүд хэрэгжүүлэхэд нааштай үзүүлэлтүүд гарна гэж бодож байна. Өмнөд хөрш БНХАУ, тийм том эдийн засагтай хүчирхэг улс гэхэд том хотуудынхаа агаарын бохирдлыг шийдвэрлэхээр өнөөг хүртэл ажиллаж, янз бүрийн төслүүд хэрэгжүүлж байгаа ч өнөөг хүртэл төгс үр дүнд хүрээгүй л байна. Бид хамгийн гол нь өөрсдийн санхүүгийн нөөц боломждоо тулгуурлаад, тооцоотой, судалгаатай, хамгийн өндөр үр дүн гарах төслүүдийг л хэрэгжүүлэх ёстой. Бас хариуцлагатай байх хэрэгтэй. Өнгөрсөн хугацаанд санхүүгийн салан задгай байдал, үр ашиггүй төслүүд, хэтэрхий үрэн таран үйл ажиллагаанууд явагдаж, “хариуцлагагүйн зуд” нүүрлэсэн байснаас нийгэмд шүүмжлэл дагуулсан олон зүйл гарсан.

-“Цэвэр агаар” сан, бонд, зуух, сайжруулсан түлшний үйлдвэр гээд өмнөх жилүүдэд хэрэгжүүлж байсан олон төслүүд асар их мөнгө хөрөнгө шамшигдуулсан хэрэг болж, хууль хяналтын байгууллагад шилжсэн. Энэ тал дээр ажлын хэсэг ямар дүгнэлттэй байгаа вэ?

-Мэдээж хууль хяналтын байгууллага шалгаж байгаа байх. Шүүхийн шийдвэр нь гараагүй хэргүүдийг би энд хэлж мэдэхгүй. Хариуцлага алдсан, улсын мөнгө төгрөг шамшигдуулсан бол хариуцлагаа хүлээх ёстой. Мөн одоо энэ ажлыг хариуцаж байгаа хүмүүс өмнөхөөсөө сургамж авч, хариуцлага алдахгүй, ашиг хонжоо хайхгүй, шударга ажиллах хэрэгтэй юм байна гэдэг бодол санаатай ажиллаж байгаа байлгүй дээ.

-Таныг тойрогтоо ажиллаад байна гэж сонссон. Архангай аймагт зуншлага хэр байв, намрын ажил эхэлж байна уу?

-Чуулган завсарлаад л Архангай руугаа явсан. Саяхан ирлээ. Улаанбаатарт бас гадаад, дотоодын зочид, албаныхантай хийх уулзалт, байнгын хорооны бичиг цаасны ажил их байгаа тул яаран ирсэн. Тойрогтоо нэлээд ажил, арга хэмжээ зохион байгууллаа. Иргэдтэй уулзаж, албан байгууллага, хувь хүмүүсээс гаргасан санал хүсэлтийг шийдвэрлүүлэх, зарим асуудлыг газар дээр нь үзэж танилцах гээд мундахгүй л завгүй зуслаа. Манай аймагт нэлээд хэдэн суманд малын шүлхий өвчин гарч, хүндрэл учруулсныг Засгийн газраас холбогдох хөрөнгийг шийдвэрлүүлж, үндсэндээ өвчний голомтыг дарж, хорио цээр цуцлагдлаа. Одооноос намрын ажилдаа малчид, олон түмэн орж байх шиг байна. Сайхан зун болсон. Одоо харин намрын налгар өдрүүдийг алдалгүй өвөлжилтийн бэлтгэлээ сайтар базаах хэрэгтэй.

-Хаврын чуулганаар ганц ч таслалтгүй, хоцролтгүй чуулгандаа суусан гишүүн гээд статистик гарсан байсан. Бусад гишүүддээ үлгэр дуурайлал боллоо гээд сошиалаар яваад байсан даа?

-За тэр ч нэг их сүйдтэй гайхуулах зүйл биш л дээ. Гишүүний л ажил. Тэгээд ч хар залуугаасаа төрд зүтгэсэн надад гишүүний ажлаас өөр сатаарах хувийн бизнес, компани, бусад зүйл байх биш. Гэхдээ УИХ-ын гишүүдийн хувьд чуулганы хугацаанд гадаад, дотоод томилолт, тойргийн ажил, олон нийтийн арга хэмжээ гээд мундахгүй гардаг тул заримдаа яалт ч үгүй оролцоогоо хангах үүднээс чөлөө авах, чуулганы хуралдаанд оролцож амжихгүй байх зүйл бишгүй гарч харагддаг юм. Хамгийн гол нь чуулгандаа суух хугацаандаа хууль хэлэлцэх батлах явцад хариуцлагатай, нухацтай хандаж, олон түмнийхээ дуу хоолой болж л явах хэрэгтэй гэж ойлгож байгаа.

-Ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулах талаар нэр бүхий гишүүд гарын үсэг зурж өргөн барьсан байсан. Ээлжит бус чуулган хуралдах ёстой юу?

-Чуулган завсарласнаас хойш наадмын үеэр нэр бүхий гишүүд тийм бичиг өргөн барьсан юм байна лээ. Хуулиараа ээлжит бус чуулганыг тодорхой асуудлаар, гишүүдийн ирцийг хангуулж хуралдуулах ёстой. Гишүүд чуулган завсарлахаар хийх ажлуудаа аль хэдийн төлөвлөчихдөг. Тойрог тойрог руугаа, гадагшаа дотогшоо, олон улсын болон орон нутгийн гээд олон арга хэмжээнүүдийн оролцоотой байдаг. Тэгэхээр ээлжит бус чуулган зарлахад ирц хүндрэлтэй байсан болов уу. Нөгөөтэйгүүр холбогдох байнгын хороо нь хуралдаж, ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулъя гээд шийдвэр гаргах юм бол гишүүд хуралдаа хүрэлцэн ирэх үүрэгтэй. Энэ хоёрын голд л асуудал хаахна нь явж байгаа вэ гэдгийг хэлж мэдэхгүй байна. Тэгээд ч сар гаруйхны дараа намрын чуулган эхэлнэ. Чуулганы явцад гишүүд хуулийн хүрээнд санаачилсан ямар ч асуудлаа хэлэлцүүлэх эрх нь нээлттэй бий.

-Турк сургуулиудын асуудлаар танай байнгын хороо судална гэж өмнө нь та мэдэгдэж байсан. Юу болов?

-БСШУСЯаманд албан бичгээр дээрх асуудлыг хүргүүлсэн. Өнгөрсөн долоо хоногт сайдтай ярьсан. Яамнаас турк сургуулиудын талаар дэлгэрэнгүй судалгаа, мэдээлэл, лавлагаануудыг бэлтгэж ирүүлнэ. Тэгэхээр бид байнгын хороон дээрээ цаашид ямар арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх талаар нухацтай ярилцана. Шаардлагатай бол холбогдох хууль хяналтын байгууллагуудын мэдээллийг ч сонсох нь зөв байх.

-Саяхан ЗТХЯаманд хүн амины ноцтой хэрэг гарлаа. Төрийн албаныхны ёс зүй, хариуцлагыг яаж нэмэгдүүлэх ёстой вэ. Цаашид ийм хэрэг гарахгүй гэх баталгаа бий юу?

-Харамсалтай хэрэг болсон. Хайран сайхан залуу, нэг гэр бүлийн амьдралыг хохироосон хэрэг гарлаа. Тэр тусмаа монгол төрийн яамны удирдах албан тушаалтан нөхөр ийм хэрцгий хэрэг үйлдлээ. Мэдээж энэ хэрэг юунаас болов, ямар асуудлаас болж хүний амь нас хохиров гэдгийг хууль хяналтын байгууллагынхан шалгаад гаргана байх. Эндээс юу харагдаж байна вэ гэхээр төрийн байгууллагууд бүх шатандаа, дарга цэрэггүй, хаана хаанаа “хариуцлагагүйн зуд” нүүрлэсэн юм биш байгаа гэх эмзэглэл төрж байна. Энэ асуудлаас болж салбарын сайд удирдлагууд нь хариуцлага хүлээж ажлаа өгсөн. Уг нь Зам, тээврийн хөгжлийн сайдын хувьд энэ засаг дотроо мэргэжлийн бас мэргэшсэн хүн байсан гэж би хардаг. Боловсон хүчний бодлого алдагдах, намын нэрээр хаа хамаагүй томилгоо хийх, төрийн жинхэнэ албан хаагчдад тавигддаг өндөр ёс зүй, хариуцлага алдагдсан гээд сүүлийн олон жил нийгэмд сөргөөр яригдаад байсан зүйл ийм харамсалтай хэргээр нийгэмд түгшүүр харанга дэлдэж илэрлээ гэж л дүгнэж байна. Төрийн албаны тухай хууль батлагдсан, 2019 оноос мөрдөгдөж эхэлнэ. Энэ хуулиар төрийн албан хаагчдын ёс зүй, сахилга хариуцлагыг нэмэгдүүлэх тодорхой заалтууд орсон. Нөгөө талаараа бас хаа хамаагүй дур мэдэн төрийн албанд, тэр тусмаа удирдах албанд томилгоо хийдэг явдлыг зогсоох заалтууд үйлчилж эхэлнэ. Ер нь бол төрийн албан хаагчдын мэдлэг ур чадвар, ёс зүйг дээшлүүлэх зайлшгүй шаардлагатай, төрийн албан хаагчид ч өөрсдөө ийм байхыг эрмэлзэх үүрэгтэйгийн нөгөө талд хүнээ танихгүй, энэ мэт ёс зүйгүй, мэдлэг чадваргүй, ажлын алуур болдог үл бүтэх этгээдүүдийг хэрэв томилсон бол шийдвэр гаргагчтай нь хамт хариуцлага тооцдог байх нь зүйтэй дээ.

-Улс төрийн намуудын анхаарлын төвд Хэнтий аймгийн нөхөн сонгууль ороод байна. МАН ямар хүнийг нэр дэвшүүлэх вэ?

-МАН сонгуульд оролцоно гэдгээ илэрхийлсэн. Шийдвэрээ ч гаргасан. Тэгэхээр сонгуулийн хуулийн дагуу есдүгээр сарын эхээр намын Бага хурал хуралдаж нэр дэвшигчээ тодруулах байх. Мэдээж ялах магадлал хамгийн өндөр хүнээ л нэр дэвшүүлж таарна.

-ХУЛГАЙЧ ЗАСГИЙН ГАЗРЫГ БУШУУХАН СОЛИХ ЁСТОЙ-

МАХН-ын дэд дарга Сайнхүүгийн Ганбаатартай ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа манай сонинд ярилцлага өгснөөс хойш уулзаагүй юм байна. Нэг жилийн хугацаанд та ямар ажил амжуулав. Мэдээж Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгуульд танай нам бэлдэж байгаа байх. Ер нь хэнийг нэр дэвшүүлэх бол?

-“Өдрийн сонин”-ы уншигчдад үргэлж талархаж явдгаа энэ ярилцлагын эхэнд онцолмоор байна. Монголын ард түмэн шударга үнэний төлөө чин сэтгэлээсээ явж буй хүмүүсээ хайрладаг, хамгаалдаг. Ард түмнийхээ тэр их буянаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд би ялсан. Даанч нөгөө хоёр тэрбумтан маань намайг луйвардсан. Луйвардсан гэдэг нь би ялагдсан гэдэг үг биш. Шударга үнэний төлөө гэсэн миний ажил хором ч зогсоогүй. Энэ зуны тухайд Архангайн Чулуутаар явж, Баянхонгор аймгийн ангийн маань төгсөлтийн баяр болж түүнд оролцоод ирлээ. Одоо харин Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгуульд намынхаа хамт олонтой оролцохоор бэлтгэл ажлаа базааж байна. Энэ сонгуульд МАХН ялна. МАН, АН царцаанууддаа итгэж байгаа бол МАХН Хэнтий аймгийн иргэддээ итгэж байгаа. Тэд луйврын аргандаа итгэж байгаа юм. Хэнтий нутгаас Монгол Улсын хөгжлийн томоохон гараа эхэлнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

-СЕХ Хэнтий аймгийн нөхөн сонгуульд өрсөлдөх 13 намд батламж гардуулсан. Ганц тойргийн нөхөн сонгууль болохоор өрсөлдөөн ширүүн болох магадлалтай байгаа. Танай намаас Н.Энхбаяр дарга нэр дэвших үү, та нэр дэвших үү?

-Хэнтийн нөхөн сонгуульд МАХН-аас Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярыг нэр дэвшүүлнэ гэж би бодож байгаа. Н.Энхбаяр дарга дэвших байх. Гэхдээ намын эрх бүхий байгууллагаас хэн нэр дэвшихийг шийддэг. Монгол төрийн толгойд бугшсан луйварчдыг зоригтой, хүчтэй хүн орж байж байранд нь тавина. Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр Таван толгой, Оюу толгойг Монголын ард түмэнд авч өгье гэж зориглож боссоныхоо төлөө амь насаа алдахаа шахсан. Гэтэл анхны Ерөнхийлөгч нь хаана явна вэ. Таван толгойн хувьцаа эзэмшигч болчихсон явна гэдэг мэдээлэл авсан. Хоёр дахь Ерөнхийлөгч хаана явна вэ. Оюу толгойн ТУЗ-д хэдэн зуун мянган ам.долларын цалин аваад явж байгаа гэдэг мэдээлэл бий. Харин Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Хэнтий нутгаас ялалт байгуулбал төрд бугшсан идээч, уугаачдад маш том хатуу цохилт болно. Монголчууд ядуу учраас зовж, зүдрээд байгаа юм биш. Ард түмнийг ядууртал нь идэж, ууж байгаа улстөрч нэртэй хулгайч нараас болоод бид хэцүү амьдарч байна шүү дээ. Энэ байдлыг таслан зогсоохын тулд зоригтой, дайчин, туршлагатай хүн хэрэгтэй. Мөн УИХ-д шинэ дээд хуулиа оруулж ирэх, батлуулах том боломж гэдэг утгаараа Хэнтий аймгийн нөхөн сонгууль бидний хувьд УИХ-ын гишүүний ганц суудал төдий биш, ард түмний төлөө хийх ажлаа эхлүүлэх том боломж гэж харж байгаа. Үүнийгээ бид Хэнтийн иргэддээ ойлгуулж, итгэлийг нь авч чадна гэдэгтээ итгэж байна.

-МАН, АН-ынхан Хэнтий аймагт ажиллаад эхэлсэн байна. Танай нам Хэнтий аймагт анхаарал хандуулж байгаа бол мөн л ажлаа эхлүүлсэн байх, тийм үү?

-Нөгөө хоёр нам ноёны хүүхэд шиг байна шүү дээ. Тэдэнд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, шүүх, цагдаа, прокурор, АТГ, олигархуудын дэмжлэг нь бий. Тэд үнэндээ бардаж байна. Энэ хоёр нам сонгуулийн тойрог дээр хэдийнэ оччихсон хүмүүсийг худалдаж авах ажилдаа орчихсон, 1000, 1000-аар нь амралтын газар амрааж, янз бүрийн зүйл тарааж байгаа. Бид хэнтийчүүддээ л итгэж байна, үнэндээ. Хэнтийчүүд өнөөдрийн хэдэн халтар төгрөгөөр ирээдүйгээ худалдахгүй, Монголын ирээдүйд гэрэл нэмэх сонголтоо хийнэ. Бидэнд үнэн бий. МАН, АН ард түмнийг хуурсаар байгаад тэдэнд ярих зүйл ч үлдээгүй. Амлах зүйл ч үгүй болсон. Тэдэнд царцаа, мөнгөнөөс өөр юу ч алга. Бидэнд хэнтийчүүдийн итгэл, найдвар байгаа шүү.

-Н.Энхбаяр дарга нэр дэвшээд яллаа гэхэд 76 гишүүний ердөө нэг л суудал дээр очно. Эрх баригчид 64-үүлээ. Өөрчилж чадах зүйл байгаа юм уу. Хууль шүүхийн байгууллага чинь Н.Энхбаяр даргыг нэр дэвшүүлэхгүй, хөөн хэлэлцэх хугацаа гээд хориглочихвол яах юм бэ. Нөгөө талд нь О.Баасанхүү гишүүн намын дарга болсон гээд мөн л нэр дэвшүүлнэ гээд байгаа юм биш үү?

-О.Баасанхүү маань хүний бууны нохой болж, өөрийгөө ингэж хэн ч биш болохоо болих байлгүй дээ. Ухаантай хүн үүнийгээ ойлгож байгаа байх. Харин шүүх, прокурор, хүчний байгууллагууд дахин Н.Энхбаяр даргыг сонгуульд нэр дэвшүүлэхгүй байх шийдвэр гаргаж онигоонд орохгүй байлгүй дээ. Монгол Улсад төр бий. Шударга ёсыг сахиулдаг хууль хүчний байгууллагууд улс төр, олигархуудын бүлэглэлийн халаасанд орсон гэдгээ нотолъё гэж байгаа юм бол удаа дараа хийсэн луйвраа хийнэ биз. Гэмгүй хүнийг гэмтэй болгодог луйвраа зогсоох хэрэгтэй. Энэ удаа тэд эрх биш ичих байлгүй дээ. Манай намаас нэр дэвшигч нөхөн сонгуульд ялна гэдэгт итгэлтэй байгаа.

-МАН, АН-ын зүгээс Н.Энхбаяр даргатай хүмүүсээ уулзуулж байна гэсэн мэдээлэл гараад байгаа. Үнэн үү?

-Нөгөө хоёр намын дээд түвшний удирдлагуудын хүрээнд санал солилцох, зөвлөлдөх зүйл байлгүй яахав. Шинэ дээд хуулиараа бид шударга ёс тогтоохын төлөө явж байгаа. Үүнийг хэн ч хазайлгаж чадахгүй. Монголын улс төр бүхэлдээ барьцаанд орсон. Сүүлдээ МАН, АН дотроо барьцаалагдаж, хоорондоо зодолдож байна. Ноёдын зодоон харцын хормойд цус үсэргэдэг гэдэг үг бий. Ноёдын зодооноос болж ард түмэн зовж байна шүү дээ. Сүүлдээ ноёдын зодоон нь АТГ-аараа дамжуулж бизнесмэнүүдийг дарамталж, мөнгө саадаг боллоо. Ц.Элбэгдорж, Б.Хурцын үеэс эхлээд өнөөдөр ч гэсэн үргэлжилж байна. Бизнесмэнүүдийг зовоож улстөрчид мөнгө авна гэдэг нь ард түмний халаасыг дээрэмдэж байгаатай адил. Хов, хонзонгоор дүүрсэн яамдын аймшигтай нөхцөл байдлыг зогсооё гэвэл хүчирхэг, шударга үнэн, барьцаанд ороогүй хүн Хэнтийн сонгуульд ялаасай.

Саяхан Сомали улсын ерөнхийлөгч “Бид Монгол шиг улсаа самруулахгүй” гээд мэдэгдэл хийчихсэн байна лээ. Дэлхийн хамгийн хөгжил буурай орны тэргүүн ингэж хэлж байна гээд бод доо. Монголын өдөр тутмын тэргүүлэгч “Өдрийн сонин”-оор энэ бүхнийг яриад сууж байгаа минь ч гэсэн МАНАН-гийн савраас Монголыг салгах гэж байгаа сэтгэлийн минь илэрхийлэл юм шүү.

-Зам, тээврийн хөгжлийн яаман дээр хоёр газрын дарга маргалдаж нэгнийхээ аминд хүрлээ. Төрийн алба хаашаа яваад байна вэ. Төр төр шигээ байж чадахаа больсны илрэл мөн үү?

-Яамдад архидалт, бие биенээ хүчирхийлэх, бэлгийн дарамт, авлига гаарсан байгаагийн илрэл энэ. УИХ, Засгийн газар үүний талбар нь боллоо. Мөсөн уулын оргил нь л дөнгөж цухуйж байна. Үүнийг таслан зогсоох хэрэгтэй. Монгол Улсын Засгийн газар ард түмний Засгийн газар болохоос хэн нэгэн хүний, олигархуудын Засгийн газар биш. Төрд орсон сайхан залуусаас төлбөрөө төлж чадаагүй нь хөөгдөн гарч байна. Хүн л юм чинь эсэргүүцлээ илэрхийлж таарна. Үүний илрэл нь ийм золгүй явдлаар харагдлаа. Богдын бодол зөв бол босгоны шороо нь ч зөв байдаг. Төрийн толгойд байгаа гурван өндөрлөгийн алсын хараа нь зөв бол яамдуудад байгаа төрийн албан хаагчдын үйлдэл нь ч зөв болно. Төрийн албан хаагчид төрд итгэж ажиллахаа больж, төрд байгаа мафийн бүлэглэлийн кранд итгэдэг болсон. Үүнийг зогсоохын тулд хэцүү ч гэсэн бид зүтгэж байна. Хүчний байгууллагаар зэвсэглэн, рецетивүүдээр хамгаалуулсан аймшигтай бүлэглэлийн өөдөөс дуугараад явна гэдэг амаргүй ч ард түмэндээ бид итгэж байгаа. Ард түмэн ухаантай. Үүний баталгаа нь өнгөрсөн жил болсон Ерөнхийлөгчийн сонгууль юм. Мөнгө, олигарх бүлэглэл хүчтэй биш гэдгийг харуулсан том нотолгоо шүү дээ.

-Олигархжсан төрийг яаж задлах ёстой бол. Яриад байгаа ч үнэндээ өөрчлөгдөх зүйл алга?

-Шатыг дээрээс нь шүүрддэг болохоос доороос нь шүүрддэггүй. УИХ-ын сонгуулиар Монголын ард түмэн шударга сонгуулиа хийдэг байх ёстой. Хэдэн төгрөг өгөөд сонгогддог гишүүд үүнийхээ хариу болгож улс орныг худалдаад байгаа юм аа. Муу улстөрчдөөс болж улс орон аймшигтай дээрэмчдийн гарт орсон юм биш. Муу улстөрчдийн өмнөөс жирийн иргэд бид юу ч хийхгүй байгаа тул мафийн гарт орчихсон. Хоёрдугаарт, Монгол Улсын Засгийн газрыг Рио Тинто удирдаж байна. УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч яагаад Оюу толгойн талаар таг дуугүй байгаа юм бэ. Тэр баялгийг ухуулахын тулд Монгол Улс байгаа юм биш. Бид ашигтай баймаар байна шүү дээ. Оюу толгой ашигтай байхад нь би ашиггүй байна гэж яриад байгаа бол би гэмт хэрэг хийж байна гэсэн үг. Би баримттай ярьдаг. Тэд нэр хүндээ хамгаалж намайг шүүхэд өгөх ёстой. Оюу толгойн гэрээ яагаад чимээгүй болчихов. Төрд байгаа томчууд барьцаалагдсан. Энэ барьцаанаас гарах хэрэгтэй. Оюу толгойд барьцаалагдсан биш, ард түмэндээ барьцаалагдсан хүмүүсээ сонгох нь бидний нэн тэргүүний асуудал. Ингэж үнэний төлөө яваа хүмүүсийн ясыг нь хугалахаас нэр хүндийг нь хугалах нь тэдэнд илүү амар байдаг.

-УИХ-аас Оюу толгойн гэрээг шалгах ажлын хэсэг ажиллаж байгаа. Дүгнэлт нь удахгүй гарах байлгүй дээ?

-Оюу толгойн гэрээг шалгах ажлын хэсгийг эхэнд нь Д.Дамба-Очир толгойлон ажиллаж байсан. Д.Дамба-Очир худадалдагдсан юм шиг бушуухан алга болсон. Одоо Д.Тэрбишдагва гишүүн ажиллаж байгаа юм шиг боловч худалдагдах гээд наймаагаа тохирох гээд байгаа юм уу, чимээгүй байгаа нь хардлага төрүүлж байгаа. Би ажлын дэд хэсэгт орж өөрийн дүгнэлтээ гарган өгсөн. Тэд хав дараад дүгнэлт гаргахгүй байгаа нь эргэлзээ төрүүлж байна. Энэ жил 97 сургууль, 134 цэцэрлэг ашиглалтад оруулна гэж УИХ баталсан. Харамсалтай нь дөнгөж таван сургууль, есөн цэцэрлэг ашиглалтад орох маягтай байна л даа.

-МАН Их хуралд үнэмлэхүй олуулаа. Засгийн газраа сольж үзсэн. Өөрчлөлт гарсан болов уу?

-МАН үнэндээ иргэдийн амьдралд ямар ч нэмэргүй, эрх мэдлийн төлөөх тулаан хийж байна. Ард түмний амьдрал таг зогсчихлоо. Хэрээс хэтэрсэн эрх ямба эзнийхээ толгойд хүрдэг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Иргэдийн амьдрал доройтох тусам үг хэл нь хурц, үйлдэл нь ширүүн болж байна шүү дээ. Эрх баригчид үнэндээ шоронд байна. Ямар ч эрх чөлөө алга, тэдэнд. Зайсанд байгаа тансаг хаус, том жийпнийхээ боол болчихсон. Ийм хямдхан эрх чөлөөгөөр тэд яах гээд байдаг юм бол гэж би олон жил бодож ирлээ. Би 13 дугаар хороололдоо амьдраад, приус машинаа унаад болоод л байна. Хамгийн гол нь би эрх чөлөөтэй. Бизнес хийгээд хауст амьдарч, жийп унаад явж байгаа хүнийг хараад би хайрладаг. Улс төр хийгээд ингэж яваа хүмүүсийг гайхдаг. УИХ, Засгийн газраас гарлаа л бол шоронд явах гээд байгаа юм шиг сэтгэлгээгээ өөрчилж, эр зоригтой байх хэрэгтэй. Тэгж гэмээнэ улс орноо аварна. Миний хувьд надад тэдэн шиг чинээлэг амьдраад байгаа юм алга. Гэхдээ Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар хоёр тэрбумтнаа нам цохих хэмжээний дэмжлэгийг ард түмнээсээ авсан. Би тансаг хэрэгцээнд барьцаалагдсангүй, үнэний төлөө асар их доромжлуулах эр зоригтой л хүн. ОУВС-гийн атганд боолчлогдохын оронд тэднийг турхираад байгаа Рио Тинтогийн эзэдтэй халз үзэх эр зориггүй улстөрчидтэй улс үргэлж боолоороо байх вий дээ. Миний зовнил энэ. Одоо би бизнес хийгээд амьдарч байна.

-Засгийн газарт итгэх иргэдийн итгэл алдарч байна. Засгийн газрын үйл ажиллагааг хөндлөнгөөс харахад ямар бодол төрж байна вэ?

-УИХ, Засгийн газар аль аль нь зоримог шийдвэр гаргаж чадахгүй бол огцорсон нь дээр. Засгийн газрыг ард түмний төлөө ажиллаарай гэсэн болохоос хулгай хийгээд байхад нь “Засгийн газар тогтвортой ажиллах ёстой” гээд байгааг ерөөсөө ч ойлгохгүй юм. Хулгайч, цаг наргүй хоорондоо нүдэлдэж байгаа хүмүүсийг тогтвортой байлга гээд байгааг яаж ч хичээгээд ойлгож чадахгүй байгаа юм даа. Хулгайч Засгийн газрыг бушуухан солих ёстой. Улстөрч, живх хоёр муудсан л бол бушуухан солих хэрэгтэй шүү дээ. УИХ, Засгийн газар амласнаа биелүүлэхгүй бол даруйхан хөөж гарга. Засгийн газар ард түмний гэр болохоос хэдэн хүний хувьчилаад авсан, зайдагнадаг байшин биш. Та гэртээ будагчин хөлсөлж авч ирээд нэг сайхан ногоон өнгөөр будаад өгөөч гэтэл дураараа улаан, эсвэл цэнхэрээр будаад байвал тогтвортой ажиллуулна гээд байлгах уу. Бушуухан болиулж дараагийн будагчинг олж ирнэ биз дээ. Үүнтэй чинь агаар нэг. Би ээжээс төрсөн болохоос ээж надаас төрөөгүй. УИХ, Засгийн газарт байгаа хэдэн хүнээс монголчууд төрөөгүй. Харин Монголын ард түмнээс эд төрсөн, бидний хүүхдүүд байхгүй юу. Хүүхдүүддээ дөрлүүлчихсэн яваа бид өөр сонголт хийх цаг болсон.

-Засгийн газар огцрох ёстой юм уу?

-УИХ, Засгийн газар төр түмнийхээ төлөө ажиллахгүй бол бушуухан зайлж үз. Болсон болоогүй жижиг хулгайтай зууралдаж байснаас хамгийн том хулгайгаа зогсоо. Бусад нь аяндаа засагдана.

-2020 оны УИХ-ын сонгууль хаяанд ирж байна. Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн сонгуулиас ерөнхий дүр зураг харагдах байх. 2020 оныг та хэрхэн төсөөлж байна вэ?

-2020 онд МАХН үнэмлэхүй ялалт байгуулахаар бүх шатандаа бэлдэж байгаа. Монголчуудын амьдралыг өөд нь татаад явчих чин хүсэлтэй өөр намын болон жирийн иргэд ирж бидэнтэй уулзаж байна. 2020 оны монголчуудын сонголтод бид итгэж байна, үнэндээ. Бид Засгийн газраа байгуулж, Шинэ дээд хуулиа батална. Сайд, дарга нарыг хулгай хийхэд шүүдэг шүүгч нарыг ард түмнээс сонгодог болгоно. Цэцийн хэдэн гишүүдийг Ерөнхийлөгч, УИХ, Ерөнхий сайд тавьж байна. Тиймээс тэд дархлагдсан хулгайч нар болчихсон. Цэцийн гишүүд, шүүгч нарыг ард түмэн сонгодог болсноор энэ хулгай, дээрэм өргөс авсан мэт алга болно. Адуу хулгайлсан хөдөөний хүнийг би буруутгаж байна. Адуу хулгайлах хэмжээнд иргэдийн амьдралыг туйлдуулсан улстөрчид хамгийн том хулгайч нар.

Үнэн хүчтэй, буян ачтай. Монголчууд ирээдүйдээ итгэлтэй байх ёстой шүү.

УИХ-ын гишүүн, Батлан хамгаалахын сайд Н.Энхболдтой ярилцлаа.

-Засгийн газрын гишүүдээс бусад УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх нь амраад Төрийн ордон эл хульхан байна. Нэг хэсэг 60 тэрбумын асуудлаар нийтийн сонсгол хий, Эрдэнэт үйлдвэрийн асуудлаар ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуул гэсэн шаардлагууд гарч байсан. Гэсэн ч гишүүд шаардлага тавьчихаад таг чиг болоод алга болчих юм?

-Бүх гишүүдийг амраад явчихсан гэх нь хаашаа юм. Гишүүд тойрогтоо ажиллаж байх шиг байна. ээлжит бус чуулган гишүүдийн ирцээс болоод хийх, хийхгүй тухай асуудал яригдаагүй гэж бодож байгаа. Ээлжит бус чуулган хийх шаардлага манай бүлгийн зарим гишүүдээс мөн энэ долоо хоногт Ардчилсан намын бүлгээс гарч эхэллээ. Ямар ч асуудал байж болно. Гэхдээ бүх зүйл хуулийн хүрээнд явах ёстой. Засгийн газрын зүгээс сахилга, хариуцлагыг хэрэгжүүлэх тал дээр улсын хэмжээнд хуулийн хэрэгжилтийг хангадаг гол байгууллагын хувьд шахаж байгаа юм. Тэр ч утгаараа бүх зүйл хуулийн хүрээнд байх ёстой гэдгийг дахин хэлье. Ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулах шаардлага тавьсан гишүүдийн хүсэлтийг харж байхад ийм тохиолдолд ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулна гээд хуульд заасан заалттай зөрчилдөж байгаа зүйлс байгаа юм билээ. Нийт гишүүдийн дөрөвний нэгээс дээш гишүүдийн шаардлагаар ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулна гэсэн заалт бий. Нөгөө талд нь ээлжит бус чуулганыг ямар тохиолдолд хуралдуулах вэ гэдэг заалт ч байгаа. Эдгээр нь хоорондоо зөрчилдөөд байгаа юм.

Хувь гишүүний хувьд ойлгосноор одоо ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулах ёстой гэдэг шаардлага нь өөрөө хууль зөрчсөн харагдаж байна лээ.

-60 тэрбумын нийтийн сонсголыг та хэлээд байна уу?

-Ямар хүмүүс ямар асуудал тавиад хуралдуулна гээд байгааг хүн бүр мэдэж байгаа. 60 тэрбум ч гэнэ үү, нийтийн сонсгол ч гэнэ үү энэ бүхэн нь ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулах заалттай нийцэхгүй л байгаа байхгүй юу. Тиймээс ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулах нь хууль бус юм байна гэдэг үндэслэл харагдаж байна.

-Ээлжит бус чуулганаа зарлан хуралдуулж Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлаа хэлэлцэхгүй юм уу. Хоёр жил ярилаа. Та Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга байхаасаа эхлээд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд оролцоод явсан. Ээлжит бусаар л хэлэлцэхгүй бол намрын чуулганаар улсын төсөв хэлэлцэнэ гээд ачаалал их шүү дээ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлыг хэлэлцээд эхэлбэл зөвхөн Үндсэн хуулийг хэлэлцэж дуусгаад дараагийн асуудлыг хэлэлцэх хуулийн заалт бий. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд зөвлөлдөх ардчиллаас эхлээд хэд хэдэн шат дараалсан арга хэмжээ авсан. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад заавал санал авдаг төрийн хэдэн байгууллага бий. Үндсэн хуулийн Цэц, Ерөнхийлөгч гээд явна. Чуулган завсарлахын өмнө эдгээр субьектүүдээс санал авах бичгийг хүргүүлсэн. Бичгийн хариу ирсэн үгүйг мэдэхгүй юм. Тэр саналууд ирээгүй бол Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг УИХ-аар хэлэлцүүлэх боломжгүй юм. Саяхан би Д.Лүндээжанцан даргатай таарсан. Лүндээ дарга саналууд ирж гүйцсэн гэдэг зүйл хэлээгүй. Бид хоёрын хооронд Үндсэн хуулийн талаар яриа өрнөсөн болохоор саналууд ирж гүйцсэн бол түүнийгээ хэлэх байсан байх.

-УИХ-ын 42 дугаар тойрогт нөхөн сонгууль болно. МАН ямар хүнийг нэр дэвшүүлэх вэ гэдэг нь анхаарал татаад байгаа. Намын дарга У.Хүрэлсүхийг нэр дэвших ёстой гэдэг байр суурь их байна л даа. Та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Гадуур янз бүрийн таамаг яригдаж байгаа байх. Намын зүгээс албан ёсоор 42 дугаар тойргийн сонгуульд оролцоно гэдгээ мэдэгдсэн. Есдүгээр сарын эхээр дараагийн шатны асуудал буюу хэнийг нэр дэвшүүлэх вэ гэдгээ шийднэ. Надад ирсэн мэдээллээр олон шугамаар сонгуулийн өмнө хийдэг судалгаануудыг хийж байгаа юм билээ.

-Зам, тээврийн хөгжлийн яаман дээр хүн амиа алдсан золгүй хэрэг гарлаа. Засгийн газар сахилга, хариуцлагыг сайжруулна гэдгийг та онцолсон. Дахин ийм хэрэг гарахгүй гэх баталгаа байна уу. Төрийн албаны нэр хүнд улам л унаж байна. Сайдад хариуцлага тооцоод л өнгөрчих асуудал уу?

-Засгийн газраараа ярьж байгаад бид зөвхөн сайдад нь биш, удирдах бүрэлдэхүүнд нь ёс зүйн хариуцлага хүлээлгэхээр болсон. Сайдыг чөлөөлөх шийдвэр гарсан. УИХ-аар орох ёстой. Дэд сайд томилогдон ажилдаа орлоо. Мөн Төрийн нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчийг нь түр томилсон. Өмнө нь хийгдэхгүй байсан олон ажил энэ жил тус яаман дээр хийгдэж эхэлсэн ч харамсалтай нь ийм хэрэг гарчихлаа. Засгийн газар дээр бид сайдыг огцруулах асуудлыг ярихдаа цаашид алхам тутамдаа сахилга, хариуцлагатай байж, зөв явахгүй, хуулийн хүрээнээс гараад явчих юм бол хариуцлага тооцно шүү гэдгийг харуулсан үйлдэл болсон.

-Дараагийн сайд хэн байх вэ. Хэзээ томилох бол?

-Сайдыг УИХ-ын чуулганаар томилдог.

-Халх голын түүхт ялалтын 80 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх хороо байгуулагдан ажиллаж байгаа. Ойг хэр өргөн дэлгэр тэмдэглэх вэ. Төсөв мөнгө гээд нэлээд зүйлс шаардлагатай болох байх даа?

-Засгийн газар хуралдаад Халх голын түүхт ялалтын 80 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх, хариуцах хороог байгуулан, Шадар сайд Ө.Энхтүвшин тус хороог ахалж байгаа.

Орлогчоор нь миний бие ажиллаж байна. Хороо хоёр удаа хуралдсан. Засгийн газрын зүгээс түүхт ойд нэлээд ач холбогдол өгч тэмдэглэхээр зорилт тавьсан. Монгол, Орос хоёр орны ард түмнийг холбож байгаа, Монгол Улсын түүхэнд томоохон байр суурь эзлэх, тусгаар тогтнол аюулгүй байдлаа тухайн үед ЗХУ-ын тусламжтайгаар баталгаажуулах үйл явцын нэг хэсэг тул түүхэн талаасаа, ирээдүйд ач холбогдол нь алдагдахгүй байх ёстой үйл явдал юм.

Тиймээс Монгол Улс дангаараа түүхт ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх биш, одоогийн ОХУ болон тухайн үеийн ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан ч одоо тусгаар тогтносон улсуудын бүрэлдэхүүнийг оролцуулна. ОХУ-тай Халх голын түүхт ойг тэмдэглэх талаар ярьж байхад БНХАУ-ыг тодорхой хэмжээгээр оруулах асуудал яригдсан. Учир нь тэр үйл явцаас хойш манай бүс нутагт болсон түүхэн үйл явдлуудад тод мөрөө үлдээсэн тул ойг өргөн тэмдэглэхээр болсон.

ОХУ-ын зүгээс Халх голын түүхт ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэхэд ач холбогдол өгч байгаа. Тус улсын Батлан хамгаалахын сайд С.Шойгутай уулзахад Монголтой ойрын болон дунд үед хийх ажлуудын төлөвлөгөөнд ач холбогдол өгч байгаа зүйлсийн нэг нь Халх голын түүхт 80 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх гэдгийг онцолж байсан. Түүнтэй би хоёр ч удаа уулзлаа. ОХУ-ын зүгээс ойд оролцох ажлын хэсгийг байгуулсан. Төлөөлөгчид нь ирж уулзсан. Есдүгээр сарын 20-ны үеэр Эрхүүд хоёр тал уулзаж хамтарсан төлөвлөгөө гаргах, төлөвлөгөө хэрэгжүүлэх, санхүүгийн асуудлаа ярилцана. Ойг зөвхөн Халх гол хавиар биш, Улаанбаатар хотод тэмдэглэх бөгөөд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хүүхэд, залууст түүхэн мэдээ, мэдээллийг хүргэх болно. Хүүхэд, залууст Халх голын байлдаан ямар ач холбогдолтой байсныг мэдүүлэх зайлшгүй шаардлагатайг олон талаас нь ойлгуулах ажлуудыг хийнэ. Тиймээс бид жилийн өмнөөс ажлаа эхлүүлж байна. Жилээс жилд уг дайнд оролцсон хүмүүсийн тоо цөөрч байгаа.

-Одоо ер нь Халх голын дайнд оролцсон хэдэн ахмад дайчин Монгол Улсад байна вэ?

-Халх голын дайнд оролцсон 20 хүрэхгүй ахмад дайчин Монгол Улсад үлдээд байна. Тиймээс энэ хүмүүсээ ойн арга хэмжээнд оролцуулах, залууст таниулж мэдүүлэх ажлуудыг хийнэ. Энэ бүхнийг тусгайлан төсөв гаргаж хийхгүй бол нэг яаманд хариуцуулаад хийчих ажил биш. Ойд хэдий хэмжээний төсвийг 2019 оны улсын төсөвт суулгах вэ гэдгийг өнөөдөр (өчигдөр) бид хорооны хуралдааны үеэр ярилцлаа.

-Төсөв мэдээж нэлээд их гарах байх. Хэд орчим байна гэж тооцож байгаа вэ?

-Төсвийн анхны саналаа өгсөн. Гэхдээ албан ёсоор эцэслээгүй. Шинэ үеийн залуус, хүүхдүүдэд хүртээмжтэй хийе гэвэл гарын үзүүрээр хийх боломжгүй. Эцсийн дүндээ хэдий хэмжээний мөнгө гарах вэ гэдгээсээ илүү түүхийн ач холбогдол, цаашид бид энэ асуудалд хэрхэн хандаж байх ёстой вэ гэдгийг тодорхойлоход чухал арга хэмжээ байх ёстой.

УИХ-ын гишүүн, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазартай ярилцлаа.

-УИХ-ын хаврын чуулган хаалтаа хийлээ. Энэ удаагийн чуулганы нэг онцлог нь Засгийн газраас оруулж ирсэн Эрдэнэс Таван толгой төслийн эдийн засгийн өгөөжийг нэмэгдүүлэх хүрээнд 30 хувийг нь дотоодын болон гадаадын хөрөнгийн биржээр арилжаалах асуудлыг шийдлээ. Өргөн баригдсан төсөл явцын дунд өөрчлөгдөхөөр байсан. Оруулж ирсэн хэлбэрээрээ батлагдаж чадсан уу?

-Засгийн газраас Таван толгойн орд газрыг эрчимжүүлэх, эргэлтэд оруулах тогтоолын төслийг өргөн барьсан. Үүнийг Их хурал маань баталлаа. УИХ-ын тогтоол маш чухал эрх зүйн баримт бичиг л дээ. Таван толгой төслөө эргэлтэд оруулъя гэж бид маш олон жил ярьсан. Одоо олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээрээс хөрөнгө босгох ажил хийгдэх боломж бүрдлээ. Энэ ажлыг ард түмнийхээ өмнө нэр төртэй гүйцэтгэх үүрэг Засгийн газарт оногдож байна.

-Эдийн засгийн урьдчилсан тооцоог танилцуулахгүй юу. 1.5 тэрбумаас зургаан тэрбум ам.доллар босгоно гэж яриад байгаа л даа. Босгосон хөрөнгөө ямар үйл ажиллагаанд зарцуулах вэ?

-Таван толгойг тойрсон дэд бүтэц бүтээн байгуулалтаас эхлээд бид нөөцийн нэгдсэн тайлан, уурхайн ТЭЗҮг зайлшгүй шинэчлэх шаардлагатай болсон. Үүн дээр түшиглэн баяжуулах үйлдвэрээ барьж, жилдээ 30 хүртэл сая тонн баяжуулсан нүүрсээ олон улсын зах зээл дээр гаргах юм. Таван толгойн төмөр замыг бид олон жил ярьсан. Таван толгойЗүүнбаян чиглэлийн 420, Таван толгойГашуун сухайтын 259 км төмөр зам, хүчитгэсэн суурьтай Таван толгойГашуун сухайт чиглэлийн хүнд даацын авто машин тээвэр хийх 260 орчим км авто зам, Таван толгой-Оюу толгойХанги мандалын чиглэлийн авто замаас эхлээд дагалдах төслүүд хийгдэнэ. Таван толгой төслийн эдийн засгийн өгөөжийг нэмэгдүүлснээр манай улсын эдийн засагт үлэмж нэмэр болно. Урьдчилсан тооцоог Сангийн яамныхантай хамтарч гаргасан.

Таван толгой төсөл хэрэгжиж эхэлснээр жилдээ 400-1.1 тэрбум ам.долларын орлого орно. Экспортоос орж ирэх орлого жилдээ 2.8 тэрбум ам.доллараар нэмэгдэх тооцооллыг хийсэн. Таван толгойн бүлэг орд 7.4 тэрбум тоннын нөөцтэй гэсэн судалгаа бий. Үүнээс 5.1 тэрбум тонн нь коксжих нүүрсний үндсэн нөөц эзэлж байгаа бол 1.9 тэрбум тонн нь эрчим хүчний өндөр чанарын нүүрс гэдэг тооцоог 2011 онд гаргасан байдаг.

Бидний хийх гэж буй IPO маань олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээрээс 30 сая тонн нүүрс баяжуулах үйлдвэрийн үнэ цэнэд оршиж байгаа. Урьдчилсан тооцооллыг УИХ дээр нэлээд ярьсан. Хамгийн багаар бодоход бид 1.5-аас эхлээд зургаан тэрбум хүртэлх тэрбум ам.доллар босгох эх үүсвэр байна гэдгийг манай яамныхан, Сангийн яамныхантай тооцож гаргасан. Гишүүдийн зүгээс 7.4 тэрбум тонны нөөцтэй нүүрсний ордыг хэтэрхий бага үнээр үнэлж байна гэдэг зүйлийг ярьсан. Энэ тийм биш. Газрын доор байгаа нүүрс ямар үнэ цэнэтэй байх вэ, газрын дээр гарч ирээд ямар үнэ цэнэтэй байх вэ. Бид 30 сая тонн баяжуулсан нүүрсэн дээр суурилсан эдийн засгийн тооцоо явж байгаа гэдгийг бодох ёстой л доо.

Манайхан нөөцөөр нь бодоод байгаа юм. Олон улсын хөрөнгийн үнэлгээ хийдэг байгууллагууд 30 жилээс цаашихыг үр өгөөжтэй гэж хардаггүй. 30 жил дотор тооцооллоо хийж гаргаж, тодорхойлдог. Манай уул уурхайн компаниудын үнэ цэнэ яагаад олон улсын дундажаас доогуур байна гэхээр дэд бүтцийн асуудлууд шийдэгдээгүй тул эрсдэл өндөр гэж үздэг. Тиймээс үнэлгээ бага, үнэ цэнэ буураад байгаа юм. Бид дэд бүтцийн асуудлаа шийдэх хүрээнд төмөр зам, авто зам, баяжуулах үйлдвэрээ бариад, уурхайнхаа ТЭЗҮ-г шинэчилбэл олон улсын зохих түвшиндээ удахгүй хүрнэ.

-Таван толгой төслийн тогтоолыг Их хурал баталсан. Нүүрсний үнэ өндөр байгаа энэ цонх үеэ ашиглаад даруйхан хөдөлгөх үү. Цаг хугацаа хэр шаардаж байна вэ?

-Мега төслүүд эрх баригч, сөрөг хүчин, бие даагчидтай ярилцаж, ойлголцож байж явах ёстой. Ойлголтын зөрүүгээс болж хэн нэгэн ташаа мэдээлэл тарааж, блок тавьж, асуудлыг өөр өнцгөөс хараад эхлэхээр төсөл урагшлахаа байдаг. Их эмзэг шүү дээ. Аль болох ойлголцож, аль болох бүгдийнх нь оролцоо, санаа оноог тусгаж байж явах ёстой гэдэг суурь зарчимыг барьсан. Энэ нь төсөл амжилттай хэрэгжих суурь нь болох юм. Таван толгойн бүлэг ордод олон улсын зах зээлд IPO босгох ажил өнөөдрөөс эхэлж байна гэж ойлгож болно. 180 хоногийн дотор дотоод бэлтгэл ажлаа хангаад 2018 оны төгсгөлд УИХ-д оруулж танилцуулна. Шаардлагатай бол намрын чуулганд явцын байдлаар мэдээлэл өгнө. Ер нь маш богино хугацаанд энэ ажлыг хийж хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай. Дэлхийн зах зээлд ашигт малтмалын үнэ өссөн, дотоодын улс төрийн нөхцөл байдал таатай, нийгмийн дэмжлэг асар их байгаа энэ үед цаг алдалгүй эхлэх ёстой.

39 хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг маань зургаа гаргаж, нарийвлан задлан ярилцана. Хөрөнгийн зах зээл, арилжаа эрхлэгч нарын холбоодыг хамруулан Засгийн газар дээр өргөтгөсөн ажлын хэсэг гарах ёстой. Зам тээврийн хөгжлийн яам замын дэд бүтцийн төслүүд дээр маш сайн ажиллаж байгаа. Зам тээврийн хөгжлийн яамныхан дэд бүтэц дээр сайн ажиллаж байгаа. Сангийн яамныхан IPO босгоход голлож ажиллах ёстой гэж бодож байна. Сайд, дэд сайд хоёр энэ тал дээр нэлээд туршлагатай. Манай яамнаас ТЭЗҮ-г боловсруулж, нөөцийн нэгдсэн тайланг шинэчилнэ. Баяжуулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ-г боловсруулах ажлыг удахгүй эхлүүлнэ. Ирэх долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанаар тогтоолын төсөл оруулах бодолтой байгаа. Мөн гол хийх ажлуудын нэг нь олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр голлох байр суурьтай банкуудыг урих явдал. Одоогоор нэлээд олон банк саналаа өгсөн.

Дотооддоо хийх ажил бол “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн бүрдүүлэлтийн ажлын явцыг түргэтгэх. Одоогийн байдлаар бэлтгэл ажил 37 хувьтай байна. Гол нь “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн засаглал, хүний нөөц, үйл ажиллагааг цэгцтэй, зөв байдлаар шийдэх ёстой. Хөрөнгөө оруулж байгаа хүмүүсийн хөрөнгийг зав удирдаж, цаашлаад Монгол Улсын нэр хүнд, төсөл хөтөлбөрийг доголдуулалгүй авч явах чадвартай сор болсон залуусаар удирдуулах нь зүйтэй гэж боддог. Бүх л салбарыг хамруулсан бүтээн байгуулалтын том ажил эхэлж байна гэж шууд утгаар нь ойлгож болно.

-Компанийн 30 хувийн хувьцааг олон улсын зах зээлд арилжаалах нь ойлгомжтой боллоо. Хувийг яаж тогтоож байгаа юм бэ?

-Дотоодын болон гадаадын хөрөнгийн биржээр гарна. Гадныханд санал болгох хувьцаа маань 30 хувь юм. Одоогоор төр компанийн 78.9 хувийг эзэмшиж байгаа. Харин иргэд 21, 486 аж ахуйн нэгж 0.05 орчим хувийг нь эзэмшдэг юм. Иргэдийн хувьцааг шууд эргэлтэд гаргахгүй. Төрд байгаа хувьтай хамт багцад байрлаж байна. 30 хувийг худалдаанд гаргахаар иргэдэд эзэмшлийн хувьцаагаа борлуулах эрх нээгдэх ёстой. Үүний тулд Монголын хөрөнгийн бирж зэрэг холбогдох албаныхны үгийг сонсож, шийдвэр гаргана гэж төлөвлөж байгаа.

Дотоодын хөрөнгийн зах зээлийг ойрын хугацаанд их зөв голдиролд оруулах ёстой. Уул уурхайн салбарын үйл ажиллагааг санхүүтэй зөв уялдуулбал амжилттай урагшилдаг.

Урьд өмнө нь хосолж ажиллах арга, барил нь дутмаг байснаас амжилттай алхам хийж байгаагүй. Энэ жилийн хувьд олон улсад хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй “Эрдэнэ ресурс” дотоодын хөрөнгийн биржид хувьцаа гаргалаа. Канадын зах зээл дэх, олон улсын хөрөнгө оруулалттай “Степ голд” компани Монгол Улсын хөрөнгийн биржид хувьцаагаа гаргахаа илэрхийлж байна. Энэ мэтээр хөдөлгөөнд орлоо. “Эрдэнэс Таван толгой” гадаадын хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээж, Монгол руу татна.

-Хувьцааны нэрлэсэн үнийг зарим хүн шүүмжилж байсан. 1072 ширхэг хувьцааны үнийг унагачих юм биш биз дээ гэдэг байр суурь илэрхийлсэн. Та үүнийг хэрхэн харж байна вэ. Хувьцаа арилжаалах хөрөнгийн биржээ хэрхэн сонгох юм бол?

-Хамгийн доод үнэ нь 933 төгрөг байгаа. Тухайн үеийн 2.2 сая иргэндээ 5.7 тэрбум төгрөгийн үнэлгээг хувааж, гаргаж ирсэн тооцоо юм билээ. Тэгэхээс 933 төгрөгөөс доош оруулж болохгүй. Сайн ТЭЗҮ боловсруулж, компанийн засаглалыг сайжруулах зэрэг ажлыг хийсний үр дүнд олон улсын зөвлөх болон холбогдох хүмүүстэй ярилцаж Монгол Улсад хамгийн таатай нөхцөл санал болгосон хөрөнгийн захад орох ёстой. Улмаар УИХ-д танилцуулж, орд болон хувьцааны үнийг тогтоох нь зүй ёсны асуудал.

Гадаадын хөрөнгийн биржүүдээс бид санал авна. Хонгконг, Нью-Йорк, Шанхай, Токио, Торонтогийн хөрөнгийн биржүүд Таван толгойд ямар үнэлгээ, санал өгөхийг харна. Хэрэглэгч, зах зээл нь хаана байгаа билээ гэдгийг бодолцож үзэх ёстой. Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржээс манай “Чингис бонд”-ын 1.5 тэрбум ам.долларын 80 хувь нь босч байсан түүхтэй. Хонгконгийн бирж дээр ч маш олон үйл ажиллагаа явуулж, харилцаж байгаа. Бидний харж буйгаар энэ хоёр хөрөнгийн бирж илүү өгөөжтэй, илүү үнэлэх нөхцлийг тавих боломжтой юм байна гэж анхан шатанд ярьж байгаа. Мөн олон улсын нэр хүндтэй, томоохон хөрөнгө оруулалтын банкуудтай хэлцэлд орж, албан даалгавар өгч, богино хугацаанд хөрөнгийн зах зээлийг судлах зэрэгт дотоод гадаадын зөвлөхүүдтэй хамтарч ажиллана.

-Хүмүүс “Одоо “Эрдэнэс Таван толгой” ашигтай ажиллаж байгаа. Ийм компанийнхаа хувьцааг зах зээлд гаргах шаардлага байна уу. Нүүрсээ өндөр үнээр борлуулах боломж байхад нэрлэсэн үнээр худалдах гээд байна” гэсэн ойлголттой байгаа?

-Одоо гаргаж байгаа нүүрсээ 10 ам.доллараар үржүүлээд байгаа юм. Одоогийн байгаа нэгж хувьцааны үнэ болох 933 төгрөгийг өсгөх ажлыг л хийнэ шүү дээ. Дотоод ажлаа зохион байгуулалттай хийж байж л үнэ цэнийн асуудал яригдана. Өнөөдрийн байдлаар бид уурхайн аман дээрээс нүүрсээ 70.1 ам.доллараар борлуулж байгаа. Үүн дээр тээвэрлэлтийн зардал болох 14 ам.долларыг нэмэхээр Цагаан хадны боомтод 91 орчим доллараар очиж байгаа юм. Үүнээс цааш Ганц мод руу очиход 119 доллар болох жишээтэй. Үүнээс харахад бид богинын тээвэрт 28-30 ам.доллар төлж байна гэсэн үг. Энэ нь “Эрдэнэс Таван толгой”-н өрсөлдөх чадварыг бууруулдаг. Орж ирэх орлогын дийлэнх нь тээвэрлэлтийн зардалд явж байгаа биз. Тэгэхээр үүнийг бууруулах хэрэгтэй. Төмөр зам барьснаар энэ зардал эрс буурч, улсад үлдэх ашиг нэмэгдэнэ. Нэгж хувьцааны үнийг 933 төгрөгөөс доош оруулж болохгүй. Сайн ажиллаж, нэг ам.долларт хүргэх боломжийг ирэлхийлэх ёстой.

-Засгийн газар, УИХ-аас энэ ордтой холбоотой маш олон тогтоол, шийдвэр гарч байсан. Хүмүүс 39 дүгээр тогтоолыг их ярьдаг. Стратегийн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, үйл ажиллагааг нь эрчимжүүлэх зорилготой уг тогтоол шүү дээ. Гэтэл байнга нэмэлт, өөрчлөлт оруулдаг. Их хурлын баталсан шийдвэр хэрэгжих болов уу?

-2010 оны долдугаар сарын 7-нд баталсан уг тогтоолыг сайн болсон гэж ярьдаг. Харамсалтай нь, тогтоолд тусгаж өгсөн үйл ажиллагаа төдийлөн амжилттай болоогүй. Тухайн үеийн улстөрийн нөхцөл байдлаас болоод хэрэгжүүлэх боломж ч хомс байсан болов уу. Ер нь бол “Эрдэнэс Таван толгой”-н асуудал зургаан удаа Их хуралд орж, буцсан. Харин өнөө жил долоо дахиа оруулж, УИХ бидэнд итгэл үзүүлж, тогтоол баталлаа. Засгийн газрын ажлын чиг үүрэг гээд энэ удаагийн тогтоолыг сайн боловсруулсан гэж бодож байгаа. Тогтоолын хүрээнд ажиллах бүхий л боломжийг Их хурлаас өгсөн. Шаардлагатай тохиолдолд зарим нэг хууль, тогтоомжид өөрчлөлт оруулахыг эрхийг ч тус тогтоолд оруулсан. Үүнтэй уялдуулан Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс зарим хууль, тогтоомжид нэмэлт, өөрчлөлт оруулах чиглэл өгсөн. Ер нь бол Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс олгосон зөвлөмжийн дагуу энэ тогтоол гарч байгаа юм. Ингээд “Эрдэнэс Таван толгой” олон улсын стандартад нийцсэн, ард түмэнд үр өгөөжөө өгсөн төсөл болж байна. Одоо ёстой л нөгөө нойр, хоолгүй зүтгэж, зуны саруудыг алдалгүй бүтээн байгуулалтаа эхлүүлэх төлөвлөгөө гаргаж ажиллана. Ард түмний итгэлийг алдахгүй байна гэдэг сайхан ч их амаргүй. Энэ ажил нэлээд их хүч, зохион байгуулалт, ухаан шаардсан ажил.

-Төмөр замын ажил хэзээ эхлэх вэ?

-Таван толгойг эрчимжүүлэх ажлын томоохон үндэс суурь бол төмөр зам. Тиймээс төмөр замын ажлыг нэн даруй эхлүүлнэ. Мөн гурван чиглэлийн авто зам байна. Сонирхож байгаа ААН-үүдтэй дэд бүтцийн төслүүдэд гэрээ хэлцэл хийж яаралтай ажилд нь оруулна. Ингэснээр хөдөлмөрийн зах зээлд 31 мянга орчим ажлын байр бий болно. Эдийн засагт үзүүлэх шууд болон шууд бус үр нөлөө асар их. Уул уурхайн салбарт орж ирж буй 100 ам.доллар тутмын 90 ам.доллар нь өөр салбаруудаар дамждаг. Тиймээс уул уурхай нь бусад салбараа дагуулан хөгждөг гэдгийг энд тодотгож хэлмээр байна.

Хоёр төмөр замын ажлыг бас энэ зун эхлүүлэхээр ярилцаж байна. Бид 180 хоногт багтаж дотоод ажлаа эхлүүлнэ гэдэгтэй бүрэн итгэлтэй байгаа. Үүний дараа гадаадын хөрөнгийн бирж дээр гарах ажлуудаа үе шаттай хийнэ. Их ажил бий ч “Эрдэнэс Таван толгой” жил орчмын дотор гадаадын хөрөнгийн биржид гарна гэдэгт эргэлзэхгүй байгаа.

-“Эрдэнэс Монгол”-ын 34 хувийг иргэдэд эзэмшүүлэх, худалдах асуудлыг оруулж ирсэн нь сая хэлэлцүүлгээр дэмжигдсэнгүй. Ардчилсан намынхан зөв зүйл дээрээ МАН-ынхан хаалт хийлээ гээд байгаа?

-“Эрдэнэс Монгол” бол стратегийн 16 ордын нэгдэл. Цаашлаад 39 орд орно. Тиймээс Монголын хамгийн том компаниудын нэгдэл байх ёстой. Энэ бол дараагийн бидний хийх ажлын нэг байх нь зайлшгүй. Судалгаа тооцоог гаргаж, орд тус бүрээр үнэлэх нь зөв. 34 хувийг иргэдэд эзэмшүүлнэ гэсэн АН-ын бүлгийн саналыг судалж үзээд эргээд намрын чуулганд танилцуулж болно. Аль аль талдаа зөв. Зөвхөн намын бүлгүүд бус улс орны эрх ашиг учир гишүүд хамтраад намрын чуулганд тогтоолын төсөл боловсруулаад хэлэлцэх боломжтой.