Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн Л.Эрдэнэчимэгтэй ярилцлаа.

 
-Улс төрийн амьдрал ид буцалж байна.
Ялангуяа Засгийн газрын 17 сайдыг огцруулах ёстой хэмээн Ардын намын зүгээс байр
сууриа илэрхийлээд байгаа. Үүн дээр та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Засгийн газрын гишүүн УИХ-ын гишүүн байна гэдгийг миний хувьд
эсэргүүцдэг. Учир нь Үндсэн хуулиндаа анх нэг нь хууль тогтоох байгууллага, нөгөөх
нь гүйцэтгэх байгууллага түүнийгээ хянах ёстой хэмээн Монгол Улс 1990 оноос хойш
өнөөдрийг хүртэл явж ирсэн. Харин Үндсэн хуульд хийсэн өөрчлөлтийг би хувьдаа ухарсан
өөрчлөлт байсан гэж үздэг. УИХ-ын гишүүд маш их ажилтай байдаг. Түүн дээр нэмээд
сайдын ажлыг давхардуулан хийнэ гэдэг нь тодорхой хэмжээнд ажил цалгардана гэсэн
үг. УИХ-ын гишүүдийн зүгээс өргөн барьж батлуулсан хуулиуд дээр хяналт тавих тогтолцоо
тодорхой хэмжээнд алдагдана. Зарим үед сайд гишүүд энгийн гишүүдийнхээ үгэнд орохгүй,
хууль хэрэгжүүлэхэд хойрго хандах гэх мэт зүйлс ажиглагддаг. Тиймээс анх Үндсэн
хуулиндаа заасны дагуу сайд нь сайдаараа, УИХ-ын гишүүн нь гишүүнээрээ байх ёстой.
Одоогийн Засгийн газар маань Шинэчлэлийн Засгийн газар гэсэн уриатай гарч ирсэн.
Энэ хүрээндээ ч маш хүчтэй шинэчлэл хийх ёстой. Гортигоор тойрог татаж үзвэл
180 градус шинэчлэл хийх ёстой гэж итгэл хүлээн харж байгаа. Тиймээс дөрвөн жилийнхээ
хугацаанаас нэгэнт хоёр жилийг нь үдээд буй Засгийн газрыг цаашид үргэлжлүүлэн ажиллуулах
шаардлагатай. Өнгөрөгч хоёр жилийн хугацаанд Засгийн газар бүхий л хийх ажлуудынхаа
суурийг сайн гаргаж өгсөн гэж боддог. Тийм болохоор цаашид яг ид хийж бүтээх үед
нь тээг бололгүй дэмжээд ажиллуулбал үр дүн гарна. Ард түмэн, УИХ-ын гишүүд асар
их хүлээлттэй байна. Сайдуудыг ажлаа хийх боломжийг олгоод дараа нь харин үр дүн
хариуцлагын асуудлыг ярих хэрэгтэй болов уу.

-Хугацааг нь та 2016 оны долдугаар сарын
нэгнээс мөрдөх ёстой гэж үзэж байгаа юм байна. Эртнээс л сайд болох уу, гишүүн болох
уу гэдгээ сонгоогүйгээс өнөөдрийн байдалд хүрсэн юм биш үү?

-Ямар ч байсан энэ засгийн үр дүнг нь харах ёстой. Шинэ хуулиа
2016 оны долдугаар сарын нэгнээс дараагийн Засгийн газар гарч ирэх үеэс эхлэн мөрдөх
нь зөв. Сонгуулийн өмнө дараагийн Засгийн газрын үед сайд болох уу, УИХ-ын гишүүн
болох уу гэдэг сонголтоо хийчихсэн байх ёстой. Хэрэв тэгсэн үед одоогийнх шиг хэл
ам гарах нь бага байх болно. Харин одоо Засгийн газрыг унагаана гэдэг дээр санал
нэгдэхгүй байгаа.

-Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар
дүн тавих вэ. Сөрөг хүчний зүгээс хүчтэй дайралтуудыг хийж, байр сууриа илэрхийлээд
байгаа?

-Засгийн газрын сайдууд их хичээж байгаа гэж боддог. Шинэчлэл
хийнэ гэдэг ганц хоёрхон жилийн дотор бий болгочихдог зүйл биш. Х.Тэмүүжин сайд
гэхэд л хууль зүйн салбартаа шинэтгэл хийх гээд зүтгээд байхад түүнд нь гай болох
гэсэн ямар ч олон зүйлс гарч ирдэг юм. Энэ мэтчилэн сайд бүрийн өмнө том бул хар
чулуунууд байгаад байна.

Эдийн засаг хүндэрсэн гэдэг нь эрс мэдрэгдэж байна. 2012 оны
нөхцөл байдал өнөөдрийн байгаа эдийн засгийн өөрчлөлт хоёрын дунд асар их ялгаа
гарсан. Үүнийг сонгогчидтой уулзаад явж байхад илүүтэй мэдэрлээ. Саяхан тойргоороо
явахад хүн бүр л хэцүү байгаа тухайгаа цухалдан хэлж байна. Үүнд ард түмэн бид ч
буруутай. Монгол Улс маань жаахан мөнгөтэй болохоор л бүгд цамаан загнаж, дэндүү
үрэлгэн байдалтай ханддаг. Эдийн засаг хүндэрсэн нь засгаас шалтгаалах, шалтгаалахгүй
олон хүчин зүйлсийн нөлөөллөөс бий болсон. Наад зах нь гэхэд дэлхийн эдийн засгийн
хямралын нөлөө мэдрэгдэж байх жишээтэй. Тиймээс Засгийн газар хямралтай байгаа шүү,
ард иргэд бүсээ чангалах хэрэгтэй гэдгийг зарлах ёстой.

-Ерөнхий сайд хэлснээсээ болоод буруудаад
байгаа юм биш үү?

-Засгийн газрын зүгээс түүнийгээ зарлах гэдэг боловч түүн
дээрээ байнга уначихдаг гэмтэй. Ерөнхий сайд “Заавал өндөг идэх албатай юм уу” гэсэн
нь “Бид хямралтай байгаа шүү. Тиймээс төсөв мөнгөө бодолцооч ээ” гэж хэлсэн байгаа
юм. Гэтэл түүнийг нь өлгөж аваад тоглолт хийчихээр Ерөнхий сайд дахин хэлж чадахгүй
болчихож байна. Гэхдээ түүнээс айх хэрэггүй. Жишээлбэл, өнөөдөр бид 100 төгрөг бус
50 төгрөгөөр амьдрал ахуйгаа авч явах хэмжээнд байгаа энэ үед хувь хүн болон ар
гэрийнхээ төсөв дээрээ анхаараач ээ, хэмнэлттэй амьдраач ээ гэдгийг зарлах ёстой
гэж бодож байгаагаа хэлье. Тансаг хэрэглээнээсээ татгалзъя гэдгээ шууд хэлчих л
ёстой байгаа юм. 2009 онд айхтар хямрал болоход түүнийг нь зарлаад хэлчихэж чадсан.
Түүний дүнд хүмүүс өнөөдөр үрэлгэн амьдарч болохгүй юм байна гэдгээ ойлгож байсан.
Түүн шиг хямрал ирж байгаа энэ үед Ерөнхий сайд шууд хэлж байх нь зөв гэж бодогддог.

-Ардын намын зүгээс Засгийн газрыг огцруулбал
сайхан болчих юм шиг юм яриад байна. Таныхаар сөрөг үр дагаврууд олон л ажиглагдаж
байгаа байх?

-Наад зах нь гэхэд энэ хавар эхлэх бүтээн байгуулалтын ажлууд
хойшлогдоно. Сайдыг сольсны дараа хэн араас нь сайд болж ирэх юм. Шинэ сайд нь ажлаа
хүлээж авч, салбартайгаа танилцсаар байтал дор хаяж нэг хоёр сар болно. Гэтэл өнөөдөр
тендер зарлагдан, ажлаа эхлүүлэхээр цаг хугацаатай уралдаж байгаа энэ үед Засгийн
газрыг сольж болохгүй. Үнэхээр өрөвдөлтэй санагдаж байна. Арай ч ийм зүйл болохгүй
байх аа.

-Ардын намын энэ байр суурь ард түмэнд
ашиггүй, харин өөрсдөд нь дараагийн сонгуульд гарч ирэхэд түлхэц болох улс төрийн
шоу гэж байна?

-МАН-ын боловсон хүчин улсын төсвөөс цалинжаад, улсын төсвөөс
л амьдралаа залгуулаад сурчихсан хүмүүс байдаг гэж би хувьдаа боддог. Засгийн газрын
гадна талд байхад төрийн албан хаагчид гэж тийм л хүмүүс байсан. Талх зарж амьдралаа
залгуулж мэддэггүй тийм л хүмүүс байсныг мэдэх юм. Өнөөдөр бүгдээрээ гудамжинд гарчихаад
яаж амьдрах ухаанаа олж чадахгүй байгаа юм биш үү. Засгийн газрыг огцруулаад эвслийн
Засгийн газар байгуулан амьдралаа аваад явчихаж чадахгүй байгаа хүмүүсээ албан тушаалд
хүргэж амьдралыг нь залгуулах гэсэн арчаагүй оролдлого юм болов уу.

-Засгийн газрыг цаашид хэрхэн ажиллуулж
байж энэ хүндрэлүүдээс гарах вэ?

-Би бизнесийн салбараас УИХ-д орж ирсэн. Анх бүх зүйлийг тэгээс
эхэлж байсан болохоор жижиг дунд бизнесийг маш их дэмждэг. Манай оронд жижиг бизнес
эрхлэгчид нь эмэгтэйчүүд байдаг. Энэ утгаараа зах зээлийн нийгэмд байгаа капиталист
орон юм уу, социалист орон юм уу гэдгээ бодож үзэх ёстой. Би бол капиталист нийгэм
гэж итгэн Ардчилсан намд элсэн төр түшилцэж байна. Тэгэхээр чөлөөт зах зээл, хувийн
өмч, жижиг бизнесийг дэмжих хэрэгтэй. Энэ тал дээр аль ч засаг гараад юу ч хийгээгүй.
Өнгөрөгч 20 жилийн хугацаанд Засгийн газраас хувийн бизнесийг дэмжсэн ямар нэгэн
таатай нөхцөл боломж олгосныг үнэндээ мэдэхгүй. Үүнийг энэ засгийн үед л хийх ёстой.
Бизнес тэр дундаа жижиг бизнесийг дэмжсэн үйл ажиллагааг түргэн хийх шаардлагатай.
Улс орон гэдэг бизнесийн салбарынхаа нуруун дээр явдаг. Бид Засгийн газраа шүүмжлэх
биш Засгийн газартайгаа хамтраад, дэмжээд явах учиртай. Миний хувьд Ерөнхий сайдад санал тавьсан байгаа.

-Ямар учиртай юун санал юм бэ?

-Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд энэ салбарыг үнэхээр сайн мэддэг
болсон. Тиймээс жижиг бизнес эрхлэгчдэд ямар хүндрэл байгааг мэддэг
тул аливаа болохгүй байгааг илүү сайн олж харна гэж бодож байна. Жижиг бизнесийг
дэмжих Засгийн газрын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэн ажилламаар байна гэдгээ хэлсэн юм.
Тавдугаар сард жижиг бизнес эрхлэгчдийн томоохон чуулган хийхээр төлөвлөж байгаа.
Яагаад үүнийг яриад байна гэхээр дээр хэлсэнчлэн жижиг бизнесийг эмэгтэйчүүд хийдэг
учраас тэр л дээ. Жижиг дэлгүүр, гуанзыг эмэгтэйчүүд л ажиллуулдаг. Тэд ажилдаа
дарагдаад засаг юу ярьж байна, хууль дүрэм яаж гарч байна гэдгийг мэдэж чаддаггүй.
Наад зах нь асуудлыг хөнгөвчлөхийн тулд НӨАТ-ын хэмжээг нэмэгдүүлэх ёстой. Одоо
НӨАТ-ын босгыг 50 сая байхаар ярьж байгаа. Үүнийгээ даруйхан хийхгүй бол сар бүр
10 сая төгрөгийн НӨАТ-ын тайланг бичих гэж жижиг бизнес эрхлэгчид зовдог байхгүй
юу. Энэ мэт жижиг ажлуудаас нь чөлөөлөөд өгчих хэрэгтэй. Сая Австрали яваад 26 сая
хүн амтай энэ улсад гурван сая бизнес байдгийг мэдлээ. Гурван сая жижиг бизнесээс
татвараар улсдаа мөнгө төвлөрүүлдэггүй юм байна. Харин нийт ажлын байрны 46 хувийг
бий болгодог. Тэд өөртөө ажлын байр бий болгоод доороо хоёр хүн ажиллах ажлын байр
бий болгочихоод тэндээсээ татвар авалгүйгээр цалингаас нь хувь хүний орлогын албан
татвар авдаг юм билээ. Тэр нь төсөвтөө маш их мөнгө болон орж ирдэг гэж байсан.
Түүгээр нь жижиг бизнесийг дэмжих сайн орчин болж өгдөг. Австрали улс жижиг бизнес,
уул уурхайгаа хөгжүүлж чадсанаараа өнөөдрийнхөө өндөрлөгт хүрсэн. Түүнээс аж үйлдвэр
гээд байх зүйлгүй. Манай оронд өөрөө өөрсдөдөө ажлын байр бий болгох нөхцөл хангалттай
байдаг.

-Эдийн засгийг сэргээх гол хүчин зүйл болсон Оюу толгойн хоёр
дахь шатны гэрээний ахиц хэр байна. Намын бүлгийн хурал болон бусад үед мэдээлэл
авч байна уу?

-Яг
ингэнэ тэгнэ гэсэн тодорхой мэдээлэл өгөхгүй байгаа. Бидний зүгээс эдийн засгаа
сэргээх гол хүч болсон Оюутолгой, Тавантолгойгоо яаравчлах хэрэгтэй гэдгийг хэлээд
байгаа. Бүлгийн хуралд суугаад байгаа хирнээ Оюутолгой, Тавантолгойгоо яах эгж байгаа
талаар мэдээлэл авч чадахгүй байна. Ямартай ч уул уурхайгаа сэргээх нь зөв. Алтны
хуулийг нь батлаад өгчихсөн тул Монголбанкиндаа алтаа тушаах нь нэмэгдвэл энэ зундаа
эдийн засаг сэргэлт авах болов уу гэж бодож байна.

 

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Ж.Эрдэнэ­баттай ярилцлаа.

-Таныг
тойргоороо явсан гэж дуулсан. Иргэдийн зүгээс ямар захиас хэлж байна вэ?

-Сэлэнгэ аймгийнхаа сумдад ажиллаад ирлээ. Монголын эдийн засаг хүндэрснийг
хүн бүр мэдэж байна. Эдийн засаг хүндэрснийг ганцхан би ч биш, Сэлэнгийн ард түмэн
ч биш, Монголын ард түмэн хэлээд байгаа юм. Харин цөөхөн хэдэн хүн л эдийн засаг
хүндрээгүй гээд байна. Сэлэнгийнхэн маань өөрсдөө хөдөлмөрч ард түмэн. Ямартай ч
өөрсдийнхөө хөдөлмөрийн үр шимээр бүтээж хуримтлуулсан багахан зүйлс нь барагдаж
дууслаа. Хаврын тариалалтаас эхлээд ажил хөдөлмөрөө эхлэх үед хүндрэлтэй зүйлс тулгарахаар
бухимдаж байна. Тойргийн иргэд хамгийн түрүүнд цалин хөлс нэмэгдэхгүй байгаад таагүй
хандаж байсан бол ахмадууд “Та нар юунд биднийг ингэж хулхидаж байгаа юм бэ” гээд
ихээхэн шүүмжлэлийг илэрхийлж байна лээ. Тэтгэвэр, цалин нэмлээ гэж сэтгэл санааг
нэг өдөр сайхан байлгачихаад маргааш нь унтраах байсан юм бол үүн шиг эмгэнэл байхгүй
шүү гэдгийг хэлж байна. Цаашид төр засгийн зүгээс авч хэрэгжүүлж буй ажил нь ард
иргэдийн сэтгэл санаанд нийцсэн зүйл байх ёстой. Түүний нэг илрэл нь ахмадуудын
тэтгэврийн нэмэгдэл байлаа. Хэрэв тэтгэвэр нэмэх гэж байгаа бол инфляцийн өсөлтдөө
уялдуулан нэмэгдүүлсэн бол үр дүнтэй болох байсан. Аливаа зүйлд оромдсон байдлаар
хандахаар буцаад хариу нь ингэж ирж байгаа юм л даа.

-УИХ-ын
чуулган нээлтээ хийлээ. Чуулганы эхэнд ямар асуудлуудыг зайлшгүй хэлэлцэх ёстой
гэж харж байна вэ. Мэдээж эхний ээлжинд эдийн засгийн талаар санал бодлоо хэлцгээх
байх?

-Эдийн засгийн асуудал гэхээр иргэдийн амьжиргаатай шууд холбогдоод
байгаа юм. Бид Монгол Улсынхаа эдийн засгийг сайжруулаагүй тохиолдолд мянган сайхан
шинэчлэл, сайхан зүйл яриад нэмэргүй. Ард иргэдийнх нь амьдрал өмнөх түвшингээс
буурчихаад байхад хуулийн салбарын шинэчлэл гэдэг ч юм уу бусад зүйлсийн талаар
ярина гэж байгаа бол энэ дараагийн асуудал. Эхний ээлжинд иргэдийн ахуй амьдрал
уруудаад байгаа энэ хүчин зүйлсээс гарах тал дээр эрх баригчдын зүгээс ямар шийдвэртэй
арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэх ёстой вэ гэдгээ ярилцах ёстой. Эдийн засаг хүндрээд
удаагүй байгаа тул яаралтай зөв арга хэмжээ авч чадвал хохирол багатайгаар гарчих
боломжтой. Түүнийгээ анзаарахгүйгээр бусад зүйлс рүүгээ анхаарал хандуулаад байгаа
нөхцөлд унасан эдийн засгаа дараа нь өсгөнө гэдэг тийм ч амар биш. Орон нутгаар
явж байхад иргэдийн зүгээс “Сөрөг хүчин танайхан юу хийгээд байгаа юм” гэсэн зүйлсийг
ярьж байна лээ. Харамсалтай нь бид эдийн засгаа ингэх ёстой, мөнгөний бодлого ийм
байвал зүгээр байна гэсэн саналаа хэлж байгаа ч МАН-ын бүлгийн гишүүдийг сөрөг хүчний
бүлгээс гарч буй саналуудыг дандаа буруу зүйл ярьж хэлж байна гэсэн өнцгөөс хараад
байгаа тул тодорхой хэмжээнд бидний зааж хэлж буй үгсийг хүлээж авахгүй байгаа юм.
Өмнө нь сайдаас эхлээд бүхий л томоохон албан тушаалд ажиллаж байсан хүмүүсийнхээ
үгийг сонсох л хэрэгтэй.

-Эдийн
засгийн хүндрэл юунаас шалтгаалж байна вэ?

-Эдийн засгийн хүндрэл ганцхан эрх барьж буй хүмүүсээс шалтгаалаад
байна уу, гадаад дотоод хүчин зүйлсийн нөлөөлөл байна уу гээд энэ бүхнийг судалж
үзэх л хэрэгтэй. Энэ Засгийн газар өмнөх Засгийн газруудаас хамгийн их мөнгөтэй
нь гэж байгаа. Гэсэн хэдий ч эдийн засаг яагаад ингэж уруудаад байгаа юм бэ. Бизнес
эрхлэгчид гэхэд худалдан авалт байхгүйн улмаас үйлдвэрлэл нь хаалгаа барихад хүрчихсэн.
Үйлдвэрийг хөдөлгөгч хүч болсон хэрэглэгчид мөнгөгүй болчихоор худалдан авалт буураад
эхэлчихнэ.

Монголын томоохон эдийн засагчид валютын ханшаа барих ёстой байсан
гэдгийг хэлж байна. Монгол Улс хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүнийхээ 70 хувийг импортоор
оруулж ирж байгаа. Валютынхаа ханшийг алдчихаад Монголбанкны ерөнхийлөгч нь “Бид
худалдан авах бараа бүтээгдэхүүний үнэ дээр л төгрөгийн ханшийг ярина уу гэхээс
гадаад валютын тал дээр ярихгүй” гээд ярьж байна. Төгрөгийн худалдан авах чадвар
нь гадаад валюттай харилцаж буй ханшаар тодорхойлогдох ёстой. Талх 600 төгрөг байж
байгаад 800 төгрөг болсон. Энэ нь худалдан авах чадвар гэж ярьж болохгүй.

-Хүндрэлээс
гарах боломж хэр байгаа бол. Гарах гарцын үзүүрт гэрэл харагдах юм уу. Хүндрэл хэдий
хугацаанд үргэлжлэх вэ?

-Монгол Улсын гадагшлах валютын урсгал татарна гэсэн ойлголт байхгүй.
Бид валютын дотоод урсгалыг нэмэгдүүлэх ёстой. Гаднаас авсан бондуураараа валютын
дотогшоо урсгалыг нэмэгдүүлэх бизнесийн салбарыг дэмжих ёстой. Монголын валютыг
нэмэгдүүлэх нэг урсгал нь нүүрс байсан. МАН-ын байгуулсан гэрээг шүүмжилж байхаар
тэр гэрээг үргэлжлүүлээд Хятад улстай хэл амаа ололцоод явчихсан бол болох л байсан.
Харин манайхан тэгэлгүйгээр хэл ам хийж байгаад хүчингүй болгочихоод дараа нь өөрсдөө
гуйж очоод гэрээ байгуулсан. Одоо өмнөх хэмжээнд нүүрс гарахгүй байна. Төмөр замын
асуудлаа бондын мөнгө орж ирэнгүүт хамгийн түрүүнд шийдэх ёстой байсан ч тэгээгүй.
Энэ мэтчилэн зүйлсээс болж бид гадаад зах зээл дэх орон зайгаа алдаж байгаа юм.
Хятадын эдийн засаг хангалттай өссөн. Гэтэл Хятадын хэрэглээ буурсан мэтээр ярих
утгагүй. Үнэн чанартаа бидний нүүрс гаргах хэмжээ багассан болохоос Хятадын эдийн
засаг дахь хэрэглээ буураагүй. Төр засгийн алдаатай бодлогоос болж ийм нөхцөл байдалд
хүрчихлээ.

-Ам.долларын
ханшийг 1384 төгрөгт барина гэсэн ч 1800 төгрөг хүрэх гэж байна. Цаашид ам.долларын
ханш буурах боломж байна уу?

-Анх төсөв батлахад л үүн дээр шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Төсөв батлагдсаны
дараа би танай сонинд ярилцлага өгөхдөө “Их л сайхан өөдрөг төсөв боллоо доо” гэж
хэлж байсныг санаж байгаа байх. Монголчууд ашдын бэлгээс амны бэлгэ гэж хэлэх дуртай.
Гэтэл энэ үг маань бодит байдал дээр хэрэгжихгүй эдийн засгаа хүндрүүлчихсэн.
1750 төгрөг хүрсэн ам.долларын ханш хэзээ ч 1384 төгрөгт хүрэхгүй шүү гэдгийг хэлж
байсан. Гэтэл эрх баригчид бид үүн дээр барих гээд байхад та нар заавал өсгөх гээд
байдаг нь ямар учиртай юм гэж байсан л даа. Бодит байдал дээр 1800 төгрөгт дөхчихлөө.
Цаашид бүр ч өсөх хандлага ажиглагдаад байгаа. Эрх баригчид дахин гаднаас долларын
зээл авах талаар яриа гарч байна. Тэгж болохгүй. Бид үр хойчдоо өр, дарамт өвлүүлж
өгч байна гэсэн үг. Хүндрэл нь 2016 оноос мэдрэгдэнэ. Дахин доллараар зээл авах
маш хүнд. Монголын эдийн засаг үүнийгээ даахгүй. Ам.долларын ханш 1700-1800 төгрөгийн
хооронд хэсэг тогтвортой байсан нь Чингэс, Самурай зэрэг бонд гаргаж дэлхийн зах
зээлд гаргасны хүчинд тогтсон байх. Ам.долларын ханш буурлаа гэхэд 50 төгрөгөөр
буурч магадгүй. Үүнээс хойш бол байнга өснө гэж бодож байгаа. Манайхан тэнгэр бурхантай
их ярьж зөвлөлддөг болсон. Гэнэт л тэнгэр бурхан нь харж үзээд буулгадаггүй л юм
бол хэцүү.

-МАН-ынхан
ам.дол­ларын ханш өсөх бүрт л баярлаад байдаг нь ямар учиртай юм бэ. Танайхан ам.долларын
хадгаламж ихтэй гэсэн хардлага байна?

-Өнөөдрийн байдлаар Эрдэнэбат гэдэг хүн ам.долларын хадгаламж бүү
хэл төгрөгийн хадгаламж ч үгүй шахам байна. Эрх баригчдын зүгээс өгдөг мессэж нь
болохгүй бүтэхгүй зүйлс бүхнийг Ардын нам руу чихэж байгааг харж байгаа биз дээ.
Ардын намынхан авлигач, луйварчин гэх болж. Бодит байдал дээр хэнд нь тийм их мөнгө
байгааг мэдэж байгаа байлгүй дээ. Өнөөдөр Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй том компани,
корпорациуд хэний эрх мэдэл байна гээд бүхий л зүйл нь ил байгаа. Эрх баригчид өмнөх
ажлаа хийж чадахгүй байж ардын намыг муулах нь үндсэн ажил нь болчихлоо. Ардын нам
эрх барьж байхдаа арай ч ийм хуншгүй байгаагүй. Зарим гишүүд нь АН ардчилсан коммунизмд
шилжиж байна гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байна.

-Эдийн
засгийг хүндрүүлсэн ямар ямар хүмүүс байна вэ?

-Ганц нэг хүнтэй шууд асуудлыг холбох утгагүй. Тухайн засаглал өөрсдийнхөө
бодлогыг л гаргана. Хамтарсан засаг барьж байгаа үед Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг,
Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр нараас болж эдийн засаг хүндэрсэн гэж ойлгож
болохгүй. Эдгээр хүмүүс хариуцаж буй салбартаа зөвлөгөө өгдөг нь тодорхой. Гэхдээ
эцсийн шийдвэрийг Засгийн газар, Их хурал гэж гаргадгаас бус Батбаяр, Ганхуяг гэж
гаргадаггүй л байхгүй юу. Эсвэл энэ хоёр л бурхан бусад нь тэнэг болж таарах нь
уу. Тиймээс төр засгийн алдаатай бодлогын дүн нь ингэж гарч байна.

-Царцаасан
243 обьек­тоос танай аймгаас хичнээн обьект багтсан бэ. Цаашид хэрхэх бодолтой байгаа
бол?

-Царцаасан 243 обьект гээд байгаагаас уг нь 272 обьект байгаа юм.
Өнөөдөр зарим обьектыг хэрэгцээгүй тул борлуулна гэсэн дүгнэлтийг аудит гаргасан
байна. Яагаад ийм байдалд хүрсэн нь ний нуугүй хэлэхэд Ерөнхий сайд авлигажсан төсөв
гээд хэлснээс л болсон. Авлигажсан төсөв гээд манай намынхан руу тэр тусмаа надад
хандаж Сэлэнгийн усан бассейн гэж байгаад л хэлсэн. Эрдэнэбат гэдэг хүн тэр обьектын
хаанаас нь авлига авсан юм. Түүнийг нь гаргаж ирэх хэрэгтэй. Ерөнхий сайд бодлогогүй,
юу бодсоноо шууд ярьчихдаг. Аудитын дүгнэлт гарсны дараа бид аудитын даргаас нь
авлигажсан төсөв байна уу гэхэд хэлж мэдэхгүй байсан. Ерөнхий сайд нь авлигажсан
гэдгээ мэдэж байгаа юм бол тэрийгээ гаргаад АТГ ч юм уу харьяалагдах газруудаар
нь шалгуулах хэрэгтэй. Нэгэнт нийгмийн захиалга шаардлагаар Их хурал, Засгийн газар
нь шийдээд гаргачихсан шийдвэрийг өнөөгийн засаг нь энэ хэрэгтэй, энэ хэрэггүй гэж
ангилах нь буруу. Аймгийн хувьд ганц усан бассейн ч биш худалдаа үйлдвэрлэлийн байгууллага,
сургууль, цэцэрлэг, соёлын төв гэх мэт олон ажлууд бий. Эдгээрээс дөрөв, тавыг нь
өнжөөж хоёр ажлыг нь огт санхүүжүүлэх шаардлагагүй гэсэн. Огт санхүүжүүлэхгүй байж
болохгүй гэдгийг нь би хэлсэн. Мөнгө төгрөг завшаагүй огт асуудалгүй барилгыг ССАЖЯ
нь шийдвэрээ гаргачихсан байхад чухал биш гээд хасах гэж байна. Чухал биш барилга
гэдгийг нь хэн тодруулах гээд байгаа юм гээд асуудал их байгаа.

Э.ЭНХБОЛД

-Энэ сарын 20-ны өдөр ээлжит бус чуулган хуралдана гээд
байсан ч нам гүм байна. Хуулиараа бол ээлжит бус чуулган зайлшгүй хуралдах шаардлагатай
биз дээ?

-Гуравдугаар
сарын 24 юм уу 31-нд ээлжит бус чуулган зарлана гэсэн мэдээлэлтэй байсан.
Одоохондоо хэзээ ээлжит бус чуулган орохыг зарлаагүй байна. Энэ сарын 24-25-нд
жил бүр болдог Монголын эдийн засгийн форум болно. Түүний дараа л зарлах болов
уу гэж хувьдаа бодож сууна. Ээлжит бус чуулганыг зайлшгүй зарлах шаардлагатай
байна.

-Яг ямар шаардлагын тухай та ярив?

-Төсөвт
тодотгол хийнэ. Царцаасан барилгуудын аудитын дүгнэлт гарчихсан байгаа. Төсвийн
байнгын хороон дээр ажлын хэсэг гараад ажиллаж байна. Тиймээс ээлжит бус
чуулганаар төсөв, төсвийн тодотголыг хэлэлцэх шаардлагатай. Ээлжит чуулган
руугаа оруулаад хэлэлцээд явчихад болохгүй гэх зүйлгүй. Гэхдээ миний хувьд аль
болох чуулганыг нээх шаардлагатай гэж үзэж байгаа л даа.

-Төсвийн тодотголоо хийж чадалгүй гурван сараас
хэтэрчихвэл Төсвийн тухай хуулиа зөрчсөн болох уу?

-Чуулганаар
хэлэлцээд явж болно. Үүн дээр том асуудал гарна гэж бодохгүй байна. Аль болох
ажлаа хурдлуулахын тулд ээлжит бус чуулганаа зарлаад явах нь дээр л дээ.

-Царцаасан барилгуудын ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллаж
байгаа хүний хувьд аудитын дүгнэлтийг хэр бодитой гэж харж байгаа вэ?

-Аудит
үнэхээр томоохон ажил хийж гүйцэтгэсэн байна. Гурван сарын хугацаанд бүх
обьектуудаар яваад иржээ. Миний хувьд Архангай аймагт томилолтоор ажиллахдаа
царцаасан обьектуудыг харлаа. Аудитын дүгнэлтийг хараад сайн дүгнэлт гаргажээ
гэж бодож байна. Мэдээж ганц нэг асуудалтай зүйлс байгаа л байх. Манай ажлын
хэсэг энэ бүгдийг нэг нэгээр нь шалгаж байгаа. 138 тэрбум төгрөгийг төсөвт суулгаад
энэ онд дуусчих тэр обьектуудаа тавина гэсэн бодолтой байна. Дараагийн ээлжинд
он амжих обьектуудаа оруулах бодолтой ажиллаж байна даа. Энэ жилийн хувьд
төсөвт суусан хирнээ зураг төсөвгүй гэх мэт барилгууд байвал эдгээр барилгуудыг
зогсооно.

-138 тэрбум төгрөгөөр хэдэн обьектыг санхүүжүүлэх вэ. Юу
юугүй л барилгын ажил эхэллээ шүү дээ?

-Царцаасан
дүн маань 138 тэрбум төгрөг энэ хүрээндээ л ажиллана гэсэн үг. Аудитын
байгууллагын дүгнэлтийг харахад гол төлөв баригдаад эхэлсэн буюу гүйцэтгэл нь
эхэлчихсэн барилгуудыг гүйцээх ёстой гэсэн байгаа. Бидний зүгээс үүнийг дэмжиж
байгаа тул хойшлуулах шаардлагатай барилгуудад ажил нь эхлээгүй, тендер нь
зарлагдаагүй, газрын маргаантай, зураггүй гэсэн асуудлаас болоод ажлаа эхлүүлж
чадаагүй барилгуудын ажлыг хойшлуулахаас өөр аргагүй байдалд хүрч байгаа юм.
Зарим нэг обьект нь 100 хувийн гүйцэтгэлтэй хирнээ мөнгө тавигдсан обьектууд
байна. Аудитаас нэмж мөнгө өгөх шаардлагагүй гэсэн дүгнэлт гарсан. Тиймээс
бидний зүгээс түүнийг нь аудитын дүгнэлтээр авна гэсэн бодолтой байгаа. Энэ
чинь авлигажсан төсөв гээд байгаа обьектууд юм. Бүх ажил нь дуусчихаад байхад
мөнгө нэхээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ.

-Авлигажсөн төсвийн жишээ нь Ховдын цэвэрлэх байгууламж
байна. Улсаас ихээхэн хэмжээний мөнгө авчихаад суурь цутгах хэмжээний ажил
гүйцэтгэсэн тэр барилгын суурийг дуудлага худалдаанд оруулаад төр гаргасан
мөнгөө эргүүлж олж чадах уу?

-Хэцүү
л дээ. Ямар ч байсан гаргасан зардлаа тодорхой хэмжээнд авах байх. Мөн
компаниудад хуулийн хариуцлага хүлээлгэнэ. Барилгын ажил гэрээний үндсэн дээр
хийгдэж байгаа нь тодорхой. Анх бид ийм үнээр тийм байшин барина гээд гэрээ
хийчихсэн. Тэгснээ гэрээгээ зөрчиж байгаа бол хуулийн дагуу хариуцлага
хүлээлгэнэ гэж бодож байгаа. Миний хувьд компаниуд дээр хатуу зарчим баримтална
гэсэн бодолтой байна. Ажлын хэсгээс эдгээр компаниудыг захирлуудынх нь нэр
устай нь олон нийтэд ил болгоно гэж бодож байгаа. Мөнгөө бүрэн авчихсан хирнээ
дөрөв, таван аймагт зэрэг ажил авчихаад нэг ч ажлаа хийгээгүй компаниуд байна.
Энэ нөхдүүдэд хуулийн дагуу хариуцлага хүлээлгэнэ.

-Компаниудад хуулийн ямар хариуцлага хүлээлгэнэ гэж?

-Өнөөдөр
Монгол Улсын хуулинд юу гэж заасан тэрүүгээрээ хариуцлагаа хүлээнэ.

-МАН-ыг засаг барьж байхад төрөөс их хэмжээний мөнгө
авчихсан хувь хүмүүс ганц хоёр жил шоронд суугаад гарч ирээд улсад хохирлыг нь
төлөлгүй өнөө мөнгөө хувьдаа завшаад өнгөрдөг байдал давтагдах юм биш биз дээ?

-Энэ
өмнөх засгийн үеэс улбаатай зүйл. Шинэчлэлийн Засгийн газар байгуулагдаад жил
долоон сар л болж байна. Тиймээс авлигажсан төсөв гэгдээд буй төсөвт өртөг нь
нэмэгдсэн обьектууд ихэвчлэн өмнөх засгийн үед тендерээ авчихсан барилгууд л
даа. Бид танай, манай гэлтгүй цэгцэлье л гэж байгаа юм.

-Компаниудад хариуцлага тооцно гэхээр ам.долларын ханшийн
өсөлтөөс болоод ч гэдэг юм уу эдийн засгийн тогтворгүй байдлаас бараа
бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдсэн. Үнэ нэмэгдсэн бидний буруу биш гээд хариуцлага
хүлээлгэх тал дээр асуудал босч ирэх байх даа?

-Юмны
үнэ өслөө гээд улсаас мөнгө нэмүүлж авсаар байгаад сурчихсан байна. Хараад
байхад жил бүр мөнгөө нэмүүлэх санаатай. Анх тэгвэл ийм үнээр барина гэж
гэрээгээ хийхгүй л байх ёстой байсан юм. Өнөөдөр тендерт орж буй компани
өнөөдрийнхөө нөхцөл байдлыг мэдэж байгаа. Тиймээс барилгаа барих л ёстой. Аль ч
бизнесийн компани эрсдэлээ бодож орох ёстой. Барилга барина гэж гэрээ
байгуулчихаад чадахгүй бол тухайн үедээ чадахгүй гэдгээ хэлсэн байх ёстой.
Гэтэл чадна гээд мөнгөө авчихсан л байдаг байхгүй юу. Тийм болохоор компаниудын
зүгээс эсэргүүцэл тулгарна гэж бодохгүй байна. Барилгын компаниуд төрд гомдоод
байх зүйлгүй. Төр тендер шалгаруулж ажлыг нь өгсөн. Өөрсдөө л ажлаа хийж
чадаагүй.

-Төрөөс мөнгө авчихаад ажлаа хийгээгүй хичнээн компани
байна вэ?

-Яг
тэд гэж хэлэх болоогүй байна. Үүн дээр ажлын хэсэг ид ажиллаж байгаа. Эдгээр
компаниудын авсан мөнгөний хэмжээ тэрбум тэрбумаар яригдах хэмжээний мөнгө л
дөө. Царцаасан обьектуудын төсөвт өртөг нь өөрөө том тоотой.

-Ээлжит бус чуулганаар хамгийн түрүүнд аудитын дүгнэлтийг
хэлэлцэх үү?

-Угаасаа
хэлэлцэхгүй бол болохгүй л дээ. Төсвийн тухай хууль, Төсвийн байнгын хорооны
тогтоол ч гарсан. Тиймээс ээлжит бус биш юм аа гэхэд чуулган нээгдэнгүүт л
хэлэлцэнэ.

-Монгол Улсын дотоод эдийн засаг хүндэрчихлээ.
Ам.долларын ханш хазаараа алдаж, монгол төгрөг уначихсан. Үүн дээр Их хурлын
гишүүний хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Эдийн
засгийн хүндрэл нь олон учир шалтгаанаас үүдэлтэй. Нүүрсний экспорт, Чалкогийн
өрийн асуудал нэлээд голлох үүрэг гүйцэтгэсэн. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гэх
мэт тодорхой ажлуудыг Засгийн газраас хийж байна. Өнгөрсөн жил дэлхий нийтээр
эдийн засаг тийм ч сайн байсангүй. Бүтээн байгуулалтыг сайн хийж дэд бүтцээ
хөгжүүлэх хэрэгтэй. Тэгж гэмээнэ эдийн засаг өснө. Тэгэхгүйгээр өр тавилаа гээд
бүтээн байгуулалтыг хориод байж болохгүй. Аль ч улсын хөгжлийн замналыг харахад
мөнгө босгож эдийн засгаа тэлсэн байдаг. Эдийн засаг өсч байгаа энэ үед бонд
гаргаж бүтээн байгуулалтдаа зориулах нь зөв. Бид уул уурхайгаа эргэлтэд
оруулна. Тэгэхийн тулд төмөр зам барих ёстой. Үүнийг хийхийн тулд мөнгө
хэрэгтэй. Өнөөдөр төсвийн орлогоороо энэ бүгдийг шийдэх боломжгүй.

-Ардын намын зүгээс үр хойчдоо өр зээл үлдээх нь. Энэ
засаг хамгийн их мөнгөтэй хирнээ ажил хийхгүй байна гээд байгаа?

-Зөрүүлээд
өөрсдөөс нь асуумаар л байдаг юм. Их хуралд суугаа ардын намын бүлгийн гишүүд
улс орынхоо төлөө гэж байгаа юм бол улс төржилтөө зогсоогоод “Бид яах вэ”
гэдгээ ярих ёстой. Тэд “Яах вэ” гэдэг гарц ярихгүй хирнээ шүүмжлэх л зүйл
ярьдаг. МАН-ынхан 90 жил төр барьсан гэж ярих дуртай. Сүүлийн 20 жилд ч гэсэн
ихэвчлэн төр барьж ирсэн. Эсвэл тэд өнөөдөр саран дээрээс буугаад ирдэг юм уу.
Өнөөдөр л Монголд ирж нөхцөл байдалтай нь танилцсан хүмүүс юм уу. Тэдний улс
төр улс орныхоо нөхцөл байдалд улам л муугаар нөлөөлж байна. Цалин нэм гэж өдөр
шөнөгүй шаардаж байгаа нь буруу. Энэ нь өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний
үнэ нэмэгдэхэд нөлөөлж байгаа. Тэд өдөр бүр цалин нэм гэж популизм хийж байгаа
нь шууд үнийн өсөлтөд нөлөөлсөн. Ардын намынхан албаар ингээд байна шүү дээ.

-Ам.долларын ханшийг хэрхэн буулгах вэ. Тэгэхгүй бол
бүхий л бараа бүтээгдэхүүний үнэ болоод байр орон сууцны үнэд нөлөөллөө шүү
дээ?

-Монголбанк
интервенц хийгээд нэмэргүй болчихоод байна. Өнөөдөр мах, сүүнээс эхлээд ченжийн
эдийн засагтай болоод хэдэн нөхдүүд л контрольдоод барьчихсан. Ам.долларын ханш
эмзэглээд байх зүйл биш. Бид дэд бүтэцтэй болох хэрэгтэй. Тэгээд өөрсдөө
үйлдвэрлэгч болсон үед доллараас санаа зовох зүйлгүй болно. Энэ бүгдийг хийх
боломж байна. Экспорт импортыг орлох 888 төсөл шалгаруулсан. Эднийгээ
хэрэгжүүлээд эхэлбэл байдал өөр болно. Долларын ханш хэд байх нь тийм ч сонин
биш. Бүх зүйлээ гаднаас авч байгаа энэ үед долларын ханш бидэнд нөлөөлнө.

-888 төсөл хэрэгжээд үр дүнгээ өгтөл удна…

-Тулгаж
ам.долларын ханшийг барина гэж байхгүй. Ямар ч эдийн засгийн онолд хүчээр
валютын ханшийг барина гэсэн ойлголт байдаггүй. Эдийн засаг нь өөрөө гаргалгаагаа
гаргаж, эдийн засаг өөрөө сайжирч байж ханш тогтворжино.

-Та 2014 оны төсөв батлахад ажлын хэсгийг нь ахалсан.
Төсөв батлахад ам.долларын ханшийг 1384 төгрөгт барина гэсэн ч чадсангүй. Энэ
үнэндээ барих боломж бий юу?

-Бусад
орнууд ч гэсэн ам.долларын ханшийг тэгж л авдаг юм билээ. Түүнээс 1384 төгрөг
болгоно гэж бодож холбогдох яамдууд бодлого бариагүй байх. Нүүрсний экспорт энэ
жил нэмэгдсэн тохиолдолд орлого нь нэмэгдэнэ. Орлого нэмэгдэх хэрээр зарлага
нэмэгдэнэ. Эдийн засгийн үндэслэлтэйгээр л ам.долларын ханшийг оруулсан гэж
бодож байна.

-Ам.долларыг 1384 төгрөг гэж тооцоод гадаад, дотоод өр
зээл гээд бүгдийг төсөвлөсөн. Төсөв батлахад тогтсон үнэ өссөн болохоор эдийн
засагт ямар сөрөг үр дагавар авч ирэх вэ?

-Нүүрсний
экспортын орлого нь нэмэгдээд ороод ирнэ. Үүний эффект оны эцэст гарна. Одоо
тайлант хугацаа эхэлж байна. Эсвэл дараа жилийн төсвийн гүйцэтгэл тодорхой
болсон үед ил болно. Одоо эффектийг нь тооцох боломжгүй.

-Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга зургадугаар сарын
сүүлчээр ам.долларын ханш бууна гэсэн. Үнэхээр буух болов уу?

-Би
сайн хэлж мэдэхгүй байна. Зургадугаар сарын сүүлчээр ийм өнгө төрх ажиглагдах
магадлалтай. Эдийн засаг тэлэхийн хирээр эдийн засаг өснө. Тэгэхгүйгээр
хайрцагандаа майжигнаад байвал яваад л байж болно.

-Эдийн засагт эерэг нөлөөлөл авч ирэх Оюутолгойн хоёр
дахь шатны гэрээ хэлцэл ямархуу байгаа бол. Зарим хэвлэлээр сайн байна гээд
зарим нь ахиц гарсангүй л гээд байна?

-Уг
нь Их хурлаас үүрэг өгсөн. УИХ-ын гишүүд ямар хэлэлцээрт нь орох биш.
Хэлэлцээрт тодорхой хэмжээний ахиц гарсан бол бидэнд мэдэгдэх байх. Би бол
хэлэлцээрт ахиц гарахгүй байна гэж бодоод байгаа. Үр дүнтэй болж байгаа гэдэгт
нь эргэлзэж л байна.

-Эдийн засгийн хүндрэл гадны хөрөнгө оруулалт болон уул
уурхайтай шууд холбоотой юу?

-Эдийн
засгийн хүндрэл уул уурхай зогссонтой шууд холбоотой гэхэд хэцүү. Тодорхой
хэмжээгээр нөлөөлсөн нь үнэн. 2012 оны сонгуулийн өмнө уул уурхайг зогсоох
ажлыг МАН, манай нам хоёр хамтарч байгаад хийснийг бүгд мэдэж байгаа. Нөлөөлөл
нь одоо болтол гарахгүй байна. Түүнийгээ харин намрын чуулганаар зассан. Дахин
хэлэхэд бүтээн байгуулалтаа хиймээр байна. Төмөр замгүй бид мянга нүүрс
олборлоод яах юм.

-Та Архангай аймгаараа яваад ирсэн гэсэн. Иргэд ямар байр
суурь илэрхийлж байна вэ?

-Миний
хувьд бараг сар орчим Архангай аймгийнхаа ихэнх сумаар яваад ирлээ. Хаваржаа
сайхан байна. Өвөлдөө ч онд мэнд орцгоосон. Архангай аймгийнхан улс төржилтөөс
үнэндээ залхсан байна лээ. Улс төржилтөө больцгооё гэдгийг дахин хэлье. 2016
онд ард түмэн өөрсдөө дүнгээ тавина биз.

Э.ЭНХБОЛД

Эдийн засгийн хөгж­лийн сайд Н.Батбаяр өчигдөр Засгийн газрын
11-11 төвд ажилласан юм. Энэ үеэр тэрбээр улс орны эдийн засгийн байдлыг хөндсөн
асуултуудад хэрхэн хариулсныг хүргэе.

-Хазаараа алдсан  ам.долларын
ханшийг хэрхэх вэ. Нөхцөл бай­дал сайхан болно гээд хүлээсээр суух уу. Яамны зүгээс
ямар арга хэмжээ авч байгаа бол?

-Ам.долларын
ханш Монголын эдийн засгийн толь мөн. Дэлхий дахинд ам.долларын ханш чангарч байна.
Зарим орнуудын хажууд харьцангуй гайгүй гэж хэлж болно. Гадаад ху­далдааны тэнцлийг
эхний хоёр сарын байдлаар авч үзвэл өнгөрсөн жил хасах 300 сая ам.доллар байсан
бол 16 сая ам.долларын хасахтай гарлаа. Тэгэхээр өнгөрсөн жилээс сайжирч байна гэсэн
үг. Экспортын хоёр сарын хэмжээ 80 сая ам.доллараар өссөн, импортын хэмжээ 100 орчим
сая ам.доллараар буурсан үзүүлэлттэй байна. Алдагдал буурч байгаа нь цаашдаа Мон­голын
эдийн засагт валютын ханшийг тогт­вортой байлгах хандлага ажиглагдаж байгаа юм.
Ам.долларын ханшийн өсөлт нэг өдөр өргөс авахтай адилхан зүгээр болчихдог зүйл биш.
Ам.долларын ханшийн асуудал ганцхан Засгийн газрын анхаарах зүйл биш л дээ. Нийт
монголчуудын хувь  заяа юм. Ам.долларын ханшийг
илүү тогтвортой байлгая гэж бодож байгаа бол үндэсний үйлдвэрүүдээ дэмжих шаардлагатай.
Дэлгүүрээс бараа бү­тээгдэхүүн авах­даа Монголдоо үйлд­вэрлэснийг сонгож авдаг болчихбол
валютын ханш ингэж өсөхгүй. Импортоор орж ирэх барааны хэрэгцээ нэмэгдэх тусам валютын
эрэлт их болно. Тиймээс Засгийн газар экспортыг дэмжих, импортыг ор­лох хөтөлбөрийг
хэ­рэгжүүллээ. Энэ утгаараа төсөл ирүүлсэн хүмүүст нэг их наяд төгрөгийг зориулах
шийдвэр гар­гасан. Бидний тооцоогоор энэ онд гадаад ху­дал­дааны тэнцэл эерэг дүнтэй
гарна. Тэгэхээр цаашид валютын ханш тогтворжино. Тогтвортой байлгах нөхцөл байд­лыг
хангахын тулд ажиллана.

-Ам.долларын хан­шийг 1384 төгрөгт ба­рина гэж төсөв баталсан.
1384 төгрөгт байлгана гэдэг нь таны оруулсан тоо гэж байна лээ. Одоо гэтэл 1800
төгрөг рүү дөхчихлөө. Төсөв батлагдах хэмжээнд ам.долларын ханш буурах уу?

-Ам.долларын
ханш 1800 төгрөг болчихоогүй байна. 2014 оны төсвийг нод­нин баталсан. Тоо­цооллын
дүнд ам.дол­ларын ханшийн дүн 1384 төгрөг гэж орсон. Бид энэ хэмжээнд байлгахын
тулд холбогдох хуулиудыг цуг оруулсан. Тухайлбал, гадаадын зээлийн квотыг нэмэгдүүлэх
гэх мэт зүйлс байна. Харамсалтай нь түүнийг баталж өгөөгүй. Аливаа зүйл батлагдах
юм бол иж бүрэн л батлагдах ёстой. Нэг нь батлагдаад нөгөөх нь батлагдахгүй болохоор
доголон ширээ шиг болчихож байгаа юм. Тэр үед бүрэн бат­лаад өгчихсөн бол ам.долларын
ханш 1384 төгрөгт хүрэх нөхцөл бүрдэх байсан. Их хурал дээр би “Засгийн газраас
оруулж ирсэн зүйлсийг бүрэн батлаад өгчих л дөө” гэсэн. Харамсалтай нь тэгээгүй.

-Төсөв батлахдаа ам.долларын ханшийг 1384 төгрөгт байхаар
баталсан ч одоо ам.долларын ханш 1780 төгрөг байна. Тэгэхээр зөрүүний 400 төгрөг
нь төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлээд байгаа юм биш үү?

-Тийм
тал байгаа.

-Ам.долларын хан­шийг тогтоон барихын тулд импортыг ба­гас­гаж,
дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих ёстой гэлээ. Монголчууд дотоодоосоо бараа бү­тээгдэхүүнээ
авдаг бол­бол ам.долларын ханшийн өсөлт зогсоно гэсэн үг үү?

-Тэгж
ойлгож болохгүй. Импортын бараанаас тат­галзаж дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжинэ гэдэг
нь эх оронч үзэл байхгүй юу. Нэг тал руу мушгин ойлгож бо­лохгүй.

-Тавдугаар цахил­гаан станцын концессын гэрээнд асуудал тул­гарсан
гэсэн. Ажил нь дөрөвдүгээр сард хийгдэж эхэлнэ гэж байсан. Хугацаандаа ажил нь эхлэх
үү?

-Тавдугаар
цахилгаан станцын хэлцэл явагдаж байгаа. Франц, Японы хамтарсан хэлэлцээр явагдаж
байна. Хэлэл­цээрийн үр дүн хараахан гараагүй байна л даа.

-Манай орон хэзээ­нээс цахилгааны хэ­рэгцээгээ бүрэн хан­гадаг
болох вэ. Орос, Хятадаас цахилгаан авахгүй болохын тулд цахилгаан станцуудаа түргэн
барих шаард­лагатай байна…

-Манай
орон эрчим хүчний хувьд 840 мВт-ын суурилагдсан хүчин чадалтай байна. 1990 оноос
хойш хорь гаруй жилийн хугацаанд 40-өөдхөн мВт-ыг ашиг­лалтад оруулсан. Тэгвэл энэ
жил 180 мВт хүчин чадлаар нэмэгдэнэ. Дөрөвдүгээр цахилгаан станц 123 мВт, гуравдугаар
цахилгаан станц дээр 50 мВт нэмэгдэх юм. Ба­руун бүсээс бусад бүсэд эрчим хүчнийхээ
хэрэгцээг хангах чиглэл рүү явж байна. Дараагийн ээлжинд Таван толгойн цахилгаан
станц, Эгийн голын усан цахилгаан станцын асуудал явж байгаа. Явж байгаа гэдэг нь
бэлтгэл ажил хийгдээд энэ хавраас зарим стан­цын ажил эхэлнэ гэсэн үг. Багануурт
цахилгаан станц, Шивээ-Овоогийн цахилгаан станцыг ба­ри­на. Энэ бүгдийг кон­цессын
нөхцөлөөр явуул­на. Концессын нөх­цөлөөр гэдэг нь хувийн хэвшлийнхэн өөрсдөө хөрөнгөө
гаргаад барилаа гэхэд Засгийн газраас тодорхой дэмжлэгүүдийг үзүүлнэ.

-Шатахууны үнэ өс­сөний дараа зарим шатахуун түгээх стан­цууд
бензин өгөхөө болилоо. Монгол Улс үнэхээр бензиний хомсдолд орсон юм уу. Үүнд ямар
арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Шатахууны
нөөцийн хувьд Монгол Улс хан­галттай байгаа. Шата­хууны хомсдол үүсэхгүй. Үүн дээр
тайван байж болно.

-Хэзээнээс до­тоод­доо бензин, шатахуунаа хангадаг болох вэ.
Тодорхой хугацаа хэлэхгүй юу?

-Нефть
нэрэх то­моохон үйлдвэр бари­на гэвэл 2-3 жил шаард­лагатай. Жижиг үйлдвэр барина
гэвэл хугацаа нь наашилна гэсэн үг. Энэ тал дээр ажиллаж байна. Бензин, шатахууныг
тэдэн оноос дотооддоо хангана гэж шууд хэлэх боломж алга. Бидний зорилго
2016-2017 он гэхэд дотоодоосоо бензинээ хангах боломжтой гэж харж байгаа. Энэ жил
газрын тосны экспортын хэмжээ нэг сая тоннд хү­рэх гэж байна. Харин бидний импортын
хэрэг­цээ өнгөрсөн жилийнхээр нэг сая 100 мянган тонн байсан. Ерөнхийдөө бен­зин
шатахуунаа өөрсдөө үйлдвэрлэх боломж ойр­хон болчихсон гэж ойлгоорой.

-Монгол Улс тусгаар тогтноод 100 жил бол­лоо. Томоохон бүтээн
байгуулалт, цахилгаан станцуудыг оросуудаар бариулсан. Танай Засгийн газар дөрвөн
жилийн хугацаанд өмнөх үе шиг юу ч хийхгүй байсаар байгаад буух юм биш биз дээ?

-Хүн
өөрөө өөрийгөө үнэлэхгүй бол таныг өөр хэн ч үнэлэхгүй. Монголчууд амны бэлгээс
ашдын бэлгэ гэж хэлдэг юм. Монголчууд зөндөө л юм хийж байна. Өнгөрсөн жил гэхэд
өмнө байгаагүй олон бүтээн байгуулалт хийгдэж Улаанбаатарт 21 мянган айл үл хөдлөх
хөрөнгийн гэрчилгээгээ авсан. Оны эхний хоёр сарын байдлаар нийслэлд 4890 айл шинэ
орон сууц­ныхаа үл хөдлөхийн гэрчилгээг авсан байна. Хичнээн зам баригдаж, үйлдвэр
үйлчилгээний газрууд ашиглалтад оров. Хүн үргэлж юмыг чамлаж байдаг хорвоо хойно
доо. Монголчуудын сайн сайхан болох нь биднээс хамаарна. Түүнээс биш хэн нэгэн гаднаас
ирээд сайхан болгочихгүй. Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ. Бид өөрсдөө л ажиллах хэрэгтэй.

-Ам.долларын хан­шийн чангаралт, га­даадын хөрөнгө оруу­лалт
багассан гээд эдийн засаг хүндхэн байна. Энэ оны эдийн засгийн төлөв хэрхэн харагдаж
байна вэ?

-Энэ
оны эдийн засгийг өөдрөгөөр харж байгаа. Мэдээж шүүмжлэлтэй, хүндрэлтэй зүйлс байна.
Өнөө жилийн эдийн засгийн өсөлтийг 14 хувиар тооцсон. Хятадад очиход “Манай эдийн
засгийн өсөлт 11.7 хувь байна” гэхэд “Танай эдийн засгийн өсөлт том байна. Манайх
7.7 хувийн өсөлттэй байна” гэсэн. Давосын эдийн засгийн чуулганд очиход “Дэлхийн
эдийн засаг хүндрэлтэй байхад танайх яаж өсөл­төө хоёр оронтой тоонд барьж чадаж
байнаа” гэж байсан. Энэ нь гэхдээ бүх зүйл сайхан байна гэсэн үг биш.

Өнөөдөр
манай оронд ажилгүй хүмүүс байсаар байхад гаднаас ажиллах хүч аваад байна. Тэгэхээр
ажлын байр байна гэсэн үг. Монгол Улсад үйлдвэрийн зо­риулалттай зам, барил­гын
ажлын байрууд их байгаа юм. Гэтэл ма­най залуусын нийтлэг боловсрол ширээний ард
суусан, нийгмийн салбарт ажиллах хүсэлтэй бол­чихоод байгаа тул энэ хоёрын дунд
зөрүү гараад байна. Залуустаа хандаж хэлэхэд хүн ажлыг гол­доггүй юм. Ажил хүнийг
голдог юм шүү гэж хэлье. Өнөөдөр өдрийн 100 мянган төгрөгөөр барилга дээр ажиллах
мужаан олдохгүй байна гээд барилгын компанийн захирал гомдоллож байна шүү дээ.

-Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга зургадугаар сараас ам.долларын
ханш буурна гэсэн. Үнэхээр тийм боломж байгаа юу?

-Бидний
барьж буй бодлого ам.долларын хан­шийг бууруулах зо­рилготой.

-Ээлжит бус чуул­ганаар төсвийн то­дотголыг хэлэлцэнэ. Төсвийг
танах боломж бий юу. Оюутны 70 мянган төгрөг гээд үр ашиг багатай зүйлд хөрөнгө
зараад байгаа юм биш үү?

-2014
оны төсвийг бат­лахдаа хөрөнгө оруу­лалтын эскизүүдийг тод­руулахаар баталсан. Царцаасан
243 барилга дээр аудитын шалгалт хийгдсэн. Тэр хэмжээндээ төсвийн тодотгол хийг­дэнэ.

Манай
орны ерөнхий боловсролын сургууль төгссөн дийлэнх хүүхдүүд нь их, дээд сургуульд
орж байна. Тэнд дөрвөн жил сурчихаад ажил олдохгүй байна, мэргэжлээ буруу сонгочихож
гээд дахин дөрвөн жил сурч байгаа юм. Төгссөнийхөө дараа ажил олдохгүй болохоор
ганцхан бакалавртай хол явахгүй нь гээд мастерт сурдаг. 10 жил сурдаг ийм байдлаасаа
одоо татгалзах хэрэгтэй. Тэр олон диплом хэнд хэрэгтэй юм. Би гэ­хэд ганц л сургууль
төгссөн. Бусад нь миний амьдралын сургууль. Энэ бол анхаарал татсан асуудал мөнөөсөө
мөн.

-Эдийн засгийн нөх­цөл байдлаас шалт­гаалан олон компани хаалгаа
барихад хүр­лээ. Эдийн засгийн өршөөлийн хууль гарах уу?

-Монголд
олон ком­пани дампуурсан зүйл байхгүй. Манайхан нэг зүйл сонсоод түүнийгээ нийтийн
болгох зур­шилтай. Сайн явах са­нааных. Монголчууд муу юм хийх нь бүү хэл муу зүйл
бүү ярь. Тэр битгий хэл муу зүйл бүү бод гэдэг юм. Энэ бүхэн чинь муу бүхнийг дуудаж
байдаг байхгүй юу. Монгол гэрийн босгон дээр хүүхэд зогсохыг нүгэл гэдэг. Яагаад
гэхээр гэрийн босго гэдэг чинь сайныг гаргахгүй, саарыг оруулахгүй гэсэн зүйл.

-Экспортыг нэмэг­дүүлэх, импортыг ор­лох төслийн талаарх мэдээллийг
өгөхгүй юу?

-Өнгөрсөн
жил Мон­голын эдийн засгийн өсөлт 11.7 хувьтай бай­сан. Дэлхийд маш олон орны эдийн
засгийн өсөлт саарч, хасах руугаа орсон. Гэтэл манай өсөлт ингэж гарна гэдэг нь
дэлхийн бусад орнуудаас эхний 10-т орж байна. Нөгөө талаасаа Чингэс бонд орж ирсний
үр дүнд бү­тээн байгуулалт хийж чадсан. Өнгөрсөн онд зам, ба­рилга руугаа түлхүү
анхаарсан бол өнөө жил экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох үйлд­вэрлэлээ дэмжинэ.
1151 төслөөс 888 төсөл үлдсэн. Үүнийг цаашид судалж шаардлага хан­гасан төслүүдийг
дэм­жиж ажиллана. Зээлийн хугацаа таван жил байж, хүү нь жилийн есөн хувь байх юм.
Таван жи­лийнхээ эхний нэг жилд үндсэн зээлээ төлө­хөөс чөлөөлөгдөнө. Үйлд­вэрлэлээ
барьж ашиглалтад оруулсныхаа дараа зээлээ төлж эхэл­нэ гэсэн үг. Тиймээс арилжааны
банкуудад очиж асуудлаа танил­цуулна, түүний дараа бид эх үүсвэрийг гаргаж өгнө.

-Ард түмний амьдрал доройтож байгаатай санал нийлэх үү?

-Би
ингэж хэлэх дур­гүй. Дэлхийн бусад оронд үнэ ханш нэлээд хэцүү байдалд орчихсон.
Бид түүнийг харьцангуй зөөллөж авч явж байгаа. Сайн явах санааных. Гар хөдөлбөл
ам тосдоно гэдэг. Чи өөрийнхөө сайн сайхны төлөө хичээж ажиллахгүй бол болохгүй.
Сайхан амьдаръя гэж байгаа бол өөрсдөө л сайн ажиллах хэрэгтэй ш дээ. Засгийн газар
ажил хийх нөхцөлийг л бүрдүүлж өгнө. Ажлыг хэн хийх вэ хүмүүс л хийнэ.

Валютын
ханшийн өсөлтөөс болоод бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч байгаа нь үнэн. Хоолойд тулсан
энэ асуудлаасаа гарахын тулд бид яах ёстой вэ гэхээр дээр хэлсэнчлэн экспортыг дэмжиж,
импортыг орлох бүтээгдэхүүнээ дэмжинэ. Манай экспорт гэхээр зэс, газрын тос, алт,
төмрийн хүдэр, нүүрс гэсэн үндсэн таван төрөл л байна. Үүнийгээ дэмжихийн тулд энэ
онд зэсийн баяжмалын экспортыг нэг сая тонн, газрын тосны экспортыг мөн нэг сая
тоннд хүргэнэ гэсэн бодолтой байгаа. Алтны олборлолтыг нэг сая унцид буюу 31 тоннд
хүргэе. Төмрийн хүдрийг 10 сая тонн, нүүрсний экспортыг 30 сая тоннд хүргэчихбэл
валютын орлого нэмэгдэнэ. Тэгс­нээрээ валютын ханшийн тогтвортой байдал үүсч барааны
үнийн өсөлтийг зогсоох нэг арга болох учиртай.

-Засгийн газар яа­гаад цөмийн хаягдал булшлах, уран ол­борлохыг
дэмжээд бай­гаа юм бэ. Та өөрөө бөө хүн уран олборлохыг дэмжиж байгаа юм уу?

-Засгийн
газраас цө­мийн хаягдал булшлахыг дэмжсэн нэг ч алхам хийгээгүй. Цаашид хийх ч үгүй.
Монгол Улсад цөмийн хог хаягдал орж ирэхгүй, бүү санаа зов.

-Эдийн засгийн нөх­цөл байдал таныхаар хүндэрсэн үү?

-Дэлхийн
эдийн зас­гийн байдал ямар байгаа билээ дээ. Үнэхээр таа­гүй байна. Украин зэ­рэг
орнуудад болж буй асуудлууд таагүй байна. Дэлхийн томоохон бан­кууд зөөлөн бодлогоо
хатууруулж байгаа. Энэ нь хөгжиж байгаа орнуудаас хөгжилтэй орон руу явах мөнгөний
урсгалыг тэглэж байна. Энэтхэгийн төвбанкны ерөнхийлөгч “Өндөр хөгжилтэй орнууд
дэлхийн эдийн засгийг тогтворгүй болгож байна” гэж мэдэгдсэн. Үүнийг зогсоох хэрэгтэй.
Бид бусдад буруу өгөөд бай­хаас илүүтэйгээр өөрс­дийн бодлогыг явуулах шаардлагатай.
Монгол Улс дэлхийн хамгийн баян улс. Үүнийгээ харин бодит зүйл болгож чадахгүй байна.

Дэлхий
дээр нэг хүнд ногдох газар нутгийн хэмжээгээр тэргүүлж байгаа улс хамгийн баянд
тооцогддог. Мөн­гө бол асуудал биш. Нэг хүнд ногдох газар нутгийн хэмжээгээрээ дэлхийд
номер нэг нь миний монгол. Үүнийгээ бид чулуу болгох ёстой. Гадныхан биднийг алтан
дээр сандайлсан гуйлгачид гэдэг. Тиймээс алтан дээр суусан хаад болохын тулд бүгдээрээ
зүтгэх ёстой.

-Хөгжлийн банк 888 төсөл шалгаруулсан. Дахин шалгаруулалт
явуулж Чингэс болон Самурай бондоос хөн­гөлөлттэй зээл олгоно гэсэн. Үнэхээр дахин
шалгаруулалт явуулах уу?

-Эхний ээлжинд экс­портыг дэмжих, им­портыг орлох бус
мөн давхардуулсан төслүүдийг хасаад 888 төсөл үлдсэн. Үнэхээр таны төсөл
Монгол Улсад хэрэгтэй, төслийн баг нь туршлагатай, ча­давхи байх юм бол бид санхүүжүүлэх
бо­ломжтой.

Бидний зүгээс эдгээр төслийн 50 хувийг сан­хүүжүүлэх боломжтой.
Гэхдээ бүгдийг нь автоматаар санхүүжүүлнэ гэсэн үг биш.

Өнгөрсөн
жил Монголын эдийн засаг өсөлттэй гарсан шалтгаан нь Чингэс бонд байсан. Энэ жил
жаахан мөнгө олоодохъё гэсэн чинь харамсалтай нь Засгийн газрын мөнгө босгох эрхийг
нь УИХ дээр сөрөг хүчин хаачихсан. Тэдний зүгээс Монголыг өрөнд оруулаад байна гэж
байсан. Үнэндээ тийм биш байхгүй юу. Бид асар их ажил хийх хэрэгтэй тул мөнгө хэрэгтэй
байна. Социализмын үед Улаанбаатар хотыг зээлээр л барьж байсан юм. Хамгийн их бүтээн
байгуулалт хийгдсэн жил хамгийн их зээл авсан байдаг.

-Метталлургийн салбар хөгжих бүрэн боломж байна. Цаашид ямар
ажил хийх вэ?

-Их
бүтээн байгуулалт хийхийн тулд барилгын материал болох цемент, арматураа дотооддоо
үйлдвэрлэх хэрэгтэй. Өнгөрсөн онд хоёр сая шахам тонн цемент хэрэглэхээс 3/4-ыг
нь гаднаас авсан. Энэ жил Хөтөлийн цементийн үйлдвэр нэг сая тонныг үйлдвэрлэх хүчин
чадалтай шинэ үйлдвэртэй болж байгаа. 2015 он гэхэд цементийн үйлдвэрлэлийг дотооддоо
хангадаг болчихно. Гангийн үйлдвэрийн тухайд бид гангийн хэрэгцээгээ хангадаг болохын
тулд ажиллаж байна. Засгийн газраас гангийн хэрэгцээгээ 2016 он гэхэд дотоодоосоо
бүрэн хангах чиглэлээр дотоодын компаниудтай хамтран ажиллаж, санхүүгийн болон бусад
дэмжлэгийг үзүүлж байгаа.

-Нүүрс хэзээнээс төмөр замаар экспортод гарах вэ?

-Тавантолгой
Гашуунсухайт хүртэлх төмөр зам баригдаж байгаа. Үүнд зориулан Чингэс бондоос
200 сая ам.доллар төлөвлөснөөс 174 сая ам.доллар нь ажил болчихсон. 200 гаруй км
замын далангийн ажилд уг мөнгийг зарцуулсан. Шороон далангийн ажил 70 гаруй хувьтай
байна.

-Алт олборлолоо гээд валютын ханшийг тогтвортой байлгаж чадах
уу?

-Валютын
ханшийг тогтвортой байлгахад олон хүчин зүйл нөлөөлнө. Түүний нэг нь алт байгаа
юм. Засгийн газраас ам.долларын ханшийг бууруулах тал дээр анхаарч байна. Бид дотоодынхоо
үйлдвэрлэлийг дэмжин төгрөгөө дээдлэх ёстой. Төгрөг гэснээс нэг сонин зүйлийг хэлэхэд
дараа жил Монгол төгрөг бий болсны 90 жилийн ой тохиох юм байна лээ. Тэр үед бид
ам.долларыг бус төгрөгөө дээдэлдэг болчихсон байна гэдэгт бүрэн итгэлтэй байгаа.

-Чингэс бондын төслийг яагаад заавал 888 гэж сонгосон юм бэ.
Та бэлгэдлийг бодож ингэж сонгосон юм уу?

-Энэ
бол яах аргагүй санамсаргүй гарсан тоо байгаа юм. Сүүлд нь бид гайхаж л байлаа.

-Автомашины дугаар сольж олон улсын стандартад нийцүүлэх гэж
байгаа нь сайн хэдий ч ихээхэн хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай юм байна. Дугаар солих
нь цаг үеэ олоогүй асуудал биш үү?

-Автомашины
дугаар солих асуудал дээр би ч гэсэн яг ийм байр суурьтай байгаа.

-Оюу толгой Айвенхоу Майнзын нийт хувьцааг авч байгаа гэнэ.
Үнэн үү. Тэгэхээр гэрээний асуудал дээр яриа үүсэх нь ээ?

-Мэдээж
Монголын Засгийн газар өөрсдийн эрх ашгийг хамгаалж ажиллах нь тодорхой. Оюу толгой
Монголын газар нутаг дээр байдаг биз дээ. Монголын газар шороон дээр монголчууд
эзэн нь байх ёстой. Тиймээс энэ бодлого үргэлжилнэ. Оюу толгойн асуудлууд шийдэгдэхгүй
яваад л байна. Нэгэнт эхэлсэн зүйлээ цаашид харилцан ашигтайгаар үргэлжлүүлэх ёстой
гэсэн байр суурьтай байгаа. Гэрээ удааширч байгаа ч үр дүнгээ өгнө гэдэгт итгэлтэй
байна даа. Гэрээний хугацааг аль болох хурдан шийдэх хэрэгтэй байгаа ч тохиролцоонд
хүрч чадаагүй явна. 

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын  гишүүн С.Дэмбэрэлтэй ярилц­лаа.

-МҮХАҮТ-аас бизнес эрхлэгчдийг
хүлээн авч ам.долларын ханшийн талаар уулзалт зохион байгуулжээ. Бизнес эрхлэгчид
ам.долларын ханшийн тал дээр ямар байр суурь илэрхийлэв?

-Энэ уулзалт зөвхөн өнгөрөгч долоо
хоногт болсон юм биш. УИХ-ын завсарлагаанаар салбар бүрийн бизнес эрхлэгчидтэй тав
дахь уулзалтаа хийлээ. Аль ч Их хурлын гишүүн Монгол Улсын ямар ч албан тушаалтан
улс орны эдийн засгийн байдалд дүн шинжилгээ хийж, санаа нь зовж, цаашид авах арга
хэмжээний талаар төлөвлөлт хийн ямар нэгэн тоон дээр ажиллах шаардлагагүй. Төсвийн
орлого ингэлээ, макро эдийн засаг тэглээ гэж ярих нь хангалттай биш. Бодит сектор
руу орж тэдэнтэй уулзаж, зовлон жаргалыг нь хуваалцаж, сорилт шалгуурыг нь сонсож,
цаашид авах арга хэмжээн дээрээ цаасан дээр байгаа хуурай тоотойгоо хослуулж төлөвлөх
шаардлагатай байгаа юм. Төр хариуц­лагагүй байдаг түүн дээр нь хувийн хэвшлийн хариуцлагагүй
байдал нөлөөлсөн л байх. Аль аль нь хариуцлагагүй байхаас гадна асуудал яагаад ийм
байдалд хүрэв. Эдгээр барилгууд зураг төсөлгүй байна гэдгийг анхаарах ёстой. Үүнд
тодорхой хэмжээнд валютын ханш хамааралтай. Валютын ханшийн галзуурал, түүнийг тогтоон
барьж чадахгүй байгаа нь хүмүүсийг хохироож байгаа. Тендерийн гэрээ хэлцэл дээр
нь валютын ханшийн талаар юу ч алга. Өнгөрөгч баасан гаригийн уулзалтаар ам.долларын
ханш бизнест нөлөөлж байгаа нь үнэн гэдгийг хэлж байсан. Би эхэндээ бизнесийнхэнд
эерэг нөлөөлөл байгаа байх гэж бодсон. Тэгсэн үгүй байна лээ. Монгол Улсын хамгийн
том экспортлогч Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн хүртэл гомдол мэдүүлж байна. Томоохон бизнес
эрхлэгчид валютын ханшийн савлагаа бизнесийн тогтвортой байдлыг алдагдуулж байна,
алдагдалд оруулж байна, төлөвлөж болохгүй байна гэдгийг хэлсэн. Ямар сайндаа валютын
ханшийн өөрчлөлтөөс болж хохирсон талаараа шүүхээр яваад нэмэр алга. Иргэний хуулийн
218-ын А гэсэн заалтад ямарваа нэгэн гадаад валютаар хийгдсэн бараа үйлчилгээний
хэлцлүүд дээр валютын ханшийн зөрүүгээс болж алдагдал үүссэн бол хэлцэл хийгдсэн
үеийн ханшаар тооцно гээд цагаан дээр хараар тов тодорхой заачихсан. Гэтэл үүнийг
янз бүрээр тайлбарладаг. Ханшийн зөрүүнээс болоод хохирсны дараа шүүхээр явахаар
үр дүнд хүрэхгүй байна.

-Ханшийн эрсдэлийг яах ёстой
вэ. Хүмүүсээс асуухаар тодорхой хариулт өгөхгүй байна?

-Валютын ханшийн хэлбэлзлийг бий
болгож хүмүүсийг хохироочихоод, ард иргэдийн бараа бүтээгдэхүүний үнийг нь нэмж
өгсөн хэрнээ төсвийн орлого нь хохирдоггүй ийм нөхцөлд валютын ханшийн эрсдлээс
хэрхэн хамгаалах вэ гэдгээ үндэсний хэмжээнд ярих асуудал гарч ирж байна. Тэр нь
2014 оны мөнгөний бодлогод уг нь анх удаа тавигдсан. Түүнээс өмнө “Валютын ханш
уян хатан бөгөөд чөлөөтэй тогтох ёстой” гээд 10 гаруй жил явж ирсэн. Ингэж явсаар
тодорхой хэмжээний хэлбэлзэлд нь валютын нөөц ихтэй үед нь интервенц хийгээд яваад
ирж болсон. Гэтэл экспортын орлого нь муудсан, гадаад хөрөнгө оруулалт татарчихсан,
дотоодын хөрөнгө оруулалтаа эвдчихсэн энэ үед хүмүүс хөрөнгө оруулалт хийхээсээ
айж, үргэж, зугтаж байгаа нөхцөлд зургадугаар сард сайхан болно, мөнгөтэй болно
гээд сууж болохгүй. Гадаад худалдааны тэнцэлд ашигтай импорт багасч байна. Эдийн
засгийн идэвхижил байхгүй болчихож. Монголын эдийн засаг гаднаас ихээхэн хамааралтай.
Хэрэв дотоод зах зээл дээр импорт татраад 
цаасан дээр нэмэх тэмдэгтэй эсвэл тэнцүү гарлаа гэхэд дотоодод идэвхжил унаад,
инфляци нэмэгдээд, валютын ханш бизнесийн орчинд сөргөөр нөлөөлөөд эхэллээ. Энэ
тохиолдолд аль нь зөв бэ. Мэдээж хүн амын худалдан авах чадвар муудна. Бизнесийн
үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлнө. Засгийн газраас импортыг орлох экспортыг нэмэгдүүлэх
хөтөлбөрийг зарлачихсан. Ийм тохиолдолд бид энэ асуудлыг яаралтай хэлэлцэх ёстой
хэмээн бизнес эрхлэгчид хэлж байсан.

-Валютын ханшийг тогтвортой
байлгах гарц нь юу вэ?

-Одоо интервенцээр ам.долларын
ханшийг тогтоон барих талаар яригдаж байна. Ийм тохиолдолд тодорхой хугацаанд гурваас
зургаан сарын хугацаанд захиргааны шинжтэй аргыг хэрэглэх шаардлагатай. Энэ зах
зээлээс гажууд зүйл биш. Бусад орнууд ч гэсэн иймэрхүү зүйлийг хэрэглэдэг байсан.
Манай улсын валютын ханшийн дэглэм бол зохицуулалттай хөвөх ханшийн дэглэм байгаа
юм. Зохицуулалттай гэдэг нь төр оролцох ёстой гэсэн үг. Төрийн өмнөөс Төвбанк оролцоно.
Түүнээс гадна хоёр субьект болох Сангийн яам, Санхүүгийн зохицуулах хороо мөн дефакто
буюу Эдийн засгийн хөгжлийн яам зэрэг газрууд валютын ханшийн хөдөлгөөнийг санхүүгийн
тогтвортой байдлыг Монгол Улсад хангах үүрэгтэй. Харамсалтай нь үүргээ биелүүлж
чадахгүй байна. Санхүүгийн тогтворгүй байдал үүсч байна.

-Үүргээ биелүүлж чадахгүй байгаа
эдгээр газруудын удирдлагууд муу байна гэсэн үг үү?

-Удирдлагууд муу байгаа гэхээс
илүү манай төрийн байгууллагуудын хоорондын уялдаа муу байна. Хэдийгээр 2014 оны
мөнгөний бодлогод өмнө нь орж ирж байсан ганц өгүүлбэрийг тав, зургаан өгүүлбэр
болгоод задалсан. Үүний нэг гол зүйл нь валютын ханшийн эрсдэлээс хамгаалах механизмыг
бий болго гээд цагаан дээр хараар бичээд өгчихсөн байгаа. Дээр нь Санхүүгийн тогтвортой
байдлын зөвлөлийг ажиллуулсан шиг ажиллуулж, институци талаас нь бэхжүүл, үүний
тулд хууль эрхзүйд нь өөрчлөлт оруул гээд даалгавар өгөгдчихсөн. Зарим нэг ажлууд
хийгдэж байгаа ч харамсалтай нь маш удаан байна.

-Өнгөрсөн оны дол­дугаар сараас
хойш ам.долларын ханшийн өөрчлөлтөөс бий болсон хохирлыг хэн төлөх вэ?

-Хүмүүс алдалдлыг нь бид яах юм
гээд тендерт орохоосоо хүртэл айж эхэлсэн. Иймэрхүү байдалтай үед валютын ханшийн
зохицуулалтыг стандарт бус аргаар хийх ёстой. Тэр нь юу гэсэн үг вэ гэхээр валютын
ханшийн хэлбэлзэх хязгаар нь 1700-1800 руу дөхөж байна. Өмнө нь 1500 байхад нь
1600 руу алдсан. 1600 байхад нь 1700 руу алдсан. Энэ мэтчилэн тэгш тоонууд нь сэтгэлзүйн
түвшинд цаашид өсөх юм байна гэсэн хүлээлт үүсгэчихдэг. Ийм үед дамын тоглолт ихээр
явагдаж ханшийн өөрчлөлт дээр ашиг хийх гэдэг. Үүнийг бизнесүүд хийж чадахгүй байна.
Бизнесийнхэн валютын ханш төдий хэмжээгээр нэмэгдэнэ гээд төлөвлөгөө гаргасан байдаг.
Гэтэл 30 хувиар суларчихаар тэдний огт хүлээж байгаагүй нөхцөл бүрдчихдэг. Шинэ
зах зээлийг тогтвортой байлгахын тулд иймэрхүү валютын ханшид шууд нөлөөлөх захиргааны
шинж чанартай тухайлбал валютын хонгилын хэмжээг тогтоох, валютын зээл, хадгаламжаас
төгрөгийн зээл, төгрөгийн хадгаламж ашигтай байхаар зохицуулалтыг хийх хэрэгтэй.
Ханшийн зах зээл дээр орологчдын тоог нэмэх шаардлагатай. Өнөөдөр 5-7 банк оролцож
байгаа тэр эрэлтийг нь хангаж байна. Гэтэл нийлүүлэлтийн эх үүсвэр нь ганцхан төв
банк. Экспорт хийдэг том компаниудыг оролцуулах нь зөв. Импорт хийдэг томоохон компаниудыг
оролцуулах боломжийг хангаж өгөх хэрэгтэй байна. Банк бус санхүүгийн байгууллага
болон бусад санхүүгийн байгууллагуудын оролцоог хангах нь зүйтэй. Валютын ханшийн
зах зээлийг өргөтгөх үүний үндсэн дээр эрэлт, нийлүүлэлтийн харьцааг бодитой тогтоох
гэх мэт үйл ажиллагааг зайлшгүй хийх ёстой.

-Ээлжит бус чуулганаар валютын
ханшийн талаар ярих уу?

-Бид ээлжит бус чуулган гээд төсвийн
тухай л юм яриад байна. Валютын ханшийн өсөлт эдийн засагт эрс нөлөөлж байгааг харлаа.
Эдийн засгийн эрс нөлөөлөл нь Үндэсний статистикийн хорооноос гардаг судалгаан дээр
энгийн нүдээр харахад төдийлөн тусгагдахгүй байгаа. Зах зээл бүхэлдээ хэрэглэгч,
үйлдвэрлэгчийн талаасаа ч идэвхгүй байдалд орчихлоо. Энэ тохиолдолд түүнийг зохицуулах,
хажуугаар нь санхүүгийн мөнгөн урсгалыг оруулж ирэх асуудал гарч ирнэ. Түүнээс зургадугаар
сард хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ гээд Оюу толгойд найдаад байх шаардлагагүй. Энэ
бол өөр үзүүлэлт. Уг бодлого явах ёстой.

 

Гэтэл наана нь байгаа гурван сард валютын ханш хэд хүрэх вэ. Ингээд явуулаад байх
юм уу. Саяхнаас эхлээд форвард хэлцлийн дагуу Монголбанк ирээдүйг угтан харсан ханшаар
зарж байна. Гэхдээ өмнө нь 2013 онд аль хэдийнэ хохирчихсон компаниуд болон
2014 онд хохирч байгаа компаниуд шууд нөлөө үзүүлж чадахгүй. Арилжааны банкууд хэрэгцээтэй
шаардлагатай боломжоор нь өгч чадахгүй. Дээр нь ханшийн хөдөлгөөнийг долдугаар сараас
хойш харахад хуульд заасан нэмэх, хасах таван хувиас гарахгүй явж байгаад сүүлдээ
түүнээсээ даваад гарчихсан. Нэгтгэсэн дүнгээрээ бизнес, иргэдэд их хохиролтой байгаа.
Дамын шинж чанартай тоглолтууд дээр төв банкнаас хяналт тавих ёстой. Иймэрхүү байдлаар
иж бүрэн арга хэмжээ авах ёстой.

-Ам.долларын ханшийн үнийн
зөрүүн дээрээс хохирчихоод байгаа ихээхэн хэмжээний зээл авсан компаниуд цаашид
яах бол. Алдагдлуудыг цаашид яах ёстой вэ. Төр мөнгө өгөх ёстой юу?

-Хадгаламж зээлийн хор­шооныхны
хохирол гэдэг шиг юм арай болохгүй байх. Бизнесийнхнээс өөрөөс нь, тэдний хүсэл
зоригоос үл хамаарах шалтгаанаар зах зээл дээр бизнесийн үйл ажиллагаанд сөргөөр
нөлөөлсөн үйл явц нь төрийн буруугаас болж хийгдэж байна. Хөрөнгө оруулалт яагаад
татарсан бэ. Монголын төр хөрөнгө оруулалтын буруу хууль гаргасныхаа дараа больсон.
Экспорт нь багассан нь Оюу толгойтой ч юм уу хэлэлцээрээ хийж чадаагүй будилснаас
болсон. 2013 оны сүүлээр Монгол Улс анх удаа экспортынхоо хөтөлбөрийг батлаа биз
дээ. Энэ мэтээр үйлдлүүд болон Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөл хуулиар заасан
үйл ажиллагаа биелүүлж чадахгүй байна. Тэгэхээр энэ бизнесийнхний буруу биш байгаа
биз. Тиймээс төр сугарч үлдэж болохгүй. Валютын ханшаас үүдсэн хохирлыг зайлшгүй
хуваалцах ёстой. Тэгж хуваалцдаг механизмаа бүрдүүлэх шаардлагатай. Эрсдлээс хамгаалах
нь зөвхөн төв банкны ажил биш. Төв банкинд инфляци, валютын ханшийг даалгасан тул
манайд хамаагүй гэж Засгийн газар, УИХ бодож болохгүй. Энэ үндэсний хэмжээний асуудал.
Үүнийг ээлжит бус чуулганаар тусгайлан авч үзэх ёстой. УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын
хо­рооны зүгээс анхаарал хандуулсан. Бизнес эрхлэгчид жагсахгүй л байгаа болохоос
эдийн засгийн тайван жагсаал хийе гэж байгаагаа илэрхийлсэн. Бизнесийнхэн хүртэл
жагсах тухай боддог болжээ. Таныг орж ирэхийн өмнө би Ерөнхий сайд руу “Монголынхоо
компаниудыг хүлээж аваад ярилцаач” гээд мес­­сэж бичээд сууж байлаа. Бизнесийнхэн
Эдийн засгийн байнгын хорооныхонтой хуралдаж Төвбанк, Сангийн яамныхантай санал
бодлоо солилцмоор байна гэсэн.

-Таныг төрийн гурван өндөрлөгт
албан бичиг хүргүүлж, дээд шүүхээр явах тухай яриа гарчээ. Ам.долларын ханшийн талаар
уу?

-Иргэний хуулийн 218-ын А гэдэг
маш зөв заалт байна. Уг заалтыг тайлбарлах шүүгч нарын тайлбар нь янз бүр байгаа
юм. Тендерийн хуулийн дээр валютын ханшийн өөрчлөлтийг яах вэ гэж ганц нэг удаа
кейс болгоод Их хурал дээр оруулж ирснийг санаж байна. Замын компаниудад валютын
ханшийн зөрүүнээс болж 30 гаруй тэрбум төгрөг өгч байсан. Хаа хаанаа хариуцлагатай
байхын тулд эрсдлийг хуваалцах механизмаа хуулиараа тогтоож өгөх хэрэгтэй. Хуулийн
дээр байгаа зөв заалтыг буруу гэж үздэг УИХ-ын гишүүн байна. Тэд эдийн засгийн бодит
байдлыг мэддэггүй хүмүүс. Би төсвийн төлөө хамгийн их санаа зовдог хүн. Гэтэл татварын
реформ хийж татварын хувь хэмжээг багасгая гэхээр “Төсвийн орлого яах юм” гэдэг.

-Эдийн засаг, бизнесийн чиглэлийн
гишүүдтэйгээ нийлээд эдийн засгийн лобби бүлэг байгуулж болохгүй юу. Хамтаараа гарцаа
хайвал дээр биш үү?

-Бизнес хийж байгаа хүмүүс Их
хуралд орж ирсэн. Өмнө нь ч гэсэн байсан. Гэхдээ ямар ч лобби бүлэг байгаагүй. Тэдэнд
өөрийнхөө компанийг ингэх гэж байна гэсэн олны амнаас халгасан сэтгэлзүйн садаа
байдаг юм шиг байна лээ. Түүний оронд Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжилд баялгийг
бүтээгчид, өсөлтийг бий болгогчдын бодит байдлыг эдийн засгийн өсөлтийн цаана хэн
байдаг гэдгийг ойлгодог хэн ч бай энэ асуудалд лоббидох буюу заавал нэг бүлэг бололгүйгээр
ойлгох хэмжээний чадамжтай Их хурал бүрэлдсэн гэж үзэж байгаа.

-Бизнесийн салбарт ам.дол­ларын
ханшаас гадна тулгамдаж буй ямар асуудлууд байна вэ?

-Жижиг дунд бизнес эрхлэгчид
гэхэд гаалийн татварын асуудал байна. Засгийн газрын тогтоолоор жижиг дунд бизнес
эрхлэгчдийн тоног төхөөрөмжийг гаалийн татвараас чөлөөлөх ёстой. Гэтэл тогтоол нь
оны өмнө дуусчихсан. Дараагийн тогтоол нь хэзээ гарах нь мэдэгдэхгүй бизнес эрхлэгчид
яахаа мэдэхгүй байна. Мөн ноднин үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлээд үнэ тогт­воржиж
чадаагүй ч тодорхой хэмжээнд бензиний үнийг тогтвортой байлгасан. Үүнийх нь дүнд
бензиний компаниуд алдагдалд орчихсон. Тэр алдагдлыг нь хэн, яаж, ямар аргаар нөхөх
юм. Эсвэл ингээд яваад байх юм уу. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг эхэндээ зөв гэж
бодож байсан ч сүүлийн үед эргэлзэж эхэлсэн. Валютын ханшийнхаа хэлбэлзлийг тооцох
эрсдлээс хамгаалах механизмаа хийж чадахгүй байна гэдэг ч юм уу. Огт энэ зээлд хамрагддаггүй
банк, банк бус санхүүгийн байгууллага, ломбард эрхэлж буй бичил бизнес эрхлэгчид
яах вэ. Зээлийн баталгааны сан гэж байсан. Жижиг дунд бизнесийн зээлийн санд
500 тэрбум төгрөг эргэлддэг гэдэг. Үнэндээ тэр тийм  биш. Тэр мөнгийг үйлдвэр, үйлчилгээндээ хэрэглэчихсэн.
Буцаж орж ирсэн мөнгөнөөс нь авах гэж бөөн юм болж байна. Энэ ажлаа засаг өөрөө
хийж байгаа. Үүн дээр эрс өөрчлөлт хийх ёстой. Манай экспорт гэхэд уул уурхайн болон
уул уурхайн бус гэж ангилагддаг. 90:10 гэсэн гажиг харьцаа байна. 10 хувиа цаашид
яаж нэмэгдүүлэх юм. 10 хувьд багтсан ноос, ноолуур, махнаас гадна өөр юуг ямар аргаар
гаргаж болох вэ. Манай зарим компанийнхан Орос руу очоод экспортлох боломж асар
их байна гэсэн. Төр жаахан дэмжээд өгвөл болчих гээд байна гэдгээ хэлж байна лээ.

Э.ЭНХБОЛД

Амар
байна уу? таньдаа хаврын энэ сайхан өдрийн мэндийг хүргье! Хөлд
хөглөрөх цасны гунигийг тээсээр хүү нь хичээлээ таран гэрийн зүг бэдэрч
явна. Яг энэ хоромд яагаад ч юм таныгаа санагалзан мэндийн цэнхэр хадаг
болгон энэхүү захидалаа бичиж байна. Оюутан болно гэсэн дэврүүн бодолдоо
хөтлөгдөн их хөлийн газар болох Улаанбаатарын зүг хэдэн хувцастай
цүнхээ үүрч гарсанаас хойш хоёр намрыг үдэн, хоёрдох хавраа гэнэн
шувуудынх нь хамт угтах нь. Үе үехэн сэвэлзэх салхи миний мэдэхгүй аязыг
тоглон байгаа нь ээжийнхээ бүүвэйн дуугаа санаж байна уу? Гэх шиг
нулимсаар минь наадна.
Та минь яг шүлэг л шиг. Чив чимээгүйн дунд орших бурхан шиг. Зөн совин
минь зүрхний гүнд ээждээ үнсүүлэх тэр гэгээн агшиныг тээн ирэх мэт.
Аниргүй тэгээд нам гүм таны сэтгэл шиг. Борог өвсний шүүдэр цуглуулан
ганц балга ч болтугай цай чанаж өгнө хэмээн хичнээн хөглөж байв даа.
Өглөө сэрэхэд тагтан дээр минь хэдэн болжмор бээвийн суухыг хараад
хөөрхий миний ижий энэ шувуудын адилаар хүүгээ хүлээн даарч суугаа гэж
бодохоор аньсага чийгтэнэ. Итгэл гэрэлтсэн харцнаас тань хайр нэхэхдээ
таныхаа ангир цээжнээс анх ертөнцийг мэдэрсэн. Цагаан сүүтэй ертөнцийг
мэдэрсээн. Нүүдлийн шувуу шиг нэг л өдөр хүү нь таньдаа гүйгээд л хүрнэ.
Тэр цаг хайр хайрандаа багтаж ядсан халуун сэтгэлийн мөч байна гэдэгт
итгэнэм. Таныхаа харцнаас ухаарал түүсэн хүү нь эрийн цээнд хүрсэн ч
таныхаа сэтгэлд бойтогны хонхондоо түүртсэн бяцхан үр хэвээрээ л байгаа.
Ээжийн минь харц яг л хөгжим шиг. Бодол дундуур харгилан урсах горхины
чимээ шиг…
Намрын манант өдрүүд адил уулс бууралтаж их дурсамжийн улирал эхэлж
байна. Бид хоёрын хамгийн дуртай улирал. Таныхаа өвөр дээр эрхлэн тоглож
ядраад сүүлдээ хар халзан туулай болон өвөр дээр нь үнэгчлэдэгсэн.
Би гэрийн зүг алхсаар л… Улаанбаатарын гудамж сэтгэл жиндүүлнэ. Бүрх
малгай духдуулсан өвгөн хүн шиг шонгийн модны дэргэд үрээ хүлээсэн нэгэн
эмэгтэй зогсоно. Та минь бас л намайг ингэж харуулдаж байгаа даа.
Итгэлийн минь жимээр олон хүн холхино. Хайр нөмөрсөн тань шиг минь
буянтан даанч алга.
Шөнийн тэнгэрээс одод шүүрдэж сувдан сондор хэлхэж сууна. Сэтгэлээсээ
урлаж буй хүүгийн тань бэлэг. Маргаашийг би тэсэн ядан хүлээнэ. Магад
энэ захидал ээжид минь очно. Очих очихдоо дан ганц зурвас биш урин
хаврыг тээсэн сайхан захидал очно. Ээж минь хавар шиг үзэсгэлэнтэй.
Хараа голыг минь эмжин ургадаг цэцэг шиг ээ үзэсгэлэнтэй.
Та хүүгээ гэсээр залуу насаараа бүтэн гоёж амжаагүй шүү дээ. Үндэстэй
бүхэн төлждөг энэ хавар цагт хайртай. Бурханы амгалан хэвлийгээс
мэндэлж, алтан уураг амласан тунгалаг өдөр ойртож байгаа болохоор хаварт
хайртай.
Таны бүүвэйн дуунаас илүү уянгыг одоо болтол хүү нь сонсож амжаагүй
явна. Ээжээ хүү нь удахгүй тандаа очно. Энэ өвгөн буурал үүлс шиг нүүж
очно.

Таныгаа хүндэтгэсэн мөнхийн нялх “УЗНАДС”-ийн II ангийн оюутан
Энхбаатарын Энхболд. 2006.03.08-нд гэсэн ээждээ ийм нэгэн захидал бичиж
байжээ би.

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Б.Гарамгайбаатартай
ярилцлаа.

 
-Байнгын хорооны даргын хувьд Монголын эдийн засгийн түвшинг
хэрхэн тодорхойлж бай­на вэ. Оны эхний улиралд хөрөнгө оруу­лал­тууд хийддэггүй
боло­хоор хүндрэл гарах гээд байна уу?

-Одоо
эдийн засгийн түр амсхийлтийн үе яваг­даж байна. Монгол Улсад улирлын чанартай үйл
ажиллагаа явагддаг онцлогтой. Тиймээс яг завсрынх нь үе эхэлчихсэн бай­гаа юм. Хаврын
бүтээн байгуулалтаас эхлээд хийгдэх ажлуудын бэлтгэл аж­лыг хангах үе л дээ. Энэ
утгаараа эдийн засагт голлох нөлөө үзүүлдэг валютын эх үүсвэр, экс­портын чиглэлийн
тоног төхөөрөмжийн татан авалт, импортын чиглэлийн татан авалт ч гэдэг юм уу уул
уурхайн чиглэлийн үйлдвэрүүд сул зогсож байгаа тул эдийн засгийн боломжууд зогсолттой
байгаа дүр зураг харагдаж байна. Ер нь эдийн засаг гадна, дотно талдаа их сайн гэж
хэлэхэд эрт байгаа. Гэхдээ эдийн засаг яадгаа алд­чихаагүй байна. Ямартай ч өнгөрсөн
оныхоо мөн үеийн түвшинтэй ойрол­цоо байгаа юм.

-Төсөв батлахдаа ам.долларын ханшийг 1384 төгрөгт барина гэж
байсан ч өнгөрөгч долоо хоногт 1790 төг­­рөг хүртэл өслөө гэд­гийг МАН-ын бүлгээс
мэдэгдсэн. Үнэхээр Мон­­го­лын эдийн засагт улаан гэрэл асчихсан юм биш үү?

-Тэдний
зүгээс ямар үндэслэлээр ийм мэдэгдэл хийснийг өөрөө сонсоогүй тул хэлж мэдэх­гүй
байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарсныг нь харахад УИХ-ын даргын захирамжаар
байгуулагдсан ажлын хэс­гийн эдийн засаг дахь төлөв байдал, ирээдүй нь ямархуу үр
дагавар авч ирэх, юун дээр анхаарч, ямар ямар ажлуудыг зохион байгуулалттайгаар
эхлүүлэх вэ гэдэг ажлын хэсгийн тайлангийн талаар ярьсан байна лээ. Тэгэхээр ажлын
хэсгээс гарсан удирдамж чиг­лэлийн дагуу Эдийн засгийн байнгын хорооны ажлын хэсэг
үйл ажиллагаагаа явуулаад, үр дүнг нь гаргаад Зас­гийн газарт оруулах ёс­­той асуудлуудаа
оруул­чихсан. Засгийн газар ажлын хэсгийн дүг­нэлтийн дагуу ямар ажил хийж байгаа,
цааш­лаад ямар ажил хийх талаа­раа тодорхой мэдээлэл өгөөгүй байгаа нь үнэн. Өнгөрсөн
намрын чуул­­ганы үеэр Эдийн зас­гийн хөгжлийн яам, Мон­­голбанкины үйл ажил­лагаанд
үнэлэлт дүгнэлт өгөх шалгалтыг оруулсан. Энэ хүрээнд манай байнгын хорооны зүгээс
дээрх газруудад чиглэл өгсөн. Үүнтэй хол­богдуулан эдийн зас­гийн байнгын хороон
дээр эдийн засгийн болом­жуудыг сайжруулах, валютын эх үүсвэрийг тогтвортой байлгах
ямар боломжууд байгаа зэргийг суд­лах ажлын хэсгүүд байгуулагдсан. Ажлын хэсгийг
УИХ-ын гишүүн Д.Зоригт ахалж байгаа. Ажлын хэсэг үүн дээр нэлээд ажилуудыг хийж
эдийн засгийг богино хуга­цаанд сайжруулж болох гаргалгаануудын талаар тодорхой
түвшинд судалгаа хийгээд Зас­гийн газарт өгсөн. Зас­гийн газар оруулж буй санал,
судалгааны дүг­нэлт, зөвлөмж дээр дүн шинжилгээ хийгээд Их хурлаар асуудлуудаа оруу­лах
ёстой. Одоо Зас­гийн газраас хариугаа хүлээж байгаа. Эдийн засгийн нөхцөл байдлыг
Эдийн засгийн байнгын хороо хяналтаасаа алд­чих­сан юм алга.

-Ам.долларан хан­шийн өсөлтийг хэрхэн хазаарлах вэ. Эсвэл
ингээд зоргоороо өсөх ёстой юм уу?

-Ам.долларын
хан­шийн өсөлтийг улирлын чанартай гэдэг утгаар нь ойлгох хэрэгтэй. Өнөөдөр бүх
үйлдвэр үйлчилгээ идэвхжиж эхэлж байгаа тул валютын эрэлт нэмэгд­сэн. Мөн зах зээлд
нийлүүлэгдэж буй валют бага, цөөн тооны валют эргэлтэд орж байгаатай уялдаад эрэлт
нэмэгдэж зах зээлд үнэ тогтоолт явагдаж байна. Үнэ тог­лоолт нь валютын хан­шийг
1790 болгож байх шиг байгаа юм. Энэ нь зарим хүмүүст улс төрийн тоглолт хийх сайхан
шалтаг болж ард иргэдийн сэтгэл зүйгээр тоглож байгаа юм. Үнэн чанартаа валютын
хэрэгцээ зах зээлд ямар хэмжээгээр хэрэгтэй байгаа гэдгийг зах зээл нь өөрөө тодорхойлох
тул тэр дүнгээрээ явна. Ид бүтээн байгуулалтын ажлууд хийгдээд эхлэхээр зур­гадугаар
сараас эхлээд авч байсан валют чинь эргээд орлого болж орох тул валютын ханш унадаг.
Энэ циклийнхээ дагуу явагдана.

-Та Монголбанкны удирдлагуудыг хү­лээн авч уулзлаа. Мон­голбанкны
зүгээс ямар тайлбар хийсэн бэ?

-Монголбанкнаас
өгч буй мэдээллээр валютын ханш бодит түвшиндээ хүрчихсэн байгаа. Энэ нь зургадугаар
сарыг хүртэл тодорхой хэмжээнд үргэлжлэх болов уу. Валютын ханш буухад Ашигт малт­малын
тухай хуулийн алт­­ны өөрчлөлт, Оюу тол­гойн үйл ажиллагаа, Таван толгойн нүүрсний
борлуулалт, Хөрөнгө оруу­лалтын тухай хуулийн хэрэг­жилт нөлөөлнө. Хөрөн­гө оруулалтын
тухай хууль хэдийнэ бат­лагд­сан ч хэрэгжүүлэх дүрэм, журмууд одоо л орж байгаа
тул хүлээлт үүсчихээд байна. Тэр дүрэм журам зөв гол­дир­лоор гараад, хуулийн хэрэгжилт
нь жигдрээд явчих юм бол хөрөнгө оруулалт нэмэгдэхийн хирээр валют нэмэгдэх учиртай.
Оюу толгойн хоёр дахь ээлжийн үйлдвэрлэл эх­лээд Засгийн газар Оюу толгойн хоорондох
хэлэлцээрийг түргэвчлэх хэрэгтэй. Үүнийг даруйхан шийд­чихвэл валютын эх үүсвэр
сайжирна. Өнөөдөр нүүрсний борлуулалтын хамгийн их алдагдал нь тээвэрлэлтдээ бай­даг.
Тиймээс дэд бүт­цийн асуудлуудыг нь шийд­чихвэл валютын ханшны өөрчлөлт, хомсдол
ари­лах боломжтой. Энэ асууд­лууд удаашралтай байгаагаас болж шийд­вэр нь тодорхой
гарч өгөх­гүй байгаа тул ийм нөхцөл бүрдээд байна. Эдгээрийг хийх үүрэг нь Засгийн
газарт байгаа. Засгийн газар хурдан шийд­вэ­рээ гаргах хэрэгтэй. Энэ бүгдийг даруйхан
шийдчихвэл эдийн зас­гийн хүндрэл арилах боломж харагдаж байна. Эдгээр ажлууд удаашрах
тусам сөрөг хүчин улс төрийн тоглолт хийгээд байгаа л даа.

-Монголбанкныхан улс төрийн тоглолт хий­сэн гэсэн байр суурийг
илэрхийлсэн юм биш биз дээ?

-Монголбанкны
удирд­­лагуудыг хүлээн авч уулзлаа. Өнөөдөр хүмүүсийн яриад байгаа, хэвлэл мэдээллээр
гараад байгаа, МАН-ын гишүүдийн гаргаад буй үнэлэлт дүгнэлт бодит амьдрал дээр ямар
бай­гаа вэ гэдэг дээр санал солилцлоо. МАН-ын бүл­гийн гишүүдийн ярьж байгаа шиг
хүндэрсэн зүйл алга.

-Зургадугаар сараас ам.долларын ханш 1384 төгрөгтөө хүрнэ
гэж ойлгож болох уу?

-1384
төгрөгт хүрнэ гэж шууд хэлэх боломж байхгүй. Төсвийн хуулийг батлахад нэг ам.долларыг
1384 төгрөгийн ханштай байна гэж Эдийн засгийн хөгжлийн яамнаас гар­га­сан судалгаан
дээр үндэс­лэж гаргасан тоо байна. Өнөөдөр Мон­гол­банкнаас барьж буй валютын зах
зээлийн бодит нэг тоо байгаа. Энэ хоёрын хооронд байгаа зөрүүг зөв төлөвлөлтүүд
хийгдээд хурдтай яваад эхэлбэл зургадугаар сард валютын ханшийн зөрүү ойртох юм.
Түүнээс биш 1384 төгрөг хүрнэ. Тэрнээс доошоо бууна гэж зах зээл хөгжиж байгаа энэ
үед яриад байх шаардлага байхгүй. Үндсэндээ энэ хоёр заагийн дундаж руу орох боломжтой
гэсэн үг. Тухайн үед Засгийн газрын тооцоо, Монголбанкны аргачлалын тооцоо хоёр
өөр байсан. Монголбанк өнөөдөр валютын ханшийг тодор­хой түвшинд байл­гах ажлуудыг
хийж байгаа боловч боломж нь энэ түвшинд байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Валютын нөөц
байх ёстой хэмжээндээ байна.

-Монгол­бан­кинд тушаагдаж буй алтны хэмжээ өмнөх оныхоос
3-4 дахин нэмэгдсэн гэсэн мэдээ­лэл байгаа. Энэ онд манай орны эдийн засаг өнгө
засах нь ээ гэсэн хүлээлт үүсээд эхэллээ…

-Одоо
уул уурхай түшиг­лэсэн бодлого явагдаж байна. Мон­гол­банкныхантай уулзаад тодруулга
хийж асуудлыг ярилцаж байхад Оюу толгой хэдий сул зог­солт­той нүүрсний борлуулалт
бараг тэг хэлбэрт байгаа. Гэсэн ч үүнээс бусад уул уурхайн бүтээгдэхүүнийн үнэ өсч
алдагдлыг нь нөхөж ижил түвшинд хүргэж буй дүр төрх ажиглагдаж байна. Нэг хэсэг
нь доголдож байгаа ч гэсэн сайн зүйлс байгаа юм. Ашигт малтмалын тухай хуулинд өөрчлөлт
оруулснаараа алтны үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуй нэгжүүд өөрсдөдөө хадгалж бай­сан
алтаа өнөөдөр Монголбанкинд тушааж байгаа юм билээ. Ямартай ч өмнөх үеэс хоёр дахин
их алт тушаалт нэмэгдэж байгаа нь сайн дохио юм. Монголбанк хэдий хэмжээгээр алтны
нөө­цөө нэмэгдүүлнэ тэр хэм­жээ­гээр төгрөгийг зах зээлд нийлүүлэх боломж бүрдэнэ.
Уул уурхайн ком­паниуд хөнгөлөлттэй нөхцөл байгаа дээр алтаа Монголбанкинд алтаа
тушаас­наар хуримтлал нэмэгдэнэ.

-Давосын эдийн зас­гийн чуулганаар монгол орны хөгжлийн гурван
загварыг хэлэлц­­сэн. Энэ сарын 20-ны үеэр монголын эдийн засгийн форум болно.
2040 он хүртэлх хөгжлийн гурван загвар гаргасныг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Эдийн
засгийн форум гуравдугаар сард болно гэсэн мэдээллийг авсан. Албан ёсоор ир­сэн
мэдээлэл алга. Уг уулзалтаар монгол орны эдийн засгийн төлөв бай­дал, Давосын үр
дүн ямар байх талаар ярих биз дээ. Засгийн газрыг илүү сайн ажиллах шаардлагыг тавихгүй
бол хөгжлийн гарц олоход хэцүү. УИХ хийх ёстой ажлаа хийгээд хяналтаа тавих үүргээ
биелүүлж байгаа. Гадаад орнууд монголыг сайнаар хүлээж авах нөхцлүүд бүрдэж байна.
Гэхдээ Засгийн газраас хийгдэх ажиллгагаа удаашралтай байгаа. Бид эдийн зас­гийн
хүндрэлийг гадна талдаа бус дотор талдаа ойлголцох хэрэгтэй. Мон­гол Улс хоёр том
хөрш­тэйгээ мөнхийн харил­цаатай байдаг тул аль алинтай нь харилцаагаа сайжруулах
ёстой. Тэгж гэмээнэ монголд эдийн засгийн баталгаатай орчин бүрдэнэ.

-Монгол орон газрын тосны нөөц ихтэй. Гэсэн хэдий ч өөрсдөө
газрын тосоо боловсруулж чадахгүй байна. Газ­рын тосны хууль бат­лаг­даад шатахуунаа
ядаж дотооддоо үйлд­вэр­лэдэг болчих юмсан?

-Газрын
тосны тухай хуулийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийгээд батлачихвал хууль хэрэг­жих шатандаа
орно. Газ­­рын тосны хууль хав­рын чуулганаар бат­лаг­даж хуулийнхаа хүрээнд Монгол
Улс үйл ажиллагаагаа явуулах боломжтой болно. Хууль бэлэн болсон тул бүх асуудал
нь тодорхой бай­на. Газрын тосны нөөцтэй орны хувьд дотооддоо бензинээ хийж чадахгүй
байна гэдгийг олон жил ярьлаа. Их хурал Засгийн газарт чиглэлүүдийг нь өгчихсөн.
Хаана хаана газрын тос боловсруулах үйлдвэр барьвал үр дүнтэй вэ гээд тухай газрыг
нь заагаад өгчихсөн. Ярих нэг өөр, эдийн засгийн тооцоо судалгаа хийх нэг өөр. Тооцоо
судалгаа нь зөв байгаад ашигтай байх юм бол нөөцөө дагуулж барих нь зөв гэж хувьдаа
боддог. Боловсруулах үйлдвэрийг том хэмжээ­ний биш ч дундаж хэм­жээ­ний үйлдвэрийг
барих боломж бий.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Я.Сод­баатартай
өргөн баригдах гэж буй Ху­далдааны хуулийн та­лаар ярилцлаа.

-Худалдааны хуу­лийн төсөл өргөн
ба­рихаар болжээ.  Хуу­лийнхаа талаар мэ­дээлэл
өгөхгүй юу?

-УИХ-ын нэр бүхий гишүүд Худалдааны
хуу­лийг өргөн барихаар бэлт­гэж байна. Бидний зүгээс хуулийн төслөө боловсруулан
Засгийн газраас санал авсан. Мөн мэргэжилтнүүд тө­рийн байгууллагынхнаас санал аваад
байгаа юм. Гарсан саналуудыг нэгт­гэн гуравдугаар сарын эхээр УИХ-д өргөн ба­рина.
Монгол Улс 1990 онд зах зээлийн харил­цаанд шилжин орсноос хойш гадаад, дотоод ху­далдааны
салбарт бие даасан эрхзүйн зохи­цуулалтгүй урсгалаараа явж ирсэн. Худалдаа хариуцсан
төрийн за­хиргааны байгууллагууд яамдын хавсарга байдлаар удирдлагагүй явж ирсэн
юм. Сүүлийн үед манай орны эдийн засаг дээшилсний дүнд гадаад худалдаа, хам­тын
ажиллагаа олон сал­барт идэвхжиж байна. Тиймээс бид олон улсын зах зээл интеграцчилалд
орохын тулд худалдааны гэрээ хэлцлийг зөв хийхээс эхлээд олон ул­сын худалдаагаар
дам­жуулж эдийн засгаа дэмждэг цаашлаад то­моохон боломжууд нээгддэг. Тиймээс энэ
салбарыг онцгойлон авч үзэх шаардлагатай.

Уг хуулинд худал­дааны салбарын нэршил
томъёоноос эхлээд ху­далдааны ангилал төр­лүүдийг зааж өгөх юм. Худалдагч гэж хэн
бэ, бөөний жижиглэнгийн худалдаа гэж юу вэ, чө­лөөт хилийн орчмын худалдаа гэж юуг
хэлэх вэ гэдэг асуудлуудыг на­рийвчлан зааж өгч бай­гаа. Сүүлийн үед Засгийн газар
зах зээлийн ха­рилцаанд оролцож үнэ тогтворжуулах бодлого руу оролцдог болчихлоо.
Хууль эрхзүйн орчинг нь бий болгож өгөхгүй бол төр дуртай үедээ, дуртай салбар руугаа
хошуу өл­гөж ордог байдлыг зог­сооно. Үнэ тогтворжуулах нэрээр их хэмжээний мөнгө
урсдаг ч эцсийн бүлэгт үнэ тогтворж­доггүй. Зах зээлийн жам ёсноос эсрэг зүйл хийгээд
байгаа нь эргээд зах зээлдээ цохилт өгч байна. Үнэ тогтворжуулах, үнийн бодлогод
төр хэрхэн, яаж оролцохыг нарийвчлан заасан.

-Уг хуулийн зохи­цуулалтын тухай
ярих­гүй юу?

-Худалдааг оюуны өм­чийн, барааны,
үйл­чил­гээний гэж ангилсан. Энэ удаагийн худал­дааны хуулийн гол зо­хицуулалт барааны
ху­далдаанд онцгой ан­хаарч байгаа юм. Оюуны өмчийн худалдаа, үйл­чилгээний худалдаа
өөр хууль эрхзүйн зохицуу­лалтаар явагдана. Цаа­шид гадаад худалдааг аж ахуй нэгжээр
дамжуулж хийх нь зүйтэй. Орж ирж буй барааны стандарт, шаардлага хэрэглэгчдэд хүрч
буй байдлыг нь ч бодсон энэ нь дээр. Тухайн бараа бүтээг­дэхүүний аюулгүй бай­дал,
хадгалалт, тээвэр­лэлтийн горим зэргийг анхаарна. Манайхан олон жил иргэнээр буюу
ганзагын наймааг эр­хэлдэг байсан. Үүнийгээ больё. Гэхдээ хил орч­мын худалдаан
дээр ир­гэн оролцдог байх шаардлагатай гэж үзсэн. Худалдааны зориу­лал­таар орж
ирж буй бараа бүтээгдэхүүнүүд гэрээний үндсэн дээр стандартын бүтээгдэхүүнийг аж
ахуй нэгжээр оруулж ирэхээр тусгасан.

2012 онд УИХ Хүнс­ний тухай хууль
Хүнсний аюулгүй байдлын тухай хуулийг баталсан. Энэ оноос эхлэн хүнсний бараа бүтээгдэхүү­нүү­дийг
аж ахуй нэгж оруулж ирнэ гэсэн хуулийн заалт хэрэгжиж эхэлсэн.

-Хэрэглэгчдийн эрх ашгийг Худалдааны
тухай хуулинд хэрхэн тусгасан бол?

-Худалдааны гадаад харилцаа хөгжөөд
ирэ­хээр хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах асуу­дал урган гарч ирсэн. Чанартай,
аюулгүй, үнэ хямд, олон улсын стан­дарт хангасан бүтээг­дэхүүнээр хэрэглэгчдийг
хангах ёстой. Зах зээлд миламинтай сүүнээс эхлээд нийтийг хамарсан хүн амын аюулгүй
бай­далд сөрөг нөлөөтэй бүтээгдэхүүн орж ирсэн тохиолдлууд байдаг. Энэ үед төр тухайн
бараа бүтээгдэхүүнийг зах зээлээс хэрхэн татах вэ, оруулж ирсэн аж ахуй нэгжид ямар
хариуцлага тооцох вэ, иргэдийн аюулгүй байх нөхцөлийг хэрхэн хангах вэ гэдэг нь
ч хуулийн зохицуулалтад тусгагдсан.

-Манай оронд брэнд хувцасны дэлгүүрүүд
ихээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Англид 10 фаунт буюу 20 гаруй мянган төгрөгөөр ху­дал­даалагдаж
байсан хувцас Монголд нэг сая төгрөгөөр зарагдаж байна. Үүнийг хуулиар зохицуулж
үнийг дун­даж үнийн түвшинд хүргэж байгаа юу?

-Бид зах зээлийн харилцаанд шилжсэн.
Барааны үнэ зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтээр зохицуулагдаад явдаг жамтай. Тэгэхээр
бараа бүтээгдэхүүний үнэд төр оролцож зохицуулалт хий­хэд хүндрэлтэй. Төр зөвхөн
стратегийн бараа бүтээгдэхүүн, гадны то­моохон үйлдвэрлэгч, компаниудын үнийн бод­логоор
Монгол Улсын зах зээлийг эвдэж байгаа үед оролцох ёстой. Мөн тодорхой иргэдийн өргөн
хэрэглээний бараа бү­тээгдэхүүний огцом үнийн өсөлт гарсан үед 180 хоногийн хугацаанд
төрөөс зохицуулалт хийх юм. Үнийн зөвлөл гэж байгуулагдаж байгаа. Тиймээс тодорхой
хэм­жээгээр судалгаа хийж зах зээлийн орчинд үгсэн хуйвалдаж, эсвэл га­даадын компанийн
үнийн бодлогоор болон стратегийн ач хол­богдолтой хүнсний ба­раа бүтээгдэхүүн дээр
огцом өсөлт гаргасан бол Үнийн зөвлөлийн дэр­гэдэх мэргэжлийн бай­гууллагуудын дүгнэлтийг
үндэслэн тодорхой хуга­цаанд үнийн зохицуу­лалт хийхээр орж байгаа. Түүнээс биш
худалдааны журмаар арилжаалагдаж буй костюм пиджак, гутал, цамцнуудад үнийн зохицуулалт
хийх шаард­лага байхгүй. Ху­далдааны хуулийн хү­рээнд худалдаа эрхлэгч аж ахуйн
нэгжийн нэгдсэн мэдээллийн сантай болж, худалдагч нарыг ху­далдааны чиглэлээр мэргэшүүлэх,
стан­дар­тын шаардлага хангах шаардлага руу төр ан­хаарч аж ахуй нэгжүүдтэй хамтарч
ажиллах зайлш­гүй шаардлага байна.

-Худалдааны бай­гууллагуудын талаар
судалгаа авсан уу. Нийслэлд худалдааны бус байранд үйл ажил­лагаа явуулж байгаа
аж ахуй нэгж олон байна?

-Мэдээж судалгаа хийгдсэн. Мэргэжлийн
байгууллагын судал­гаанаас харахад нийт худалдааны газрын 45.7 хувь нь зориулалтын
бус ажлын байранд бараа бүтээгдэхүүн худал­даалж байна. 39.8 хувь нь хадгалалтын
онцгой нөх­цөл шаардсан бараа бүтээгдэхүүнийг хад­галал­тын горимын дагуу хадгалдаггүй
нь тог­тоогд­сон. Хөргөгчинд хадгалах ёстой бараа бүтээг­дэхүүнийг халуун кон­тейнерт
хадгалж байх жишээтэй. 26 хувь нь хүнсний болон түргэн гэмтэх бараа бүтээг­дэхүүнийг
ТҮЦ, чингэлэг, ил задгай талбайд ху­далдаалж байгаа. 50.5 хувь нь зориулалтын бус
тээврийн хэрэгслээр ба­раа тээвэрлэж байна. Өнөөдөр Улаанбаатар төмөр замд зориулалтын
тээврийн вагон алга. Ачаа­ны вагон дээр өнөө­дөр цемент ачаад мар­гааш нь угаагаад
хүнсний бүтээгдэхүүн ачиж байгаа юм. Зориулалтын хүнс­ний вагонтой болох хэ­рэгтэй.
Хяналтын бай­гууллагын дүгнэлтүүдийг харахад Монголын ба­раа бүтээгдэхүүнүүд чанар
аюулгүй байдлын тал дээр хадгалалт, тээвэрлэлтийн горимд алдаа гарч байна. Мөн бараа
бүтээгдэхүүн ху­далдаж буй худалдагч нарын бараа бүтээг­дэхүүний талаарх мэдлэг
багатайгаас зөв мэдээ­лэл өгч чаддаггүй. 1997 онд Монгол Улс Дэлхийн худалдааны
байгуул­лагын гишүүн орон бол­сон. БНХАУ, ОХУ Дэл­хийн худалдааны бай­гууллагын
гишүүн орон болсон юм. Үүнийгээ да­гаад Дэлхийн худал­дааны байгууллагын гэ­рээ
хэлцлийн хүрээнд худалдаа хамгаалалтын бодлогын зохицуу­лал­туудыг явуулах ёстой.
Энэ хуулийг дагаад Га­даад худалдааны хам­гаалалтын тухай хууль гэж 70 гаруй зүйл
бүхий хууль орж ирэх юм. Одоогоор Засгийн газар дээр боловсруулагдаж байна. ДХБ-ын
хүрээний 50 гаруй конвенци, хэ­лэлцээрүүдэд байдаг. Тэр хүрээнд далайд гарцгүй буурай
эдийн засагтай, эдийн засгийн төрөлжилт багатай ма­найх шиг орон олон улсын худалдаанд
бай­даг гэрээ хэлэлцээр, конвенциудаар олгогд­дог эрхээ эдэлмээр бай­гаа юм. Манай
орон бу­сад орнуудтай чөлөөт эдийн засгийн худал­дааны хэлэлцээрүүдийг эхлүүлж байна.
2005 онд АНУ-тай чөлөөт ху­дал­дааны хэлэлцээр эхлүүл­сэн бол одоо Японтой хийх
гэж байгаа. Чөлөөт худалдааны эхний үе шат болох ил тод байд­лын хэлэлцээр Их хурал
дээр батлагдах гээд хэ­лэлцэх эсэх нь ший­дэгдэж байна. АНУ-тай ил тод байдлын хэ­лэлцээр
баталчихвал дараа нь чөлөөт ху­далдааны хэлэлцээрийг ярина. Бид дэлхийн томоохон
эдийн засагтай орнуудтай чөлөөт худал­дааны хэлэлцээр бай­гуулж, тухайн орны зах
зээл рүү хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр орж чаддаг болчихвол манай оронд худалдааны давуу
бай­дал бий болно. Бид 1990-ээд оны үед АНУ-аас оёмол бүтээгдэхүүн дээр хөнгөлөлт
авч байхад Монголд оёдлын салбар хөгжсөн. Тэгэхэд ганцхан салбар дээр АНУ-аас хөнгөлөлт
авч байсан. Бүх салбар дээр хөн­гөлөлт аваад эхэл­чихвэл бусад орнуудаас давуу нөхцөлтэй
болно. Ху­далдаагаар дамжсан давуу нөхцөлүүд уг хуульд орж байгаа.

-Хил гаалийн асуу­дал хэрхэн шийдэгдэх
вэ?

-Өөр нэг чухал зүйл нь ачилтын өмнөх
хяналт шалгалт байгаа юм. Хил гааль дээр бараа бү­тээгдэхүүн овоорчихдог. Тиймээс
хяналтын бай­гууллагууд тухайн аж ахуй нэгжийн үйл ажил­лагаанд хяналтын эрсд­лийн
үнэлгээ хийна. Тий­мээс хоёр талын ху­далдааны гэрээний үнд­сэн дээр явагдаж байгаа
худалдааны түнш дээр нь ачилтын өмнөх хяналт шалгалт хийх нь хил гаалийн ажлыг хялбар­шуулна.
Энэ мэтчилэн худалдааны хүрээнд байдаг олон нөхцөл боломжуудыг аж ахуйн нэгжид олгосноороо
томоохон дэмжлэг болох юм. Монголын эдийн засгийн нэг том судсыг зөв голдрилоор
урсахад аж ахуй нэгжид дэмжлэг үзүүлсэн төрийн тодор­хой дэмжлэгүүдийг оруу­лах
хууль байгаа юм.

-Уг хуулийн хэлэл­цүүлгийн дараа
иргэд брэндийн бараа бү­тээгдэхүүний үнийг бууруулах талаар суул­гаж өгөөч ээ гэж
байсан. Брэндийн ба­раа оруулж ирж буй хүмүүсийн увайгүй, шуналтай байдлыг дарж
бүх иргэн брэнд өмсөх боломжийг нээж өгөх ёстой гэж байсан…

-Худалдааны сал­барт эрхзүйн зохицуу­лалт­гүй
явж байгаа нь үнийн бодлого, худалдаа хийж байгаа аж ахуй нэгжийн үйл ажил­лагаанд
төрийн за­хиргааны байгууллагууд дураараа гар дүрэн орол­цох, хүндрэл уч­руул­даг.
Хуулийн зохи­цуулалтгүй газруудад хууль бус буюу үйлдлүүд хуулиас давсан журмаар
баталсан зүйлүүд явагд­даг. Энэ нь бизнес эрх­лэгчдэд хүндрэл учруул­даг. Үүнийг
ч мөн хуулиар зохицуулъя гэж байгаа юм. Худалдааны зохи­цуу­лалтад төр хэрхэн оролцох
вэ гэдэг хэм хэм­жээг нь зааж өгөх ёстой гэж ойлгож байна. Сүү­лийн үед төрийн нэрээр
бизнес рүү орж байгаа нь дэмжлэг гэхээсээ илүү чирэгдэл болдог. Биз­несийнхэн “Төр
дэмжиж сүйд болдоггүй юм аа гэхэд төр битгий бизнест оролцож үймүүлээд байгаач ээ”
гэдэг. Үүн дээр хууль санаачлагчид анхаарч байгаа.

Иргэдийн болон хэрэг­лэгчдийн эрх
ашгийг хамгаалах асуудлыг хуулинд нарийн зааж өгсөн. Бараа бүтээг­дэхүүний аюулгүй
бай­дал, ахуйтай холбоотой үед яах вэ. Нийтлэг хэрэглэгдэж буй бараа бүтээгдэхүүний
үнэ ханшийн зохицуу­лалтыг хэрхэн хийх вэ гэх мэт бизнес эрхлэгчид нарт худалдаа
эрхлэгч нарын эрх, үүргийг тодорхой болгох нь чухал байгаа юм. Чанар аюулгүй байд­лын
шаардлага хангаа­гүй бараа бүтээгдэхүүн хэрэглэгч хүргэхийг хориглоно. Хэрэв тэгсэн
бол хуулийн хүрээнд хэрхэн зохицуулах вэ гэдэг нь тусгагдсан.

Таны асуугаад байгаа зүйлийг Хэрэглэгчдийн
эрх ашгийг хамгаалах тухай хууль, Өрсөл­дөөний тухай хуулиар шийдэх учиртай. Мон­голд
энэ чиглэлийн хуу­лиуд явж байгаа. Харин хэрэгжилтийг хангах асуудалд анхаарах ёстой.

-Хууль батлагдсаны дараа бараа
бүтээг­дэхүүний үнэ буурах нөхцөл бүрдэх үү?

-Хуулийн зорилго бараа бүтээгдэхүүний
үнийг бууруулах биш юм. Монгол орны айл өрх бүр худалдаа наймаа хийдэг болж. Дотоод
худалдаа­наас гадна бид гадаад худалдааны хүрээнд олон оронтой харьцдаг. Нэг аж
ахуй нэгж гэхэд 200-300 нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүн оруулж ирж байна. Тэгэхээр
гадаад, дотоод худалдаа өргөжиж буй энэ үед худалдаагаар дамжуулан олж авдаг давуу
эрх, боломжуудаа ашиглах, түүгээр дам­жуулан үндэсний эдийн засгаа хамгаалах, бизнес
эрхлэгчдээ хамгаалах, үндэсний бизнес эрх­лэгчдэдээ давуу эрх бий болгоно. Худалдааны
үлгэрчилсэн загвар гаргаж өгөхгүй бол худалдаа хийж буй хүмүүс ихэнх нь мэргэжлийн
бус хүмүүс байдаг тул худалдааны гэрээ хэлцлийн талаар анхны мэдэгдэхүүн байдаггүй.
Үүнээс болж гадаадад гэрээ хэлцэл хийхээрээ алдаж, хулхидуулдаг тохиолдол их байна.
Нүүрс дээр ярихад нэг цонхоор төрийн тодор­хой дэмжлэгтэйгээр ажиллахгүй бол урд
хөршид маш олон орон нүүрсээ нийлүүлэх гэж өрсөлдөж байгааг бид мэднэ. Энэ үед хэдэн
хувийн хэвшил, аж ахуйн нэгж урагшаа гүйж очоод үнийн бодлогод нь цохиулж байна.
Үүнээс болж төрийн бодлоготой улсын зах зээлд бид гарч чадахгүй байгаа. Эрх­зүйн
актыг тодорхой болгоод өгчихвөл эргээд эрдэс баялгийн түүхий эдээ гадаад зах зээлд
гаргахад дөхөм болно.

-Бусад орнууд худалдааны асуудлаа
хуулиндаа хэрхэн тусгасан байдаг вэ?

-Монгол Улс худал­дааны талаар баримтлах
бодлогын баримт бичгээ гаргах ёстой. Энэ хуулийг дагаад нэлээд хэдэн хууль гарч
ирэх ёстой гэж харж байгаа юм. Энэ бол худалдааны ерөнхий хууль шүү дээ. Гадаад
худалдааны хамгаа­лалтын тухай хуулийн дотоод зах зээлээ хамгаалдаг хууль байдаг.
Гаалийн болон Гаалийн тарифын тухай хууль гэх мэт худалдаатай хол­боотой хуулиудыг
авч үзээд Худалдааны сал­барт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичгээ гаргаад хуулиудаа
цэгцлэх ёстой.

Нөгөө талдаа хууль гаргаснаар дотоод
эдийн засгаа хамгаалж, дотоо­дын бизнес эрхлэгчдээ хамгаалах чиглэл рүү тарифын
болон тари­фын бус хамгаалалт хийх юм.

Тухайлбал Монгол Улс хөнгөн блокоо
их хэмжээгээр үйлдвэрлэж чадаж байна. Гэтэл гадаад зах зээлээс их хэмжээний хөнгөн
блок орж ирээд зээл авч хөнгөн блок хийж байсан бизнес эрхлэгчдийг цохиод унагасан.
Энэ тал дээр анхаарах учиртай. Тиймээс биш тарифын болон тарифын бус стандартын
хэмжээгээр хамгаалах ёстой.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын дарга З.Энх­болд 2013 оны УИХ-ын
намрын ээлжит чуулга­наар хийж, хэрэгжүүлсэн ажил болон Монгол Ул­сын Ерөнхийлөгчийн
“Том төрөөс- Ухаалаг төр рүү” санаачилгын хү­рээнд хийхээр төлөвлөж буй ажлуудаа
танил­цуулж, дараа нь сэт­гүүлч­дийн сонирхсон асуул­танд хариулт өглөө. Сүү­лийн
үед “Улс орны стра­тегийн бодлого”-ыг ярьж олон нийтийн анхаарлыг ихээр татаж байгаа
тэрээр ээлжит нам­рын чуулганаар 100 хууль, 52 тогтоол баталс­ныг танилцуулав. Эдгээр
100 хуулийн 12 нь бие даасан хууль байгаа бол 81 нь нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай,
зургаа нь хууль хүчингүй болгох, нэг нь Зээлийн хэлэлцээр батлах тухай хууль бай­жээ.
Энэ удаагийн төсөвт Ерөнхий сайдын хэл­сэнч­лэн “авлигажсан” гэх тодотголтой,  төсөвт өртөг нь эрс нэмэгдсэн, ажил нь удааширсан
243 барил­гын санхүүжилтийг цар­цааснаараа онцлог байс­ныг хэлэв. Мөн тэрээр “Том
төрөөс-Ухаалаг төр” санаачилгыг Тамгын газраасаа эхлэх ёстой гэж үзэж байна. Ухаалаг
төртэй болохын тулд хууль, эрх зүйн орчинг өөрчлөхөөс гадна бай­гууллагын дотоод
тогтол­цоог Их хурлын даргын хэлснээр “дахин инже­нерч­лэх” ёстой аж. Одоо­гийн
төрийн байгуул­ла­гын тогтолцоонд байгаа гажуудлыг “Дахин инже­нерчлэл”-ээр засна
гэдгээ мэдэгдэв.

Энэ санаагаа тэрбээр бууз хийх жишээгээр
тайл­барласан бөгөөд эзэг­тэй бүр бууз хийх тусгай жортой, тиймээс айл бүрийн буузны
амт өөр байдаг. Гэхдээ бууз хийж чаддаг гэрийн эзэг­тэй байхгүй бол аав, охин хоёрт
хүндрэл гардаг. Ээжээс бүх зүйл хамаар­даг энэ байдал төрийн байгууллагад байх ёсгүйг
зүйрлэн хэлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл 200 мянган айлын буузны амт 200 мянган янз байдаг
бол төрийн үйлчилгээ 200 мянган янзаар иргэнд хүрч болохгүй, нэг л төр­лийн үйлчилгээ
иргэдэд хүрэх ёстойг УИХ-ын дар­га хэлж байлаа. Уг тог­толцоог төрийн тусгай болон
захиргааны ал­банд хамаатай гээд УИХ-ын Тамгын газрын тог­толцоог үүний дагуу да­хин
инженерчлээд хоёр сарын дараа олон ний­тэд танилцуулахаар тө­лөв­лөжээ. “Дахин инже­нерчлэл”-ээр
төрийн үйл­чилгээг-түмэнд хүргэх та­лаар ярьсан Спикерийн ярилцлагыг  тоймлон хүргэж байна.

-УИХ-ын чуулганаар 30 хууль хэлэлцэхээс
арваннэгийг хэлэлцсэн. Зарим хүмүүс үүнд шүүмжлэлтэй хандаж байна. Таны хувьд хэр
үр дүнтэй хуралдсан гэж үзэж байгаа вэ?

-УИХ-ын чуулганаар хуулийн төслийг
хэлэл­цээгүй биш хэлэлцсэн. Хууль болж гараагүй бай­гаа. Статистикаар дүгнэ­хэд
хэцүү. Харин 2013 оны намрын ээлжит чуул­ганаар 100 хууль батал­сан гээд яривал
ярьж бол­но. Улс орны асуудлыг хэрхэн шийдсэн бэ гэд­гээр нь дүгнэхээс биш хэдэн
хууль батласнаар нь дүгнэж болдоггүй ийм л байгууллагыг УИХ гээд байгаа юм. Чуулганаар
ганцхан хууль батлах тохиолдол ч бий. Тэглээ гээд сайн муу ажилласан гээд дүн тавьж
болохгүй. Ихэнх хуулийн хэлэлцүү­лэг явагдаж санал зө­рөлд­сөн асуудал гарсан. Ирэх
чуулганаар хэлэл­цэх асуудлаа баталдгийн учир нь төлөвлөгөө гар­гаж байгаагаас биш
бүгдийг нь батлах зорилго тавьдаггүй. Цагийн юм цагтаа л батлагдана.

-МАН-ын зүгээс хэд хэдэн хууль
хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад ороогүй байна гэж бай­сан. Хэлэлцэх асууд­лын дараалал
батлах­даа сөрөг хүчнийг ялга­варлаад байна гэсэн байр суурийг илэр­хийлж байсан?

-Сөрөг хүчний өргөн барих гэж оролдоод
буй хуулиуд нь манай орны санхүүгийн боломжоос давсан зүйл яриад байгаа юм. 21 мянган
төгрөгийг сэргээе, эхчүүдэд мөнгө олгоё, малчдын тэтгэв­рийн насыг наашлуулах гэх
мэт зүйлийг шаар­даад байна. Одоогийн төсөвт ийм хүчин чадал байхгүй. Ярьж байгаа хуулиуд
нь их наяд, триллионоор яригдаж байхад сан­хүү­гийн боломж тэрбум төг­рө­гөөр буюу
1000 дахин бага мөнгө хуваарилаг­даж байгаа. Тиймээс бодит төсвийн бололцоог тооцоолоогүй
боломжгүй хуулиуд байгаа. МАН-ын бүлгийнхний хүссэнээр тэр хуулийн төслүүдийг хэлэлцээд
явж болно. Гэхдээ эцсийн байдлаар хууль болж гарах бо­ломж­­гүй хуулиуд байгаа.

-Хаврын чуулганаар хэлэлцэх асуудлын
жагсаалтад өөрчлөлт ороогүй гэсэн үг үү?

-Хэлэлцэх асуудлын жагсаалт батлагдаагүй.
Ээлжит бус чуулганаар одоо гаргасан хувилбар батлагдана. Мөнгөний баталгаагүй хууль
батлах­гүйн тулд тэр хуулиудыг хэлэлцэхгүй байгаа юм. Сөрөг хүчин хариуцла­га­гүй
байж болохгүй. Бүх хүн 21 мянган төгрөг аваад, гэртээ хүүхдээ харж байгаа эмэгтэй
хүн мөнгөө аваад, малчдын тэтгэвэрт гарах насыг нааш­луулбал сайхан л байх.
2008-2012 онд ийм бодлогоор бид явж үзсэн. Үр дүнд нь одоо болтол тэр өрөө төлж
дуусаагүй байна. Тэр мөнгөнөөс Монгол Улсад юу нэмэг­дэв. Ингээд үзэхээр юу ч алга.
Халамжинд их мөн­гө өгч, халамжийг хавт­гай­руулдаг нь буруу. Тэр тусмаа Таван толгойг
барь­цаалж бий болоогүй мөнгийг зээлд тараасан байна. Халамжид мөнгө зарцуулалгүй,
үйлдвэр­тэй, ажлын байртай бол­гоод өг, халамжинд хавт­гайр­сан өмнөх бодлогыг өөрчил
гэж 2012 оны сон­гуу­лиар Ардчилсан намыг ард түмэн сонго­сон. Тэр олон ярьж буй
хуулиуд батлагдах бо­ломж­гүй. Цөөнхийн нийг­мийн халамжийн хуулиу­дыг батлах гэж
олонх болж суугаагүй. Парла­мен­тын явдаг зарчим нь энэ. Ер нь улс орны хэ­тийн
хөгжлийн бодлогыг харахаас биш, камерын өмнө гарч иргэдэд 21 мянган төгрөг өгөх
гэх мэт хавтгайрсан халамжийн хууль санаачлан ярих нь буруу. 

-Эрчим хүчний сал­барт үнэ чөлөөлөх
ту­хай хуулийг 2010 онд баталсан. Хууль энэ оны нэгдүгээр сарын нэгнээс мөрдөгдөх
ёс­той ч одоо болтол хэрэг­жүүлээгүй байна. Зас­гийн газраас үүргээ бие­лүү­лээгүй
тохиолдолд яах ёстой вэ. Энэ нь давхар дээлийн асуу­дал­тай холбоотой юм биш үү?

-Эрчим хүчний үнэ халаалтын ачаалал
буу­ра­хаар зах зээлийн горим­доо орох байх. Тэр нь өртөг зардал нэмэх нь ашиг гэдэг
зарчмаар явна. Их хурлаас гаргасан шийд­вэрийг Засгийн газар нь биелүүлэхгүй бол
огцруулах арга байна.

-Давхар дээл тайлах тухай Засгийн
газрын тухай хууль болон УИХ-ын тухай хуулиас болж завсарлага авсан. Хуга­цаа­ны
хувьд маргаан гараад байна. АН-ын гишүүдийн зүгээс ч гэсэн хууль батлагдсан өдрөөс
эхлэн мөрдөх ёстой гэж байсан?

-Ерөнхийлөгчийн өр­гөн барьсан өөрийнх
нь хуулиар Засгийн газрыг огцруулах тухай хөн­дөө­гүй. Хэлэлцүүлгийн явцад хугацаа
өөрчлөгдөх юм бол хориг тавина гэдгээ Ухаалаг төрийн уулзал­тын үеэр шууд мэдэгдсэн.
Тиймээс хуулийн хугацаа нь 2016 оноороо батлаг­дах ёстой.

-Урт нэртэй хууль, Хөрөнгө оруулалтын
тухай хууль гэх мэт үр ашиг­гүй хууль баталс­наас болж эдийн засагт хохирол учруулаад
бай­на. Гэтэл эдгээр хуу­лиу­дыг батлуулсан ги­шүүд нь ямар ч ха­риуц­лага хүлээлгүйгээр
да­хин сонгогдсон. Ха­риуц­лагын тогтолцоог хэр­хэн өөрчлөх вэ?

-Тухайн гишүүндээ хариуцлага тооцохгүй.
Тэр гишүүний санаачил­сан хуулийг баталсан бол УИХ-тайгаа л ярих ёстой. УИХ олонхийн
саналаар шийддэг тул хөрөнгө оруу­лалтыг үргээсэн урт нэртэй хуулиа хүчингүй болгосон.
Одоо хөрөнгө оруулалтыг татах, үйлд­вэр барих ажлууд үлдээд байна.

Урт нэртэй хууль батал­сан хуулиа
буцааж хэрэгжүүлдгийн нэг тод жишээ байгаа юм. Бу­цааж хэрэгжүүлэхэд тэр үед ажиллаж
байсан уур­хай­нуудыг хаана, нөхөн олговор өгнө гэж шийд­сэн. Гэтэл нөхөн олговор
өгдөг мөнгө нь алга. Нө­хөн олговорт 430 тэрбум төгрөг нэхэж байна. УИХ тэр 430
тэрбум төгрөг бодитой юу үгүй юу гэд­гийг шалгаж байгаа. Ту­хайн компани алт олбор­лож
эхлэхдээ хэдэн кг алт Монгол банкинд зарсан, байгаль орчноо хэрхэн нөхөн сэргээсэн
гээд энэ бүгдээс хамаараад мөнгө өгөх үү, үгүй юу гэдгээ шийднэ. Шинэ гарсан урт
нэртэй хууль зөвхөн дараа­гийн компаниудад үйлчилдэг байх юм бол үүн шиг асуудал
гарахгүй. Тэгэхээр энэ зарчим дээр тулгуурлан УИХ алдаан дээрээ дүгнэлт хийгээд
Газрын тосны тухай хуу­лин дээр хэрэгжүүлж бай­на. Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн
най­руулга баталснаар одоо байгаа бүтээгдэхүүн хуваах хэлэлцээрүүд хөн­дөг­дөхгүй.
Энэ нь орд газраа дуустал явна гэсэн үг. Шинээр байгуулах бү­тээг­дэхүүн хуваах
хэлэл­цээрт шинэ хуулиа хэрэг­лэнэ гэдэг зарчим үйл­чилнэ.

-МАН-ын гишүүдийг байнгын хороонд
олон­хийн бүлгийн гишүүдтэй адил оролцуулах ёстой гэсэн хуулийн төсөл яваад байгаа.
Уг асууд­лыг хэзээ шийдэх вэ?

-Асуудлыг хэлэлцэж болно. Батлагдах
уу, үгүй юу гэдгийг бүлгүүд шийд­нэ. Хэрэв тэд батална гэвэл батална. Түүнээс шууд
ороод батлагдахгүй. Их хурал бүрэлдэнгүүт тодорхой хуулийн хуга­цаанд бичгээр илэр­хий­лэх
үүрэгтэй.

-Нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай
ажлын хэсгүүд дүгнэлтээ гар­га­сан. Парламентыг хоёр танхимтай болгох, ялангуяа
эрх мэдлийн хуваарилалтыг өөрч­лөх асуудал яригдаж байна. Үүнд та ямар байр суурьтай
байгаа вэ?

-Тийм боломжгүй. Үнд­­сэн хуулийн
өөрчлөл­төөр засаглалын хэлбэ­рийг өөрчлөх эрхгүй. Үнд­сэн хуульд өөрчлөлт оруу­лах
тухай хуулийг аваад үзэх юм бол Үндсэн хуулийн тэр  бүлэгт огт гар хүрч болохгүй гээд хаа­чих­сан
байдаг. Тиймээс ажлын хэсэг хоёр танхи­мын тухай огт яриагүй. Гаргалаа ч хэлэлцэх
боломжгүй. Одоогийн засаглалын хэлбэрийг хадгална гэсэн үг.

-УИХ-ын намрын чуул­ган ирцээс
шалт­гаа­лан нэлээд хойшил­сон. Гишүүдийн энэ байд­лыг хаврын чуул­га­наар хэрхэн
шийдэх вэ. Үүнийг шийдчихээр хэд хэдэн хуулийн төсөв явж байсан шүү дээ?

-Хурууны хээгээр ирц бүртгэх хуулийн
төсөл унасан. С.Бямбацогт гишүүн өөрөө л хуулиа татаж авсан. Миний зүгээс хуулийн
төслөө татаж авсныг нь одоогоор зөвшөөрөөгүй байгаа. Хууль татаж авсныг нь зөвшөөрөх
юм бол түү­нийг нь орлох зүйлийг оруулж ирсэн тохиол­долд би зөвшөөрнө гэж байгаа
юм. Олон нийтэд камерын өмнө олонтаа ярьчихаад хуулиа батлах гэхээр буцаачихсан.
Хуруу­ны хээгээр ирц бүртгэх хуулийн төслөө яагаад татаж авсныг С.Бямбацогт гишүүнээс
асуух нь зүйтэй. Гишүү­дийн ирцийг зарлаж бай­гаа нь тэднийг ирцэндээ анхаараач
ээ л гэсэн үг. Хөдөө уулзахаар очиход нь хөдөөний малчин “Чи яагаад хуралдаа суудаг­гүй
юм” гээд асууна. Одоо суудаг болох байлгүй.

Хамгийн чухал нь ил тод байдал. Тиймээс
гишүү­дийн ирцийг зар­ла­чих­сан. Үүнд гишүүд дургүй байгаа. Үүнээс өөр арга алга.
Би хурал­даа суу гэж байнга л хэл­дэг. Хуралдаа суухгүй бол, сонгогчдоороо л дүнгээ
тавиулах хэрэгтэй.

-Царцаасан барил­гуу­дад аудитын
шал­галт оруулсан. Дүн нь хэзээ гарах вэ?

-Гуравдугаар сарын эхний долоо хоногт
Төс­вийн байнгын хороо нээлт­тэй хуралдана. Энэ үеэр ярина.

-Парламентад мөн­гө­тэй хүмүүс
орж ирээд байгааг хэрхэн шийд­вэрлэх вэ?

-Сонгогчид л өөрсдөө шийднэ. Үүнийг
зохи­цуул­­даг Нийтийн эрх аш­гийн тухай хууль гэж бай­гаа. Хүний сонгох, сонгог­дох
эрхийг хязгаарлаж болохгүй. Тиймээс бүх хариуцлага сонгогчдод байгаа.

-Сонгуулийн тухай хуульд хариуцлагыг
хэрхэн оруулж өгч бай­гаа бол. Увсын хоёр гишүүн мөнгө тараасан гээд хэл ам дагуулж
байсан ч юу ч болсон юмгүй сууж л байна?

-Энэ бол Сонгуулийн ерөнхий хорооны
ший­дэх асуудал. Сая Солон­го­сын парламент дөрвөн гишүүнээ татчихлаа. Тэд ямар
алдаа гаргасан гэхээр намдаа өгдөг мөн­гө­ний хэмжээгээ хэтрүүл­сэн. Жагсаалтад
орохын тулд мөнгө өгөх ёстой байсан ч жагсаалтад дээ­гүүр бичигдэхийн тулд мөнгөө
хэтрүүлчихсэн юм билээ. Тэр бол сонгогчдод мөнгө тараагаагүй. Гишүүн болсон хойно
нь татаад авчихаж байна гэдэг чинь Солонгосын сонгуулийн хороо сайн ажиллаж байна
гэсэн үг. Мөнгө тараасан хүмүү­сийг Их хурлаас гаргачих юм бол дараагийн сон­гуу­лиар
мөнгө тараах хүн гарахгүй.

-Монгол Улс энэ жил хөгжлийн стратегиа
боловс­руулах юм бай­на. Өмнө нь эрх барьж буй нэг намын мөрийн хөтөлбөрөөр явж
ирсэн. Энэ нь нийтлэг эрх ашиг­таа чөдөр болсоор байлаа. Хөгжлийн стра­теги хэдийд
тодорхой болох вэ?

-Энэ жилдээ багтааж хөгжлийн бодлогоо
гарга­на. Хүмүүс Монгол Улс хөгжлийн бодлогогүй явж ирсэн хэмээн андуураад байдаг
юм. Хөгжлийн бод­­лого байгаа. Түүний­гээ зайлшгүй мөрддөг хэсэг нь орхигдсон тул
шинэ Засгийн газар гарч ирээд түүнийг мөрдөж ч болдог, үгүй ч байж бол­дог сайн
дурын бодлогыг тухайн үеийн Ерөн­хий­лөгч Н.Энхбаярын өргөн барьснаар 2008 оны нэг­дүгээр
сард баталсан. Тухайн бодлогыг одоо мөрдөх гэхээр нэг намын Ерөнхийлөгчийн өргөн
барьсан зүйлийг бид яахаараа мөрддөг юм гэж АН-ынхан хэлж байна. Засгийн газар үүнийг
өргөн барихыг би дэмий гэж үзэж байгаа. Олон намын гишүүд суудалтай Их хурлаа боловсруулах
ёстой. Бүгдээрээ сууж байгаад боловсруулсан болохоор дараа нь дагаж мөрдүүлэхэд
дөхөм бол­но. Энэ нь АН-ын Н.Ал­тан­хуягийн Засгийн газар өргөн барьсан бодлого
биш. Тэгэхээр Монгол Улсын удаан хугацааны хүн болгон мөрдөх үүрэг­тэй бодлого.
Уг бодлогоо дөрвөн жил тутам өөрч­лөөд байхгүйн тулд дөрөв­ний гурвынхаа цоо­жийг
хийж өгнө. Мэдээж ялсан нам нь бага зэрэг баруун зүүн тийшээ хөдөл­гөх эрх чөлөөг
өгнө. Гэхдээ үндсэн чиг шуга­маа зайлшгүй барина. Савлах нь эдийн засагт сөрөг байдгийг
сүүлийн хэдэн жил харсан тул аль ч нам хөтөлбөргүй дагаж мөрддөг.

-Хөгжлийн бодлогын хуга­цааг хэрхэн
шийд­вэр­лэсэн бэ. Тогтвор­той байх тал дээр ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Одоогийн бодлогод урт хугацаа гэж
тэдийг хэлнэ, дунд хугацаа гэж тэдийг хэлнэ гээд заасан. Түүн шиг 20, 30 жилдээ
дагаад мөрдөөд явчих­даг, сонгуульд ялсан нэг нам нь дураараа хөлийг нь өөрчлөөд
байдаггүй ийм л бодлоготой болох гээд байгаа юм.

-Намрын чуулганаар баталсан Хөрөнгө
оруу­лал­тын тухай хуулийн шийдэмгий алхам нь юу байгаа вэ. Сүүлийн үед төр шийдвэр
гаргах гэж оролддог. Тэр шийдвэр нь шийдэмгий байж чад­даггүй гэсэн шүүмжлэл байгаа?

-Өмнө нь Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын
гэрээ гэдэг шиг гэрээ бай­гуу­лахын тулд таван жил явдаг байсан. Одоо бол нэг сар
болсон. Ямар нэгэн сайд гарын үсэг зурахгүй. Тухайн компа­нийн хөрөнгө оруулал­тын
хэмжээ их л байх юм бол татварын тогтвор­жил­тын хугацаа төдий чинээ нэмэгдэнэ гэсэн
үг. Бүс нутгаас хамаараад өөр өөр байх юм. Ямар нэгэн хүний үзэмжээс үл хамаарна.
Улсын бүртгэ­лийн газар очоод хөрөнгө оруулалтынхаа төлөвлө­гөөг өгөөд үүнийг нь
бүрт­гэ­лийн газар үзсэний дараа энэ зохион бичлэг биш бодитой юм байна гэх юм бол
нэг сарын дотор гэрчилгээг нь гар­гаад өгчихнө. Үйлдвэр нь ажлаад эхэлсний дараа
68 хувийн татвар гэдэг шиг хууль гарсан ч мөр­дөхгүй юм. Маш хялбар­шуулсан хууль
гэж ойлгож болно.

-Засгийн газраас экс­­порт, импортыг
ор­лох бүтээгдэхүүн дээр бондоос санхүүжүү­лэ­хээр 1151 төсөл аваад байна. Экспортод
гар­гах бүтээгдэхүүнийг үйлд­вэрлэх чадамж өнөө­дөр манайд бий юу?

-Манай орны экспорт­лодог бүтээгдэхүүн
цөө­хөн. Ихэвчлэн эрдэс түү­хий эдийг боловсруулал­гүй гаргаж байна. Экспор­тыг
дэмжинэ гэдэг нь боловс­руулсан эрдэс бү­тээг­­дэхүүнийг гаргахаас эхэлнэ. Нүүрсийг
түүхий­гээр нь экспортлох бус кокс болгоод гаргана гээд нэг компанийн төсөл бай­на.
Энэ нь бодит экспорт байгаа юм. Бидэнд ноо­луур байна. Ноолуурын бодлогыг УИХ, Засгийн
газар нягтлаад батлах байх. Бид дэлхийн хоёр дахь түүхий ноолуурыг гаргадаг байж
30 хувьд нь ноосон цамц гаргаж ча­дах­гүй байгаа. Тэгэхээр манай бүх ноолуур бэлэн
бүтээгдэхүүн болдог бол­чих­вол маш том экспорт, олон тооны ажлын бай­рыг бий болгох
юм. Юунд тулгуурлаж экспортлох вэ гэдэг бодлого байна. Үүнийг сэтгээд ирсэн экс­пор­тын
гэрээтэй компа­ниуд дэмжлэг авна гэсэн үг.

-Одоо байгаа зүйлээ борлуулж чадахгүй
бай­гаа бол яах вэ. Өнөөдөр хил дээр нүүрс тонн тонноороо л байна шүү дээ?

-Одооных шиг түүхий нүүрс зараад байх
юм бол эрсдэлтэй гэдгийг сүүлийн хоёр жил хар­лаа. Түүхий нүүрсний үнэ унангуут
компаниуд бүгд хаалгаа барьж байна. Түүхий нүүрсний үнээс үл хамаардаг төмөрлөгийн
үйлдвэрүүд хэрэглэдэг кокс тогтвортой байдаг. Түүнийг нь 30 жилээр худалдаж авдаг.
Ийм бүтээг­дэхүүн рүү ороход гурав, дөрөв дахин өндөр үнээр зардаг, зах зээлээ
30 жилээр тохирч чаддаг арга хэмжээ рүү орох ёстой. Түүхий нүүрсийг хаанаас хаашаа
ч хамаа­гүй зарж байгаа өрсөл­дөөн­тэй салбарыг экс­порт гэхэд хэцүү болчи­хоод
байгаа юм. Нүүрс­ний үнэ унахад бүх зүйл зогсдог байж болохгүй. Тэгэхээр Сайншандыг
хөг­жүү­лэх асуудлыг их ярьж байна. Хоёр жилийн дараа­гаас төмөр замууд ашиглал­тад
ороод ирэхээр Сайн­шан­дын кокс, ширэмний үйлдвэр ашиг­лалтад орсон тохиол­долд
түүхий эдийн үнийн бууралтаас шалтгаалсан эрс­дэл алга болох юм.

-Үндэсний аюулгүй байд­­лын үзэл
баримтлал шинэчлэгдсэнтэй холбоо­той­гоор олон хуулийг шинэч­­лэх шаардлагатай болсон.
Эдгээр хуулиудыг шинэчилж дууссан болов уу?

-Тухайн хууль өөрчлөг­дө­хөд үндэсний
аюулгүй байд­лын зарчмыг л баримтлах юм. Түүнээс нэг өдөр кампа­нит ажил хийгээд
өөрчлөөд явахгүй. Одоо өргөн барьж буй бүх хуулийг Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл
баримт­­лалтай нийцэж байна уу гэдгийг шалгадаг. Үүний эсрэг байх юм бол засч таарна.

-Иргэдийн зүгээс цаа­шид өргөн
хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөх вий гэж болгоомжилж байна. Үнийг хэрхэн
барих ёстой вэ?

-Бүх юмны үнийг тогтвор­той байлгах
боломж байхгүй. 1990 оноос хойш юмны үнэ зах зээлийн хуулиар зохи­цуу­лагдаж ирсэн.  Засгийн газраас үндсэн нэрийн бараа бүтээгдэхүүний
үнийг тогтвор­той байлгах хөтөлбөрийг Мон­голбанктай тохироод сан­хүүжилт дээр нь
анхаарч байна. Мах, гурил, бензин гэсэн хэдэн зүйл л байгаа юм. Бусад нь зах зээлээрээ
явна. Барина гэдэг бол есийн тос есөн төгрөгийн үнэтэй байсан шиг байнга байхын
нэр биш. Нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх замаар үнэнд оролцоно гэдэг зах зээлийн зарчим.
Үүгээрээ явж байна. Гурилын үнийг яаж хямдруулах вэ гэхээр улаан­буудайг их хэмжээгээр
та­риалж, тээрэмд гэсэн үг. Венесуэл шиг гурил 500 төгрөг байх ёстой гээд дэл­гүүрүүдээр
цэрэг явуулж болох­гүй. Үнэд оролцохдоо өөрийнх нь зарчмаар оролц гэдэг дүрмээр
явж байгаа юм.

-УИХ-аас Сонгуулийн тухай хууль,
Улс төрийн намуудын тухай хууль, Үнд­сэн хууль дээр гурван ажлын хэсэг гарч ажиллаж
байгаа. Ажлын хэсгийн ажил аль түвшинд байна вэ. Улс төрийн намуудын сан­хүү­жилтийн
асуудал сонирхол татаж байна?

-Гурван ажлын хэсэг гараад ажиллаж
байна. Ажил нь хамгийн удаан явж байгаа нь Үндсэн хуулийн ажлын хэсэг. Л.Цог даргаас
үл хамаа­­рах шалтгаанаар ажил удааширсан. Сонгуулийн тухай хуулийн ажил хурдтай
ахиж байгаа. Болж өгвөл намар баталчих бодолтой байна. Улс төрийн намуудын тухай
хуулийн хүрээнд яри­хад дэлхий дээр намын сан­хүү­жилтийн хоёр системийг нийлүүлсэн
гурав дахь сис­тем бий. 100 хувь төрдөө огт хамаагүй хандивын мөнгөн дээр тогтдог
АНУ-ын систем байхад төрөөс ихэнх хувийг нь гаргадаг европ буюу ХБНГУ-ын систем
байна. Манайх холимог бодлогыг баримталдаг. Санал өгсөн хүмүүсийн санал бүрийг
1000 төгрөгөөр үнэлээд сонгуу­лийн дараа нэг удаа мөнгө авдаг. АН 500 мянган хүний
санал авлаа гэхэд таван тэр­бум төгрөг авна гэсэн үг. Сон­гогд­сон гишүүнийхээ тоогоор
тус бүрт нь 10 сая төгрөгийг жил бүр авдаг. 34 гишүүнтэй гэхээр жил бүр 340 сая
төгрөг авна. Үүгээр санхүүжилтээ хийж явж байна. Тэгсэн мөрт­лөө компаниудаас хандив
цуглуулж болох бөгөөд аж ахуй нэгж 10 сая, хувь хүн гурван сая төгрөг өгөх эрх нь
жилд нэг удаа нээлттэй. Цаа­шид компаниудаас хандив авахаа больё. Тэгэхгүй бол УИХ
компаниудтай холбоо­той шийдвэрийг маш их гар­гаж байна. Улс төрийн на­мууд Энержи
Ресурсээс хан­див авч тэдэнд таарсан шийд­вэр гаргаж өгмөөргүй байна. Компаниудаас
авдаг хандивыг улсын төсвөөс нэмж өгөхгүй бол болохгүй байна. Ерөнхийдөө Европын
системийг мөрдье гэдэг дээр санал нэгдээд байгаа.

Нам Үндсэн хуулинд заагд­сан төрийг
байгуулдаг, сонгуульд нэр дэвшүүлдэг үндсэн байгууллага тул санхүүжилтыг төр дааж
явах хэрэгтэй. Тэгж гэмээнэ энэ компаниудаас хараат бус шийдвэр гаргаж чадна.

-Намуудын байрны асуудлыг яах вэ?

-Ажлын хэсэг дээр ярьж буй олон хувилбар
байна. МАН-ыг “Та бүхэн улсын төсвийн 90 хувиар байраа барьсан юм чинь бусад намаа
оруулах хэрэгтэй” гэсэн зүй­лийг ярьж байгаа. Олон ний­тийн байгууллагын байрыг
та нар хууль гаргаж нийгэмчлэх гэж байна гэсэн эсэргүүцэл­тэй тулгарч байгаа.

-МАН-ын байрны түрээ­сэнд авдаг
мөнгөн дээр хяналт тавих боломж байгаа юу?

-Нам ашгийн бус байгуул­ла­га гэдгээс
эхэлнэ. Түрээсээр ашиг олоод бусдаасаа давуу байдал бий болгож болохгүй. Хуулиар
хориглоогүй тул одоо  түрээсийнхээ мөнгийг
авч байгаа.

-Монгол хэлний хууль аль шатанд
яваа вэ?

-Монгол хэлний хууль гарах ёстой.
Төрийн хэлний зөвлөл ажиллахгүй байна. Амьдралд нийцэхгүй гурван үсэг хасах мэтийн
зүйл ярьж байгаа тул хэлний зөвлөлийн статусыг дээшлүүлье гэж бо­дож байгаа. Хэлний
зөвлөлд хэд хэдэн эрдэмтдийн фракц бий. Бие биенээ үгүйсгэдэг олон толгойтой байж
болох­гүй. Нэг л дүрэмтэй байх бөгөөд түүнд нь манай хэл­ний онцлог бүхий л зүйл
багтсан байх ёстой. Хуулийн хэллэг маш хэцүү. Хуульд нэг үг нэг л утгаар ойлгогдох
ёстой. Нийт 450 хуулинд нэг үгийг нэг утгаар ойлгоно. Хоёр гурав дахь утга байж
болохгүй. Тэгэхээр хуулийн монгол хэлэнд алдаа байгааг засах гэж байна.

-Хуулийг өөр өөрийн­хөө­рөө тайлбарлах
зүйл ажиг­лагдах боллоо. Энэ зүйлийг яаж засах ёстой юм бол?

-Хууль ямар ч гарсан улс төрийн зорилгоор
тэгж тайл­бар­лах зүйл тасрахгүй. Үүнийг багасгахын тулд нэг үгийг нэг утгаар ойлгох
ёстой. Хууль ойлгомжгүй бол дэлгэ­рүү­лэх учиртай. Манайхан социализмын үеэс жижигхэн
хууль гаргачихаад түүнийгээ дагасан том журам гаргаад явдаг. АНУ, Европын жишээ­нээс
харахад журам нь өөрөө хуультай нэг зузаан ном бай­даг. Хуулиа дагаад сурчихсан
хүмүүст мөрдөхөд асуудал гардаггүй. Түүнийг нь манайд хэрэгжүүлье гэхээр шилжил­тийн
үедээ яваа тул таван жилийн хугацаанд хүссэн хүсээгүй харьцаа нь өөрч­лөгд­­чихөөд
байгаа юм. Таван жил тутам өөрчлөлт хийгээд явах уу Засгийн газрын жур­маар жигдрүүлж
байгаад сүүлд нь нэмж хуульчлах уу гэдэг техникийн асуудал байна.

-Санхүүгийн зохицуулах хорооны
Хөрөнгийн бир­жийн талаар асуумаар бай­на. Хөрөнгийн биржийн захирал нь ажлаа өгөөд
явчихлаа…

-Сүүлийн хэд хоногт хэв­лэ­лийг харж
байхад таагүй зүйл харагдаж байна. Гэрээ хийсэн улсууд ажлаа өгөөд явсан ч олдож
л таараа. Улсад хохирол учруулсан бол төлөх л үүрэгтэй. Ажил­ла­даггүй систем байгаа
бол мөнгөө буцааж авах хэрэгтэй. Хуулийн байгууллагууд учрыг нь олох байх. Хөрөнгийн
зах зээлийг хөгжүүлье гэвэл Хөрөн­гө оруулалтын сангийн тухай хуулийг мөрдөх хэрэг­тэй.
Уг хууль өнгөрөгч сараас хэрэгжиж эхэлсэн. Санхүү­гийн зохицуулах хороонд бүх үйл
ажиллагааг явуулах бололцоог хангаж өгнө.

-Санхүүгийн зохицуулах хорооны
ажлын чадавхи ямар байна вэ?

-Ажлын чадавхи муу бай­гаа. Чуулган
эхлэхээр ярина.

-Төрийн өмчит компа­ниу­дыг хувьчлах
ёстой гэхэд нөгөө хэсэг нь төр компаниудаа өөртөө авах ёстой гэх мэтээр янз бү­рийн
байр суурийг илэр­хийлж байна. Үүнд ямар хариулт өгөх вэ?

-Эрдэс баялгийн салбарт зээл аваад
Оюу толгой шиг хөрөнгөтэй болно гэсэн бод­ло­гоо­соо Их хурал татгалзаж байна. Уул
уурхайн салбарт хөрөнгөөрөө орж болохгүй эрсдэл их гарна. Зөвхөн бод­лого зохицуулалтаараа
орол­цох ёстой. Цаашид энэ олон төрийн өмчит компаниудыг хувьчилж таарна. Тэгэхгүй
бол шинээр цахилгаан станц барих мөнгө улсад алга. Тэрийг хувийн хэвшилдээ даалгаж,
тариф нь харин хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хэмжээнд тавьж өгөх хэрэгтэй. Өнөөдөр бид
дэлхий дээр хамгийн хямд цахилгаан хэ­рэг­лэж байна. Тийм болохоор л тавдугаар цахилгаан
станц баригдахгүй байгаа юм. Хэн ч алдагдалтай бизнест хөрөнгө оруулахгүй.

-Төрийн өмчийн хороог төрийн сан
болгох шийдвэр гарсан сураг байна?

-ТӨХ 1996 оны найм­ду­гаар сарын нэгэнд
байгуу­лагд­сан. Тэр үед ТӨХ-нд хийх ажил байсан. Одоо тэр функц нь дуусчихсан.
Төрийн өм­чийн мэдлийн цахилгаан стан­цууд хэдэн аж ахуй нэгж байна. Тэгэхээр ТӨХ
захир­гаа­ны байгууллага байхаас илүүтэйгээр бизнесийн зарч­маар удирддаг байгууллага
болгох шинэчлэлийн ажил яригдаж байгаа юм. Цахил­гаан станцуудыг аваад үзэхэд хувийн
хэвшлээс хөрөнгө татаад хүчин чадлаа нэмэг­дүү­лэх боломжтой. Гэтэл Зас­гийн газрыг
зээл авахыг хориглосон тул үүнийг хийх боломжгүй болчихсон.

-Төсвийг батлахдаа ам.дол­ларын
ханшийг 1380 төгрөг байхаар баталсан. Гэтэл өнөөдөр 1750 төгрөгт хүрчихлээ. Төсвийн
тодот­го­лоор энэ харьцааг засах уу?

-Сарын дотор ам.долла­рын ханш буурахгүй.
Бид ямар доллар оруулж ирж байна, юу авч байна гэдэг хоёр зүйлийн зөрүүн дээр гарч
ирж буй ханш л даа. Нүүрсний үнэ өсөхгүй бол ханш энэ хэмжээндээ л бай­на.

Валютын ханш өсөөд гадаад худалдааны
алдаг­дал, гадаад худалдааны буу­ралт энэ бүхэн эдийн засгийн хүндрэл мөн. Энэ байдлаас
гарахын тулд хэд хэдэн алхам хийх ёстой. Тэр нь өнгөрөгч намрын ээлжит бус чуулганаар
ярьж байсан асууд­лууд. Экспортоо нэмэгдүүлж экспортод гарч буй зүйлийнхээ үнийг
бууруу­лах ёстой. Нэр төрлөө нэмэг­дүүлэх хэрэгтэй. Энэ бүхэн нэг өдөр болчихдог
асуудал биш.

-Самурай бондын тухай Японы Элчин
сайдын яамны зүгээс хоёр орны Засгийн газар хоорондын асуудал биш. Банк хоорон­дын
асуудал гэж байсан?

-Төсөв хэлэлцэж байхад өрийн дээд
хэмжээг өсгөхгүй гээд тохирчихсон тул таван тэрбум долларын үлдсэн 3.5 тэрбум доллар
дээр бонд гаргах асуудал хаагдсан. Самурай бондын хувьд 300 саяын асуудал яригдаж
байгаа тул шийдэж болно.

-Ипотекийн зээл гарс­наар орон
сууцны үнэ буурна гэж байсан. Орон сууцны үнэ буурах уу?

-Найман хувийн зээлээс болж байрны
үнэ буурахгүй. Зах зээлд нийлүүлэгдэж бай­гаа орон сууцны үнээс хамаарч буурна.
Манай улс анх удаа нэг сая 300 мянган квадрат метрт бүтээн бай­гуу­лалт хийлээ.  Ирэх жил энэ тоо 1 сая 400 мянга болж нэмэг­дэнэ.
Зах зээлд нийлүүлэгдэх орон сууц нэмэгдэх тусам үнэ бодит хэмжээнд очно. Манай одоогийн
үнэ бодит биш.

-Нийгмийн даатгалын санд хөрөнгө
төвлөрч чадаж байгаа юу?

-Улс нийгмийн даатгалын сангийн өрөө
өгч чадахгүй байгаа. Одоо хоёр дахь зээ­лээс ипотекийн зээлээ худал­даж авдаг зах
зээлээ дөнгөж нээж байна. Энэ зүгшрэхийн хэрээр улс өрөө үе шаттай­гаар төлж дуусгана.
Улс үүнийг төлтөл Монголбанк үүнийг таслахгүй байх үүрэг­тэй. Жилдээ 200-300 тэр­бумыг
төлөөд 10-15 жилдээ төлж дуусгая гэдэг төлөвлө­гөөтэй байгаа.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн, Аюул­гүй байдал
гадаад бодлогын байнгын хорооны дарга Ц.Оюун­баатартай ярилцлаа.

-Намын жагсаалтаар орж ирсэн гишүүд
гулиа дарж яваа сурагтай. Таны хувьд ямар ажил амжуулж байна. Байн­гын хорооны дарга
болсон тул ажил ихтэй байна уу?

-Ажлаа хийдэг УИХ-ын гишүүний ажил
бараг­дахгүй их байдаг. Хууль боловсруулах, хуулийн төсөл боловсруулах нь асар хүнд
ажил. Мэс засалч хүн мэс ажилбар хийж байгаа мэт нарийн зүйл юм. Нэг хууль са­наачлахын
тулд асар их хуулийн практиктай бай­хаас гадна өнөөг хүртэл хийгдсэн тухайн салбарын
хуулийг судлах хэрэгтэй. Гадаад улс орнуудын уг чиглэлийн хуулийг судлах ёстой.
Түүний дараа хуулийг боловсруулдаг. Түүнээс биш хэн нэгэн дуртай нь мөнгөөр УИХ-д
орж ирчихээд хууль боловсруулах асуудал биш. УИХ-ын үйл ажил­лагааг хялбарчлах гэсэн
яриа байж болохгүй. Үүнийг чихнийхээ хажуу­гаар өнгөрөөх нь зүйтэй байдаг юм. Оюунбаатар
гэдэг хүн “Би мэс засалч болмоор байна” гээд гүйгээд явчихвал ямар санагдах вэ.
Нэг курс төгссөн нөхөр хуулийг өөрчилнө гэдэг байж болохгүй. Тийм хууль нь хэрэгжихгүй,
уриа лоозон болж үлддэг. УИХ-аас амьдралд хэрэгжүү­лэхэд төвөгтэй, чанар муутай
хууль гарч байгаа бол манай сонгогчдын буруу. Сонгогчид сонгол­тоо буруу хийж байгаа­гийн
илрэл.

Манайд парламентын тогтолцоо бүрэлдэн
төлөв­шөөгүй нь үнэн. Өнөөдөр давхар дээлээ тайлах асуудал чухал болж байна. УИХ-ын
гишүүний хувьд Өмнөговь, Дор­ноговь аймгийн Улаан­бадрах сум, Зүүнбаянд ажиллаж
иргэдийн санал бодлыг сонссон. Мөн шүлхийн байдалтай та­нилцахаар Сүхбаатар аймагт
оччихоод ирсэн. Хууль тогтоогч нарыг тойрогтой, тойроггүй гэд­гээр нь хоосон шүүмжлээд
байх юм. Энэ мэт худлаа улс төрийг гэрийн эзэгтэйн ажил шиг боддог байдлаас салах
л хэрэгтэй. УИХ-д хариуцлагагүй, сул задгай, хийсэн ажилгүй, чуул­гандаа суудаггүй
гишүүд олон байна.

-Орон нутагт ир­гэдийн амьдрал
ахуй ямар байна вэ. УИХ-ын үйл ажиллагааг хэрхэн дүгнэж байсан бол. Батлагдсан хуулиудын
талаар санал бодлыг нь сонсов уу?

-Би орон нутгаар ч явж, Улаанбаатарт
байсан ч айл өрхүүдээр байнга ордог. Огт танихгүй айлд популизм хийж орохгүй л дээ.
Миний ах дүү нар гэр хороололд амьдардаг. Сонгинохайрхан, Чингэл­тэй дүүрэг, Биокомбинат,
Дамбадаржаа руу долоо хоногт нэгээс хоёр айлаар заавал ордог. Чуулган завсарласны
дараа орон нутгаар явахдаа нэлээд олон айлын амьдрал ахуйтай танилцаж, санал бодлоо
солилцож яваад ирлээ. Цагаан сарын золголт хийж байж хууль яриад явна гэдэг утгагүй.
Иргэдийн зүгээс сайхан жил өнгөрч, сайхан жил гарч байгааг хэлж байсан. Хүмүүсийн
иргэдийн сэт­гэл санаа өөдрөг сайхан байна лээ. Гэхдээ цалин, тэтгэврийн асуудал
хүндрэлтэй байгааг тэд нуугаагүй. Өргөн хэрэг­лээний бараа бүтээг­дэхүүний үнэ өсч
байгаад нэлээд эмзэглэж байсан. Нийслэлд цахилгаан, ус, нийтийн тээвэр үнээ нэмж
байгаад бухимдаж байна. Үүнийг би удаа дараа УИХ-ын чуулган дээр хэлж анхааруулж
байлаа. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ хэрэглээний сагс 30 ху­виар нэмэгдчихээд байхад
цалин огт нэмэгдээгүй. Тэтгэвэр 20 гаруй мянган төгрөгөөр нэмэгдсэн нь шаардлага
хангахгүй байна.

Би Монгол Улсын төс­вийг гурван жил
бүр­дүүлсний хувьд оны эхний улиралд улсад мөнгө орж ирдэггүйг мэднэ. Гэсэн ч энэ
тал дээр тодорхой зураглал, хөтөлбөр гаргаж УИХ, Засгийн газар хэдийд цалин нэмэх
боломжтой гэдгээ гаргаж өгөх ёстой. Үүн дээр тодорхой бод­лого алга. Эдийн засгийн
хүндрэлүүдийг шийдэх, төр засгийн хариуцлагагүй асуудлуудыг шийдвэрлэх хэрэгтэй.
Төрийн албыг төрлийн, улстөржсөн алба болгодог байдлыг зог­соож, Төрийн албаны зөвлөлийг
бие даалгах шаардлага тулгараад байгаа юм. Намгүй, улс төргүй төрийн тогтолцоог
бүрдүүлж чадвал улсын болоод эдийн засгийн хөгжил эрс сайжирна.

Орон нутгийн иргэд намын гишүүнчлэлтэй
байгаад ах дүүс, найз нөхдийг талцуулж байгаад бухимдалтай байна. Сон­гууль болохоор
л бузар булхай гээд муухай бүхэн гардаг. Монгол Улсад сайхан засаглал дутаж байгааг
хэлж байна. Төр засаг аргаа олохгүй улс төр, бүлэглэл дээр тогт­чихсон. Үүнээсээ
салах хэрэгтэй. Улс төрийн намуудын тухай хууль, Сонгуулийн тухай хууль, Үндсэн
хуульд өөрчлөлт оруулах асуудлуудыг цогцоор нь зоригтой авч үзэх ёстой. Одоо л ингэж
шийдэхгүй бол дараагийн парламент яг л энэ замаар явна.

-Дараагийн пар­ламен­тын өнгө ямар
байна гэж?

-Тэр үед дангаараа засгийн эрх барих
нам байхгүй болно. Гурав дөрвөн нам ойролцоо санал аваад өнөөгийнх шиг хагаралтай
байх биз. Эвсээд ч сайхан болдог зүйл биш юм байна. Улс төрийг л намаас ангиж­руулах
ёстой. Бизнес улс төртэй холилдоод явж байгаа энэ булай зүйлээс салах хэрэгтэй.
Монгол Улс асар уудам газар нутагтай. Нэг хүнд ноогдох баялгаараа дэлхийд тэргүүлж
байгаа. Гурван сая хүн амтай хэрнээ 50 сая малтай манайх шиг улсын ард түмэн ядуу,
сэтгэл дундуур амьдарч байгаагийн буруутан Монголын улс төр. Би хэн нэгэн хүнд буруу
өг­мөөргүй байна. Хамгийн гол нь Монголын улс төр зоримог шийдвэр гаргах цаг ирчихсэн.
З.Энхболд дарга Монгол Улсын стратегийг боловсруулъя гэсэн нь үнэхээр оновчтой санаа
гаргаж чадвал улс төрийн намууд худлаа хөтөлбөр, хоосон амлалт дэвшүүлж, улс төрчид
нь худлаа ярихаа болино. Биз­несийнхэн өөрсдөө тэр хийх зүйлээ хийг л дээ. Түүнд
нь төр бүү садаа бол. Замаа барина уу, олон давхар барилгаа барина уу, уул уурхайгаа
хөг­жүүлнэ үү энэ бүхэнд төр бүү оролц. Улс зөвхөн татвараа хурааж, зайлш­гүй хүн
ам нийтийн эрх ашгийн үүднээс байгаль орчны аюулгүй байдал, хүн ардынхаа аюулгүй
байдлыг хангасан стан­дартуудаа тогтоо. Ойрын хоёроос гурван жилд монгол хүний цалин
2-3 мянган ам.доллар болох нөхцөл аль хэдийнэ бүрдчихсэн. Алийн болгон бид урд хөршийн
түүхий эдийн бааз болох ёстой гэж. Хэдий хүртэл алт, зэсээ түүхийгээр нь гадагшаа
гаргах юм бэ. Энэ бүхнийг зоригтой шийдэх шаард­лагатай. Японд 1000 инженер, мэргэжилтэн
бэлтгэх чухал шийдвэр гарсан. Хичнээн ч жил нэгнийгээ хулгайч, идээч, уугаач гэж
цоллолоо. Гэсэн ч тэр хүмүүс нь гараад л ирдэг. УИХ нь хуулиа гаргаад, Засгийн газар
нь хөрөнгө мөнгөө шийдээд явах нь зүйтэй. УИХ-ын гишүүдийн тоо 76 байгаа нь олигархи
бүлэглэл, Засгийн газрынхаа мэдэлд орчих гээд байгаа тул УИХ-ын гишүүдийн тоог
99 бол­гоё гэдэг нь зөв сонсогдож байна. Дэлхий дээр 70 гаруйхан гишүүнтэй тэд­нээс
20 орчим нь Засгийн газрын сайд болчихдог улс манайхаас өөр алга.

-Тойрогтой гишүүд, намын жагсаалтаар
орж ирсэн гишүүдийн хоо­ронд ямар ялгаа байна вэ?

-Адилхан улс орныхоо төлөө ажиллах
ёстой. Гэтэл тойрогтой гишүүд 4.8 тэрбум төгрөгийг тойрог­тоо зарцуулж байна. Ингэх
нь буруу. Дараа нь сон­гууль болоход өөр хүн очиж өрсөлдөх боломжгүй болчихож байгаа
юм. Тэд их хэмжээний мөнгө босгож ирчихээд авлига өгч гарч ирнэ. Түүнийгээ дараа
нь төсвөөс нөхнө. Тийм болохоор бүх зүйл тэгээс эхлэх ёстой. Тэр хүн хууль эрхзүйн
мэдлэгээ, ард түмэнд хэрэгтэй хууль гаргах чадвараа тойргийн­хоо иргэдэд харуулах
учиртай. Түүнээс биш хөрөнгө мөнгө тарааж, барилга барьдаг нь Засгийн газар, яам,
тухайн барилгын компаниудын ажил. УИХ-ын гишүүд хуу­лиа боловсруулж, хөгж­лийн стратегиа
гаргах ёстой, гүйцээ. Нэг намаас 76 хүн нэр дэвшдэг. Нийт 38 тойргоос санал авч
ялсан нь УИХ-д ороод түүний дараа хэн хэдэн санал авснаараа жагсаал­таар орж ирэх
нь хамгийн шударга зарчим. Шударга зүйл рүү бид явахгүй бол эрүүгийн гэмт хэрэг,
хулгай хийсэн гээд хүн шийтгээд яах юм. Замын хөдөл­гөөний дүрэм зөрчлөө гээд жолооч
нарт арга хэмжээ аваад ч яадаг юм. Төрийн өндөр албан тушаалтнууд нь хууль завхруулж,
өчнөөнөөр нь мөнгө зав­шиж байхад ард иргэддээ бид мянга хатуурхаад яах юм.

-Таны хувьд 1980-аад оны үеэс хүний
эрхийн төлөө ажиллаж, үгээ хэлсээр ирсэн. Өнөөдөр хүний эрхийн байдал Монголд ямар
байна вэ. Өөрчлөлтүүд гарч байна уу?

-Монгол Улсын хууль тогтоомж олон
улсын хэм­жээнд хүрч байна. Үндсэн хуулиас эхлээд Хүний эрхийн түгээмэл тунхаг­лал,
Хүний эрх чөлөөний тухай олон улсын гэрээ хэлэлцээрүүдийг шингээ­сэн хууль гарсан.
Монгол Улс олон улсын Хүний эрхийн хууль тогтоом­жуудад нэгдэж байгаа. Хууль эрхзүйн
орчин гайгүй байгаа ч харам­салтай нь хүний эрхийг зөрчих явдал хавтгай байна. Хамгийн
түрүүнд ард түмэнтэй хамгийн ойр ажилладаг төрийн бай­гуул­лагууд хүний эрх зөрчиж
байгаа юм. Ард иргэдэд үйлчлэхдээ хүний эрхийг хохироох, чирэг­дүүлэх асуудал гарсаар
байна. Хадгаламж зээ­лийн хоршооны хохирог­чид 10 жил тэмцлээ. Нэгэнт төрийн буруутай
үйл ажиллагаа нь тогтоогд­чихсон нөхцөлд үүнийг нь шийдэх л хэрэгтэй. Мөн хууль
хяналтын байгуул­лагууд хүний эрхийг хавтгайруулан зөрчиж байна.

Хүнийг гэмт хэрэгт үндэс­лэлгүйгээр
татан оруулж хэлмэг­дүүлэх тэр бүү хэл урт хугацаанд хорих явдал байгаа. Хэргийг
бо­гино хугацаанд шалгаж шийдвэр­лэх ёстой. Ээдрээтэй хүнд ноцтой хэргүүд байдаг
нь үнэн боловч хэргийг шалгах явцдаа хүний эрхийг хатуу сахих шаардлагатай. Хууль
хяналтын байгууллага нь хүнийг хилсээр хариуцлага хүртэл хүлээлгэх асуудал гарч
байсан.

Өнөөдөр Монголын шоронд 3000 гаруй
хүн хүндэвтэр болон хөнгөн хэрэг үйлдсэн тул ял эдэлж байна. Ардчилсан нийгмийн
зарчмаар энэ хүмүүсийг заавал нийгмээс тусгаарлах шаардлага­гүй. Албан тушаал эрх
мэдлээ урвуулсан, мөнгө угаасан, хүний эд хөрөнгийг завшсан бол тэр мөнгийг нь төлүүлээд
энэ хүмүүсийг наранд гарах боломжийг олгох ёстой. Хохирогчид хохирлоо төлүүлэхийг
л хүссэн.

-Гадаадад амьдарч буй мон­гол иргэний
асуудал хүнд байна. Янз бүрийн золгүй байдлаар амиа алдах явдал их байгаа. Энэ тал
дээр анхаарал хандуулж байна уу?

-Гадаадад амьдарч буй ир­гэдийн эрх
зөрчигдөх, амь насаа алдах, цалин мөнгөө авч чадахгүй байгаа болон хөдөлмөр аюулгүй
байдлын улмаас осол гэмтэлд өртөх хар тамхи, биеэ үнэлэх зэрэг олон хэрэгт холбогдож
байна. Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хорооны зүгээс гадаадад амьдарч буй
иргэдийнхээ асуу­далд онцгойлон анхаарна. Гадаад харилцааны яам, консулын газруу­дын
хариуцлагыг эрс сайжруулна. Монгол иргэдийнхээ тавьж буй асуудалд шуурхай хандаж
шийд­вэрлэх үүрэг даалгавруудыг өгнө. Зарим улс орнуудын консулын газарт хууль зүйн
зөвлөгөө өгөхийг даалгана. АНУ-д Ганзориг гээд хуульч залуу нутаг нэгтнүүддээ хэрхэн
тусалж байсныг мэднэ. Энэ мэтчилэн гадаад орнуудад амьдардаг мэргэшсэн хуульчдыг
үүнд татан оролцуулах, үүнд төр ч гэсэн дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Шаардлагатай бол
Монголын Хууль зүйн яам холбогдох газрууд өмгөөлөл эрхзүйн туслалцаа үзүүлэх нээлттэй
утсыг ажиллуулах ёстой. Гадны аль ч улсаас Гадаад харилцааны яам руу утасдаад асуудлаа
шийдвэрлүүлэх, дэмжлэг авах, хамгаалалтад орох, консул, элчин сайдын яамнаас тэр
хүнд тусламж үзүүлэх боломж нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Цаашлаад энэ мэт­чилэн зоримог
алхмуудыг хийхээр төлөвлөж байна. Ардчил­лын хориннэгдүгээр зуунд хүний эрхийг зөрчиж,
улстөржсөн байр суури­наас хандаж огт болохгүй. Гадаадад ажиллаж, амьдарч буй иргэдийнхээ
эрх ашгийг хамгаалах, сонгуульд оролцуулах, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг боловсронгуй
болгох тал дээр санал авч эхэлсэн. Манай байнгын хорооны зүгээс томилогдсон групп
БНСУ-д ажиллах гэж байна. Энэ үеэр Сөүл, Пусанд очиж иргэд­тэйгээ уулзана. Ажлын
хүрээнд уулзахаас гадна сурч буй болон ажиллаж байгаа хүмүүстэйгээ жирийн иргэний
хувиар уулзах юм. Түүний дараа АНУ-д ажиллаж, амьдарч буй иргэдтэйгээ уулзана. Дараа
нь хууль боловсруулах чиглэлд тэдний саналыг оруулна.

-МАН-ын бүлгийнхэн “Шу­дарга ёс”
эвслийнхэн шударга ажиллаж чадахгүй байна гэсэн. Таны хувьд үүнд ямар хариулт өгөх
вэ?

-Өнөөдрийн байгаа хууль зүйн хүрээнд
“Шударга ёс” эвсэл хангалттай ажиллаж байна. Бид чөмгөө дундартал ажиллаж байгаа.
УИХ-ын хууль, тогтоомж хэдхэн хүн дээр явж байна шүү дээ. Н.Батцэрэг дарга зохих
хүрээнд ажиллаж л байгаа юм. Улс төр өөрөө эрх ашгийн зөрчилтэй, төвөгтэй байдаг.
Тэгэхээр идеалный эвсэл байхгүй нь мэдээж. Бид олон хуулиудаа хэлэлцүүлж чадахгүй,
учир дутагдалтай байгаа нь үнэн. Үүнд бид дүгнэлт хийж зарим зүйл дээр Засгийн газрыг
шахаж ажиллана. Засгийн газар нийгэмд шударга ёс тогтоох тал дээр муу ажиллаж байна.
Шаардлагатай бол огцруулах хүртэл арга хэмжээ авна гэдгээ хэлсэн. Бидний өргөн барьсан
хуулиуд дээр үл тоомсорлох асуудал гаргаж байгаа. Тийм ч учраас түүхэндээ анх удаа
дараагийн чуулганаар хэлэлцэх асуудлаа баталж чадахгүй завсарлалаа. Энэ нь парламентын
муу үзүүлэлт гэхээс илүү АН-д биеэ тоосон, хэт бардамнасан байдалд нь цочроо үзүүлэх
боломж гэж үзэж байна. АН-ынхан албан тушаалдаа эрдсэн байдалтай байгааг удаа дараа
хэлсэн. МАХН буюу МАН дангаараа шахуу эрх барьж байхад бид жигүүр байгуулж бид алдааг
нь хэлж байсан. АН-ынхан МАН засаг барьж байх үеийнх шиг л болчихоод байна даа.

-Өршөөлийн тухай хуулийг иргэд
хүлээсээр байна. Уг хууль юу болж байна вэ?

-Хуулийг өргөн барьсан тул хэлэлцэгдэнэ,
батлагдана. Өршөөлийн хуулиар хөнгөн буюу хүндэвтэр гэмт хэрэгт холбогдсон 3000
гаруй иргэн суллагдана. Энэ хүмүүсийг ажил хөдөлмөртэй болгох, уул уурхай, зам гэх
мэт бүтээн байгуулалтад оролцуулах ажлыг Засгийн газар холбогдох яамд зохион байгуулах
ёстой. Өршөөлийн тухай хуульд ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн хүн алж хүрээ талаагүй,
хүчирхийлэгч нарт үйлчлэхгүй. Хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүсийн ялаас нэг жил хасах
ч гэдэг юм уу тиймэрхүү заалтуудыг оруулах талаар хэлэлцэнэ. Өршөөлийн хуулиар бага
ч гэсэн итгэл, гэрэл гэгээг өгөхөөр зорьж байгаа. Өршөөлийн хуулийг хүлээж байгаа
хүмүүсийн нэг нь хохирогчид байна. Ялангуяа материаллаг хохирол үйлдсэн, хөрөнгө
мөнгөө залилуулсан хүмүүс уг хуульд хамрагдахын тулд хохирлыг төлөх ёстой.

Э.ЭНХБОЛД