Author: Э. Энхболд

Аварга цолтой таван бөх зодоглож, зүүний магнай зүгээр ирээгүй нэгийн даваа

Тулгар төрийн 2223, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 808, Ардын хувьсгалын 93 жилийн Үндэсний их баяр наадам дуулгах сонин, дуурсах бүхнээр дүүрэн болж өндөрлөлөө. Баяр наадмын хүчит бөхийн барилдаанд дархан аварга цол хүртээд дөрөв хоноод, төрийн баяр наадамдаа найман жил зодоглоогүй Төв аймгийн Сэргэлэн сумын харьяат Агваансамдангийн Сүхбат зодоглосноороо онцлог боллоо. Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харьяат дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяр, улсын аварга Одвоогийн Балжинням, Сүхбаатарын Мөнхбат, Гунаажавын Эрхэмбаяр гээд таван аварга цолтон улсын арслан 6, гарьд 5, заан 12, харцага 20, начин цолтон 53 зодоглолоо. Харин аймаг, цэргийн арслан 92, заан 20, харцага 17, начин 59, 221 залуу бөх хүч үзлээ. Нэгийн давааны эхэнд хоёр дархан аваргын хэн нь зүүний магнайд гарч 512 бөхийг магнайлах вэ гэдэг нь олны сонирхлыг татав. А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр нар зүүний магнайд гарахын тулд нэлээдгүй маргаж, бөхийн холбооны дэд тэргүүн Данзан Г.Өсөхбаярыг зүүний магнайд босох ёстой гэсэн ч гаргасан амжилтаараа А.Сүхбат босох нь гарцаагүй байв. Удтал маргаан явагдсаны эцэст олон жилийн дараа хүрэн дээлээрээ гангарч төрийн наадмынхаа  дэвжээнээ зодоглохоор болсон Сүхбатыг магнайлуулахаар болов. Зүүний магнай зүгээр ч нэг ирээгүй бөгөөд А.Сүхбат аварга зодог тайлж буйгаа зарладаг жилээ малгайгаа нүүр рүүгээ дараад уйлж буй дүр зургийг одоо ч бид мартаагүй. Тэгвэл яг ийм дүр зураг зүүний магнайд гаргуулахгүй гэх үед гарсан байна. Түүний шавь нар Ө.Даваабаатар тэргүүтэй бөхчүүд ирж багшийгаа тайвшруулж харагдсан. Нэгийн даваанд улсын өндөр цолтой бөхчүүд учраа бөхчүүдээ төвөггүй өвдөглүүлсэн ч цөөн хэдэн улсын цолтон тахим буулгасан ч таавар эвдэх хэмжээний барилдаанууд биш байсан юм. 

Хурц арслангууд хуйгаараа унасан хоёрын даваа

Баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны хоёрын даваанд улсын гарьд И.Доржсамбуу, заан Ц.Баярсайхан, Одгэрэл, харцага Д.Батболд, улсын начин Ду.Батбаяр, У.Балжинням, Б.Заяамандах нарын улсын цолтой бөхчүүд өвдөг шороодлоо. И.Доржсамбуу, Ду.Батбаяр нарыг шөвөгт гарч барилдах байх гэж байсан ч ийнхүү хоёрын даваанд тахим буулгасан юм. Жил жилийн баяр наадмаар улсын цол хүртэнэ гэгдэж байсан бөхчүүд оноолтоор таарч барилдсан юм. Хоёрын давааны сүүлийн дүйзүүдэд жил бүр начин цолны тааварт багтдаг Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат аймгийн хурц арслан Алтангэрэлийн Алтанхуяг Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат Ц.Чимэддоржид тахим буулган нэлээд харамсаж байгаа харагдсан. Харин Улсын начин Төрөөгийн Баасанхүү аймгийн арслан Бат-Оршихыг хөнгөхөн хонгодчихоод туг тойрлоо. Өнөө жил ногоон дээлээр гангарсан Сэлэнгэ аймгийн Сайхан сумын харьяат аймгийн арслан Б.Дэлгэрсайхан бариа зөрүүн дээрээс Завхан аймгийн Шилүүстэй сумын харьяат Сүхбатыг тэнгэр харуулан төрийн есөн хөлт цагаан тугаа хоёронтоо тойрсон юм. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын харьяат аймгийн арслан Б.Суманчулуун Отгоннямыг өвдөглүүлсэн бол Баян-Өлгий аймгийн ганц найдвар гэгдээд буй аймгийн арслан Еркеболан улсын начин Багахүүг чанга гэгчийн савчихаад дэвж яваа харагдлаа. Улсын харцага Ц.Содномдоржийн хүргэн Увсын хурц арслан Оюуны Гантулга  Өмнөговийн Дарханбатад унасан бол аймгийн хурц арслан Шарын Мөнгөнбаатар Баянхонгор аймгийн арслан Болдын Эрдэнэхүү нарын барилдаан сонирхолтой болон үргэлжилсэн юм. Хоёр бөхийн барилдааны цаг дуусч барьц сонгоон дээрээс хоёулаа нэг нэг удаа алдан Эрдэнэхүү арслан дахин барьц сонгохын тулд 20 гаруй минутыг зарцуулав. Аргаа барсан гарын даа Хайдав арслан хөлийн цэц Д.Мягмар заан дээр очин “Энэ хоёр барилдахгүй нь ээ. Шууд хасчихъя” гэхэд Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын харьяат Доёдын Бадрах начин уг саналыг дэмжиж “хас, хас” хэмээн уухайлав. Шодооны барьцан дээрээ нэлээд удсаны эцэст залуу арслан Мөнгөнбаатар ахыгаа унагачихаад дэвж одлоо. Баян-Өлгий аймгийн арслан Баатарцол аймгийн арслан, чөлөөт бөхийн ОУХМ Г.Ганзоригийг хонгодож цацчихаад цааш явлаа. Аймгийн арслан Батням ижил цолтой бөх болох Хадбаатарыг, аймгийн арслан Б.Батжаргал Ганзоригоор, аймгийн арслан Золбоо засуул, хөлийн цэцийн дэмжлэгтэйгээр аймгийн хурц арслан Бат-Очирын Одгэрэлийг давсан юм. Уг барилдааны дараа хурц арслан нүдэндээ нулимстай хөлийн цэцийн ард сууж байхад нутгийнх нь аймгийн арслан Дэлгэрсайхан ирээд дагуулан явлаа. Жил бүрийн баяр наадмаар баараггүй начин гэгддэг Б.Одгэрэл арсланд хүндхэн байсан нь гарцаагүй. Учир нь Б.Одгэрэл арслан ухарч явахдаа засуулын хөлд тээглэн унасан юм. Энэ барилдаан цэнгэлдэхийн зүүн талд болсон. Харин цэнгэлдэхийн баруун талын мухарт хоорондоо хов ярьж суусан хөлийн цэцүүдээр түүний хувь заяаг шийдүүлсэн нь даанч харамсалтай. Сүүлийн үед улсын цолтны бүлд багтана гэгдээд буй О.Хангай Занданбат арслангаар, аймгийн арслан Лхагвын Лха-Очир Архангайн Батцэнгэлийн уран барилдаант Шинэбаатар арсланг орхисноор гурвын даваанд барилдах эрхээ авсан юм. Үнэндээ хөлийн цэц, засуулууд хэдэн сайхан аймгийн арслангийн хувь  заяагаар тоглосон гэдгийг бөх үзэгчид хэлж байлаа. Хөлийн цэцийн ахлах Д.Мягмар заан аргаа барахаараа урдаа байгаа ногоон дотуур холбоогоороо бөхийн холбооны удирдлагуудтайгаа хэрхэн шийдэх талаар зөвлөлдөж байгаа харагдсан юм. Тэнцүү шахам унасан барилдааныг дахиулахын оронд үзэмжээрээ шууд тахим ч авахуулахгүй туг тойруулж байгааг харсан үзэгчид бухимдаж байлаа. Хоёрын даваанд хурц арслангуудаас Төв аймгийн арслан Батчулуун ганцаараа гурвын давааны босго алхсан юм. 

Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул сумын харьяат улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүй Увс аймгийн харцага Элбэгбаяртай барилдав. Элбэгбаяр харцага наадмын дэвжээнээс ухаан жолоогүй ухран гүйсээр үзэгчдийн өмнө тулж ирлээ. Тэр бүрд Өсөх-Ирээдүй харцага шатан хөөж байгаа харагдав. Элбэгбаяр харин Өсөх-Ирээдүй харцагын нүүр рүү цохиод авлаа. Элбэгбаярын хувьд барилдаан болгон дээрээ зугтдаг гэдгээрээ алдартай бөх билээ. Хөлийн цэцийн шийдвэрээр улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүйг давуулах шийдвэр гаргасан юм. Учир нь Элбэгбаяр барилдахгүй байсан тул хөлийн цэц ийн шийдвэрлэжээ. Харин барилдахгүй байсан Элбэгбаяр энэ шийдвэрийг сонсоод улсын харцагын араас чиргүүл шиг чаргууцалдав. Улсын харцага Өсөх-Ирээдүй давснаар туг тойрлоо. 

Дархан аварга Дархан аваргаа амласан ам буюу А.Сүхбатын зангараг

Төрийн их баяр наадмын нэгийн давааны эхэнд А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр аварга нарын хэн нь зүүний магнайд босох вэ гэдэг нь хэл амтайхан байсан билээ. Энэ бүхэнд цэг тавих гэсэн мэт Монгол Улсын дархан аварга А.Сүхбат, дархан аварга Г.Өсөхбаярыг амласан ам байлаа. Жижиг аваргын энэ шийдвэрийг хэн ч тааварлаж байгаагүй бөгөөд аманд очсон Г.Өсөхбаяр аварга ч гэсэн ууртай байгаа харагдсан. А.Сүхбат аваргын амыг буцаалгах гэж олон хүн очиж түүнд нөлөөлөх гэсэн боловч тусыг эс олов. Энэ хэвээр удалгүй гурвын даваа эхэлж дархан аварга А.Сүхбат Г.Өсөхбаярттай барилдахын өмнө шууд л элэг бүсээ тайллаа. Г.Өсөхбаяр аварга энэ бүхнийг тооцоолоогүй байсан тул тахим авах дургүй байгаагаа илтгэв. Ингэж л дархан аварга А.Сүхбат зүүний магнайд боссон бөхийн зангаргийг харуулж, “Өсөхөөгөөс өөр надтай барилдах бөх байхгүй” гэдгээ ч эл үйлдлээрээ хэлээд авлаа. А.Сүхбат аварга энэ үйлдлээ “Монгол бөхөд ёс жудаг эрэмбэ гэж бий. Цаашлаад хэдхэн хоногийн өмнө адилхан дархан аварга цол хүртсэн Өсөхөөдөө хүндэтгэл үзүүлсэн юм” хэмээн тайлбарлав. Иргэдийн зүгээс “Сүхбат зангаргаа харуулж байна, чадаж байна. Болоош дээ” хэмээн ярьцгаах юм билээ. Дархан аварга дархан аваргаа амласан тохиолдол өмнө бараг байгаагүй байх. 

Улсын аварга О.Балжинням улсын харцага Чулуунбаатарыг, С.Мөнхбат аварга аймгийн начин Мөнхдоржийг аймгийн начин Баярдамбыг амлан авлаа. Гончигдамба Отгонбаатараар, улсын арслан П.Бүрэнтөгс аймгийн начин Ариунмөрөнгөөр гурав давлаа. 

Аймгийн арслан Бат-Отгон Т.Өсөх-Ирээдүй харцагын нүүр рүү дэлсэв 

Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны дөрвийн даваанд Монгол Улсын дархан аварга Г.Өсөхбаярын хөл рүү аймгийн арслан Баасандорж дохиод буцав. Гэсэн ч аварга түүнийг төвөггүйхэн өвдөглүүлээд туг тойрлоо. Улсын аварга О.Балжиннямыг Архангай аймгийн арслан Бадарч давснаар улсын начин цолонд хүрэхэд нэг даваа үлдлээ. С.Мөнхбат аймгийн арслан Пүрэвгарьдыг төвөггүйхэн өвдөглүүлэв. Г.Эрхэмбаяр аймгийн арслан Ганболдыг мушгиад давлаа, улсын арслан Ганбат аймгийн арслан Ганбаатараар дөрөв давав. Улсын гарьд Н.Ганбаатар аймгийн арслан Золбоотой, Т.Санчир аймгийн арслан Лха-Очиртой, Санжаадамба аймгийн арслан Баатарцолтой, Соронзонболд заан Бадамсүрэнтэй Бат-Орших харцага Сэлэнгэ аймгийн арслан Дэлгэрсайхантай, улсын харцага Содномдорж улсын начин Цэрэнтогтохтой, уран барилдаант хоёр бөх оноолт таарсан нь Ө.Даваабаатар улсын начин Б.Пүрэвсайхантай оноолт таарчээ. Улсын гарьд Д.Рагчаа аймгийн арслан Чимэддоржийг давлаа. Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат улсын гарьд Б.Гончигдамба аймгийн арслан Дарханбатын ард нь гарч өвдөглүүллээ. Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат улсын заан Ч.Санжаадамба аймгийн арслан Баатарцолоор дөрөв давав. Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын харьяат улсын арслан Х.Мөнхбаатар аймгийн арслан Еркеболанаар даваагаа ахиуллаа. Улсын харцага Н.Түвшинбаяр улсын начин Одбаяртай барилдаж талбайн зах руу нэлээд хөөж яваа харагдав. 

Аймгийн арслан Баасандорж Бүрэнтөгсөөр дөрөв давж олны уухайтай туг тойрсон юм. Аймгийн арслан Золбоо Н.Ганбаатар гарьдад тахим буулган наадмыг өндөрлүүлэв. Аймгийн арслан Л.Лха-Очир Т.Санчир заанаар даваагаа ахиулж тавын даваанд гарахаар боллоо. Өвөрхангайн улсын заан Сайнбаяр улсын начны тааварт явсан аймгийн арслан Хангайг, улсын заан Б.Батмөнх мөн дөрөв давж туг тойрсон юм. Аймгийн арслан Дэлгэрсайхан Ө.Бат-Орших харцагад уналаа. Хөдөлмөрийн баатар Н.Түвшинбаяр хөлийн цэц, засуул, цагдаа нарын хамгаалалтанд даваа авсан нь түмэн олны дургүйг хүргэж, цэнгэлдэх даяар “Одбаяр, Одбаяр” хэмээн орилоход хүргэв. Хөлийн цэц, засуулуудын бөхчүүдийн хувь заяагаар тоглосоор байгаад хүмүүс бухимдаж байлаа. Үзэгчдийн бухимдал дээд цэгтээ ирэх үед Одбаяр начин эргэхэд хүмүүс алга ташин угтсан ч тэрбээр тахимаа өгөөд үзэгчдийн зүг эргэлээ. Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат аймгийн арслан Базаргүрийн Бадамсүрэн Соронзонболд зааныг давж, Ц.Содномдорж харцага Цэрэнтогтох начингаар даваа авлаа. Аймгийн арслан Бат-Отгон улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүйн нүүр рүү хар мундагаараа дэлсэж орхив. Хөлийн цэц, засуулууд гэж үнэндээ юугаа ч мэдэхгүй тойроод байгаа нь хүмүүст таалагдсангүй. Улсын цолонд зүтгэж яваа ч гэсэн аймгийн арслангууд улсын цолтой бөхчүүдийгээ нүүр нүдгүй цохиод байж болохгүй биз ээ. Энэ мэт зохисгүй үйлдэл гаргасан бөхчүүддээ цаашид арга хэмжээ аваарай хэмээн үзэгчдийн суудлаас хүмүүс орилж, Т.Өсөх-Ирээдүй харцагыг дэмжиж байлаа. Энэ наадмын түрүү бөх Н.Батсуурь улсын начин Сангисүрэнгээр дөрөв давлаа. Улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ Булганы арслан Бат-Эрдэнээр барьц сонгоон дээрээс давж түмэн олныг баясгасан юм.

Ч.Батчулуун, Л.Лха-Очир, Н.Адъяабат, Б.Суманчулуун, Б.Бадамсүрэн нар Монгол Улсын начин цол хүртлээ 

Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны тавын даваанд Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харьяат Монгол Улсын дархан аварга Г.Өсөхбаяр нутгийн бөх Архангай аймгийн Тариат сумын харьяат аймгийн арслан Адъяабатыг амлан баруун ташаагаа тавьж өгсөөр байв. Адъяабатын баруун хавираанд дархан аварга тэссэнгүй. Увс аймгийн Баруунтуруун сумын харьяат улсын аварга С.Мөнхбат аймгийн арслан Баасандоржийг халз хутган гэдрэг нь харуулав. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат, Аврагч спорт хорооны бөх улсын аварга Г.Эрхэмбаяр улсын начин Ш.Жаргалсайханыг амлан уначихав. Өвөрхангайн улсын арслан Д.Ганхуяг Завхан аймгийн арслан Лха-Очирыг амласан ч тахим буулгав. Улсын арслан Ганбат аймгийн арслан Базаргүрийн Бадамсүрэнг амлан бариа зөрүүн дээрээс зайлаанд нь явчихлаа. Ингэснээр Бадамсүрэн өнөө жилийн улсын начнуудын салхийг хагалсан юм. Х.Мөнхбаатар арслан аймгийн арслан Бадарчийг халз хутгаад өвдөглүүлэв. Д.Азжаргал арслан улсын заан Баасандоржоор давлаа. Улсын гарьд Дамбын Рагчаа улсын начин Ж.Нямсүрэнгээр тав давж шөвгөрлөө. Улсын гарьд Н.Ганбаатар улсын начин Чотонгийн Баянмөнхийг давснаар их шөвөгт шалгарсан юм. Ч.Санжаадамба заан Хөдөлмөрийн баатар, улсын харцага Н.Түвшинбаяраар тав давж түмэн олныг баясгалаа. Ж.Бат-Эрдэнэ гарьд Говь-Алтайн Тонхилын Б.Суманчулууныг амлан тахим буулгасан юм. Ингэснээр олон жил начны тааварч байсан Балжиннямын Суманчулуун улсын начин боллоо. Улсын гарьд Гончигдамба Таванханы улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүйг давав. Аймгийн хурц арслан Ч.Батчулууныг улсын заан Сайнбаяр нар ам аваад байсан. Барилдаан удааширсан тул хаялцах барьцыг улсын заан авсан юм. Гэсэн ч барилдааны дүнд нөлөөлөөгүй тул Батчулуун арслан барьц сонгоод ч давалцсангүй. Барилдааны төгсгөлд хурц арслан зааныг орхисноор улсын начны цолд багтлаа. 

Улсын харцага Намсрайжавын Батсуурь улсын харцага Ө.Бат-Оршихыг гуд татан өвдөглүүлэв. Улсын начин Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва Төв аймгийн  Баянхангай сумын харьяат улсын заан Б.Батмөнхийг орхин начин цолоо баталлаа. Улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүйг амласан улсын гарьд Гончигдамба нэлээд удаан барилдсаны эцэст улсын гарьд давсан юм. 

Энэ барилдаанд улсын харцага Цэдэвийн Содномдорж, улсын начин Б.Пүрэвсайхан нарыг хэнч амлалгүй тунасан. Уг барилдаанд Ховд аймгийн Чандмань сумын харъяат Улсын начин Пүрэвсайхан харцага Ц.Содномдоржийг давснаар улсын начин цолоо баталлаа. 

Б.Пүрэвсайхан харцага цол хүртлээ

Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны зургаагийн даваанд Увс аймгийн Ховд сумын харьяат улсын аварга С.Мөнхбат Завхан аймгийн Идэр сумын харъяат өсөх идэр начин Ширбазарын Жаргалсайханыг, Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын харьяат улсын арслан Хадбаатарын Мөнхбаатар шинээр Улсын начин цолны болзол хангасан Архангай аймгийн Тариат сумын харьяат Н.Адъяабатыг, Б.Азжаргал арслан улсын начин Б.Пүрэвсайханыг, Улсын гарьд Д.Рагчаа аймгийн арслан Лха-Очирыг, Улсын гарьд Н.Ганбаатар аймгийн хурц арслан Ч.Батчулууныг, Улсын гарьд Гончигдамба аймгийн арслан Б.Суманчулууныг, Улсын заан Ч.Санжаадамба аймгийн арслан Бадамсүрэнг тус тус амлаж Улсын харцага Н.Батсуурь Улсын начин Б.Пүрэвдагва нар тунаад байна. Улсын арслан Д.Азжаргал Улсын начин Б.Пүрэвсайханыг амлан барилдсан билээ. Тэгвэл залуу начин арсланг давснаар Улсын харцага цолны болзол хангалаа. Харин Улсын гарьд Д.Гончигдамба шинээр Улсын начин цол хүртсэн Говь-Алтай аймгийн Суманчулууныг, Улсын гарьд Н.Ганбаатар шинээр Улсын начин цол хүртсэн аймгийн хурц арслан Төв аймгийн Баянхангайн Ч.Батчулууныг тус тус даваад байна. Тунаж барилдсан бөхчүүдээс Увсын Ховд сумын улсын харцага Н.Батсуурь Архангайн Булганы Р.Пүрэвдагвыг илүүрхэн давснаар зааны даваанд ирсэн юм. 

Н.Батсуурь заан болж, Архангайн Санжаа Завханы Гончигийг шороодуулав

Баяр наадмын долоогийн даваа үнэхээр үзүүштэй болсөн бөгөөд энэ даваанд тунасан Завханы гарьд Б.Гончигдамба Архангайн заан Ч.Санжаадамба нарын барилдаан маш сонирхолтой боллоо. Хоёр бөхийн барилдаан эн тэнцүү газардсан бөгөөд засуул хөлийн цэцийн шийдвэрээр заан Архангайханд даваа өгсөн нь мэдээж Завханыханд таалагдсангүй. Гончигдамбыг дэмжигчид дургүйцлээ илэрхийлэв. 

Архангайн Булган сумын Д.Рагчаа гарьд Увсын Ховдийн Н.Батсуурь нарын барилдаан шахааны барьцнаас өндөрлөв. Энэ даваанд Увсын харцага Архангайн гарьдыг илүүрхсэнээр заан цолны болзол хангалаа. Ингэснээр долоогийн даваа өндөрлөсэн юм. 

Шахаж татах, зүүн тахимдах мэхүүд үзүүр түрүүнд авч ирлээ

Наймын давааны барилдаанд Архангайн Хашаатын “баавгай” хэмээх заан Санжаадамба Увс аймгийн Ховд сумын харьяат Улсын харцага Билэгийн Намсрайжавын хүү заан цолны болзол хангаад байсан Батсуурьтай тунан барилдсан билээ. Барилдаан нэлээд удааширсны эцэст зүүн давхар шуудагнаас Увсынхан илүү гэдгээ баталж Санжаадамбыг шуудагнаас эргүүлж давснаар Намсрайжавын Батсуурь улсын гарьд цолны болзол хангалаа. Харин Завханы Идэрийн Ширбазарын Жаргалсайхан Говь-Алтайн Тонхилын Нямдоржийн Ганбаатарын зүүн хөлийг тахимдсанаар үзүүр, түрүү булаалдахаар болсон. 

Ингэснээр төрийн наадмын үзүүр түрүүнд Улсын начин, харцага цолтой бөхчүүд түрүү булаалдахаар болж байна. 

Намсрайжавын Батсуурь төрийн наадамд анх удаа түрүүллээ

Есийн давааны бөхчүүдийг зүүн, баруун талын засуулуудаа ханаруулан гарч ирэх мөчид үзэгчдийн сэтгэлд альхан нутгийн бөх түрүү бөхөөр тодрох вэ гэдэг хариуцлага ирсэн юм. Ноднин жил Завханы Гончигдамба үзүүрт үлдэж Сэлэнгийн аваргад тахим буулгаж байсаан. Тэгвэл өнөө жил Увсын Ховдын удамт бөх Батсуурь түрүү булаалдахын тулд тун их хичээв. Өндөр давааны хариуцлагатай барилдаанд Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат Ш.Жаргалсайхан Увс аймгийн Ховд сумын харьяат улсын харцага Намсрайжавын Батсуурь нар тун хийгүй барилдаан хийсэн. Хүндхэн барилдаануудын ард гарч энэ даваанд хүрсэн Батсуурь харцага илүү гэдгээ баталж Увс нутагтаа нэгэн түрүү авчирсан юм. Энэ мөчид Төв цэнгэлдэхэд Увс нуур дуугаа Увсынхан хоолой нийлүүлэн аялж байв. Н.Батсуурь өнөө жил түрүүлснээр арслан цол хүртсэн бол Завханы бөхчүүд хоёр жил дараалан гарьд цолонд хүрлээ. 

Э.ЭНХ

УИХ-ын гишүүн, Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны
дарга Г.Баярсайхантай ярилцлаа.

-УИХ-ын
хаврын чуулган хөшгөө татлаа. Хаврын чуулган хаалтын өдрөө “хуушуур”-ын үнэртэй
хууль бөөндлөө гээд байгаа. Үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-УИХ-ын төлөвлөгөө гэж байдаг. Бид төлөвлөгөөний дагуу хуулиудаа
батлаад явж байвал болж байна гэж ойлгох ёстой. Гэтэл төлөвлөгөөний дагуу хуулиудаа
баталж чадсангүй. Сайд нарыг огцруулна, огцруулахгүй, дан, давхар дээл гэх мэтээр
нэлээдгүй цаг хугацааг авсан. Үүнийхээ оронд ЭЗЭН 100 хөтөлбөрийнхөө хүрээнд эдийн
засгийн идэвхжүүлэх хуулиудаа батлаад явчихсан бол илүү үр дүнтэй болох байлаа.
Сөрөг хүчин асуудлыг цэгцэлж, зөв голдиролд нь оруулахын тулд асуудалд хандаж байгаа.
Гэсэн ч зарим зүйл дээр сөрөг хүчин хэт муйхарлаж, эрх баригчдын зүйлс унаж байвал
бидэнд сайн гэх маягаар асуудалд хандаад байгаа нь буруу. Нэг сайдын асуудал оруулаад
түүнийгээ огцруулах гээд улайраад байгаа нь, эдийн засаг хямралтай үед үүнээс гаргахын
тулд Н.Батбаяр сайдад хариуцлага тооцно гэж байгаа нь зөв. Нэгэнт эрх баригчид нь
сайдаа аваад үлдье гэж байхад түүгээр нь улс төр хийж, цаг алдуулж, ажил уясан нь
зохисгүй үйлдэл. Хаврын чуулганаараа эдийн засагтай холбогдуулан Ашигт малтмалын
тухай хууль, Газрын тосны хуулийг баталсан ч төмөр замынхаа асуудлыг шийдэж чадаагүй
нь харамсалтай. Уг нь хэлэлцээд явчихсан бол эдийн засагт эерэг үр дүн өгөхөөр байлаа.

–ЭЗЭН 100 хөтөлбөр хэрэгжсэнээр 70 гаруй хоногийн ард гарлаа. Үр дүн нь
хэр байх бол. Парламентын зүгээс хуулиудыг нь бүрэн гүйцэд баталсангүй?

-Нүүрсний асуудлыг хаврын чуулганаар хэлэлцэх байсан ч “нөхцөлөө
шийд” гэсэн чиглэл өгсөн. Түүний дараа төмөр замын асуудлаа шийдье гэж байгаа нь
зөв ч байж магадгүй. Ерөнхий сайд “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрөө 100 хоногт эдийн засгийн
үндсийг сайжруулъя гэж оруулж ирсэн болов уу гэж хувьдаа бодоод байгаа юм. Түүнээс
биш 100 хоногт 17.5 хувийн өсөлттэй эдийн засгийн маргааш нь бий болгочихно гэсэн
ойлголт байхгүй. Ирэх оны хавраас харин эдийн засаг сайжрах болов уу гэсэн бодолтой
байгаа.

-Яаж?

-Ирэх оны хавраас уул уурхайн хөрөнгө оруулалтууд нэмэгдэх болов
уу гэсэн урьдчилсан таамаг байна. Анхнаасаа ч би 2015 оноос эдийн засаг сэргэнэ
гэж хэлж байсан.

-УИХ-ын
дарга З.Энхболд хаврын чуулганыг хаахдаа хэлсэн үгс нь “хатуу” байлаа. Таны хувьд
Их хурлын даргын хэлсэн үгийг чухам хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Бид бодит зүйлсийг л ярих хэрэгтэй. Их хурлын даргын хэлсэн үг үнэн.
Нэгэнт л үнэн зүйлийг хэлсэн болохоор гашуун ч гэсэн биш хүлээж авах ёстой. Өөр
арга байхгүй. Төр засаг данхайж, хэтэрхий олон яамтай болчихлоо. Ямар ч баталгаагүй
цаасан төгрөг зах зээлд гаргаж байна. Зүй тогтлоороо хямралын үед ямар арга хэмжээ
авах ёстой вэ түүнийг нь хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Бид тодорхой хэмжээнд төсвөө
хумих хэрэгтэй байгаа. Мөн баталгаагүй мөнгө гаргаж байгааг багасгах шаардлага байна.
Миний хувьд Их хурлын даргатай 100 хувь санал нэг байгаа шүү. Тэгэхгүй бол нэг л
өдөр цаасан төгрөг эрээн цаас болж хувирна. Ард түмэнд таалагдахгүй ч гэсэн төр
арга хэмжээгээ авах ёстой газар нь авах л учиртай.

-Хаврын
чуулганы үйл ажиллагаанд ямар дүн тавих вэ. Намрын чуулганы өнгийг та тодорхойлохгүй
юу?

-Хаврын чуулганаар хэлэлцэж буй асуудлуудыг Ардын нам гацаах гэж
их хичээлээ. Бид ч гэсэн ажиллах гэж их хичээсэн. Ардын намынхан улс төрийн тоглолтыг
арай л их хийсэн. Аливаа юманд хэмжээ хязгаар байх ёстой. Тэр хязгаарыг ардын нам
давчихсан юм. Засгийн газар бүтээн байгуулалтын ажлаа хийх гэхээр нэг сайдыг нь
шүд сугалж байгаа юм шиг сугалах гээд, давхар дээлийн асуудлыг улс төржүүлээд, олон
хуулийн төсөл дээр завсарлага аваад ажил хийхэд үнэхээр хүнд байлаа. Ийм нөхцөлд
ажиллах хэцүү шүү дээ. Гэхдээ бид гол хуулиудаа баталж чадсан.

-Хоёр
хөршийн төрийн тэргүүнүүдийн айлчлалыг та хэрхэн харж байгаа вэ. Бидэнд үзүүлэх
нөлөөлөл ямар байх бол?

-Халх голын түүхэн ялалтын 75 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Энэ
хүрээнд хоёр хөршийн төрийн тэргүүн айлчилна гэдэг нь Монгол Улсад хэрэгтэй. Айлчлалын
үеэр эдийн засагт түлхэц өгөхүйц чухал асуудлуудаа ярьж, тохирон шийдүүлэх нь зүйтэй.
Хоёр хөршийн эдийн засгийн харилцаа улам бэхжиж байна. Бид энэ интеграцид нь ороод
үр шимийг нь хүртэх ёстой. Тиймээс ОХУ-аас урагш хийн хоолой, эрчим хүчний шугам,
транзит тээврийн асуудал, төмөр зам гэх мэт зүйлсээ хоёр хөршөөрөө шийдүүлээд ямар
нэг шийдэлд хүрэх нь зүйтэй. Бид эх орноо аваад нүүгээд явж чадахгүй тул эдийн засгийн
интеграцид нь заавал орох ёстой. БНХАУ-ын даргын айлчлалын үеэр нүүрс боловсруулан
хий гаргах үйлдвэрийн асуудлаа шийдчих болов уу гэж хувьдаа бодоод байгаа. Үйлдвэрээ
байгуулаад авчихбал Улаанбаатарын агаарын бохирдол ихээхэн хэмжээгээр багасах юм.
Айлчлалын үеэр бид ашиглаж болох бүхий л боломжийг эрэлхийлэх л хэрэгтэй.

-Танай
байнгын хорооны харьяа БОНХ-ийн сайд С.Оюун НҮБ-ын Байгаль орчны ассамблейн ерөнхийлөгчөөр
сонгогд­лоо. Энэ боломжийг ашиглаад ямар асуудлуудыг шийдвэрлүүлэх бодолтой байгаа
вэ?

-НҮБ-ын Байгаль орчны ассамблей
гэдэг нь байгаль орчны чиглэлийн НҮБ гэсэн үг. Дэлхийн хэмжээний энэ том байгууллагын
тэргүүнээр С.Оюун сайдыг маань сонгосон нь нэр төрийн хэрэг байлаа. Үүнд үнэхээр
баяртай байна. Ассамблейн ерөнхийлөгчид олон улс орон хүмүүсээ нэр дэвшүүлсэн юм
билээ. С.Оюун сайд маань үнэхээр илүү байлаа. Юугаар илүү байсан бэ гэхээр УИХ Засгийн
газар, БОНХЯ манай байнгын хороо хоорондын уялдаа сайн байсан юм. Ногоон хөгжлийн
бодлогоо оруулж ирэхэд нь бид зохих хугацаанд нь маш нухацтай авч үзэн баталсан.

Үүнд С.Оюун сайдын асар их хүчин чармайлт орсон. Ногоон хөгжлийн
бодлоготой улс орон дэлхий дээр цөөхөн байдаг. Бид уг бодлогоороо дэлхийд айргийн
тавд яваа. Дээр нь төр засаг нь дэмжиж байгаа тул С.Оюун сайд олонхийн санал авч
сонгогдсон. С.Оюун сайдын нэр төр олон улсад өндөр байгаагийн нэг илрэл л дээ.

-Та
байнгын хороогоо хоёр жил дараалан даргаллаа.
Энэ хугацаанд ямар ажлууд амжуулсан бэ?

-Засгийн газраас оруулж ирж буй
хуулийн төслүүдийг хугацаанд нь хэлэлцэн батлаад явж байна. Байгаль орчны яамнаас
оруулж ирсэн санал, тогтоолын төсөл, хуулийн төсөл дээр ажлын хэсэг байгуулан ажилласан.
Би өөртөө дүн тавьж, сайн муу ажилласан гэх нь илүүц. Тэгээд ч би өөрийгөө рекламдаад
байдаг хүн биш. Харин хийх ёстой ажлаа бол хийсэн шиг хийгээд явж байгаа. Улаанбадрах
суман дахь “Арева” компанитай холбоотой асуудал гарсны дараа ажлын хэсэг байгуулан
одоо ч нухацтай ажиллаж байна. Энэ зуны турш ажлын хэсэг ажиллахаар болсон. Хулгайн
мод бэлтгэх асуудал, шонхорын наймааны талаар тогтоол гаргалаа. Хувиараа алт олборлогчдын
тал дээр ажлын хэсэг гаргаад ажиллаж л байна. Газрын тухай хуулийг Засгийн газар
оруулж ирээд эргүүлэн татсан. Хуулийн төслийн ажлын хэсгийг Б.Гарамгайбаатар гишүүн
ахалсан. Хуулийн төсөл дутуу дулимаг болсон гэх мэтээр шүүмжлэл их ирсэн. Би байнгын
хорооны даргын хувьд хуулийн төслийн алдаатай зүйлсийг харж, анхааруулж ирсэн юм.
Миний ярьж байсан яг тэр асуудлаар  эргүүлэн
татсан. Би энэ оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны өдөр Ерөнхий сайдад Үндсэн хуулийн ийм
заалтуудыг зөрчиж байна. Хуулийн төслийг эргүүлэн татаж сайжруулан оруулж ирнэ үү
гэсэн албан тоот явуулсан. Ерөнхий сайд миний гарын үсэгтэй явуулсан албан тоотыг
үндэслэн Засгийн газар Газрын тухай хуулийг эргүүлэн татсан гэж бодож байгаа. Байнгын
хороо хяналт тавих ёстой зүйл дээрээ хяналт тавиад явж байсан.

-МАН-ын бүлгийн зарим гишүүдийн зүгээс энэ парламент тарах
ёстой гээд байгаа. Начир дээрээ тэд кнопоо дарж чадах уу?

-Чадахгүй дээ, чадахгүй. Тэд Их
хурлыг тарааж чадахгүй. Би бол ард түмнээс санал авч сонгогдсон, жагсаалтын хүн
бол биш. Тийм болохоор хариуцлагатай ажиллах ёстой. Сөрөг хүчин иймэрхүү популист
зүйл яриад байх нь зохимжгүй л дээ.

-Газрын тухай хууль болон төмөр замын асуудлуудаа шийдэж чадсангүй
хаврын чуулган завсарлалаа. Үүн дээр нэг шийдэлд хүрч чадаагүй нь танай бүлгийн гишүүн
Х.Баттулгын захиалгат нэвтрүүлэг болчих шиг боллоо гэж байна. Түүнээс болж иргэд
УИХ, Засгийн газарт дарамт, шахалт үзүүлэх шиг боллоо?

-Монгол Улсын Их хуралд ард түмний төлөөлөл болон сонгогдсон хүмүүс
суудаг. Ард түмний төлөөлөл болсон гишүүд тэдний өмнөөс шийдвэр гаргах эрхтэй. Гэхдээ
бид ард түмнийхээ үгийг сонсох ёстой. Яахав Х.Баттулга гишүүн өөрийн үзэл бодлоо
илэрхийлсэн. Бид Баттулга гишүүний байр суурийг сонсох ёстой. Хэн хэнийхээ үгийг
сонсож сурах хэрэгтэй. Тэр нэвтрүүлгийн хувьд хувь хүн өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлсэн
байх. Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлогыг бид баталсан. Энэ хүрээнд Засгийн
газар Их хуралд асуудлаа оруулж ирэн олонхийн хүрээнд шийдэх ёстой. Сая бол арай
түүхий байгаа тул боловсронгуй болгочихоод ороод ир гэсэн юм. Ачаа тээвэрлэх нөхцөлөө
хүртэл тохироогүй байхад батлах нь зохимжгүй гэж үзсэн. Бид их далайд хүрэхийн тулд
нөхцөлөө эхлээд тохирох ёстой.

-Иргэдийн
хүлээж байсан Улс төрийн намуудын тухай болон Сонгуулийн тухай хууль, Эдийн засгийн
ил тод байдлыг хангах тухай хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх болов уу гэсэн ч тэгсэнгүй.
Эдгээр хуулиуд хэзээ батлагдах бол?

-Сөрөг хүчин хэтэрхий дүрдээ ороод бүх асуудалд саад тавиад байна.
Тэд 2016 оны сонгуульд ялах талаар бодож байгаа бол бид том эрх ашгийг харж байгаа.
Тэгэхээр намрын чуулганаар ч гэсэн энэ асуудал давтагдах болов уу. Их хурал дээр
гол хуулиуд хоёр гурван гишүүний зөрүүтэй л батлагдаж байна. Бид үнэмлэхүй олонх
биш. Хань болж яваа Шударга ёс эвсэл, гурван бие даагч гишүүн нь ихэнх тохиолдолд
сөрөг байр суурьтай болчих юм. Сонгуулийн болон Улсын төрийн намуудын тухай хууль
энэ байдлаараа явбал төмөр замаа ч баталж чадахгүй хэмээнд хүрнэ. Өмнөө тавьсан
зорилгынхоо төлөө хамтдаа явж, хариуцлагаа хамтдаа хүлээцгээе.

Э.ЭНХБОЛД

Баян-Өлгий аймгийн Улаан-Хус болон Цэнгэл сумдын нутагт байрлах Алтай ханы Таванбогд хайрханыг тахих Төрийн ёслол энэ сарын гуравны өдөр боллоо. Алтай Таванбогд хайрханыг тахих зарлиг 2012 онд гарсан бөгөөд түүнээс хойш анх удаа зуны дунд сарын шинийн зургааны өдөр анх тахьсан юм. Төрийн тахилгын арга хэмжээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга П.Цагаан, Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Р.Болд, Ерөнхийлөгчийн хэвлэлийн төлөөлөгч С.Эрдэнэболд, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын тэргүүн дэд дарга Д.Цогт-Очир, Баян-Өлгий аймгаас сонгогдсон УИХ-ын  гишүүн А.Бакей, тус аймгийн Засаг дарга Х.Дармен тэргүүтэй албаны хүмүүс оролцлоо. Мөн Төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров, Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн, Монгол Улсын дархан аварга А.Сүхбат, Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн хамба, гавж Д.Чойжамц нарын хүндэт хүмүүс оролцлоо. Төрийн тахилгын арга хэмжээг нээж Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “…Алтай бол үндэстэн мандан бадрахад түшиг тулгуур болж, бууран доройтоход өмөг халхавч болсон түүхэн нутаг. Найман зууны тэртээ намхан чийрэг монгол морьдын туурайнд тамгалагдсан нутаг билээ. Уртын дуу эгшиглэж, уран биелгээ дэвжсэн газар орон. Энэ газар шороон дээр эх түүхийн маань нэг хэсэг бичигдсэн юм.

Их эзэн Чингэс хааны байгуулсан Монголын эзэнт гүрний газар нутгийн төв дунд оршиж байсан Алтайн уулс эдүгээ Монголын олон угсаатан ястны эв найртай орших орон гэр, хөгжин дэвжигч бүс нутгийн бэлгэдэл төдийгүй мөнхийн хөрш Орос, Хятад улстай уул усны холбоотон, улс төр, эдийн засаг, нийгэм-соёлын түнш, уугуул суугуул хүн зоны хувьд эрх тэгш, эв найрамдалтай, энх мөнх зэрэгцэн оршихуйн бэлгэдэл болон сүндэрлэж байна. Иймээс Алтай ханы Таванбогдын төрийн тахилга нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал хийгээд энхийг эрхэмлэгч гадаад бодлогын гүн утга бэлгэдэл болон сүндэрлэж байна” гэлээ. 

Тахилгын арга хэмжээнд оролцсон казах, урианхай, тува, дөрвөд, торгууд, мянгад, хотон, хотгойд, халх, баяд, захчин, өөлд гэсэн олон ястны төлөөлөл төрийн тахилга сайхан болж байгаад сэтгэл өндөр байгаагаа илэрхийлсэн юм. Энэ өдрийн өглөө наран үүлэн цаана өнжиж, Таван богд хайрханы Потанины болон Александрын мөсөн гол Их Монгол, Малчин, Хүйтэн тэргүүт оргилууд үүлэн хөшиг өмнүүрээ хөндөлсүүлж байгалийн үзэсгэлэнгээ нуусан байлаа. Алтай Таванбогд  хайрханы тахилгад оролцохоор Улаанбаатар, Дархан, Увс, Ховд, Говь-Алтай аймгуудаас иргэд хүрэлцэн ирсэн байсан юм. Төрийн тахилгын зан үйлийн өмнө лам нар ном уншиж байгаль дэлхийг аргадав. Морин цагт Төрийн тэргүүн хүрэлцэн ирснээр тахилгын арга хэмжээ эхэллээ. Ерөнхийлөгчийг үг хэлж эхлэнгүүт үүлэн суудалт уулс хөшгөө нээж, энэ өдрийн нар морин цагт анх удаа наран үүлэн цаанаас шагалзав. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн үг хэлж байхад тэнгэр бүрэн цэлмэж, цаст хайрхануудын хүйтэн салхи арилсан юм. “Төрийн тэргүүн гэдэг эв нэгдлийн илэрхийлэгчээс гадна байгаль дэлхийтэй холбоотой хүн юм байна” хэмээн Цэнгэл сумаас ирсэн иргэд өөр хоорондоо ярилцаж байсан юм. Тэргүүн хамба Д.Чойжамц  “Энэ хайрхан цаанаасаа эзэнтэй нь мэдэгдлээ. Ерөнхийлөгчийг зарлигаа уншиж байхад нь нар мандаж, тэнгэр цэлмэлээ. Энэ сав шим бидэнд ивээл хайраа үзүүлж байна. Бид эвтэй найртай байж Монгол Улсыг босгох юм шүү” гэдгийг ч хэллээ. Алтай Таванбогд хайрханы тахилгад явах зам тийм ч сайн биш тул “Сайн жолооч, хийморьтой хүмүүс л тахилгадаа оролцоно доо” гэдгийг Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн мэргэжилтэн М.Жухаан хэлж байлаа. Үнэхээр л хөлтэй нь хөлхөж хүрмээр, хөлгүй нь мөлхөөд ч хамаагүй хүрч анх удаагийн төрийн тахилгад оролцох хүсэлтэй байгаа нь хайрханд очихоос өмнө уулзсан нутгийн иргэдийн амнаас гарч байсан юм. Хэр баргийн зүйлд үг унагаад байдаггүй ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэн “Үнэхээр бяртай уулс юм аа” хэмээн сүсэглэн залбирч зогслоо. Нутгийн иргэд Монгол Улсын дархан аварга А.Сүхбаттай зургаа татуулах хүсэл байсан бөгөөд энэ өдрийн хамгийн эрэлттэй хүнээр түүнийг нэрлэж болохоор байлаа. Тахилгын арга хэмжээнд оролцож буй хүмүүс Төрийн тэргүүнээ бидний хэлж заншсанаар “амьдаар” нь харахаар ирснээ нуусангүй. Тэр бүү хэл А.Сүхбат аварга, Б.Лхагвасүрэн, Н.Жанцанноров нарын мундагчуудын гэгээн дүрийг харж халуун гарыг атгасандаа талархаж байгаагаа илэрхийлэв. Тэд ч гэсэн нутгийн иргэдтэй энэ сүрлэг уулсын өмнө халуун дотно яриа өрнүүлсэндээ баяртай байгаагаа хэллээ. Б.Лхагвасүрэн найрагчийн уулсын өмнө хэлсэн санаашрал, ухаарал тээсэн үгс, Сүхбат аваргын нутгийн иргэдийн мөрөн дээрээс дэвээ шаваагаа хийж байгааг харахад сэтгэлд дотно санагдах. Тахилгын арга хэмжээний үеэр хүчит 64 бөхийн барилдаан уулын өвөр бэлд  болж, 100 орчим шандаст хүлэг уралдаж тэнгэр хөгжөөсөн юм. 

Мөнгөн оройт уулс нь сүр бараагаа мэдрүүлэх гэсэн мэт нарны улбар туяа ойн буух нь нэн таатай. Мөсөн голууд үе үехэн хүрхэрч буй арслан мэт чимээ өгнө. Энэ өдөр Хүйтний оргилыг эзлэн бууж яваа уулын спортын тамирчид тааралдав. Тэдний хувьд Хүйтний оргилд өмнө нь хэдэнтээ гарсан бөгөөд энэ өдөр оргилыг эзэлчихээд бууж явна гэлээ. Уулчдын араас мөн л оргилоо үзүүлэх дургүй Хүйтний оргилд өглөөний зургаан цагт авиралтаа хийсэн тухай хэлж байв. Уулчдын хамт яваа гадаадын уулчид Монгол Улсын төрийн тэргүүнийг харсандаа, түүнийг үгээ хэлж байхад нь гурван өдөр хөшгөө нээгээгүй оргилууд нүүрээ угаах мэт гэрэлтэн байсан нь цаанаа ямар нэгэн учиртай хэмээн ихэд догдлонгуй хэллээ. 

Алтай Таванбогд нь Монгол, Орос, Хятад, Казахстан гэсэн дөрвөн улсыг дамнан оршдог бол Төв Азийн нийт мөсөн голуудын 80 гаруй хувь нь эл хайрханаас эх авдаг аж. Алтай Таванбогдын байгалийн цогцолборт газрыг 1996 онд улсын тусгай хамгаалалтад авчээ. 

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн, ҮХАА-н сайд Ш.Түвдэндоржтой ярилцлаа.

 -ҮХАА-н
сайдаар томи­логд­чихлоо. Яамны сайд хүн бодлого гаргах үүрэгтэй. Таны хувьд салбараа
хэрхэн удирдаж, яаж хөгжүүлэхээр төлөвлөөд байгаа вэ. Та шинэхэн албандаа ямар зарчмаар
ажиллах вэ?

-2012 оны сонгуулийн Ардчилсан намын, Шинэч­лэлийн Засгийн газрын
мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллана. Үүнд багт­сан хүнд ба хөнгөн үйлд­вэрийн
асуудлыг шийдэх тал дээр анхаарна. Ямартай ч асуудлуудыг шийдэхийн тулд хөрөнгө
мөнгийг хэрхэн шийдвэрлэх тал дээр ан­хаа­рах шаардлагатай. Сал­барын төслүүд амьдралд
хэр нийцэж байгаа талаар танилцаад цаашид ажил хэрэг болгоод явахад хүндрэл хэр
байгааг судлах ёстой. Газар тариалангийн салбар мэдээж манай орны хувьд чухал ач
холбогдол бүхий салбар. Тиймээс “Атрын гуравдугаар аян”-ыг үргэлжлүүлэн ажил­лах,
Монголынхоо хөрсөнд ургасан төмс, хүнсний ногоо­гоор ард түмнээ хангах тал дээр
хатуу зогсоно. Төрөөс олгох нөхөн олговорын тал дээр анхаарч ажиллах зайлш­гүй шаардлага
байна.  Монголын ард түмэн хэдэн зуунаараа
өлсөж цангаагүй ирсний гол шалтгаан нь мал аж ахуйн салбартай шууд холбоотой. Амандаа
мөнгөн халбага зууж төрсөн хүмүүс бол монголчууд. Ийм буянтай ард түмнийг цаашид  сайн сайхан явуулахын тулд мал аж ахуйгаа дэмжиж,
буянт малынхаа ашиг шимийг хүр­тээдэг малчдынхаа нийг­мийн асуудалд анхаарал хандуулна.
Өнөөдөр (баасан гаригт) Малын индексжүүлсэн даатгалын хууль батлагдлаа. Ингэснээр
ган, зудад мал их хэмжээгээр хорогдсон бол малаа даатгуулсан малчид хохиролгүй байх
талаар Монголын төр анх удаа үүнийг шийдэж өглөө. Хүнсний болон хөнгөн үйлдвэрийн
салбарт аль болох саад болохгүй дэмжлэг үзүүлж, Монголын нэг ч гэсэн иргэн ашиг
орлоготой байх тал дээр анхаарна. 

-Эдийн
засаг хүнд байгаа энэ үед голлох яамны сайд боллоо. Эдийн засагт ямар өөрчлөлтүүдийг
авч ирэх вэ. Малчид, тариаланчид, үйлдвэр эрхлэгчид таны үгийг сонсохыг хүлээж байна?

-Эдийн засагт өөрчлөлт гаргая гэж байгаа бол хүнд, хөнгөн үйлдвэрлэлийн
салбарыг дэмжиж олон хүний ажлын байрыг бий болгох шаардлагатай. Түүхий эдийг боловсруулах
үйлдвэр давхар шийдээд явах хэрэгтэй. Арьс шир, ноос ноолуурын нөхөн олговрыг олгох
шийдвэр гарсан ч хөрөнгө нь шийдэгдээгүй байгаа. Үндэсний мал аж ахуй гэсэн баялгийнхаа
түүхий эдийг улс орондоо үйлдвэрлэж нэмүү өртөг гаргах нь ч чухал. Олон хүнд ажлын
байр бий болж компаниуд хөл дээрээ бат зогсох боломж бүрдэнэ. Энэ нь мэдээж улс
орныхоо эдийн засагт нэмэрлэх нэ­мэр болно. Мөн газар тариалан­гийн салбарт хөрөнгө
оруу­лалт хийж техник тоног тө­хөө­рөмжийн шинэчлэлийн асуудлыг хийнэ. Энэ хүрээнд
барууны орнуудын чанартай техник хэрэгслийг нэвтрүүлэх юм. Ургац хураалтаас өмнө
зээлийг нь шийдээд өгөх ёстой гэж бодож байна. Энэ нь мэдээж тариаланчдад асар том
дэмжлэг болно. Ургацаа алдчихалгүй хурдан хугацаанд ургац хураах, хүн хүчний асуудлыг
хэрхэн зохион байгуулахыг судлах ёстой. Төр засгаас энэ тал дээр анхаарч бодлого
баривал хуучны хэмжээнд хүрдэггүй юм аа гэхэд улс орныхоо хэрэгцээг бүрэн хангаж
болох юм. Мал аж ахуйн салбарт мах сүү, нөөцийн 
махыг үргэлжлүүлэн хийнэ. Эрчимжүүлсэн мал аж ахуйн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх
хэрэгтэй. Монгол Улс хэдэн сая хүн амтай билээ. Хэдэн сая толгой малтай билээ. Гэтэл
яагаад манайхан сүүний асуудлаа дотооддоо шийдэж чадалгүй гаднаас сүү оруулж ирээд
байгааг олон нийтэд ойлгомжтой болгоно. Гурван сая хүн амтай, 50  сая толгой малтай Монголд мах яагаад магнаг болоод
байгааг судална.

-Аж
үйлдвэрийн цог­цолборыг Сайншандад барина гэж байсныг сүүлийн үед буруу гэх боллоо.
Харин Дархан, Эрдэнэт хотуудад баривал үр дүнтэй гэж байна. Хүнд үйлдвэрийн салбараа
хаана барихаар төлөвлөөд байгаа вэ?

-Эхний ээлжинд төслүүд­тэй танилцана. Манай оронд хүнд үйлдвэрлэлийн
салбарын хамгийн чухалд тооцогдож байх ёстой. Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэж байж улс тодорхой хэмжээний мөнгөнтэй болно. Ингэснээр улс дэд бүтцээ
хөгжүүлж чадна. Боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт өөрчлөлт гарна. Сайншандын цогцолбор
байгуулагдаад үйл ажиллагаа нь жигдэрбэл улс оронд хамгийн хэрэгтэй. Байгаль орчных
нь нөхцөл байдал ямар байгааг сайтар судлах шаардлагатай.

-Таны
хувьд сайд болсон тул Хуульзүйн байнгын хороогоо өөр гишүүнд шилжүүлж таарна. Уг
байнгын хороог даргалаад явах дараагийн хүн бэ?

-Үүнийг нам л шийднэ. Намайг сайд болгоно гэхэд Гүйцэтгэх зөвлөл
хуралдаад Түвдэндоржийг сайд болгоё гээд шийдчихсэн. Түүний дараа намын бүлэг дээр
намайг сайд болгохыг дэмж­сэн. Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөөд Их хурлаар оруулж баталсан.
Түүнтэй адилхан намын бүлэг дээр байнгын хорооны дарга хэн болох вэ гэдгийг шийдэх
байх. Миний бодож байгаагаар манай байнгын хороонд харьяалагдаж буй Ардчилсан намын
гишүүдээс нэг нь болох болов уу. Байнгын хороон дотор хөдөлгөөн хийхэд түвэгтэй.
Тиймээс дотроосоо томилогдох байх. Гэвч намын шийдвэрийг л харах учиртай.

-МоАХ
таныг дэмжээгүй гэдгийг Х.Баттулга гишүүн мэдэгдэж байсан. Түүний хувьд давхар албан
тушаалд ажиллахаас татгалзсан. Таныг сайд болгох дургүй байгаагаа ч ярилцлагадаа
дурдсан байна лээ. Та хоёрын хооронд үл ойл­голцох асуудлууд гарсан юм уу?

-Х.Баттулга гишүүн хувь хүний сонголтоор сайдын албан тушаалаа өгсөн.
Тиймээс үүнийг дүгнэж ярих нь илүүц. Намын шийдвэрээр намайг сайд бол гэхэд нь намынхаа
шийдвэрийг би дагасан. Энэ миний шийдвэр. Үндсэн хууль яривал УИХ-ын гишүүн Засгийн
газрын гишүүнээр ажиллаж болно гэсэн заалт бий. УИХ-ын гишүүн үндэсний хэмжээний
асуудлыг танхим дотор хэлэлцэж санал өгч баталдаг. Үүний хэрэгжилт нь Засгийн газар
байдаг. Засгийн газар дээр ч үндэсний хэмжээний шийдэл гардаг. Нэг утгаараа бодлого
боловсруулахад нь оролцоод илүү мэдээлэлтэй хүмүүс хэрэгжилтэд нь оруулах нь УИХ-ын
гишүүн Засгийн газрын гишүүн байхын ач холбогдол энэ. Үүнийг сайн, муу аль ч талаас
нь ярьж болно. Юмыг туйлшруулж ойлгохгүй байх хэрэгтэй. Амьдралд хэрэгтэй зүйл л
хийх ёстой. Түүнээс биш дан давхар дээл яриад байх шаардлагагүй. Зарим нь түүнийг
нь шийдэхгүй бол үхэх гээд байгаа юм шиг санагдах юм. Эцсийн бүлэгт энэ асуудлыг
хэдэн хүн сонирхож байгаа гэдгийг бодох ёстой. Ард түмэнд юмны үнэ нэмэгдэхгүй цалин,
тэтгэвэр нь нэмэгдэх нь л чухал байгаа. Их хурлын хэдэн гишүүн хэрэлдээд нэг нь
сайд болно болохгүй гэдэг бол ард түмний сонирхож буй асуудал биш. Их хуралд байгаа
гишүүд нэгнээсээ нэг юм сонсохоороо түүнийг нь тийм л юм байна гээд итгээд ярьдаг.
УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болохгүй гээд нэг асуудлыг л тойроод байх
нь утгагүй л дээ.

-Х.Баттулга
гишүүн танд тааламжгүй байгаагаа илэрхийлсэн. Та хоёрын хооронд үл ойлголцох асуудал
гарсан уу?

-Тэр бол хувь хүний л бодол. МоАХ-г ганц хүн төлөөлөхгүй. МоАХ-ын
олон мянган гишүүд, салбар зөвлөлийн дарга нар, Удирдах зөвлөлөөс ямар нэгэн шийдвэр
гараагүй. МоАХ-ны дарга Х.Баттулга гэдэг хүн намайг дэмжихгүй байж болно. Түүнээс
биш хоорондоо маргалдаад танга­раг тасрахдаа тулсан зүйл байхгүй.

-Та
УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллахаар боллоо.  Албан тушаалдаа түүртээд явах юм биш биз дээ?

-Түүртэх зүйл байхгүй. Их хурлаас гарсан бодлогыг л Засгийн газар
дээр хэрэг­жүүлнэ. Их хурал дээр яригдсан асуудлыг яамныхантайгаа ярилцаж яаж хэрэгжүүлбэл
зүгээр байна. Сул тал нь аль вэ гэдгийг мэдрэх боломж бүрдэнэ.

-Өмнөх сайдынхаа ажилд ямар дүн тавих вэ?

-Өмнөх сайд, Зас­гийн газрын мөрийн хөтөл­бөрүүдийг үзэхэд бодлогын
бичиг баримтын талаар ба­га­гүй зүйл хийсэн нь хараг­даж байна. Их хурлаас дэм­­жээд
гаргасан бичиг баримтыг хэрэгжүүлэх тал дээрээ доголдолтой байгаа нь анзаарагдсан.
Заримыг нь бид шинэ шүүлтүүрээрээ оруулах ёстой. Үүний дүнд ҮХАА-н салбарын өнөөгийн
жин улам л нэмэгдэнэ. 2016 он гэхэд манай ард түмэн махаар гачигдчихгүй, хөнгөн
хүнсний үйлдвэрүүд нь боломжтой ажиллачихдаг. Хүнд үйлдвэрлэлийн шав нь тавигдчихсан,
мал аж ахуйн салбарт дээшилж малчид түүнээс ашиг шимийг нь хүртчихдэг ийм салбар
болно. Хамгийн гол нь мах, сүү, гурилын асуудлыг бүрэн шийдчихсэн байх юмсан гэж
бодоод байгаа.

-Ерөнхийлөгч
ҮХАА-н сайдад таны нэрийг дэвшүүлэхэд дэмжихгүй саналтай байгаагаа хэлсэн. ҮХАА-н
сайдад Ерөнхийлөгч хориг тавьж магадгүй хэмээн Ардын намынхан ярьж байна. Хэрэв
тийм зүйл болбол яах вэ?

-2012 оны сонгуулийн да­раа Ерөнхий сайдыг л бат­лахад МАН-ын гишүүд
оролцсон. Бусад бүх сайдын томилгоо явахад тэд орол­цоогүй. Тэр үеийн нөхцөл өнөөдөр
өөрчлөгдөөгүй. Тэр үүднээсээ ҮХАА-н сайдыг томилох асуудал дээр Ар­дын намынхан
санал хураал­тад оролцоогүй. Өмнө нь Ерөн­хийлөгч бүх сайд нарт давхар ажиллахыг
дэмжихгүй гэдэг саналаа хэлж байсан. Тэр саналаа л надад илэрхийлсэн. Ариун сайхан
сэтгэлээр бодож явсан зүйлийг Засгийн газрыг унагах башир арга болгон гуйвуулсан
тул уг хууль унасан. 2016 оны долдугаар сарын нэгнээс хууль хэрэгжинэ гээд явсан
бол батлагдаад гарсан байгаа. Гэтэл Ардын намынхан хугацааг нь наашлуулаад түүн
дээр нь тоглолт хийгээд явсан. Ерөнхий сайдаас гадна чиглэлийн яамны сайд нар давхар
ажиллаж болно гээд оруулчихсан. Үүнээс харахад гишүүд өөрсдийн амбицыг хийж л байна.
Энэ нь нэг талаасаа дараагийн Засгийн газартаа бэлдэж байгаа гэсэн үг. Улаан цайм
ашиг сонирхлын зөрчилтэй зүйл орж ирсэн тул хууль унасан. Түүнээс Ерөнхийлөгчийг
эсэргүүцсэн зүйл нэг ч байхгүй. МАН-ынхан тийм л сүрхий юм бол үүн дээр нь хориг
тавьчих гээд байна. Үүнийг хоёр янзаар ойлгож болно. Өмнөх хүмүүс дээр нь хориг
тавиагүй байж над дээр хориг тавихаар хувь хүний асуудал болж ирнэ. Ш.Түвдэндоржид
асуудал байхгүй гэж Их хурлын гишүүд бүгд хэлээд байгаа. Харин Ц.Нямдорж гишүүн
л үгүй гээд байгаа. Ц.Нямдорж гишүүн хүн болгоныг доромжилж, элдвээр хэлж ярдаг
нохой шиг болсон болоогүй зүйл ярьж явдаг. Өөрийнхөө толгойд орж ирсэн үмхий санаагаа
тэгж гаргадаг. Тэр хүн үргэлж хувийн сонирхлын үүднээс Их хурал дээр юм ярьдаг.
Улстөрч хүн улс төр хийдэг ч гэсэн ноён нуруу жудагтай байх хэрэгтэй. Олон жил Их
хуралд сууж сайд хийчихээд “Би давхар дээл өмсөж байсан юм чинь яаж давхар дээлээ
тайл гэж хэлэх юм” гэж хэлж байсан хүн. Өнөөдөр гэнэтхэн төрөл арилжсан юм шиг зөрүүлээд
“Давхар дээл өмсгөчихлөө. Хориг тавих юм байгаа биз” гэж хэлснийг нь бодохоор нэг
арьсан дотор энэ хүн хэд хувирч байна гэдэг нь харагдаж байна. Ц.Нямдорж гишүүнд
хандаж зориуд нэг үг хэлмээр байгаа юм.

-Яг
юу гэж хэлэх гэсэн юм?

-Хүн болгон руу дайрч толгойдоо орсон үмхий бод­лоо амаараа гаргаж
байдаг. Ц.Нямдорж гишүүний сайхан муухайг хүн бүр мэднэ. Улс төрийн асуудлыг хувь
хүний асуудал болгож битгий хувир­гаарай гэж хэлмээр байгаа юм.

-Таныг
чуулгандаа суудаггүй хэмээн гишүүд нэлээд шүүмжлэнгүй хэлж байсан. Сайд болчихсон
юм чинь асуудалд арай өөр өнцгөөс хандаж төрийн албыг цалгардуулахгүй аваад явж
чадах уу?

-2013 оны хаврын чуул­ганд би тааруу суусан нь үнэн. Тухайн үед анзаарсан
бол би нэлээд ядарчихсан байсан. Миний хувьд эрүүл мэнд тааруу байсан тул зуны саруудад
эмчилгээ хийлгээд намрын чуулганаас хойш хав­рын чуулганы өнөөдрийг хүртэл таслаагүй.
Ц.Нямдорж гишүүн эрүүл мэндийн шалт­гаантай байсныг “Хуралдаа суухгүй хаачсан юм”
гээд байсан. Их хурлын даргын “Биеийн байдал чинь болохгүй байгаа бол байнгын хорооны
даргынхаа ажлыг өг” гэсэн шаардлага нь шударга шаард­лага байсан гэж боддог. Одоо
миний бие өвчин эмгэггүй болсон тул эргээд ажиллахад асуудал байхгүй гэдгээ би харуулж
байгаа юм. Би чуул­гын байнгын хорооны хуралдаандаа цагтаа ирээд ажиллаж байна.
Сайд бол­лоо гээд алга болохгүй. Миний үндсэн ажил УИХ. Их хурал дээрээ ажлаа сайн
хийчих юм бол ажил цаашаа явчихна. УИХ дээр бодлогыг нь гаргачихаж байгаа юм чинь
гүйцэтгэх ажлыг хийгээд явчих бүхэл бүтэн аппарат байна. Завтай цагтаа хөдөө аж
ахуйн салбарынхаа үйл ажиллагаатай танилцаад явна. Эдийн засгийг идэвх­жүүлэх
100 хоногийн хүрээнд түүнээс цааш ч гэсэн хүн бүр л ачаалалтай ажиллах шаардлагатай.

-Таныг
хөдөө аж ахуйн салбарыг мэдэхгүй гээд байх юм. Таны төрсөн нутаг хаана вэ. Уг салбараа
судлахад хичнээн цаг хуга­цаа зарцуулна гэж бодож байгаа вэ?

-Би Улаанбаатарт төр­сөн ч Завхан аймгийн Алдар­хаан сумын харьяат
гэж явдаг. Салбарынхаа ажил­тай танилцахад надад асуу­­дал алга. Их хурлаас гарсан
шийдвэрүүд байж бай­­гаа. Түүнтэй бол ямар ч үед танилцчихна. Унаган Улаанбаатарын
хүн гэж байх­гүй. Би хүүхэд байхдаа Төв аймгийн Баянцогт суманд ам­рал­таараа очиж
мал хуйтай но­цолдож өссөн. Малаа мэддэг­гүй монгол хүн гэж байхгүй. Бидний цусанд
байдаг зүйл. Би Дархан, Сэлэнгэ, Төв аймгийн хойд талын сумдаар нэр дэвшиж байсан.
Маш олон малчин, тариаланчидтай уулзаж явлаа. Тийм болохоор тэдний зовлонг мэднэ.
Мөн хүний өөрийнх нь олж авсан боловсрол, мэдлэг, эцэг эхээс сурч мэдсэн зан заншил
гээд бодоод үзэхээр би хөдөө аж ахуйн салбараас хол хүн бол биш. Ганц хүн заавал
бүх салбарыг мэдэх ёсгүй л дээ. Уурхайд амьдарч байсан уурхайчин хүний хүүхэд Уул
уурхайн сайд болно гэсэн зүйл байдаггүй биз дээ. Түүнтэй л ижил байхгүй юу.

-Таны
ах Ш.Төмөрбаатар Нийслэлийн өмчийн харил­цааны газрын даргаар ажил­ладаг. Таныг
сайд болсноор ашиг сонирхлын зөрчил үйлчилж эхэлнэ гээд байх юм. Ж.Батзандан гишүүн
ахыгаа ажлаас халуулж байсан шиг та бас тэгэх юм биш биз?

-Ямар ч ашиг сонирхлын зөрчил байхгүй. УИХ, Засгийн газар нийслэлтэй
огт хамаа байхгүй. Нийслэлийн бүхий л зүйл тусдаа байдаг. Бид ах дүү тавуулаа анх
1989 оноос хойш МоАХ-г дэмжиж ирсэн. Миний хоёр ах МоАХ-ын нийслэлийн тэргүүлэгчээр
ажиллаж байсан. Нэг ах маань биднийг ардчилалд уриалан дуудсан. Би МоАХ-ын даргаар
ажиллаж байсан хүн. Ардчилалд байгуулсан гавьяагаараа шагнал авна гэж байхгүй. Гавьяагаа,
хүнээ таних чадвараа бодох юм бол Э.Бат-Үүл дарга манай Төмөрбаатар ахтай ойр байдаг
тул тэр үүднээсээ хамтарч ажилласан байх. Би нам дээр л Бат-Үүл даргатай ганц хоёр
жил хамт байсан бол Төмөрөө ах байнга л дэргэд нь явдаг байлаа. Э.Бат-Үүл дарга
Төмөр­баатар ахыг дуудаад агентлагийнхаа даргаад тавь­сан. Энэ нь надаас ямар ч
хамаагүй. Энэ бол тэр хоёрын хоорондын асуудал. Одоогийн тохиолдолд ҮХАА-н яаманд
Төрийн өмчийн харьяалагдаж байгаа тул түүнийг төрийн өмч, нийслэлийн орон нутгийн
өмч хоёрыг нэг гэр бүлд оччих­лоо гэж Ц.Нямдорж гишүүн хэлсэн. Яахав хардах эрх
нь байдаг л байх. Гэхдээ нийслэлийн газар, өмч хоёр нь удахгүй тусдаа салаад явна.
Удахгүй Төрийн өмчийн хороо татан буугдаж сан болно гээд байгаа. Төрийн өмчийн хороо
сайдын үгээр ажлаа явуулаад ч байдаг байгууллага биш. Ц.Нямдорж гишүүнд хандаж хэлэхэд
санаа зоволтгүй тайван байж болно.

-Таныг
гэр бүлээрээ МоАХ-ны төлөө зүтгэсэн гэдгийг мэднэ. Ах дүү нар бүгд улс төрийн сонголтоо
хийгээд явж байхад хэцүү байдаг байв уу. Танай ах дүү нар одоо юу хийцгээж байгаа
вэ?

-Ах маань МоАХ-ны хурал цуглаан болох гэж бай­гааг бидэнд дуулгаад
бид ахыгаа дэмжээд явсан. Яахав тухайн үед аавыг “Танай хүүхдүүд бүгд ардчилсан
холбоонд орсон байна” гээд донгодсон юм билээ. Ах дүү тавуулаа үхэхээс ч буцахгүй
хувьсгалын шалгуурт оролцож явсан болохоор МоАХ-ныхан бид­нээр бахархдаг байсан.
Харамсалтай нь гурван ах маань хорвоогийн мөнх бусыг үзсэн. Үлдсэн ганц ах маань
Ш.Төмөрбаатар ах л даа.

-Таныг
цахим сайтуудаар сархад нэлээд хүртдэг хэмээн шүүмжилж байна. Ийм хүн яаж сайдын
ажлыг хийнээ гэж хэвлэлээр гарах болж?

-Би архи уудаггүй. На^­майг ҮХАА-н сайдад нэр дэвшээд явахаар
хэлэх үг нь олдохгүй янз бүрийн зүйл гаргаж байна. Энэ янз бүрийн дайралт давшилт
Ц.Нямдорж гишүүнээр отголж байх шиг байна даа. Хүнийг юу гэж муулж болохыг бичиж
байгаа хүн нь нэрээ нууцалж байгаад энэ сайтууд гаргаж байгааг харсан. Архи уудаг
энэ тэр гэж байгаа нь зүгээр л өрсөлдөгчөө намнах арга. Надад өс санаж явдаг хүн
байдаг л юм байлгүй. Манай журмын нөхдөөс над руу тэгж дайрахгүй. Манай нам болон
сөрөг хүчин хувь хүний тал дээр юу ч ярихгүй гээд байгаа. Ганцхан Нямдорж гишүүн
л балай юм ярьсан. Зүгээр гаднаас л нэг нөхөр ийм зүйл тараагаад байгаа. Түүнээс
би ерөөсөө архи уудаггүй.

Э.ЭНХБОЛД

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн О.Сод­билэг­тэй ярилцлаа.

 -ҮХАА-н
сайдаар Ш.Түв­­­дэндорж гишүүнийг олонхийн саналаар дэмж­лээ. Чуулганы явцад танай
бүлгийн гишүүд ширээгээ цохиж байгаа харагдсан. Санал хураах явцад мөн картаа сугалж
санал хураалтад оролцоогүй нь ямар учиртай юм бэ?

-Ганцхан Ш.Түвдэндорж гишүүний томилгооны асуудалдаа гол нь биш л
дээ. Хамгийн чухал нь өнөөдрийг хүртэл явж ирсэн өрнөлөөсөө болсон юм. Учир нь ҮХАА-н
сайдыг томилох асуудал чуулганаар орж байхад Их хурлын дарга Сэлэнгэ аймаг руу явчихсан.
З.Энхболд даргыг эзгүй үеэр нь УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдорж хуралдааныг дэгийн
дагуу явуулж чадаагүй. Манай бүлгийн гишүүдийг үг хэлэх цагийг нь хасч, үг хэлснийх
нь дараа өөрийнхөө үгийг ярианд нь хавсаргаад явсан нь УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхэд
халдсан манай гишүүдийн дургүйцлийг хүргэсэн. Нөгөө талаасаа Ш.Түвдэндорж гишүүнийг
ҮХАА-н сайдад томилохоосоо өмнө огцруулахаар өргөн барьсан Эдийн засгийн хөгжлийн
сайд Н.Батбаярын асуудлыг хэлэлцэх ёстой байсан. Хуулийн хугацаа нь долоо хоног
байсан боловч хугацаа хэтрээд 14 хоночихлоо. Уг асуудлыг түрүүлж хэлэлцэхгүй байж
өөрсдийн томилгоог олон­хиороо түрээд байсан тул түүн дээр дургүйцэж манай гишүүд
ширээ цохиж дуу чимээ гар­гасан. Ш.Түвдэндорж гишүү­ний тухайд бид байр сууриа хэлээд
байхад бидний үгийг хүлээж аваагүй тул энэ санал хураалтад бүлгээрээ оролцохгүй
гээд картаа сугал­сан. Манайхан картаа сугалсны дараа чуулганы ирц санал хураалтад
хүрэхгүй байсан. Нэг хүний ирц дутуу байх тэр мөчид “Шударга ёс” эвслийн гишүүн
З.Баянсэлэнгэ дураараа очиж Л.Цог гишүүний картыг түлхэж ирц бүрдүүлж санал хураалт
явагдаж Ш.Түвдэндорж гишүүн сайд болсон. Өнөөдрийн нөхцөл байдал ийм л байна. Бид
хоёр жилийн хугацаанд цөөнхийн үгийг сонсдоггүй, зөв зарчмын саналыг хүлээж авдаггүй,
олонхиороо  түрдэг байдал газар авч байгаад
бухимдахаас өөр арга алга. Цаашид ингээд яваад байвал бүр л хэцүү болох байх.

-Танай
бүлгийн гишүүд картаа сугалсан сугалаагүй ирцээ бүрдүүлж санал хураах нь тодорхой
байсан. Санал хураалтад оролцсон гишүүдээс зургаа нь эсрэг саналтай гарсан. Танайхан
санал хураалтад орсон бол байдал өөр болох ч байсан юм бил үү?

-Энэ нь нэг талаараа улс төрийн акц байгаа юм. Ард түмний 40 хувийг
авсан манай намаас гадна аль ч нам олонх болж чадаагүй. Олноороо болсон нь харин
эвсэл бүрдүүлсэн. Ард түмний 40 хувийн санал авсан намынхаа үгийг сонсохгүй хүч
түрж байгаад нь эсэргүүцэл үзүүлсэн улс төрийн протез байлаа.

-Ирэх
долоо хоногт Н.Батбаяр сайдын асуудал хэлэлцэгдээд явах байх. Танайхан мөн л картаа
сугалаад алга болчих юм биш биз дээ. Ганц сайдыг огцруулснаар асуудал шийдэгдэхгүй
гэдэг нь нэгэнт тодорхой шүү дээ?

-Эрх баригчдын санаачил­гаар “ЭЗЭН 100” хөтөлбөр хэрэгжээд явж байна.
Үүнээс ямар дүн гарах вэ гэдгийг бид харж байгаа. Эдийн засгийн хөгжлийн салбарын
асуудлыг хариуцаж буй сайдад хариуцлага тооцох нь зүйтэй гэдэг дээр санал нэгдсэн.
Уг шийдвэр УИХ-д суугаа Ардын намын бүлгийн 26 гишүүний шийдвэр биш. Манайхан чуулганы
завсарлагаанаар орон нутгаар явж иргэдтэй уулзахад хамгийн түрүүнд өргөн хэрэглээний
бараа бүтээг­дэхүүний өсөлт, эдийн зас­гийг хүнд болгосон хүмүүстэйгээ хариуцлага
тооцооч ээ гэдгээ хэлсэн. Тиймээс ард түмэн эхний ээлжинд Н.Батбаяр сайдад хариуцлага
тооцохоор болсон хэрэг. Ерөнхий сайд “Би кабинетыг толгойлж байгаа хүний хувьд хариуцлага
тооцох хүндээ хариуцлагаа тооцоод явна” гэсэн. Гэсэн ч хуулиа зөрчөөд хэлэлцэх хугацааг
нь сунгаад байгааг манай бүлгийн гишүүд эсэргүүцээд байгаа юм.

Картаа сугалж санал өгөхгүй байх энэ улс төрийн акц цаашид давтагдах
байх. Эрх баригчид асуудал шийдэх үед өөрсдөө ирцээ бүрдүүлэх ёстой. Өнгөрөгч хоёр
жилийн хугацаанд Ардын намын бүлгийн гишүүд л ирж ирц бүрдүүлж олон хууль тогтоомж
баталсан. Анхнаасаа бид тэс хөндлөн хэвтчихсэн байсан бол ингэж асуудлууд шийдэгдэхгүй
байсан. Эрх баригчид цөөнхийн үгийг сонсдог байсан бол  ингэхгүй байлаа. Бид ч гэсэн картаа сугалахгүй.
Учир нь биднийг сонгосон ард түмэн биднийг харж байгаа.

-Танай
бүлгийн ги­шүүд картаа сугалаад ирц бүрдүүлээгүй үед З.Баян­сэлэнгэ гишүүн хүний
карт түлхэж ирц бүрдүүлсэн гэх мэт асуудлуудад мөн л хариуцлага тооцоод явах уу?

-Улс төрийн хямрал анх­наасаа ардчилал, пар­ламентын зарчмаас хазайж
цөөнхийн үг үл тоосноос эхэл­сэн. Манай бүлэгт олон жил төр барилцсан туршлагатай
хүмүүс бий. Энэ хүмүүсийн үгийг сонсоод явсан бол өнөөдөр эдийн засгийн ийм хүндрэл
рүү орохгүй байсан. Тухайлбал, “Чингэс бондоо үр ашигтай зүйлд зарцуулаарай” гээд
гаргасан. Гэтэл Засгийн газар зарцуулалтаа ч тайл­барлаж чадахгүй байгаа нь харамсалтай.
Ерөнхий сайд нь 50 тэрбум төгрөг өөртөө баталчихаад зарцуулах зүйл­дээ хөрөнгө оруулж
чадаагүй. Үүнийг нь ч АТГ нотолсон. Энэ бүхэн дээр манай бүлгийн гишүүд зөв зүйл
рүү залах гэж хичээсэн. Манай бүлгийн гишүүдийг зөвхөн сөрөөд байна гэж харж болохгүй
л дээ. Бидний хэлж буй үгсийн цаана ард түмнээ гэсэн сэтгэл бий. Амьдрал дээрээ
иргэд үнэхээр хэцүүхэн байдалтай байна. Нийслэлийн түвшинд гэхэд НИТХ-ынхан Бразил,
Куба явчихлаа. Эдийн засгийн хямралтай, нийслэлдээ шийдэх олон ажил байхад өөрсдөдөө
томилолт бичээд явах шаардлага байна уу үгүй юу гэдгийг эргэж харах л ёстой. Цаана
нь төсвийн мөнгө л зарцуулагдаж байна. Чуулганы үеэр гишүүд З.Баян­сэлэнгэ гишүүний
үйлдэлд ач холбогдол өгсөнгүй л дээ.

-Чуулган
эхэлснээс хойш танай бүлгийнхэн ҮХАА-н сайдын асуудал дээр завсарлага авъя гэхэд
өгөөгүй. Гэтэл асуудал хэ­лэл­цээд дууссаны дараа дараагийн асуудлыг хэ­лэл­цэж
эхлэхэд шууд завсарлага өгсөн гэх мэтээр ойлгомжгүй зүйлс байна?

-Эрх баригчид Ш.Түвдэн­дорж гишүүнийг ямар ч ха­маагүй үнээр сайд
болгон баталгаажуулъя гэдэг нь анх­наасаа мэдэгдсэн. Дараагийн хэлэлцэх асуудал
нь Эдийн засгийн хөгжлийн сайдыг огц­руулах тухай байх хэрэгтэй гэсэн байр сууринаас
манай бүлэг завсарлага авчихаад байж байна. Аливаа зүйлсийг зөв голдиролд нь оруулж,
зөв улс төр хийхгүй бол болохгүй. 

 

-Аль
аль намынхан гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэл суларсан байна гээд байгаа. Гэтэл танай
бүлгийнхэн “Засгийн газрын гишүүдийг огцруулъя” гэсэн санал оруулах бүрт тэр итгэл
улам алдагдаад байна шүү дээ. Үүнийгээ болихгүй юм уу?

-Засгийн газрын гишүүдийг огц­руулснаар улс төрийн тогт­воргүй байдал
үүснэ гэдэг нь энэ эрх баригчдын л хэлж байгаа үг. Харин миний уулзсан хүмүүс “Энэ
хүнээ зайлуулаач ээ. Тэгэхгүй бол манай компанид хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байна.
Энэ хүнээс болж гадны түн­шүүд зугтаад байна” гэсэн зүй­лийг бодит байдал дээр хэлж
байгаа юм. Н.Батбаяр сайдыг ажлаа өгчихвөл “Мон­голын рейтинг бага ч гэсэн өсөхөөр
байна” гэдгийг өмнө нь Сангийн сайдаар ажил­лаж байсан хүмүүс болон турш­лагатай
улстөрчид хэ­лээд байгаа. Хэвлэлээс харж байхад олон улсын бай­­гууллагынхан уулзалт
хий­хээр ирэхэд “Эдийн засгийн алуурчид сайн байцгаана уу” гэж мэндэлдэг хүнд ямар
хөрөнгө оруулагч итгэж мөн­гөө өгөх юм бэ. Эрх баригчдын зү­гээс “Гудамж, талбай
янзалж, цэцэг ногоо тарьж байна” гэх зүйлсийг хэлээд байна. Энэ Эдийн зас­гийн хөгжлийн
сайдын хийх ажил биш л байх­гүй юу. Эдийн засгийн нэгдсэн бодлого, өгөөжтэй төсөл
хөтөлбөрийг дэмжих болохоос “Чингэс бондын мөнгөөр цэцэг тарина. Гудамж зас­на,
энэ мөнгийг нь би шийд­нэ” гээд дараад хэвтээд байж боломгүй байгаа юм. Ухаандаа
анх бодлогын их том ажил хийнэ гэж энэ бондын мөнгийг батлуулж авсан гэдгээ санах
хэрэгтэй. Үнэндээ өнөөдөр Эдийн зас­гийн хөгжлийн сайд бус эдийн засгийн саад болоод
байна гэдгийг залуус шог хошин байдлаар хэлээд байна.

-Та
твиттер хуудаснаа “ЭЗЭН 100 хөтөлбөр хэ­рэгж­сэнээр талхны үнэ 100 төгрөгөөр нэмэгдлээ”
хэмээн бичсэн байсан. Эдийн засгийг идэвхжүүлэх хөтөлбөрт найдлага тавих­гүй байна
уу даа?

-Уг нь 100 хоногийг үр дүнтэй болгохын тулд Засгийн газар энэ асуудлуудаа
эрэм­бэлэх байсан юм. Гэтэл лоо^­зонгийн чанартай хөтөлбөр бат­­лаад
“100 хоно­гийн до­тор эдийн засгийн янзтай сайхан болгоод өгье” гэж эрх баригчид
амласан. Тэдэнд 60 гаруй хоног л үлдээд байна. ЭЗЭН 100 хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээс
хойш миний л мэдэхийн эдийн засгийн эерэг өөрчлөлт гарсангүй. Оюутолгой компани
ажилчдаа хэдэн зуугаар нь халсан бол, иргэний нисэхийн Изинис эйрвиз компани дампуурлаа
зарласан. Хамгийн ноцтой нь олон улсын байгууллага манай зээлжих зэрэглэлийг тогтвортой
гэж байсныг “-” буюу эрсдэлтэй болгосон. Энэ нь цаашид гаднаас авсан олон зээлийн
эргэн төлөгдөх хүү нь өснө гэсэн үг. Уг алдагдлын эрсдэл нь хэд байх вэ гэдгийг
бид тооцох шаардлагатай. ЭЗЭН 100 эхэлснээр юу болов, ийм л зүйл боллоо. Өргөн хэрэглээний
бараа бүтээгдэхүүний үнэ өссөөр л байна. Ард түмэн үнэхээр үгээ хэлж байна л даа.

-Ардын
нам, Ардчилсан намын улс төржилт хэ­рээс хэтэрлээ. Хоёр нам хөтлөлцөөд алхаж чаддаггүй
юм аа гэхэд зэрэгцээд эдийн зас^­гаа дэмжихийн төлөө хамт яваад байж болдоггүй
юм уу?

-Бидний зүгээс эрх баригч­дад “Манайхны үгийг хүлээж авч засах зүйлээ
засаад яваач дээ” гээд байгаа. Хоёр жил ингэж хэллээ. Тэгэ­хээр өөдөөс “Ардын нам
чөдөр тушаа боллоо. Улс төржүүлж байна” гэдэг ганц л зүйлийг ярьдаг. Бидний зүгээс
эдийн засгаа сэргээ, иргэдийн ахуй амьдралыг дээшлүүл, ам.долларын хан­шаа буулга
гэдэг. Үнэндээ бид энэ асуудалд оръё гэсэн ч хөшүүрэг байхгүй. Эрх ба­риг­чид хэвлэл
мэдээллийг, хууль хяналтынхныг мөн л барь­чихсан. Тийм боло­хоор тэд хийх зүйлээ
хий­гээд явах ёстой. Түүнээс бид саад болоод, хорлон сүйтгэх террорист ажиллагаа
явуулаад байгаа юм биш. Ерөнхий сайд ийм л байдлаар биднийг ярьдаг. Террорист зүйл
хийлээ гэх юм. Тийм боломж нь ч бидэнд байхгүй. Тэгээд ч бидний зорилго биш. МАН,
АН-ын эдийн засаг гэж байхгүй. Ардчилсан намынхны зурагдсан пянз шиг байнга хэлдэг
үгсэд нь иргэд итгэхээ ч больчихлоо. Иргэдийн зүгээс “Чадах юм бол энэ Засгийн газар
юм хийгээч ээ” л гэж байна.

-Д.Эрдэнэбат
гишүүн “Ар­дын намынхан хүн огц­руу­­лахаас өөр ажил алга. Дараа нь хэнийг огцруулах
юм бүү мэд” гэж чуулган дээр хэлсэн. Дараагийн огцруулахаар өргөн барих сайд хэн
байх вэ?

-Болохгүй байгаа хүмүүс­тэй хариуцлага тооцож тэмцэл­гүй яахав. Цаашид
ч энэ ажлаа үргэлжлүүлнэ. Манай бүлгийн зүгээс Ухаалаг төр, Шилэн данс, УИХ-ын гишүүн
Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллаж болохгүй гэсэн санаачилгыг гаргасан Монгол
Улсын Ерөнхийлөгчийг Ш.Түвдэндорж гишүүнийг сай­даар томилох болсон уг асуудал дээр
хориг тавих болов уу гэж харж байна. Ерөнхийлөгч АН-аас нэр дэвшин хоёр удаа төрийн
тэргүүнээр сонгогдсон. 2013 онд Ерөнхийлөгч болохдоо “Бид тулгын гурван чулуу болно”
гэдгээ хэлж байсан. Тулгын гурван чулуу болсон уу, үгүй юу гэдгийг одоо л хармаар
байна.

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа. 

-Эдийн засгийн хөгж­лийн сайд Н.Батбаярыг огцруулах тухай асуудал хэлэлцэхийг холбогдох байнгын хорооноос хойш­луулсан. Түүний дараа танай намын бүлэг Эдийн засгийн байнгын хорооны даргад хариуцлага тооцно гэх юм. Хариуцлага гэхээс өөр хийх ажилгүй болоо юу даа, танай нам?

-МАН-ын бүлгээс өнөөд­рийн нийгэм, эдийн засгийн амьдралд болж буй үйл явдлыг сайтар нягтлан эдийн засгийн хөгжлийн төлөвлөлт, хөрөнгө оруулалтыг хариуцаж буй Н.Батбаяр сайдад хариуцлага тооцон огцруулах санал оруулаад 14 хонож байна. Уг нь хуулиараа ажлын долоо хоногт Их хурал асуудлыг шийдэж санал дүгнэлт гаргах ёстой байсан. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл хууль биелэгдэхгүй явсаар байгаа юм. Эдийн засгийн байнгын хороо хуралдан хуульд заагаагүй үндэслэлээр сайдыг огцруулах асуудлыг хойшлуулахаар болж олонхиороо хүч түрчих­лээ. Хууль эрхзүйт нийгэмд амьдарч байж УИХ-ын бүтцийн байгууллага болох байнгын хороо, эрх баригч намын бүлэг өөрөө хууль зөрчсөн үйлдэл рүү парламентыг чирч байгаа нь буруу. Холбогдох байнгын хороо нь хууль зөрчсөн үйлдэл гаргаад байгаа тул хуулийн дагуу хуульд заасан хугацаанд санал дүгнэлтээ Их хуралд хүргүүлэхийг шаардаж байгаа юм. Эдийн засгийн байнгын хороо, Ардчилсан намын бүлгийн дарга нарын энэ үйлдлийг Үндсэн хуулийн цэцээр хянуулахаар болоод байна. 

-Н.Батбаяр сайдыг огцруулснаар эдийн засаг сайхан болчих юм шиг ярих нь зохимжгүй санагдах юм. Сайд огцруулна гэж байхаар эрх баригчидтайгаа хамтраад ажиллачихаач дээ?

-Монголын нийгэм, улс төрд тэр дундаа Ардчилсан намд хариуцлагын асуудал хэр байгааг эргэн санах учиртай. Энэ нам хариуцлага тооцох чадамжтай юу, үгүй юу. Монголын эдийн засаг 17 хувьд хүрч байсан бол өнөөдөр нэг оронтой тоо руу унагачихсан. Валютын ханш 30 гаруй хувиар өсчихсөн, гадаадын хөрөнгө оруулалт 70 гаруй хувиар татчихсан, 20 гаруй мянган аж ахуй нэгж хаалгаа барьчихсан, олон мянган хүмүүс ажлаасаа халагдсан, зээлжих зэрэглэл буурч гадаад нэр хүнд шалан дээр уначихлаа. Эрх баригчид хоёр жилийн дотор ингэж л ажилласан. Тийм болохоор хэн нэгэнд хариуцлага тооцох ёстой биз дээ. АН дотроосоо хүртэл Р.Амаржаргал гишүүн “Хариуцлага хүлээх хүн байхгүй бол би өмнөөс нь хариуцлага хүлээе” гэж мэдэгдэж байсан. Эрүүл тогтолцоотой байсан бол заавал сөрөг хүчин нь асуудал тавихгүйгээр олонх дотроо асуудлаа шийдээд явчих хугацааг олгож, нэлээд харлаа. Нэмэр алга. Сайд нь ч гэсэн ухамсраараа ажлаа өгчих ёстой л доо. Харамсалтай нь сандал суудалтайгаа зууралдахаас эхлээд улс төрийн тоглолтуудыг хийгээд байгаа юм. Үүнээс харахад Ардчилсан нам дотроо хариуцлага ярьж чадахаа больж, мөнгөний, фракцын зөрчил нь дээд цэгтээ хүрчихсэн тул хэн нэгнийгээ барьцаалах байдалд орчихсон гэдэг нь харагдаж байна. 

Эдийн засгийн өсөлтийг хоёр оронтой тоонд барьж, байнга өсөлтийг хангаж явна гэдэг амаргүй. Сүүлийн 10 гаруй жил олон ажил хийж байж олон улсад манай орны нэр хүнд өссөн. 2012 он гэхэд манай орон дэлхийн хамгийн өндөр өсөлттэй эдийн засагтай, хамгийн сайн хөрөнгө оруулалттай зээлжих зэрэглэл нэмэгдсэн улс болсон байв. Эдийн засгийн таамаглал дэвшүүлдэг олон улсын байгууллагууд Монгол Улсын эдийн засгийг гэрэл гэгээтэйгээр төсөөлж байлаа. Энэ хурдаар бид арав ядаж таван жил явсан бол Европын дундаж орны хэмжээнд хүрэх байсан юм. Даанч алтан боломжоо бид алдчихлаа. 

-Энэ боломжуудаа эргэн нээхийн тулд биднээс ямар хүчин зүйл шалтгаалах вэ?

-Нийгмийн харилцааны мөн чанарыг ард түмнээрээ ойлгох түүн дундаа улс төрчид сайтар ойлгох нь нэн чухал. Хүндэрсэн байдлын угшлыг нь аваад үзэхээр хэд хэдэн асуудал гараад ирж байгаа юм. Үүнээс бид ухаарч чадах зүйл нь нийгмийнхээ мөн чанарыг хэр таньсан бэ гэдэг асуудал байх болно. Ардчилал, зах зээлийн цаад талд нь итгэлцэл байх ёстой. Төр ард түмний холбоос нөгөө талдаа хүн хоорондын итгэлцэл, улс төрчид болон улс төрийн намуудын ойлголцлыг том утгаар нь авч үзвэл ардчиллын үндсэн суурь байхгүй юу. Зах зээлийн харилцаан дээр итгэлцэл чухал үүрэгтэй байдаг. Итгэл байхгүй болоод ирэхээр Хөрөнгийн бирж дээрх хувьцаа унаж эхэлдэг. Тийм болохоор хөрөнгө оруулалт татардаг. Хүн хоорондын итгэлцэл нүдэнд харагдаж, гарт баригддаггүй хэрнээ нэлээд чимхлүүр амаргүй ажил байдаг л даа. Монголоос хоёр тэрбум шахам ам.дол­лараа татаад явчихсан гадаа­дынхныг “Монголд та нарын мөнгө өснө. Монголд мөнгөө оруулж ирж бизнесээ хийгээч” гэдэг итгэлийг бий болгохын тулд маш олон уулзалт, ажил хэргийн яриа өрнүүлэх шаардлага бий. Үүн дээр нэмэгдээд засаглалын хямрал манайд нүүрлэчихсэн. Улстөрчдөөс угшилтай, улс төрийн намуудаас гаралтай засаглалын хямрал нь цаашлаад эдийн засагтаа нөлөөлчихсөн юм. Улс төрдөө итгэх нийгмийн сэтгэл зүй багасчихсан. Түүнийгээ да­гаад төрөөс гарч буй шийд­вэрийн хэрэгжилтэд үл итгэн, хариуцлага хяналт нь алга болоод улсаараа хариуцлагагүйн зуд нүүрлэ­чихсэн. Үүнээс гарах гурван зам бий гэж бодож байна. 

-Яг ямар арга замууд байна гэж?

-Үндсэн хуулиндаа өөрч­лөлт оруулах ёстой. Манай Үндсэн хууль 1992 онд бат­лаг­дахад маш сайн болсон л доо. Гэхдээ өнөөдрийн өөрч­лөгдөж буй энэ нийгэмд өөрчлөх шаардлагатай зүйлс гараад ирчихлээ. Үндсэн хууль үүргээ сайн биелүүлсэн. Мөн улс төрийн намууд болон хүн хоорондын итгэлцлийг сэргээхийн тулд иргэд болон хоёр хөрштэйгээ жижиг ч гэсэн зүйл дээр итгэлцлийг бий болгох нь чухал. Гадныхан ямар нэгэн зүйлд дугаарлан зогсдог бол манайхан ар хударгаар нь ямар нэгэн байдлаар түрүүлж орохыг хичээдэг. Гадныхан бид ингэж орно гэж боддог болохоос хэзээ ч туулайчилж, хэн нэгэнд авлига өгч орно гэж боддоггүй. Буурай хөгжилтэй орнуудад бол тэгж дугаарлаж зогсохгүй хэн нэг нь туулайчилж, танил талаараа орж байгаа юм чинь би ч гэсэн тэгж орно гээд нэг нэгэндээ итгэхгүй байгаагаа харуулдаг. Хэн нэгэндээ итгэх итгэлгүй болохоор бид дугаарлаж орж чадахгүй байна л даа. Хоёр хөрштэйгээ Засгийн газрын түвшинд харилцан ойлголцож байж эдийн засаг, үндэсний аюулгүй байдлын эрх ашигт нийцэх юм. Түүнчлэн манайд шаардлагатай хууль тогтоомжуудыг яаралтай бат­лах шаардлагатай байна. Баялаг бүтээгчид “Дэмжээд сүйд болдоггүй юм аа гэ­хэд хийх зүйлд битгий гай болооч ээ” гэдэг байр суурийг илэрхийлсээр байгаа. Өөрөөрөө явж буй бизнест төр битгий оролцооч ээ гээд байна л даа. Төрийн гох дэгээ болсон зүйлсээ суллахаас эхлээд маш их ажил хүлээж байна. 

-ҮХАА-н сайдад Ш.Түв­дэн­дорж гишүүнийг томилох үгүйг өнөөдөр Их хурал чуулганаараа хэлэлцэнэ. УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүний албыг хавсран гүйцэтгэх гээд байдаг…

-Улс төрд өрнөж буй аливаа томилгоо, шийдвэр хувь хүний гэхээсээ илүү зарчмынх байдаг. Намууд өөрсдийн үнэт зүйл, зарчмаа баримталсан шийдвэрүүд гаргавал алсдаа тэр нь зөв байдаг юм. Зөв зүйл дээр зөв шугаманд зогсож байсан, үнэт зүйл зарчимдаа үнэнч байсан улс төрийн нам ирээдүйд ялалтад хүрдэг. Өнөөдрийн улс төрд өрнөж буй олон үйл явц төлөвшлийн шатандаа байгаа бөгөөд эрх баригчид нялхсын өвчнөөсөө салаагүй байна. Ирээдүй, үнэт зүйл рүүгээ хандсан зүйл хийж чадахааргүй улс төрийн тоглолтууд шат дараалан явагдаад байгаа юм. УИХ Засгийн газрын гишүүний албыг давхар хашуулах уу, Засгийн газрын гишүүнд хариуцлага тооцох уу гэдгийг олонхи шийднэ. 

-Танайхан эдийн засаг элгээрээ хэвтчихлээ гээд байгаа хэрнээ холбогдох хуулийг нь хэлэлцэх гэхээр завсарлага аваад суучих юм аа. Танай бүлгийн гишүүд ашиг сонирхлын зөрчилтэй болохоор саналаа нэгтгэж чадахгүй байгаа юм биш үү?

-Улс орны нийгэм, эдийн засагтай холбоотой хууль эрхзүйн асуудлуудаасаа эхлээд парламентад байгаа намууд зөвшилцөж, ойлголцох хэрэгтэй. Томоохон хуулиуд дээрээ хоёр  том нам зөвшилцье гэдэг уриалгыг гаргаж байгаа. Харамсалтай нь намууд тодорхой асуудлууд дээр нэгдсэн байр суурьт хүрээгүй байна. МАН эдийн засгийн идэвхжүүлэх, хямралт байдлаас гарах тогтоолыг батлахад хамгийн идэвхтэй ажилласан. Тогтоолыг батал­сан ажлын хэсгийн 50 хувь нь манай намын гишүүд байсан. Анхны төслийг нь 50 хувь бараг өөрчилж баталсан юм. 

-Танайхан бүгд асуудлыг болохгүй нүдээр харж эсрэг кноп дараад байгаа биз дээ?

-Тэд сайд дарга нарын асуудал ярихад л ирцээ 100 бүрдүүлж байгаа бол манай бүлэг хаврын чуулганы туршид ирц 100 хувь байсан гэхэд болно. Түүнээс биш 26 гишүүн эсрэг кноп дараад асуудлуудыг унагаагүй. Хяналтын хууль дээр санал хураахад Н.Алтанхуяг нь өөрөө байхгүй байсан тул шургуулсан карт нь эсрэг саналаар тооцогдоод явсан. Ерөнхий сайд нь өөрийнхөө өргөн барьсан салбарынхаа том хуулийг өөрөө унагаад явж байна. Газрын тосны хууль дээр ч гэсэн тийм л зүйл болсон. 

Ардын намын үед, Ард­чилсан намын үед ч хөрөнгө оруулагчдад сөрөг нөлөө үзүүлэхүйц хуулиуд баталсан. Стратегийн ач холбогдолтой салбарыг зохицуулах тухай хууль, Гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар, Урт нэртэй хуулийн хэрэгжилттэй холбоо­той асуудлуудад аль аль нам нь хамаатай. Уул уурхайн салбарын эрхзүйн орчин савлагаатай байгаагаас уг салбарт хүндрэл бэрхшээл бий болж хөрөнгө оруулалт татарсан. Эдийн засгийг идэвх­жүүлж байна гээд хуулийг халтуурдаж баталж болохгүй. 

Э.ЭНХБОЛД

Л.ГҮНДСАМБУУ

Эдийн засгийн байн­гын хорооны дарга, УИХ-ын гишүүн Б.Гарам­гайбаатартай
ярилцлаа.

 -Өнөөдөр
(өчигдөр) танай байнгын хорооны хуралдаанаар Эдийн зас­гийн хөгжлийн сайд Н.Бат­баярыг
огцруулах эсэхийг хэлэлцэх байсан ч хойшиллоо. Даруйхан шийдээд явчихаж болохгүй
юм уу?

-Нэг хүнийг огцруулснаар бүх зүйл сайхан болчихдог бол түүн шиг сайхан
юм алга. Харамсалтай нь тэгдэг­гүй гэдгийг амьдрал өөрөө нотолчихсон. Байнгын хо^­рооны
хуралдаанаар Эдийн засгийн хөгжлийн сайдыг огцруулах асуудлыг хэ­лэлц­сэн ч МАН-ын
зү­гээс огцруулахаар өргөн барьсан бичигт тусгагдсан саналуудыг тодруулах, баталгаажуулах
шаардлага байна гэж үзээд тодорхой хугацаагаар хойшлуулахаар боллоо. Үүнийг гишүүдийн
олонх дэмжсэнийг би хувьдаа зөв гэж үзэж байгаа. Нэгэнт огцруулна гэж байгаа бол
түүнийг нь баталгаажуулсан зүйлийг нүдээр харах хэрэгтэй байна. Тийм болохоор л
хойшилчихлоо.

-Таны
хувьд Засгийн газрыг цаашид тогтвортой ажиллах ёстой гэдэг дээр санал нэгдээд байна
гэж ойлгож болох нь ээ?

-Жаахан юм хийж байгаа хүнийг өөнтөглөх хандлага бий болчихсон. Н.Батбаяр
сайд алдаж онож байгаа ч гэсэн ажил хийж байгаа гэдэг нь тодорхой харагдаж байна.
Тийм болохоор тэд Батбаяр гэдэг хүнийг оролдоод байгаа юм.

-ҮХАА-н
сайдад нэр дэвшигчийг хам­тар­сан байнгын хороо дэмж­чихлээ. УИХ-ын гишүүн Зас­гийн
газрын гишүүний албыг хавсран хашихаар болчих гээд байна даа. Та ямар байр суурьтай
байна вэ?

-Их хурлын гишүүний хувийн бодол гэхээсээ илүүтэй намын бүлгийн шийдвэр
чухал.

 Улс төрийн нам бол сонгуульд орж Засгийн газар, парламентыг бүрдүүлэх
байдаг. Тиймээс бүлгийн шийдвэр хувь гишүүний шийдвэрээс үнэтэй байдаг тул би бүлгийн
шийдвэрийг дагаж байгаа.

Ш.Түвдэндорж гишүүн ах дүү нартайгаа ардчиллыг анхнаасаа дэмжиж явсан
хүн. Улс төрд ч олон жил болчихсон туршлагатай улс төрч. Сайдын албан тушаал гэдэг
улс төрийн томилгоо байдаг.

-Эдийн
засгийн байнгын хорооны даргатай уулзсаных эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар асуумаар
байна. Дээрдэх өнгө аяс харагдаж байна уу?

-Эдийн засгийн талаар хүмүүс янз бүрийн байр суурийг илэрхийлж байна.
Хөдөө орон нутагт эдийн засгийн нөхцөл байдал иргэдийн сэтгэл санааг зовоогоод байгаа
юм алга. Миний харж байгаагаар улс төрийн хүрээнд л эдийн засгийг хямарсан, хямраагүй,
дээшилсэн, доошилсон гэсэн тоглолтууд явагдаж байна. Энэ нь хот газрын хүмүүст цохилт
болж очдог. Манай орон үйлдвэрлэгч улс биш тул гаднаас ихэнх зүйлсээ авдаг. Тиймээс
валютын хэрэгцээ бий болох үед нь улс төрийн тоглолтууд хийгддэг л дээ. Эдийн засгийг
бүр сайжирчихсан гэж хэлэхгүй ч ажил хийх боломж хангалттай байгаа. Эдийн засгийг
сэргээх үү, үгүй юу гэдэг нь туршлагатай нам, улс төрчдөөс ихээхэн шалтгаална. Өөр
хэнээс ч шалтгаалахгүй.

-Эдийн
засгийг идэвх­жүүлэх 100 хоног нэлээд явчихлаа. Үр дүн гарах янз нь хэр байна?

-Эдийн засгийн байнгын хорооны ажлын хэсэг анх ярилцахдаа эдийн зас­гийг
идэвх­жүүлэхэд хууль эрх­зүйн талаас ийм өөрчлөлтүүд оруулъя гэж ярьсан. Хамгийн
гол нь богино хугацаанд эдийн засгийг сайжруулж болох зогсонги байдлаас гарах, идэвхжлийг
сэргээх, аж ахуй нэгжүүдийн үйл ажиллагааг сэргээх, ялангуяа хөрөнгө оруулагчдын
итгэлийг нэмэгдүүлэх, эргэлзээг тайлах арга хэмжээ авъя гэсэн юм. Энэ давхар дээлийн
асуудал шиг болсон л доо. Сөрөг хүчин болон зарим нэг хүмүүс өлгөж аваад 100 хоногт
эдийн засгийг орвонгоор нь эргүүлэх гэж байна гэсэн ухуулга явуулаад байна. Сайн
үзэх юм бол үндэс сууриар нь өөрчлөх асуудлууд их байгаа. Үүнийгээ бид өөрчилж чадвал
хүссэн хүсээгүй эдийн засгийг эрүүлжүүлэх, бидний хүсэн хүлээсэн тийм нөхцөл бий
болно. Хамгийн гол нь хөрөнгө оруулагчдыг татах орчныг бүрдүүлэх нь чухал. Хүнд
хэцүү ч гэсэн эхний хуулийн төслүүд орж ирээд хэлэлцэгдээд явж байна. Ойрын үед
эдийн засаг сайжрах байх аа гэсэн хүлээлттэй байгаа. Бид ямар тусгаар тогтносон
улс гэдгээ ямагт санаж өөрсдөө эдийн засгаа сайжруулах тал дээр анхаарал хандуулах
ёстой. Улс төр хийж байгаа намууд ч гэсэн хэлж ярих үгэндээ нухацтай хандаж байх
хэрэгтэй. Эдийн засгийг идэвхжүүлэхийн тулд Ашигт малтмалын тухай хуулийг хэлэлцүүлэх
гэтэл өнөөдрийг хүртэл хэлэлцэж чадахгүй байна.

-Яагаад
ингэж цаг алдаад байгаа юм бэ?

-Энэ бол Ашигт малт­малын хуулиндаа бус улс төрийн хүрээнийхний тэмцлээс
болоод байна гэж хувьдаа онош тавиад байгаа. Хуулиндаа асуудал байхгүй юм байна
гэдэг нь өдөр ирэх бүр мэдрэгдээд байгаа юм. Ухаандаа улс төрийн намуудын доторх
ашиг сонирхлын зөрчлүүд нь хэтэрчихээд байна. Үүнээс болоод хуулийг гаргахгүйн тулд
ямар нэгэн байдлаар гацаах үйлдлүүд яваад байна л даа. Уг нь бүлгийн шийдвэр гарчихвал
цаашаа амархан явчихна. Гэтэл МАН өнөөдрийг хүртэл бүлэг дээрээ тохиролцож чадахгүй
байгаа нь харамсалтай.

-Гуравдугаар
сард та бид хоёр ярилцаж байхад “Зургадугаар сарын сүүл­чээс ам.долларын ханш суларна”
гэдгийг хэлж бай^­­сан. Өнөөдөр гэтэл эсрэ­гээрээ л яваад байдаг…

-Тэгэхэд зургадугаар сард ам.долларын ханш тогт­вор­жино гэж шууд
хэлээгүй шиг санагдаж байна. Харин сайн цаг ирнэ гэдэгт хариулт өгч байсан. Өнөөдөр
бид ч гэсэн хүлээлттэй байгаа. Хөрөнгө оруулалтын болон Хөрөнгө оруулалтын сангийн
тухай хууль гэх мэт гол хуулиуддаа өөрчлөлтүүд хийж байгаа тул хөрөнгө оруулагчдын
итгэлийг буцааж сэргээх тал дээр анхааран ажиллаж байна. Харамсалтай нь тэр нь бидний
санасан хэмжээнд идэвхжиж өгөхгүй байна. Энэ нь олон удаагийн огцруулна гэсэн үйл
ажиллагаа, улс төрийн бодлогогүй тоглолтуудаас болоод байгааг хэлэх хэрэгтэй. Ийм
байдал нь нэг хэсэг хүмүүст ашигтай л байгаа байх. Олонхио дагахаар энэ нь тийм
ч сайн зүйл биш. Үнэхээр харамсалтай цаг үеүд өнгөрч байна. Манайх чинь гурван сараас
хойш бү­тээн байгуулалтын бэлт­гэлийг ханган ажлаа хийдэг. Гэтэл энэ үе дээр нь
байнга Засгийн газраар ороолдоод улс төр хийхдээ бизнес эрхлэгчдийн сэтгэл санааг
хувиргасан зүйл их явагдаж байгаа тул үл итгэсэн байдалтай өдийг хүрлээ. Улс төрийн
хүрээнийхэн хэдийд яаж тоглолт хийх вэ гэдгээ бодож байх шаардлагатай. Тэгэхгүй
бол улс орноо эвгүй байдал руу түлхээд байна. Ард түмний нэрийг барих дуртай улс
төрийн хүчинд таатай үзүүлэлт биш л дээ.

-Ам.долларын
ханш яах бол?

-Би ам.долларын ханшийг мэддэг хүн биш. Доллар гэдэг чинь гадны валют.
Үүнд хариулт өгөх Засгийн газрын гишүүн, Монголбанкныхан байгаа. Ерөнхийдөө төг­рөгийн
ханш тогтвортой байж бараа бүтээгдэхүүний үнийг боломжийн хэмжээнд байлгахын тулд
ажиллаж байна. Ам.долларын ханшийг ярихдаа хүмүүс тоо л ярих юм. Энэ бол аль ч оронд
байдаг үзэгдэл. Манай орон гадны валютуудаас ам.долларыг онцолж үздэг бол төгрөгтэй
харьцах харьцааг олон жилийн дундажтай харьцуулж хараад явах ёстой. Энэ замаараа
л явж байгаа гэж ойлгодог. Манайхан өнөөдөр бүх зүй­лийг ам.доллартай харь­цуулж
бодоод байна. Доллар Америкийн мөнгөн тэмдэгт болохоос Монголын мөнгөн тэмдэгт биш.
Яагаад хүмүүс долларыг шүтэж, ганцхан доллар асуугаад байдгийг гайхдаг. Яагаад евро,
иен, рубль, юанийг асуудаггүй юм. Эдийн засаг хэдий хугацаанд дээшилнэ тэр хэмжээгээрээ
долларын ханш буурах л байх.

-Манай
орны нутгаар ОХУ, БНХАУ-ыг холбосон хийн хоолойн шугам тавих сураг гараад эхэллээ.
Энэ хэр ашигтай бол. Засгийн газар төмөр замын төслөө эргүүлэн татсанаас болж хэл
ам гарч байна?

-Хэвлэлүүд өөрсдийн байр суурийг илэрхийлээд эхэлчихлээ. Манай орны
Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд гэх мэт нөлөө бүхий албан тушаалтнууд хоёр хөрштэйгээ
богино хугацаанд уулзалтууд хийсэн. Цаашид гаднаас манайд хүмүүс ирэх төлөвтэй байна.
Хийн хоолой Монголоор дамжих гэх мэт асуудлууд яригдаж байгаа. Би хэвлэлээс л мэдээлэл
авсан. Төмөр замын салбарт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичигт тодорхой заалт
л бий. Монгол Улсын төмөр замын сүлжээ өргөн царигтай. Голлох уул уурхайн бүтээгдэхүүн
экспортлох чиглэлийг тухай бүрт нь УИХ-аар оруулж шийднэ гэсэн заалттай. Энэ дагуу
ажил явагдах ёстой.  Төмөр замын асуудал байнгын
хороогоор орж амжаагүй байхад засаг эргүүлэн татсан. Төмөр замын асуудлыг нэг тийш
шийдэх нь хийх ёстой ажлуудын нэг мөнөөсөө 
мөн. Гэвч холбогдох яамд нь сонирхохгүй байгаа нь харагдаад байна. Нэг сайд,
төрийн нарийн бичгийн даргын үзэл бодлоос болоод бүхэл бүтэн улсын ажил гацаанд
орж байгаа нь буруу. Үүнийгээ ойлголцоод шийдэж чаддаггүй юм бол Их хурлаар оруулаад
шийдүүлэх боломж бий. Гэтэл үүнийг ашиглахгүйгээр нэг хэсэг нь өргөн барьж, нөгөө
нь тасалдаг байдал олон хүнийг эргэлзүүлж байгаа дүр төрх л байна. 

-Хаврын
чуулганы хуга­цаанд дорвитой хууль бат­лахгүй байсан эдийн засгийг идэвхжүүлэх хүрээнд
гай­гүй хэдэн хууль гарах нь гэсэн хүлээлт байна. МАН-ын зарим гишүүд Засгийн газрын
арга барсан үйлдэл нь 100 хоног гэсэн?

-МАН-ын тэгж хэлж байгаа нь үзэл бодлын зөрүүтэй намын үйлдэл л байхгүй
юу. Тэд өнгөрсөн хугацаанд юу хийсэн юм. Алдаатай бодлогуудаа баллуурдах арга нь
л болохоос сөрөг хүчний үгээр яваад байдаг зүйл байхгүй. Улс төрийн бүхэл бүтэн
үе солигдож байгаа энэ үе нь тодорхой хэмжээний хүндрэлүүдийг дагуулж байна. Үүн
дээр гайхшраад байх зүйлгүй. Аливаа ажлыг тухайн хүн яг салбарт нь ороод хийхээрээ
зовлонг нь мэдэрдэг. Түүн шиг Их хурал дээр ямар хүнд замыг туулж нэг хууль, тогтоолын
төсөл гардаг вэ гэдгийг жирийн хүмүүс ойлгоход бэрх.

-Гэхдээ
45 хоног Х.Тэмүү­жин, Х.Баттулга сайдын асуудлыг хэлэлцсэн нь арай л хэтэрхий санагдаад
байгаа юм. Бүхэл бүтэн улс орон сайдын асуудалд хамаг хүчээ хаялаа шүү дээ?

-Ажил хийхэд садаа болж байгаа зүйл нь хэсэг байж байгаад сайд огцруулна
гэсэн бичиг оруулж ирж байгаа нь аюул тарж байна. Аливаа ажлыг ул суурьтай оруулж
ирэхгүй бол шоу хийж, хүмүүсийн анхаарлыг татах гэсэн үйлдэл хийгээд байгаа. Яг
үнэндээ тухайн сайдыг огцруулах хүсэл байгаа ч юм уу, үгүй ч юм уу бүү мэд шүү дээ.
Бондын  асуудал яриад байгаа хэрнээ үнэн чанартаа
МАН-ын угшилтай томоохон бизнесмэнүүд л үүнийг чинь авч байгаа. Томоохон бүтээн
байгуулалтуудыг тэр хүмүүс хийж байгаа учраас яах аргагүй тэр л хүмүүсийг дэмжих
гэж яваа. Түүнээс биш АН-ын гарал угсаатай бизнесийнхэн байдаг ч энэ зээл тэдэнд
хүрэхгүй байна. Монполимет, МАК гэх мэт компаниуд бондын мөнгөнөөс хүртээд эхэлсэн.
Энэ бол улс төр биш. Харин Монгол Улсад хэрэгтэй бүтээн байгуулалт. Үйлдвэрлэлийн
ажлууд хийгдэж байгаа тул хэн байх нь хамаагүй дэмжих шаардлагатай. Ардын намынхан
бүх бурууг манайхан руу чихлээ гэдэг. Эргээд харахад тэд ч гэсэн бүх бурууг бидэнд
чихэж байгаа. Хоёр хар хэрээ бие биенийхээ харыг гайхаад яахав дээ.

-Эдийн
засгийн өршөө­лийн хуулийг Засгийн газар боловсруулж байна. Хуульд ямар заалтууд
орох бол. Манай сэхээтний дав­харгынхан цагаан захтны хэр­гээр аавын хаалга тат­сан.
Эдгээр хүмүүсийг хам­руулах болов уу?

-Манай оронд иймэрхүү дүр төрх айхавтар харагдаж байна. Эрсдэлтэй
ч гэсэн жаахан юм хийх гэж байгаа хүмүүсийг барьж хорьдог, дарамталдаг. Тиймээс
эх орондоо хүртэл хэрэгтэй зүйл хийхээс хүмүүс айдаг болсон. Цаг төрийг ажиглаж
зүгээр суухыг илүүд үзэх болжээ. Энэ бүгдийг засаж залруулах зайлшгүй шаардлага
тулга­раад байгаа нь үнэн. Хэсэг гишүүд Өршөөлийн хуулийг санаачилсан байсан тул
уг хуультай нэгтгээд хэлэлцэх нь зөв. Монголын 
төр Мон­гол Улсынхаа иргэнийг өршөөж болох хэлбэрээр нь хууль гаргах нь зөв.

-Эдийн
засаг хэзээнээс гэрэл үзэх вэ. Манай ор­ны зээлжих зэрэглэл буурс­наас болов уу
эсхүл хэт улс төржилтөөс болоод гад­ныхан хөрөнгө оруулалтаа оруулахгүй байна уу?

-Нийтлэг байдлаар харвал утга учиргүй огцруулалтаас болсон эргэлзээ
одоо болтол үргэлжилж байна. Монголчуудыг олон улсад “Тогтворгүй төр засагтай, тогтворгүй
хууль тогтоомжтой” гэдэг болсон. Үүнээс болж эргэлзээ тайлагдахгүй бай­гаа. Харилцан
ашигтай хө­рөн­гөө оруулъя гэсэн олон хөрөнгө оруулагчид манайхныг онилсон хэвээрээ
байгаа гэдгийг хэлье.

-Сүүлийн
үед цахим сайтаар “Гарамгайбаатар гишүүний зам там болжээ. Олон осол гарч байна”
гэсэн мэдээлэл гарах боллоо. Үнэхээр тийм муу зам тавьчихсан юм уу?

-Хүн тухайн ажлыг хийж байж зовлонг нь мэддэг болохоос өөр хүн хөндлөнгөөс
нь хараад ойлгохгүй гэдгийг дахин хэлье.

 Э.ЭНХБОЛД

Японы мэргэжлийн сумод өндөр амжилт гаргаж яваа Какүрюү М.Анандыг Японы иргэн­шил хүссэн тухай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ч гараад байгаа юм. Энэ тухай түүнтэй утсаар холбогдож ярилцлаа.

 -Сүүлийн үед Какүрюү М.Ананд, Токитэнкү А.Хүчит­баатар нар Японы иргэн болох хүсэлтээ өгсөн гэх мэдээлэл гараад байна. Үнэхээр Японы иргэн болох шийдвэр гаргасан юм уу?

-Харин ийм мэдээлэл цацагд­сан байна лээ. Японы иргэн болох гэж байгаа тухай мэдээллийг эрс няцаамаар байна. Юунаас болж, яагаад ийм мэдээлэл цацагдах болсныг мэдэхгүй юм. Монголын цахим сайтуудаар Японы хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ийм мэдээ гарсан гэж байгааг нийтэлсэн байсан. Японд иймэрхүү мэдээлэл гараагүй.

-Токитэнкү А.Хүчитбаатартай холбоо барив уу. Өөрөө юу гэж байх юм?

-Токитэнкүтэй уулзаж энэ та­лаар асуугаагүй л байна. Токитэнкүгийн ямар бодолтой явааг мэдэхгүй байна.

-Таныг Японы иргэн болоод ояката буюу дэвжээний эзэн болооч ээ гэсэн санал тавибал яах вэ?

-Надад тийм бодол алга. Дэлгэр сайхан Монгол орныхоо үзэгчдэд уран, сайхан барилдаан харуулъя гэхээс өөр бодсон зүйлгүй байна.

-Таныг гуравдугаар сарын башёд 13 болон түүнээс дээш даваа авсан тохиолдолд ёкозуна цол олгохоор сумо бөхийн хол­боо­ноос мэдэгдсэн. Магадгүй ёкозуна болохын тулд Японы иргэн бол гэсэн шаардлага тавьсан юм болов уу?

-Надад японы иргэн болоод ёкозуна болох ёстой гэсэн шахалт үзүүлээгүй. Холбооны зүгээс 13 болон түүнээс дээш давж түрүүлэх юм бол ёкозуна цол олгоно гэдгээ л мэдэгдсэн. Тэгээд ч ёкозуна болохын тулд би Японы иргэн болохгүй.

-Сумочдыг хараад байхад дараагийн башёд тэд давчих юм бол цол олгоно гэдэг. Гэтэл тэр нь нэг талаараа сэтгэлзүйн да­рамт болоод байх шиг санагддаг. Таны хувьд ирэх башёд хэрхэн барилдах вэ?

-Башё эхлэх үед энэ тухай бүр ч илүү яригдах байх. Тэр үед нь аль болох анхаарлаа төвлөрүүлж, тайван байж, чөлөөтэй барилдъя гэсэн бодолтой байгаа.

-Таны сумод явах болсон шалтгаан юу вэ?

-Сумод явах хүүхдүүдийг шал­гаруулж байгааг анх аав мэдээд “Сумод хүүхэд авч явах юм байна. Хоёулаа хамт очиж шалгуулъя” гэсэн. Тэгэхэд 2000 он байсан юм. Аварга биеийн тамирын дээд сургууль дээр хүүхдүүдийг хооронд нь барилдуулсан. Тэгэхэд анх удаа зодог шуудаг өмсөж байлаа. 14 настай хүү тэнд барил­даж тав давж байв. Аав маань бөхөд их дуртай, бөхчүүдэд ч хүндэтгэлтэй ханддаг байлаа. Тийм ч болохоор аав маань багш хүн хэдий ч намайг бөх болгоно гэж шийдсэн байх. Тухайн үед Н.Цэвэг­ням, Д.Батбаяр ах нар дээд зин­даанд гараад ирчихсэн байсан тул зурагтаар хараад бахархдаг бай­лаа. Ах нарыгаа зурагтаар харчи­хаад сумо барилдаж болмоор санагддаг байсан. Энэ гэхдээ хүүхэд байхын бодол юм шүү. Магадгүй тэд бай­гаа­гүй бол би сумоч болоогүй, өнөөдөр энэ амжилтаа гаргаагүй байх байсан биз. Тэр үед аавын нэг шавь Японоос сумогийн ном явуул­сан юм. Би захиагаа аавынхаа сургуу­лийн япон хэлний багшаар орчуу­луулаад номон дээр байсан хоёр хаяг руу явуулчихсан. Номон дээр байсан хоёр хаягийн нэг нь сэт­гүүлчдийн холбооных байсан юм билээ. Тэндээс “Манайх сэт­гүүлч­дийн холбоо учраас сумотой ямар ч холбоогүй” гэсэн хариу ирүүлсэн. Нөгөө захидал маань “Изүцү” дэв­жээнд очсон байсан. Манай баг­шийн эхнэр хариу бичсэ­нээр би таван сарын дараа буюу 2001 оны есдүгээр сард Япон явж, арваннэг­дүгээр сараас нь сумод барилдаж эхэлсэн юм.

-Сумод явна гэж анх догдолж байсан мөчөө эргэн дурсахад сайхан байдаг биз. Хөөрч догдлохоос гадна хэцүү, бэрхийг даван туулна гэж бодож байв уу?

-Мэдээж тухайн үеийн хүүхэд зангаар хөөрч догдолж байсан минь, сумоч болно гэж зориг шулуудсан минь алдаа байгаагүй байжээ гэдгийг мэдэрч байна. Хүнд хэцүү гэдгийг анхнаасаа мэдэрч байсан.

-Сумо бөх эр зориг, тэвчээр шаардсан спорт шиг санагддаг. Таны хувьд халирч шантрах зүйл тохиолдов?

-Ёстой шантрах зүйлтэй нүүр тулж байсангүй. Нэгэнт л би өөрийн­хөө байгаа бүхнийг зориу­лан ирсэн болохоор ямар ч бэрх­шээл саадыг даван туулна гэсэн бодолтой байлаа. Хатуу ширүүн бүхнийг ч шүд зуун давж чадсан. Миний зорилго дээд зиндаанд гарч ирж, цол авч барилдах байсан юм.

-Монгол бөхчүүд сумо бөхөд амжилт гаргаад байгаа тул япончууд монголчуудад дургүй болсон гэх юм?

-Учиргүй дургүй нь ч юу юм бэ. Япончууд дэмждэг бөхөө дэмжээд л явдаг. Мэдээж дургүй хүн байдаг л байх.

-Дэвжээнд гарахынхаа өмнө өөрийгөө хэрхэн хурцалдаг вэ. Харумафүжи аварга гэхэд аавынхаа тангаргийн шүлгийг уншдаг юм билээ?

-Миний хувьд тайван байж, барилдаандаа анхаарахыг бод­дог. Хамгийн гол нь өөртөө итгэл­тэй, хүссэн барилдаанаа гаргахыг хүсдэг. Тэгж давсан даваа бүр амттай байдаг. Миний хувьд дэв­жээнд гарахынхаа өмнө уншдаг тарни бий.

-Сумод ороод хамгийн анх яаж баярлаж байсан бол?

-Дохён дээр гарч давсан анхны даваанаас эхлээд сайхан дурсамж олон бий. Хамгийн их баярлаж бай­сан нь жүрёо зиндаанд гарч ирчи­хээд нэг их баярлаж байсан юм даг. Жүрёод гарч ирнэ гэдэг нь зорил­гын минь бас л нэг том алхам байсан.

-Таны бага нас хэрхэн өнгөрсөн бэ?

-Бусдын дээр гарч онгироогүй ч, бусдын доор оролгүй явдаг байлаа. Би Улаанбаатарт төрсөн болохоор хотын хүүхэд ямар бай­даг тэр л замаар явсан. Өнөөгийнх шиг олон янзын тоглоом байгаагүй тул сагс их тоглодог байсан юм.

–Таныг чөлөөт бөхөөр хичээл­лэж байсан гэх юм билээ?

-Тэр яахав ээ. Чөлөөт бөхөөр хичээллэж сүйд болоогүй юм. Чөлөөт бөхийн спортыг сонирхож хоёр удаа бэлтгэлд нь очиж байс­наас хэтрээгүй.

-Японд анх очиход тань ямар хүмүүс дэм болж байсан бэ?

-Монгол бөхчүүд бие биедээ амь шүү дээ. Д.Батбаяр, Н.Цэвэг­ням, Энхбат ах нар надад их тусалдаг байсан. Ошима дэвжээ манай дэвжээтэй ойрхон байв. Анх хэл ус ч үгүй нөхөрт хэл заахаас эхлээд гадуур, дотуур авч гарна. Одоо ч гэсэн манай бөхчүүд доо­роос гарч ирж буй залуустайгаа ойр байдаг. Барилдааных нь тухай ярилцаж, хэрхэн барилдахыг зөвлөдөг.

-Японы сумочид манайхныг давахаа болиод ирэхээрээ гадуурхах хандлага гаргаад байна уу?

-Монголоос гурван сайхан ёкозуна цолтон төрчихлөө. Япон бөхчүүд унаад байна гээд биднийг гадуурхаад байх зүйл байдаггүй байх аа. Тэд дотроо ямар бодол тээж явдгийг сайн мэдэхгүй байна.

-Таны өндөр, жин хэд байна вэ?

-Миний өндөр 186 см, жин 150 кг байна. Ойрын хэдэн жилдээ жин нэмэх бодол алга. Хэт тарган, хэт өндөр чинь бас хэцүү шүү дээ.

-Нас хэд хүрч байна вэ. Сумод бөхөд амжилт гаргах нас хэдээс хэдэн насны хооронд байдаг бол?

-Би энэ жил 29 хүрнэ. 29 нас гэдэг сумод залуу ч биш. Ахмад ч биш дундаж нас байгаа юм. Сумочид 34-35 нас хүрэхээрээ зодог тайлдаг.

-Цол дагаж бяр нэмэгддэг гэдэг хэр үнэний ортой вэ?

-Үнэн юм шиг байгаа юм. Ма­най монголчууд аливаа зүйлийн голыг нь олоод хэлчихсэн санагддаг.

-Таны дархан мэх юу вэ?

-Тэгж сүрхий дархан гэж нэрлээд байх мэх алга. Дэвжээн дээр гараад барилдаж байхад дархан мэхээ хийх үү, өөр мэх хийх үү гэдгийг бодох ч зав гардаггүй.

-Сумод анх орж байхдаа хэн шиг бөх болохыг мөрөөддөг байв?

-Сумод хөл тавьчихаад Аса­шёорюү Д.Дагвадорж, Таканохана, Чиёнофүжи аварга шиг бөх бо­лохсон гэж боддог байлаа. Эдгээр аваргуудын бие хаа минийхтэй төстэй байсан болохоор энэ авар­гууд шиг ёкозуна болох боломж бий гэж боддог байсан юм. Тийм ч болохоор барилдаануудыг нь их үздэг байлаа шүү дээ.

-Анх жин багатай сумод очиж байсан байлгүй. Жингээ нэмэ­хийн тулд түүхий загас идэхээс эхлээд бараг л шийтгэл шахуу зүйлс хэр тохиолддог байв?

-Хамгийн хүндрэлтэй асуудал хэлний бэрхшээл байсан. Мон­голоос Японд очихдоо түүхий загас идэж үзээгүй байсан тул хэцүү байлаа. 100 кг хүртлээ жин дорх­ноо нэмэгдчихдэг юм билээ. Тар­галахын тулд загас идэх хэрэгтэй гэж багш маань хэлж байсан тул идэхээс аргагүй байдалд хүрсэн. Загас идсэнээс хойш жин үнэхээр нэмэгдсэн.

-Сүүлийн жилүүдэд япон бөх­чүүдээс ёкозуна цолтон төрсөн­гүй. Үүний нэг шалтгаан нь мон­гол бөхчүүдийн ноёрхлоос болж байна гэж боддог…

-Үнэхээр ч монгол бөхчүүдийн амжилт гаргаж байгаа нь япон бөхчүүдэд амжилт гаргах орон зайг багасгаж байгаа гэж боддог. Япончууд ч гэсэн өөрсдийн бөхчүү­дээ “Манай бөхчүүд муу байна. Том амжилт гаргахгүй байна” гэдгийг хэлж байсан. Гэхдээ манайхны амжилт гаргаж байгаа нь нэгэн цаг үеийн асуудал юм. Түүнээс биш мөнхөд ийм байна гэдгийг хэн ч таашгүй. Өнөөдөр манай бөхчүүд урамтай сайхан барилдаж байгааг харахад надад ч гэсэн сайхан л санагддаг юм.

-Өнгөрөгч нэгдүгээр сарын башёгийн тухай ярихгүй юу. Сүүлийн өдрийн барилдаанд та Хакухог давснаар нэмэлт барил­даан гарсан ч харамсалтай нь ялагдсан. Энэ башёгийн талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Барилдаанууд ерөнхийдөө сайхан болсон. Сүүлчийн өдөр Хакухо аваргатай барилдахад бэргэх зүйл байгаагүй тул үнэн хүчийг үзэж барилдъя гэж бодсон. Сумо бөхөд үндэсний бөх шиг тайван барилдаан байдаггүй тул барилдааны тухай бодохоос өмнө бие маань хөдөлчихсөн байдаг.

-Башёгийн дараа Хакухо аваргатай уулзав уу. Уулзсан бол юуны тухай ярилцсан бэ?

-Аваргатай тухтай уулзаж чадаагүй. Цагаан сарын шинийн хоёрны өдөр монгол бөхчүүд Хакухо аваргатай очиж золгосон. Золголтын үеэр барилдаан ярих цаг зав гараагүй.

-Эх орондоо цагаан сарыг тэмдэглэхийг хүсдэг байх. Хамгийн сүүлд хэзээ Монголдоо шинэлсэн бэ?

-Мэдээж эх орондоо сар шинээ тэмдэглэхийг хүсдэг. Харамсалтай нь цаг хугацааны хувьд таарч өгөхгүй юм. Энэ жил сар шинийг Монголд угтах боломжтой байсан ч маргааш нь барилдаантай байсан тул ирж чадсангүй.

-Таны төрсөн нутаг аль аймаг бол. Уул ус, төрсөн нутаг хүүгээ дагаж явдаг гэлцдэг шүү дээ?

-Би Улаанбаатарт төрсөн. Аав маань Сүхбаатар аймгийн харьяат. Тиймээс би аавынхаа нутгаар овоглодог. Аав “Миний хүүг хаана ч явсан уул ус нь түшиж явдаг юм” хэмээн хэлж байсан. Тиймээс нутгийнхаа уул усыг гэрийнхээ хойморт залсан байгаа. Алтан овоо, Шилийн Богддоо хамгийн сүүлд гурван жилийн өмнө очсон. Дахин нэг очиж хийморь лундаагаа сэргээх хүсэл байлгүй яахав. Озэки буюу арслан цол авахынхаа өмнө нутаг усандаа очиж байсан минь ивээлээ өгсөн гэж боддог. Тэмцээн дуусаад долоо заримдаа бүр тавхан хоног амардаг. Тиймээс Монголд ирэх боломж бага байдаг. Харин долдугаар сарын башёг дуусгаад Монголдоо ирэх боломж тохиодог. Жилдээ ганц удаа л Монголд очдог.

-Таныг гэр бүлтэй болж амжаагүй байгаа тул япон бүсгүйтэй суучих юм биш биз гэж чих тавих хү­мүүс байна. Хэзээ гэр бүлтэй болох вэ?

-Би монгол бүсгүйтэйгээ гэрлэнэ. Ямар ч байсан эхний ээлжинд амжилт гаргаж дээшээ явж барилдъя гэсэн бодолтой байгаа. Тэр үед сайхан мон­гол бүсгүйтэйгээ гэрлэнэ дээ. (инээв)

-Ганц бие хүн хувцас угаах хоол хийхээс эхлээд ар гэрийн ажил хийхэд амар­гүй байдаг уу?

-Туслахтай бо­ло­хоор энэ бүхэнд санаа зовоод байдаггүй. Ганц бие хүн чинь дэвжээнийхээ хоолыг л идчихдэг юм.

-Таныг солонгос кинонд дуртай. Солонгос кино үзэж тайвширдаг гэх юм?

-Гурван жилийн өмнө нэг солонгос кино үзэж байсан юм. Тэр үед надаас юу хийж амарч байна гэхээр нь “Гэртээ солонгос кино үзэж байна” гээд хэлчихсэн. Тэгсэн чинь л намайг солонгос кинонд дуртай гэчихсэн байна лээ. Ер нь бол кино үзэх дуртай. Шинэ гарсан монгол кинонуудыг интернэтээр үзчихнэ.

-Таны хувьд зодог тайлаад юу хийх вэ?

-Зодог тайлаад ингэнэ дараа­гийн амьдралаа тэгж эхлүүлнэ гээд бодсон юм алга. Өнөөдөр би ба­рилдаж байгаа болохоор өнөө­дөртөө л санаа зовох хэрэгтэй юм болов уу.

-Манай сумочид сан байгуу­лаад эх орондоо хэрэгтэй зүйлс хийж байна. Таны хувьд өөрийн нэрэмжит сантай юу?

-Нэрэмжит сан байгуулах та­лаар ах, эгч нартайгаа ярилцаж, судалж байна. Мэдээж Монгол Улсдаа хэрэгтэй зүйлийг бий бол­гохын тулд өөрийн чадах зүйлсээ хийнэ.

-Аав, ээжээс хэдүүлээ вэ. Танай удамд барилддаг хүмүүс байв уу?

-Би дээрээ нэг эгчтэй. Аав маань залуудаа боксоор хичээллэдэг байсан юм билээ. Манай ойрын талд бөх хүн байхгүй. Өвөг эцгийн үед л байсан. Энэ тухай би сайн мэддэггүй юм аа. Аавын талд арслан цолтой бөх байсан гэсэн. Ээжийн талаас анх удаа чөлөөт бөхөөр Азийн аваргаас алтан медаль авч байсан хүн байсан гэж дуулсан.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Ж.Энхбаяртай ярилцлаа.

 -Төсвийн
хүрээний мэдэгдлээ батлах гэж хэл амтайхан л юм болцгоолоо. Хугацаандаа баталж амжихгүй
хэмжээнд хүрэх гэж байна шүү. Танай намынхан аливаа асуудлыг ингэж хүндрүүлэх хэрэг
байдаг юм уу?

-Төсвийн хүрээний мэдэгдэл гэдэг Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн
толь шүү дээ. Нөгөө талаасаа 2015 оны төсвийн хүрээний төсөөлөл, 2016 оны төсвийн
хүрээний чиглэл гурав давхар явдаг юм. Зорилго нь улс орныхоо нийгэм эдийн засгийн
ирээдүйн ерөнхий төлөвлөлтийн салбар хоорондын уялдааг гаргах гэсэн бодит үзүүлэлт.
Улс орон төлөвлөх шаардлагагүй зах зээлийн нийгэмд өөрөө зохицуулчихдаг юм гэж шулуухан
хэлээд хэт харь үзэл баримтлалыг дагаж нэлээд хэдэн жил туулаа. Явж явж буцаад
20 жилийнхээ өмнөх дээрээ бууж байна. Улс орон хөгжье гэвэл нийгэм эдийн засгийнхаа
нөөц боломж чадавхийг тооцоолдог, байгаа хүчин чадлаа төсөвлөдөг, төлөвлөдөг. Тэгж
байж улс хөгждөг  гэдгийг одоо эргээд ойлгож
байна. Үндсэндээ өмнө нь хийж чаддаг байсан зүйлсээ дахин сэргээх гэж оролдож байгаа
юм. Өмнө нь бид хичнээн мянган га талбайг усжуулж чаддаг байлаа. Түүнийг бүгдийг
нь зараад дуусгасан. 1990 оноос өмнө усжуулдаг байсан талбайнхаа 10 хувьд хүрэх
талбайг усжуулж эхэллээ. Улаанбаатарыг тойроод 300 гаруй эрчимжсэн мал аж ахуйтай
байсан. Одоо дөнгөж 20-30 аж ахуйтай болж байна. Аж үйлдвэрийн парк гэж яриад л
байгааг сонсоо биз. Дархан, Эрдэнэтийн бүсэд төмөр зам, дэд бүтэцтэй нь хамт хийчихсэн
байв. Яаж тэрийг тараан дуусгалаа даа. Монгол Улс нүүгээгүй, цаг агаар өөрчлөгдөөгүй,
түүхий эдийн нөөц, хүн ам, эдийн засаг хийгээд уул уурхай, ашигт малтмал, хоёр хөрш
маань хэвээрээ л байна. Эх орныг хөгжүүлэхийн тулд энэ бүгдийг тооцоолдог байсан.
Энэ мэтчилэн 20 жил үгүйсгэсэн зүйлсээ дахин ярьж эхэлж байгаагаас харахад улс оронд
төлөвлөлт хэрэгтэй нь анзаарагдаж байгаа юм. Нэгдэлжих хөдөлгөөн нэгдэл хэрэггүй
гээд л байсан. Одоо нэгдэл гэж арай нэрлэж чадахгүй хоршоолол гэдэг юм яриад л явж
байна шүү дээ. Оройтсон ч гэсэн үүнийг ухаарч байгаад баярлаж байна. Гэтэл сая орж
ирсэн төсвийн төсөөллийг харахгүй юу.

-Яг
яачихсан байна гэж?

-Бид 17.7 хувийн хамгийн өндөр өсөлттэй эдийн засгийг энэ засагт
хүлээлгэн өгсөн. Тасралтгүй уналаа. Ингэж унасаар 2016 он гэхэд таван хувь руу орно.
Бодит инфляциа гүйцэж чадахгүй эдийн засгийн өсөлтийг хангаж ирж байна. Энэ нь эдийн
засаг асар хүчтэй агших нь ээ гэдэг төсөөллийг засаг оруулж ирлээ. Нөгөө талдаа
өрийн хэмжээг тасралтгүй нэмж оруулж ирэх юм. Монгол Улс Засгийн газрын өр нэмэгддэг,
эдийн засаг буурдаг боллоо. Зүй тогтол нь санхүүгийн чадвар нь нэмэгдэж байвал эдийн
засаг өсөх ёстой. Гэтэл сөрөг орж ирэх юм. 10 гаруй жил тогтвортой байлгаж ирсэн
эдийн засгийнхаа орчныг хоёрхон жилийн дотор нураачихлаа. Жилд 20 хувийн өсөлттэй
эдийн засгийн орчныг хангаж байж өнөөдрийн гадаад өр зээл, төлбөр гадаад зээлийн
үйлчилгээгээ даах чадавхийг бүрдүүлнэ. Энэ удаагийнхыг харахад өрийн хавханд орсон,
өрийн хавцал руу унасан тийм л зүйл болчихлоо. Засгийн өр нэмэгдэхгүй бол засаг
өөрөө өөрийгөө авч явж чадахгүй хэмжээнд хүрнэ. Хоёрхон жилийн өмнө та бүгдийн муу
хэлдэг Ардын намынхан гаднаас зээл авахгүй цалин тэтгэвэр нэмж, зээлжих зэрэглэл
өндөр, хамгийн ирээдүйтэй улс орныг хүлээлгэн өгсөн.

-Таны
ингэж магтаж яриад байгаа чинь та нарын гавьяа бус Оюу толгойн л ач байсан биз дээ?

-Оюу толгой гэж үндэстэн дамнасан том компанийн хөрөнгийг оруулж
ирээд түүнийг дагуулан олон компанийг босгож, залуучуудаа мэргэшүүлж үүний дүнд
МСҮТ-ийг сэргээсэн. Босгоод ирсэн уул уурхайг нурааж байна. Оюу толгойг даган хайгуул,
судалгаа, зураглалын салбар нурж байгааг харж байгаа биз. Оюу толгой чинь газар
сайгүй явж байдаг Оюу толгой ч биш. Дэлхийд нэг тэрбум ам.доллараас дээш хөрөнгө
оруулалтыг дэлхийн хэмжээнийх гэдэг. Дэлхийн бүх улсууд хөрөнгө оруулалт татахын
тулд өрсөлдөж байна. Бид ганцхан Оюу толгой гэдэг компани дээр долоон тэрбум ам.доллар
оруулсан. Түүнийхээ хоёр дахь үе шатыг хэрэгжүүлж чадалгүй улстөржөөд алдаж байгаа
нь даанч харамсалтай. Үүний цаана хэн хохирч, ямар их боломж алдаж байгааг хар.
Бид хэдэн зуун тэрбумын алдагдал хүлээж байна. Эдийн засаг бүтэн их наядаар агшаад
эхэллээ. Түүний цаана тэрбум долларын зах зээл агшиж, бүтээн байгуулалт, ажлын байр,
үйлчилгээ, ханган нийлүүлэлтийн салбар нурж байгаа юм. Хамгийн аймшигтай нь Монгол
Улсын нэр хүнд унаж байна. Дэлхийн бизнест хөл тавьсан 20 гаруй компанийн хувьцаа
500-1000 хувь уналаа. Оюу толгой компани манайд хөрөнгө оруулсан долоон тэрбум ам.долларын
тал буюу 3.5 тэрбум ам.доллараа алдагдал болгоод зарласан. Үүнийг ярьж байгаа хүн
ч алга. Монголын хэдэн гайгүй компани нийлээд консерциум байгуулан Ухаа худаг төслийг
хэрэгжүүлэн Хонконгийн зах зээлд хувьцаа гаргасан. 14 ам.доллар хүрсэн хувьцаа өнөөдөр
1400 дахин унаж “0” үнэтэй боллоо. Дэлхий ертөнц Монгол Улсад ямар үнэлгээ өгөөд
буйг энэ хоёр тооноос харахад л хангалттай. Зүүд зэрэглээ шиг л зүйл болоод байна.
Бид 2012 оныхоо хэмжээнд хүрэхэд дахиад 10 жилийн ажил хийх болчихлоо. 

-Ардчилсан
гэлтгүй Ардын намынхан Монголын төрийг сүүлийн 25 жил удирдалцаж байгаа биз дээ?

-1996-2000 онд Ардчилсан нам засгийн эрх бариад 474 төгрөгийн үнэтэй
байсан монгол төгрөгийг 1040 болтол нь унагаж байсан. Түүнээс хойш 10 жилийн хугацаанд
эерэг нөхцөлийг бүрдүүлж дэлхийд Монголыг гаргаж чадсан. Одоо байр сууриа алдаж
байна. Манайхан ямар том бодлогын алдаануудыг хийв. Дэлхийн хоёр том гүрэн болох
хоёр хөрш орны төрийн тэргүүнүүд уулзахад Ерөнхий сайд, Ардчилсан намын дарга Н.Алтанхуяг
“Тэнд хоёр хүн уулзаа л биз. Маньд ямар хамаатай юм” гэж байсан. “Маньд ямар хамаатай
юм” гэдэг үгийг нь хөрш хоёр орон харууллаа. Ийм хамаатай байдаг юм, ийм гэрээ зурж
байна, та нар хараад зогсож бай гэж байгаад харуулсан. Монголын нүүрс үнс болж байна.
Таван толгойгоос олборлосон нүүрс Улаанбаатарын хажуухнаас олборлож буй хайрганаас
хямдхан болж байгааг тооцоолж байгаа юм уу. Тэр үнэ цэнийг унагасан улстөрчдөд ямар
хариуцлага тооцож байна вэ. Хэдэн зуун тэрбумын татварын орлогын боломжийг алдагдууллаа.
Дэндүү харамсалтай. Энэ улс төржилтийг бид дэндүү их үнээр төлж байгаад харамсаж
байгаа юм. Эрх баригчид өр сайхан гэж ярьдаг болсон. Өртэй хүн өөдөлдөггүй, өттэй
мал таргалдаггүй гэж ардын үг бий шүү. Одоо эсрэг болж л дээ. Ханшаа ч зөв тогтоогоод
орж ирж чадахгүй, ийм төсвийн төсөөлөл мэдээлэлтэй орж ирж байна. 2016 онд нэг оронтой
тоонд хүрэх төсвийн төсөөллийг оруулж ирлээ. Хоёр жилийн өмнө юу ярьж байлаа. Тийм
болохоор бид шүүмжлэлтэй хандахгүй яах юм. Ардчилсан намд фракц хоорондын зодоон,
мөнгөний төлөөх тэмцэл явагдаж байна. Тэдний эрээ цээр хэтэрлээ. Намынхаа дунд шатанд
юу болж байгааг хар даа. Яриад байсан авлига хээл хахууль алиагаа алдаж эхэллээ.
Орон нутагт мэргэжилтэй боловсон хүчин алга. Дөрөвдүгээр ангийн боловсролтой хүн
аймгийн дарга, бага ангийн багш Эрчим хүчний үйлдвэрийн газрын дарга болж байна.
Ардын нам дөрвөн жил цалин, тэтгэвэр нэмж дээрээс нь сар бүр 21 мянган төгрөг өгсөн.
Тэгэхэд доллар, төгрөг тогтвортой байв.

-Эдийн
засгийн хөгжлийн сайд манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Ажил хийх гэхээр Ардын намынхан
хийлгэхгүй байна” гэж ярьсан байна лээ?

-Өнөөдөр Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Их хурлын дарга, Прокурор, шүүх,
тагнуул, АТГ нь бүх яамдууд, агентлагууд нь Их хурал дахь олонх нь байхад өөр юу
гоншигноод байгаа юм. Өөр юу хэрэгтэй юм. Дээрээс нь Монголын түүхэнд байгаагүй
мөнгөний эрх мэдэл, зээл, бонд, төсөв байна. Өөр юу хэрэгтэй гэж. Хэрэв бидэнд ийм
мөнгө байсан бол эдийн засгийг жилд 30 хувиас буулгахгүй өсгөх байсан. Зээлгүйгээр
өөрсдийн дотоод чадавхийг зөв зохион байгуулж эдийн засгаа өсгөөд явж чадсан. Өнөөдөр
асар их зээл өр авчихаад цалин нэмэгдэхгүй, худалдан авах чадварыг нь унагаад байгаа
Засгийн газартай харьцуулж болохгүй. Тэдэнд юу дутсан юм. Хоёр жилийн өмнө тэд ямар
бардам байлаа даа. Нийт монголчууд хохирч байгаа энэ үед хэвлэл мэдээлэл асч буцалж
байх ёстой. Гэтэл үгүй байна. Үүнд харамсч байна. Хаалтын гэрээ хийгдэж байгаа талаар
мэдээлэл авч байгаа. Монгол жижигхэн шүү дээ.

-Танай
бүлгийн зүгээс Эдийн засгийн хөгжлийн сайдыг огцруулах саналаа өргөн барьсан. Огцрууллаа
гээд өөрчлөлт гарах юм уу?

-Найдаж байна.

-Хүрэлбаатар
гишүүн Н.Батбаярыг явуулбал Монголын эдийн засаг 10 хувь, бүлгийн даргаа явуулбал
эдийн засаг мөн арван хувиар өснө гэж мэдэгдсэн. Ажлаа хийхгүй явах, явуулах зүйлс
яриад байх юм?

-Үнэн. Би ч гэсэн ийм байр суурьтай байгаа. Эхлээд бид гадаад, дотоод
орчиндоо итгэлийг бий болгох хэрэгтэй. Итгэлийг бий болгохын тулд алдсан алдаагаа
дүгнэж алдаа хийсэн хүмүүстээ хариуцлага тооцох ёстой. Тэгж чадвал тэд өөрсдийгөө
дүгнэж байгаа юм байна, алдаагаа засах гэж оролдож байгаа юм байна гэсэн ядахнаа
анхны суурь бэлтгэлийг бий болгооч. Уул уурхайг үзэн яддаг хүнээр Уул уурхайн сайд
тавьчихаад гадны хөрөнгө оруулалтыг татаж улс орныг яаж хөгжүүлэх гээд байгаа хүмүүс
вэ. Гадаадын талаар хамгийн сөрөг бодолтой хүнийг Эдийн засгийн сайдаар тавьчихаад
яаж эдийн засгийг авч явах гээд байгаа юм бэ. Хоёр хөрш надад хамаагүй гэж ярьдаг
Ерөнхий сайдтай Ардчилсан намын удирдлага яаж хол явах юм. “Би макро эдийн засаг
мэдэхгүй, би микро хүн” гэж өөрийгөө улаан цайм хэлж байгаа Ерөнхий сайдыг яах юм.
Үүнд жаахан өөрчлөлт хийвэл гадаад дотоод итгэл жаахан сэргэнэ. Ардчилсан намд нь,
улс оронд хэрэг болоосой гэсний үүднээс л бид ийм зүйлийг хэлээд байгаа юм. Дотроо
учраа олчих гэж шахаад нэмэр болсонгүй. Тийм чадвар ч алга.

-Хаврын
чуулган эхэлснээс хойш парламентын гишүүд ямар гавьяа байгуулав. Нэг хүнийг огцруулна
гээд сар гаруй л зууралдлаа. Ард түмнээ бодох болоогүй юу. Элгээрээ хэвтлээ шүү
дээ. Ганц хоёрхон тогтоолын төсөл л батлав уу даа?

-Ардын нам ард түмнийхээ төлөө яваа. Ард түмний төлөө ажлаа хий гэж
тэднийг шахаж байгаа. Эрх баригчид 40 хэдүүлээ байж ирцээ бүрдүүлээд хуулиа батлаад
явах боломж хангалттай бий. Хуралдаад бүх өрөө тавиад, бүх хүнээ томилж, хуулиа
зөрчөөд явдаг. Одоо яагаад тэгээд явахгүй байгаа юм. Учир нь тэдэн дунд зүрх нь
цохилж байгаа амьд хүн байна. Эх орноо, түмнийхээ эрх ашгийг боддог хэдэн хүн байгаа
нь харагдаад эхэлсэн. Болохгүй гэдгийг нь хэлээд эхлэхээр дотоод эрх ашиг зөрчилдөөд
цаашаа явахаа больж эхэллээ. Ардын намаас үл хамаараад Ардчилсан нам дотор асуудлыг
эрүүлээр харж задлан шинжилдэг, шүүмжилдэг хүмүүс хүссэн хүсээгүй гараад ирж байгаа
юм.

Хүч түрсэн хоосон бодлогууд нь унаад байгаа шалтгаан нь энэ. Хоёр жилийн өмнө
АТГ Ардын намыг шалга, ажлаа сайн хий гэж байсан Ерөнхий сайд нь өнөөдөр “АТГ ажил
хийлгэхгүй байна аа” л гэж байна шүү дээ. Авлига Ардын намынхны үеэс арай хэтэрч
байна. Ардчилсан нам дахь авлигачдыг цээрлүүлэх хэрэгтэй. Өнгөрөгч хоёр жилийн хугацаанд
Ардын намынхныг арай дэндүү шалгалаа. Өмд гутлыг нь тайллаа. Алдаа оноотой хэдэн
хүмүүс байсан л байх. Үр дүн нь юу байв. Өнөөдрийнх шиг ийм байгаагүй л байсан.
Ардын намын нэртэй авлига, хээл хахууль, албан тушаалын наймаа хийсэн хүмүүстэй
бид эвлэрэхгүй байгаа. Одоо АН-ынхныг нэг сайн цэвэрлэбэл Монгол Улсад их хэрэгтэй
дээ. Улс төр дэх бөөс хуурсыг түүх цаг болсон.

-Эдийн
засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн талаар ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Үнэндээ лоозонгийн чанартай, эх үүсвэргүй, уялдаагүй хөтөлбөр гэдгийг
шуудхан хэлье. Яаж ийгээд үлдсэн төрийн өмчит газруудыг худалдаж, хувьчилж авъя
гэсэн бодолтой байгаа. 1996-2000 онд хийсэн зүйлээ одоо дахин хийх гэж байна. Урт
нэртэй хуулийн үйлчлэлийг зогсоох гэж оролдож байгааг хараарай. Есдүгээр сар гэхэд
Д.Ганхуяг гэдэг хүн байж л байх юм бол Оюу толгойн хоёр дахь шатны гэрээ хийгдэхгүй.

-Уул
уурхайн сайдаа Н.Батбаяр сайд шиг явуулах арга хэмжээ авахгүй юу?

-Бид боломж олгож байна. Ардчилсан нам зүгээр нэг гудамжны нам биш.
Монголын ард түмний ийм итгэлийг авсан нам хариуцлагаа үүрэх ёстой. Тийм бололцоог
бид өгч байгаа юм. Улс төр хийхдээ ард түмэнд бурхан бумбын орныг амлаа биз дээ.
Гэтэл өнөөдөр амьдралыг ямар там болгон хувиргаж байгааг харцгааж байна.

-Хуулиуд
хэлэлцэх гэхээр л танай намынхан тав тав хоногийн завсарлага авчих юм. Ажил хийх
сонирхол алга уу?

-Тогтоолын төслийнхөө таван үгийг зөв холбож чадахгүй байгаа хүмүүсийг
яах юм. Орон нутгийн ИТХ нь хуралдаад Дээд шүүхийн шийдвэрийг хүчингүй болгох тогтоол
гаргаж байна. Ийм хэмжээндээ хүртэл унаад байгаа юм. Эдийн засгийнхаа хэдэн тоог
ойлгохгүй хүмүүс суугаад харамсч байна. Энэ бүхэндээ дүгнэлтээ хийгээсэй. Эдийн
засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног гэдэг нь Засгийн газрынхаа насыг уртасгах гэсэн ажил.
Аргаа барахдаа бизнесийн зөвлөл байгуулаад хэдэн шинэ залуусаар юм хийлгэнэ гэж
ярих болж. Монголын төр ийм ч болчих гэж дээ. Тийм л юм бол энэ хэдэн яамдын сайд
нараа бүгдийг нь хөөгөөд явуулчих хэрэгтэй. Яамдыг нь татан буулгавал таарна. Үүнийгээ
хүлээн зөвшөөрсөн их том илэрхийлэл байхгүй юу. Та минь хийж өгөөч гэж хадаг барьж
байна. Монголын төр ингэж аль байдгаа алдаж байсан түүх байхгүй. Есөн сар гэхэд
төсөв тасарлаа тодотгол хийе гээд гонгиноод ороод ирнэ. Сүүлийн үед нэг зүйл хамгийн
ихээр намайг зовоох боллоо. Энэ Их хурал 2016 оны хүргэх болов уу. Энэ л их эргэлзээтэй
санагдаад байгаа юм даа.

Э.ЭНХБОЛД