Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-УИХ-ын
гишүүд ам.долларын ханшаар улстөржөөд байх юм. Уг нь төгрөгийг чангаруулах арга
замын тухай яримаар санагдаад байна. 2009 онд 1700 төгрөгт хүрсэн ам.доллар сарын
дотор 1300 болсон түүх бий. Үүнд та өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлэхгүй юу?

-Одоо манайхан эдийн засаг бодит хөрсөн дээрээ буулаа гэдэг зүйлийг
ярьж байна. Валютын ханшийн удирдлага гэж нэг ойлголт байдаг. Энэ үед “ханш уян
хатан чөлөөтэй тогтоно” гэдэг онолын үгийг хэлээд байж таарахгүй. Монгол Улсын валютын
ханшийн дэглэм бол зохицуулалттай хөвөх ханшийн дэглэм юм. Ихэнх орнууд валютын
ханшийнхаа зах зээлийг удирддаг. Интервенц хийнэ гэдэг нь байгаа валютаа тийш нь
хийгээд байна гэсэн үг биш. Ийм нөхцөлд валютын ханшийн талаар хэд хэдэн талаас
нь болгоомжтой ярих ёстой. Ханшийн зах зээл дамын хүчин зүйлүүдэд их эмзэг байдаг.
Тиймээс хамрын доор хагархай бий гэсэн шиг хамаагүй яриад байж болдоггүй. Энэ нь
өөрөө хүлээлтэд нөлөөлдөг зүйл. Өнөөдөр Төв банк дотооддоо сайн ажиллах хэрэгтэй.
Төв банкны зүгээс “тохируулга хийгдэж байна. Засгийн газар болохгүй байна. Хөрөнгө
оруулалт орж ирэхгүй байна” гэсэн зүйлийг хэлж байгаа. Засгийн газар хөрөнгө оруулалт,
экспортыг нэмэгдүүлэх талаар ажиллах ёстой л гээд байх юм. Хамгийн гол нь “яаж”
гэдгийг нь хэн ч хэлэхгүй байна. Төв банк ч гэсэн үүн дээр ажиллах шаардлагатай.
1994 онд батлагдсан Валютын зохицуулалтын тухай хуулинд валютын ханшийн бодлогыг
тодорхой илэрхийлж чадаагүй. Интервенц хийх арга, зорилго, түүний давтамж, яаж хийх
арга хэлбэрийг хуулиар зохицуулдаггүй юм аа гэхэд маш тодорхой бодлого байх ёстой.
Ханшийн эрсдэлээс хамгаалдаг механизмуудыг хийсэн байх хэрэгтэй. 2014 оны мөнгөний
бодлогод анх удаа үүнийг суулгаж өгсөн. Харамсалтай нь энэ талаар юм хийсэнгүй.
Мөн Төв банкны тухай хуулинд Санхүүгийн зохицуулах тогтвортой байдлын зөвлөлийн
тухай бий. Бусад орнуудад ч байдаг. Энэ мэтчилэн зөвлөлүүдийн чиг үүргүүдийг маш
нарийн тодорхойлох шаардлага бий.

-Ханшийг
яах ёстой вэ?

-Ийм үед ханш ингэж болноо гээд ярих нь учир дутагдалтай. Өнөөдрийн
ханшийн зах зээлийг харахад нэг нийлүүлэгчтэй нэлээд хэдэн хүлээн авагч буюу арилжааны
банкуудтай байна. Мөнгөний бодлогоор дамжуулан инфляцийг онилох бодлого хэрэгжиж
байгаа. Инфляцийг онилох бодлого ханшийн бодлого хоёр хоорондоо маш холбоотой. Энэ
талаасаа манайд дутагдал их харагдах юм. Бид бодлогын хүүг нэмчихээр валютын ханш
руу нөлөөлж ханшийн зах зээл дээрх тоглогчдын хүлээлт өөрчлөгдөнө гэж гэнэн бодож
яавч болохгүй. Ханшийн зах зээл дээр дамын хүчин зүйлсийн нөлөөлөх зүйл их байгаа
нь өдөр тутмын ханшийн өөрчлөлт, валютын дуудлага худалдааны нийлүүлэлт, эрэлт хоёрын
зөрүүг харах хэрэгтэй. Арилжааны банкуудын 2014 оны эхний хагас жилийн балансыг
үзэх ёстой. Түүнчлэн валютын гүйлгээний хяналтын асуудлыг сайжруулах шаардлага бий.
Ханшийн зах зээл дээр интервенц хийх зорилгоо тодорхойлохоос гадна ханшийн зах зээлийн
түвшинг бууруулах асуудлыг ярьж чадахгүй. Ханшийн хөдөлгөөний хурдацыг багасгах,
бууруулах тал дээр ажиллах боломжтой. Ханшийн сулралын үед инфляци өндөр болсон
ч ханшийн чангаралтын үед инфляци буурахгүй байна гэсэн олон улсын туршлага байна.
Манайх ханшийг шингээх чадвар байхгүй болчихсон. Энэ нь ганцхан Монголд болоод байгаа
юм уу гэхээр үгүй. Ханш туслах бодлогын хувьд зах зээл дээрх нөлөөлөл нь ханшаар
дамжиж инфляци нэмэгдэж байгаа үед ханшийн цочролыг шингээгч биш цочролыг үйлдвэрлэгч
генератор болоод хувирчихдаг.

-Үүнээс гарах ямар арга зам байна?

-Инфляцийг яаж тогтвортой байлгах
вэ гэсэн арга нь хувийн хэвшлийг золиослох замаар хийгдэх гээд байна. 2009 онд ч
гэсэн ингэж л байсан. Тэгсэн ч тэр нь тогтвортой байж чадаагүй. Заавал инфляцийг
нэг оронтой тоонд багтаана гэхээсээ илүү инфляци нийгэм, эдийн засгийг доргиохгүй,
аядуу түвшинд буюу хоёр оронтой тоонд байж болно. Хувийн хэвшлийн эргэлт сайн байх
шаардлагатай. Тиймээс бодлогын хүүг нэмээд ч хэрэггүй. Ханш дээр анхаарах зүйлийг
дахин хэлэхэд дамын хүчин зүйл, дотоод хяналтыг сайжруулах ёстой.

-Ам.доллараа хазааргүй алдсан энэ явдалд хэн буруутай бол.
Төв банк уу, Засгийн газар уу?

-Буруутныг хүнээс бүү хай. Ханшийн
бодлого, түүний эрх зүйн үндсийг 1994 оноос хойш бараг хөндөөгүй, санаачлаагүй УИХ хамгийн түрүүнд буруутай. 2014 оны мөнгөний
бодлогод урьд өмнө нь зөвхөн “уян хатан, чөлөөтэй тогтоно” гэж олон жил явсан заалт
дээр ханшийн эрсдлээс хамгаалах, түүнийг удирдах талаар УИХ-аас баталж өгсөн бодлогыг
хэрэгжүүлэх тал дээр санаачилгагүй ажилласан Төв банк, Монгол Улсад хуулиараа санхүүгийн
тогтвортой байдлыг хангах учиртай Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөл, түүнийг
олигтой ажиллуулаагүй, хянаагүй, шаардаагүй УИХ, Засгийн газар буруутай. Бүгд буруутай
байна, одоо бие биенээсээ буруутныг хайх бус, бурууг засаад зөв болгоод явах нь
өлзийтэй, өгөөжтэй. Валютын ханшийн өнөөгийн үйлчилж буй зохицуулалттай хөвөх ханшийн
дэглэм, энэ дэглэмийн үед хэрэгжвэл зохих арга хэмжээнүүд, интервенцийн бодлого,
зорилго, хамрах хүрээ, арга хэрэгслүүд, үр дүнг нь тооцох хэмжүүрүүд гэх мэтийн эрх зүйн, институцийн болон засаглалын механизм
тодорхой биш байна. Мөнгөний бодлого, ханшийн бодлого болон макро эдийн засгийн
ерөнхий болон сангийн бодлогын уялдаа огт хангалтгүй байна. Ийм нөхцөлд “Тамирын
голын мөсийг долоох шахам байж” цуглуулсан валютын нөөцөө гөвөхөөсөө өмнө эсвэл
интервенцээ зогсоо эсвэл бодлогод нь өөрчлөлт оруулж жинхэнэ ёсоор удирдах хэрэгтэй
байна. Ханшийн зах зээл дээр “стратегийн тоглогч” байж болох Оюутолгой, Тавантолгой,
Эрдэнэт гэх мэт компаниудыг ханшийн зах зээлийн нийлүүлэлтийн суваг болгох сэдэл,
хөшүүргийг бий болго. Ялангуяа валютын ханшийн зах зээл дээр сүүлийн саруудад үүссэн
спекулятив буюу дамын хүчин зүйлүүд, авир төрхийг маш сайн судал, Төв банк системийн
доторх хяналтаа эрс сайжруул, Засгийн газар валютын илүүдэл эрэлт үүсгэхгүй байх,
нөөцийн удирдлагад, ханшийн хэлбэлзлийг арилгахад Төв банктай идэвхтэй хамтран ажиллах
ёстой гэдгийг зөвлөе. Нэгэнт л хуулиар Төв банк ханшийг уях, мөлхүүлэх, хонгил тогтоох
нэмэх, хасах таван хувийн “хонгил” бий, энэ хонгилыг магадгүй нэмэх, хасах
10-15 хувь ч болгох хэрэгтэй байж магадгүй юм. Төгрөг, долларын зээл, хадгаламжийн
зохистой харьцаанд Төв банк тодорхой бодлого, арга хэмжээ авч болно, ямар ч хууль
уул нь зөрчихгүй. Өөрчлөлт хийхэд хууль саад болж байна гэж хуулиар гул барихаасаа
илүүтэйгээр тодорхой, шийдэмгий, стандарт бус ч байж болох бодлого, арга хэмжээг
УИХ, Төв банк, Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөл, Засгийн газар ойрын саруудад
онцгойлон анхаарч хэрэгжүүлэх ёстой.

-М.Зоригт гишүүн та хоёр ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулах
тухай уриалга гаргасан байсан. Гишүүдийн гуравны нэг нь хуралдуулах санал гаргавал
уг нь хуралдах боломж бүрдэх байх аа?

-Эдийн засаг гэхээр л экспорт,
хөрөнгө оруулалт, өр гээд л яриад эхэлдэг. Монголын экспортын 20 хувь нь уул уурхайн
бус бүтээгдэхүүн байна. Орос руу лаазалсан бүтээгдэхүүн гаргалаа гэхэд манай хүчин
чадал муу. Гаргалаа гэхэд 20 гаруй хувийн татвар төлөх болдог. Монголынхоо зах зээлийг
идэвхжүүлье гэж байгаа бол хоёр хөршийн төрийн тэргүүн Си Жиньпин, В.Путин нараас
20 хувийн экспортдоо 0 хувийн татвар ноогдуулдаг болох боломжийг олж авах ёстой.
Тэгвэл Монголын экспортын өнгө нь өөрчлөгдөнө. Хоёр зах зээлийг мөлжих, бүтээгдэхүүнээ
гаргах маш том боломж нээгдэнэ. Экспортын бодлого гэж баталчихаад, Хөгжлийн банкин
дээр оччихоод байхад төр нь ч тэр, банкныхан ч мэдэхгүй суугаад байж болохгүй. Мэддэг
чаддаг ТББ-уудад санхүүжилтийг нь шийдэж өгөөд явчихбал дээр хэлсэн эдийн засгийн
дипломатын аргаар шийдэж болно. Хөрөнгө оруулалтыг татъя гэж байгаа бол хууль эрхзүйн
орчныг нь таатай болго. Тэдний эргэлзээг арилга. Миний оруулсан хөрөнгө баталгаажиж
чадах уу, намайг ямар нэгэн байдлаар шоронд хийчих болов уу, авлигын нэрээр хүнийг
ангуучилдаг байдал энэ улсад байна уу гэдгийг хөрөнгө оруулагчид хамгийн түрүүн
хардаг. Түүнээс их нүүрс, зэстэй байх нь тийм ч чухал биш. Улс төр нь тогтвортой,
хүний эрх, эрх чөлөө, бизнесийн эрх, эрх
чөлөө хангагдаж байна уу, бизнесийн реформ хийгдэж байна уу, амьдрах орчин ямар
байна гэдгийг анхаардаг тул үүнийг нь бид шийдээд өгчих хэрэгтэй.

-Эдийн засгийн өршөөлийн хуулийн талаар ярихгүй юу?

-Эдийн засгийн өршөөлийн хууль
нь хэдэн улс төрчдийг л шоронгоос гаргах гэж байгаа мэт пиар явчихсан. Эдийн засаг
хүндрэлтэй ийм байгаа үед татварын реформыг хийгээд цаг алдалгүй ээлжит бус чуулганыг
хуралдуулах шаардлага байгаа биз. Хууль эрхзүй, татварын реформ гээд хэлэлцэх асуудал
их байна. Гагцхүү одоо улс төрийн чин зориг, хүсэл эрмэлзэл хэрэгтэй. Эдийн засаг,
татварын холбогдолтой асуудлуудыг найм, есдүгээр сард хэлэлцээд цогцоор нь шийдчих
л дээ. Тэгж гэмээнэ ирэх оны хагас жилд энэ хүрдрэлээс гарчих бүрэн боломж харагдаад байна. Нүүрс, нефтийн үнэ ямар байх
вэ гэдэг нь биднээс хамаардаггүй зүйл. Хүмүүсийн ярьж байгаа шиг Засгийн газрыг,
тэр сайдыг огцруулмаар байна гэж байгаа нь хэрэггүй. Үнэхээр Монголын цаашдын хөгжил,
ард түмний амьдралд жаахан ч гэсэн дэм болъё гэж байгаа бол энэ чиглэлд анхаарах
хэрэгтэй. Инфляцийг нэг оронтой тоонд барина гэдгийг ганц Монголбанк хийж чадахгүй.
Төсвийн тухай хуулиараа Засгийн газар инфляцийн талаар маш сайн ажиллах шаардлагатай
юм. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр явахгүй байна. Уг хөтөлбөрөө нэг бол зогсоох, шаардлагатай
гэж үзвэл шинээр хийх ёстой. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрөөс жишээ нь махыг хасах
хэрэгтэй. Зах зээлийнх нь шугамаар явуул л даа. Малчдын дунд орлогын тэгш бус байдал
хүчтэй өрнөж байна. Зах зээлд мах нийлүүлж буй хүмүүсийг харахад 57 хувийг 500-аас
доош толгой малтай малчид нийлүүлж байгааг статистикийн судалгаанаас харж болно.
Зах зээлд нийлүүлж буй бүх махны 43 хувийг
малчдын 15 хувь болох 500-аас дээш мянгат малчид нийлүүлж байна. Малчдаа нийгэм,
татварын харилцаанд оруулах хэрэгтэй. Татвараас гадуур явж болохгүй. Энэ бүхэн малчдад
ихээхэн хэрэгтэй зүйл.

-Эдийн засгийн хөгжлийн бодлогын талаар ямар байр суурьтай
байгаа бол?

-Эдийн засгийн хөгжлийн бодлогын
хувьд цаг хугацааны мэдрэмж, хямралын гол цэгүүдийг олж харан шуурхай, иж бүрэн
арга хэмжээ авах чадвар илт дутагдаж байна. Өнөөдөр бидэнд тулгараад буй гол асуудал
бол хямралыг хэрхэн даван туулах тухай асуудал. Дэлхийн банкны гүйцэтгэх захирал
саявтархан Монголд айлчлахдаа хямралыг боломж болгох талаар тодорхой санаа, зөвлөмж өгсөн. Гэтэл бодит байдал дээр Монгол
Улс баахан мастер төлөвлөгөө, урт хугацааны стратеги боловсруулаад тулгамдсан гол
гол асуудлаа донор орон, олон улсын байгууллагуудад найдаад л орхиж байна гэхэд
хилсдэхгүй. Бодит сектор бартерийн харилцаанд аль хэдийн орж одоо бараг цэнэг нь
дуусаж байна. Барилгын сектор дахь өр зээлийн хямрал банкуудаа татаж унагах хэмжээнд
очих аюулд ойртож байгаа, Төв банк нь гуравдугаар сард албан ёсоор тодорхойлсноор
“…тэртээ тэргүй унаж буй хувийн хэвшлийг” зөнд нь орхиод, инфляцийг онилох, валютын
ханшийг тогтворжуулах мөнгөний хатуу бодлого явуулсаны хүчинд л арайхийж эдийн засгийг
зогсолтгүй уналтаас аварч чадлаа гэж шал худлаа сүржигнэж илтгэсэн. Ингэж байх хооронд
нь банк ба бизнесийн амьд орчил нь энэ бодлогын л гайгаар аль хэдийн тасраад одоо
амь тариа нэхэх хэмжээнд очсон байна.
Амь тариаг амьтай байхад нь хийдэг болохоос амь тасарчихсан хойно нь хийдэггүй.

-“ЭЗЭН 100” хөтөлбөр дуусчихлаа. Үр дүн юу байв?

-“ЭЗЭН 100” хөтөлбөр зөв байсан.
Гэтэл ардын намынхан өөдөөс “АРД 100” гээд л улс төржүүлээд эхэлсэн. “ЭЗЭН 100”
хөтөлбөрийн хүрээнд шаардлагатай арга хэмжээнүүдийг авсан уу гэвэл авсан. “Одоо
100 хоног болчихлоо яасан бэ” гэж улс төржүүлэх нь хамгийн буруу үзэгдэл. Суурь
тавигдсан уу, тодорхой хэмжээгээр ажилласан уу гэвэл тийм. Энэ Засгийн газар гар
хумхилгүй ажиллаж байна л даа. Энэ тохиолдолд үргэлжлүүлээд л явах ёстой. “ЭЗЭН
100”-гаа дүгнэнэ, Н.Алтанхуягт хариуцлага тооцно, дүн тавина гээд түүнийгээ улс
төр болгох гэж байгаа бол Монголын эдийн засаг, хөгжлийг хорлож байгаа алхам. Гэхдээ
толгойг нь илээд яв гэсэн үг биш. Буруу зүйлс их байна. Тиймээс нь түүнийг нь тодорхой
гаргаад яг яах ёстой вэ гэдгийг нь хэлээд өгчих хэрэгтэй. Одоо Их хурал, Засгийн
газар, Төв банк онцгой дэглэмээр ажиллах сарууд эхэлчихлээ. Тулгамдсан асуудлуудаа
хувийн хэвшилтэйгээ, эрдэмтэдтэйгээ зөвлөлдөөч, гарцаа ол гэсэн мессэж хүчтэй ирж
байна. Мессэж илгээгч нь инфляци, ханшид дээрэлхүүлсэн ард түмэн, хүлээн авагч нь
төр.

-Хөрөнгө оруулалтыг цаашид хэрхэх нь зүйтэй вэ?

-Цээжилтэл ярьсан экспортын диверсификац
үр дүнтэй байдлаар огт хийгдэхгүй байна. Яг үнэндээ төрд үүнийг хийх чадвар алга.
Бодлого нь уул нь батлагдсан. Өөрийгөө яая гэж ядаж байгаа Хөгжлийн банк дээр очоод
замхарсан. Төв банкны экспортын санхүүжилтийн арилжааны банкуудаа дэмжсэн, Хөгжлийн
банктай, Засгийн газартай хамтарсан тодорхой бодлого, уялдаа холбоо байхгүй. Экспортын
даатгалын механизм бий болгоно гээд төр нь будилаад л яваа. Экспорт “diplomacy”
буюу Монголын экспортыг дэмжин урамшуулах, хөгжүүлэх гадаад бодлого байхгүй. Экспортын
бодлого уул нь дэмжин урамшуулах, хөгжүүлэх гэсэн хоёр хэсэгтэй. Энэ нь дотроо уламжлалт
ба уламжлалт бус экспортыг дэмжин урамшуулах, хөгжүүлэх, хөгжүүлэх нь дотроо бүтээгдэхүүний
хөгжил, экспортын маркетинг, брэндинг гэх мэт тодорхой сувгууд, үйл ажиллагаануудтай.
Энэ бүхнийг хийх чадвартай, Засаг нь итгээд дэмжээд санхүүжүүлээд өгчихвөл хэрэгжүүлээд
явчих боломжтой МҮХАҮТанхим гэж байна, бусад холбоод байна. Бодлогын хандлага ингэж
өөрчлөгдөж байж л явна. Ингэхгүй бол нөгөө 888 төслийн 200 орчим экспортын чиглэлийн
төслүүд шиг арилжааны банкуудын үүд сахисаар эсвэл тэдний ширээн дээр л үлдэнэ.

Э.ЭНХБОЛД

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуайтай ярилцлаа.

-Засгийн
газрын Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног дууслаа. Гэтэл доллар, юанийн ханш өссөн
үзүүлэлттэйгээр 100 хоногоо дуусгаж байх шиг байна?

-Одоогийн Засгийн газар Чингэс, Самурай бондыг зөв зарцуулж чадсангүй.
Эдийн засаг чинь өөрөө өөрийгөө эмчилж, засч сайжруулдаг тогтолцоо гэдгийг ойлгохгүй
буруу бодлого явуулсаар байгаад ийм байдалд хүргэлээ. Цаашдаа энэ байдлаар явбал
дараагийн 200 хоногт ч босгож, сэргээх аргагүй. 100 хоног гэдэг бол амиа аргацаах
л арга. 100 хоног дуусахтай залгаад Хятад, Оросын төрийн тэргүүнүүдийн айлчлал болно.
Айл амьтан айлчилж байхад дотроо хэрүүл уруулгүй байя гэсээр байгаад намрын чуулган
болтол үлдэж дөнгөнө. Энэ бол ердөө хугацаа хожих л арга. Намрын чуулган эхлэнгүүт
энэ Засгийн газар хэрүүлгүйгээр сайн дураараа буувал Монголдоо буянтай хэрэг болно
доо.

-Эдийн
засгийн хөгжлийн сайд нь эдийн засгийн чухал шийдвэрээ бөөлж гаргадаг гэсэн шог
яриа байна. Эдийн засгийн хөгжлийн сайдын тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Ганзагын наймаачид ирээд төрийн толгой дээр суучихлаа. Сайд нарын
хувьд бизнесмен, компанийн захирал байж болно. Компани удирдах, улсын эдийн засаг
удирдах хоёр чинь газар, тэнгэр шиг ялгаатай. Адаглаад яаманд мэргэжилтэн хийж байсан
туршлагатай бол яая гэхэв. Хөгжлийн талаар философийн ойлголттой байж ажиллана шүү
дээ. Дэлхий дахинд тогтвортой хөгжил гэж цоо шинэ ойлголт бий болоод байна. Гэтэл
манайд Засгийн газар нь хөрөнгө хөгжлөөр, Байгаль орчны яам нь ногоон хөгжил баримтлаад
хоёр тусдаа хөгжлөөр явах гээд байна уу, яах гээд байна. Ингэж балайрч байх ямар
хэрэг байна. Үнэндээ харамсалтай санагдах юм.

-Таны
хувьд эдийн засгийг сайжруулах гарцыг харж байгаа байх. Ер нь танаас Засгийн газар,
төрийн түшээд зөвлөгөө авдаг уу?

-Би сайн дураараа Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягтай уулзаж санаа, оноогоо
хэлэх гэж өөрийн биеэр очиж хоёр удаа уулзах хүсэлт тавьсан. Намайг хүлээж аваагүй,
эргэж дуудаагүй болохоор нь дахиж очоогүй. Одоо бол Засгийн газартай ямар ч холбоогүй
байдаг. Харин Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржид санаа оноогоо хэлж ярьдаг. Монголын эдийн
засаг бол маш жижиг эдийн засаг. Унахдаа ч амархан, сэргэхдээ ч амархан. Өмнөх туршлагуудыг
хараад байхад Монголын эдийн засаг зургаан сарын дотор нөхөхөд өндийх чадвартай.
Хамгийн гол нь энэ Засгийн газар, УИХ эдийн засгаа өндийлгөж, сэргээж чадахгүй байна.
Угтаа хамгийн түрүүнд авах арга хэмжээ бол хэмнэлт. Тэгсэн манайхан хэмнэх оролдлого
ч хийсэнгүй. Харин ч эсрэгээрээ 126 сумын 90 жилийн ой хийж 90 тэрбум төгрөг агаарт
цацаж УИХ, Засгийн газрын гишүүд наадамд нь очиж зунжин наадлаа. Нийслэлийн төлөөлөгчид
нь бөөнөөрөө Бразил яваад хөлбөмбөг үзчих юм. Үүнийг хэмнэлт гэх юм уу. Ийм үед
гэрээ хэлцэл хийх, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдаас бусад бүх айлчлал томилолтыг зогсоох
ёстой. Улаанбаатар хотын төлөөлөгчид улирал бүр сонгогдсоныхоо төлөө таван сая,
жилд 20 сая төгрөг бэлнээр аваад халаасалдаг. Миний бодлоор бол энэ хүмүүс бүгдээрээ
хатуу газар очоод сууж баймаар санагддаг. Ажил хийснийхээ төлөө төрөөс цалин авч
байна. Бас намайг сонгоод өг гэж гуйж гувшиж гарч ирчихээд хариуд нь мөнгө аваад
байж байдаг. Төр засаг маань даанч ажилласангүй. Олон мянган хүний хүсэл мөрөөдөл
шороонд дарагдлаа. АН-ын удирдлага хариуцлагаа хүлээх ёстой.

-Гишүүд
улсынхаа эрх ашгийг боддог байгаасай гэж дуугардаг хэрнээ ярьсан шигээ явж чадахгүй
байна гэсэн шүүмжлэл гарч байна. Эрх ашгийн эрэмбэ дарааг та юу гэж боддог вэ?

-Намын эрх ашиг гэж байхгүй л дээ. Нам толгойлж байгаа баячуудын
эрх ашиг л гэж байна. Жишээ нь 2006-2009 оны хооронд эрх барьж байсан МАХН буюу
МАН Эм Си Эс-т л үйлчиллээ шүү дээ. Ямар сайндаа манай судлаачид Монгол Улсын их
хурал юм уу, Эм Си Эс-ийн их хурал юм уу гэж сануулж бичиж байлаа. Өнөөдөр компанийн
төлөөлөгч нь УИХ-д ороод ташаагаа тулчихсан “Тэр ордыг чинь би авъя” гэж том дуугараад
авдаг болсон байна лээ. Нам гэдэг чинь олон түмний үзэл бодлын асуудал. Өнөөгийн
ийм ороо бусгаа цагт Ардчилсан нам төрөө барьж байгаа нь зөв юм. Харин нэр цэвэр,
бодлого үйл ажиллагаа нь илүү өгөөжтэй байх ёстой. Намын толгойд гарсан хэдэн нөхөр
нь хэсэгхэн баячуудынхаа арга аяганд орчихсон байх юм. Бүхэл бүтэн улсын маань Ерөнхий
сайд гэхэд л телевизээр “Би жорлонгийнхоо бохирыг гол руу хийгээгүй” гээд яриад
сууж байх юм. Гэтэл өөр нэг телевиз нь бүдүүн бохирын хоолойноос бохир ус Туул гол
руу урсаад гарч байгааг нь харуулах юм. Ерөнхий сайд нь жорлонгийнхоо бохирыг Улаанбаатарчуудыг
ундаалдаг Туул гол руу хийсэн, хийгээгүй гээд яриад сууж байхаар яах болж байна
даа.

-Тэгээд
одоо ийм гажуудлыг яаж засах вэ, хууль эрх зүйн хувьд засах боломж байна уу. Ингэж
явсаар ард түмний бухимдал дээд цэгтээ хүрч тэсэрвэл яах вэ?

-Хэрүүл тэмцэл бу­химдлаар юуг ч шийдэхгүй. Эв зүй, хууль эрх зүйн
хүрээнд аливаа асуудлыг шийдэх нь хамгийн зөв гарц. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан дархлаажуулалтыг
сулруулах хуулийн төслүүд хамгийн чухал. Нэгэнт л хэрэг төвөгт нэр холбогдсон бол
албан тушаалаа сайн дураараа өгөх хэрэгтэй. Манайд одоо хэрэг хийсэн нөхрийг АТГ,
прокурор бүгд сануулаад нэмэр алга. Нөгөө УИХ-ын гишүүд чинь бие биеэ өмгөөлж, хамгаалаад
тавьж явуулахгүй. АТГ сонгуулийн өмнө намуудад асуудалтай хүмүүсийнх нь нэрийг гаргаж
өгсөн боловч нэмэр болсонгүй. Прокурор, УИХ-аас нэр бүхий нөхдүүдийг шалгахын тулд
бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх гээд бас л нэмэргүй байна.

-Нийт
Монголын эрх ашиг чухам хаана, хэний гарт байна вэ гэсэн эмзэглэл төрөх юм?

-Тийм учраас залуучууд минь юу ч болж байсан төрөө худалдахгүй, нутгаа
худалдахгүй юм шүү гэдгийг зүрхэндээ нэвт шингээж ойлгох хэрэгтэй. Энэ бүх байдлыг
таслан зогсоохын тулд Ерөнхийлөгчийн санаачилсан улс орон, монгол түмний минь хувь
заяатай холбоотой хуулийн төслүүдийг араас нь урдаас нь чадах чинээгээрээ олон нийтийн
байгууллагууд, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд дэмжээд батлуулаад байх хэрэгтэй.
Тэгэхгүй бол Ерөнхийлөгчийн санаачилсан үндэсний эрх ашгийн төлөөх хуулийн төслүүдийг
УИХ, Засгийн газар их хэрзгэр хүлээж авч байгааг анзаарч байгаа биз дээ.

-Өнөөдрийн
улстөрчид болохоо байлаа. Залуу үеэр цус сэлбэх ёстой гэдэг дээр ямар бодолтой байгаа
вэ?

-Монгол орон шинэч­лэгдлээ. Бид шинэ орчин, шинэ нийгэмд амьдарч
байна. Улс төрд тэр дундаа монгол төрийн жолоог барьж явах шинэ үеийн хүмүүсийг
хүмүүжүүлэх, тэдэндээ түшиглэж хөгжих нь нийгмийн бодит захиалга болоод байна. Бид
өнөөдрийг хүртэл шилжилтийн үеийн сэтгэлгээгээр асуудалд хандаж, төрийн албыг баяжих,
албан тушаал ахих дамжлага болгон хардаг сэтгэлгээтэй хүмүүстэйгээр явж ирлээ. Ийм
хоцрогдсон сэтгэлгээтэйгээр цааш явна гээд зүтгээд байвал Монголыг үндэстнийнх нь
хувьд ч улс гүрнийх нь хувьд ч мөхөл рүү хүргэх аюултай.

-Аль
нэг нам фракц дагаж, эсвэл хэн нэгний цүнх барьж гүйдэг цаг ирээ юу даа…

-Өнөөдөр нам гэдэг ойлголтыг нэлээд шүүмжлэлтэй харах шаардлагатай
болжээ. Улс төрийн намууд гурван үндсэн доголтой болчихож. Нэгдүгээрт, улс нийгмээ
авч явах философи үзлийн түвшинд үнэн сульдаатай байна. Ардчилсан нам гэхэд либерал
гэж ярихаас цаашгүй болсон. Консерватив үзэл гэж чухам юу юм бэ.  Консерватив үзлийн жинхэнэ утга бол ирээдүйгээ
өнгөрсөнтэй, өнгөрснөө одоотой холбож чадах тухай асуудал. Үүн дээр алдаж байна.
МАН гэхэд социализмынхаа үзлийг жаахан хувиргаад түүнийгээ мөрөөдсөн улс. Намын
нэрээр төрд орж ирсэн хүмүүс хувийн шуналаа хашиж дийлэхгүй төрөөр дамжуулан идэж
байна. Хоёр дахь нь, улс төрийн намууд хөрөнгөлөг хүмүүс, цөөн тооны компанийн халаасанд
орчихсон. Улс төрийн намууд тодорхой компани, мөнгөтэй хүмүүсээр тэтгүүлж байгаад
сонгуулиар тэднийхээ шантаажинд ороод тухайн компаниар овоглогдсон хүмүүс нэр дэвшээд
гараад ирдэг. УИХ-ын гишүүдийг Монголын ард түмний сонгосон хүмүүс гэдэг нэг нүдээр
харвал хүндэтгэх хэрэгтэй болдог. Нөгөө нүдээр харвал хулгайч, луйварчин, шунал
нь цухалзсан хүмүүс. Гурав дахь нь, цөөн хэдэн хүн намын толгойг барьчихаад жирийн
иргэд, гишүүд дэмжигчдийн санаа бодол намын мөрийн хөтөлбөрт огт орохоо байсан.
Үүний гайг бид амсч байна. Сүүлийн хоёр сонгууль дараалан үндэснийхээ баялгаа улс
төрийн намуудаар тоглууллаа. Адаг сүүлд нь улс орныхоо эдийн засгийг тамирдуулчихсан
хараад сууцгааж байна. Ингээд харахаар намууд гэдэг дээр маш болгоомжтой хандах
учиртай.

-Намын
эрх ашгаас болж улс хэцүү байдалд орлоо гэж судлаачид хэлж байна?

-Ер нь бол нам сонгуульд оролцож, нам бүхнийг шийддэг байх нь явцгүй
боллоо. Энэ бол ганцхан Монголын зовлон биш дэлхийн зовлон. Францад гэхэд олон нийтийн
байгууллагууд нь сонгуульд оролцдог. Монголд гэхэд Ардчилсан холбоо, Монголын залуучуудын
холбоо, Эмэгтэйчүүдийн холбоо, Ахмадын холбоо, МҮЭ-ийн төлөөлөл сонгуульд оролцож
байж бүх нийтийн төлөөлөл бүрдэх юм. Израйлд гэхэд Өндөр настны холбоо гурван суудалтай.
Улс төрийн тэргүүн эгнээнд намууд байдаг боловч ард нь олон нийтийн маш олон байгууллага
байдаг. Намуудын бүрэн эрхийг хязгаарлах бодлого явуулах ёстой. Залуучуудын замыг
нээх, гаргаж ирэх тал дээр хууль эрх зүйн хүрээнд баталгаажуулах ёстой.

-Улс
төрийн намын тухай хуулийн төсөлтэй танилцаж амжсан уу, намуудын эрхийг хязгаарлах,
шинэ үе орж ирэх боломж хуулийн төсөлд тусгагдсан болов уу?

-Хуулийн төслийг харсан. Одоогийн УИХ-д улстөрийн намын нэрээр орж
ирээд зангирчихсан, булагначихсан бүлэг хүмүүсийн нэгдэл байгаа цагт хэзээ ч нийгэмд
хэрэгтэй хууль гаргахгүй. Улс төрийн намын тухай хуулийг Ерөнхийлөгчийн зүгээс өргөн
бариад хэлэлцүүлж болж байна. Түүнээс биш одоо байгаа УИХ-ын нөхдүүдээс хэзээ ч
олигтой юм гарахгүй. Нөгөө С.Баярцогт, Н.Номтойбаяр гэсэн нөхдүүд л энэ хуулин дээр
сууж байна шүү дээ. 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн сурталчилгаа дуусахаас долоо хоногийн
өмнө МАХН буюу одоогийн МАН нарийн бичгийн дарга нар бүгдээрээ цагаан цамцтай
1.5 сая төгрөгийн батламж барьчихсан даллаад зогсож байлаа. АН нэг сая төгрөг өгнө
гээд амлачихсан байсан. 2012 оны сонгуулиар АН, МАН хоёрын сонгуулийн амлалтад анализ
хийгээд үзэхэд МАН-ын мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд 50 тэрбум ам.доллар, АН-ынхад
20-30 тэрбум ам.доллар шаардлагатай гэсэн тооцоо гарсан. Аль аль нь хэрэгжих боломжгүй.
Энэ бүхнээс харахад улс төрийн намууд ямар ч судалгаа анализ хийлгүйгээр хоосон
амлалт яриад сонгуульд орж байна. Үүнийг л хуулиар хориглох хэрэгтэй. Улс төрийн
намууд улирал бүр Монголынхоо нийгэм эдийн засгийн үзүүлэлтэд бодит анализ хийгээд
олон түмэндээ мэдээлэл хийдэг маш том судалгааны байгууллага байх ёстой юм. Хууль
эрх зүйн хүрээнд ийм байдал руу шахаж өгөхгүй бол бизнесийн хэдэн нөхдүүдийн аманд
ороод худлаа ярьж, худлаа амласан газар болох гээд байна. Ардчилсан нам төр бариад
хоёр жил болж байна. Мөрийн хөтөлбөрийнх нь биелэлт хэдэн хувьтай байгаа билээ.
Хэн үүнийг тооцож байна. Хэдэн наймаачдыг сайд нараар тавьчихсан.  Нөгөө хэд нь улс орныхоо эдийн засгийг сайжруулах
нь бүү хэл эвдээд хаячихсан. Улс төрийн намууд мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлээгүй тохиолдолд
дахиж өрсөлдөх эрхийг нь хасдаг байх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол улс төрийн намууд мөнгөтэй,
шуналтай хүмүүсийн төрийг худалдаж авах хэрэгсэл болчихоод байна. 

-Таныг
Ерөнхий сайд байх үеийн улстөрчид болон өнөөгийн улс төрчдийн хооронд ямар ялгаа
гарсан бол?

-Манай Засгийн газар шилжилтийн хүнд хэцүү үед 16 хүнтэй ажилласан.
Дундаж нас нь 42 байсан. Би өөрөө 48 настай байсан. Хамгийн ахмад нь Батлан хамгаалахын
сайд Жадамбаа 51 настай. Хамгийн залуу нь Дорлигоо маань 32 настай, Да.Ганболд
34-тэй байлаа. Тэр үед нийгмээ өөрчлөх залуусын хүсэл зориг маш их байсан. Залуучуудыг
багтаа оруулаад хамтарч ажиллаж байсандаа харамсдаггүй. Миний хоёр шадар сайд одоо
ч төрдөө зүтгээд сайхан ажиллаж л явна. Манай Засгийн газрын 16 гишүүний ес нь эрдмийн
зэрэг цолтой байсан. Тийм учраас ямар ч асуудлыг ярихад мэргэжлийн өндөр түвшинд
ойлгож, түүнийгээ шийдэж чаддаг байсан.

-Хувь
хүн талаасаа манай улстөрчид хэр боловсорсон бол?

-Хувь хүний чанар, хүмүүжил суурь боловсрол их чухал. Манай Засгийн
газрын гишүүдэд шунал гэж ойлголт байгаагүй. Элдэв хэл аманд ганц нэгэн нөхөд орж
байсан. Тэдний хувьд социализмынхаа үеийн хуучинсаг сэтгэлгээгээр зарим зүйлд хандаж
хэл аманд орж байснаас биш одоогийнх шиг захиалгын хууль боловсруулдаг кабинет байгаагүй.
Одоо гарч байгаа хуулиудыг харахад гадны хөрөнгө оруулагчид болон өөрсдийн эрхэлдэг
бизнестээ тохируулсан хууль гаргаж байгаа нь илт харагдаж байдаг. Манайх Айвэнхоуд
тохируулж хичнээн ч хуулиа өөрчлөв дөө. Үнэхээр эмгэнэлтэй.

-Өнөөдрийн
улс төрд залуус гарч ирэх механизм байна уу?

-Сонгуульд өрсөлдөж байгаа хүний сурталчилгааны үгэнд итгэнэ гэвэл
дэндүү гэнэн хэрэг болно.

Би хааяа гадуур залуучуудтай уулзаж лекц уншдаг. Тэгээд залуустайгаа
ярилцахад өнөө цагийн залуус мундаг, боловсролтой, улс орноо бодсон эрүүл сэтгэлгээтэй
төлөвшиж байгаа нь харагддаг. Олон мянган залуус эерэг эрүүл сэтгэлгээтэй төлөвшиж
байгааг хараад залуучуудаараа бахархдаг. Энэ мундаг залуусаа өөд нь гаргах механизм
манайд байхгүй.

Гэтэл энэ улс төрийн намууд ийм залуусыг нухчин дарж байна. Миний
бодоход Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулаад нам бүхнийг шийддэг гэдгийг болиулах хэрэгтэй.

-Үндсэн
хуульд өөрчлөлт оруулах замаар эрхийг хязгаарлана гэхээр АН, МАН хоёр лав хөдлөхгүй
болов уу?

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах, Улс төрийн намуудын тухай хууль,
Сонгуулийн тухай хуулийг өөрчлөх гэхээр хамгийн том саад болж байгаа зүйл бол Их
хурал өөрөө. Өөрсдийнх нь эрх ашиг боомилогдох учир улс төрийн намууд, УИХ-ын гишүүд
амиа хорлоё гэж бодохгүй шүү дээ. УИХ бизнесийн сонирхолд захирагдсан, шуналтай
хүмүүсийн товчоо болчихсон. Энэ хавар Монголынхоо газар нутгийг 60-100 жилээр гадаадын
нөхдүүдэд дуудлагаар худалдана гээд хээвнэг зогсож байна шүү дээ. Газар нутгаа гадныханд
худалдана гэдэг төрийн түшээдтэй байна гэдэг Монголын эмгэнэл. Ерөнхий сайд Бадамдорж
гэж нөхөр 1919 онд Сү Шү Жаныг хүрээнд ороод ирэхэд орой болгон уулзаж, архи ууж
хундага тулгадаг нөхөр байсан гэдэг. Түүнээс хойш Монголынхоо хувь заяанд цэвдэг
ханддаг төрийн түшээ, Засгийн газар байсангүй. Тэгсэн энэ удаагийн Засгийн газар
гадныханд эх нутгаа дуудлага худалдаагаар худалдах хуулийн төсөл санаачлаад барьчихсан
явж байна. Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Б.Гарамгайбаатар гэдэг нөхөр тэр
хуулийг нь дэмжээд УИХ дээр ярьж байна шүү дээ. Энэ нөхөр чинь Хэнтий аймгийн Биндэр
сумынх. Бид хоёр нэг нутаг усных юм. Үгүй нээрээ хэлэх ч үг алга. Одоо сэрэх цаг
болжээ. Энэ чинь юу болоод байна вэ.

-Засгийн
газарт та нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байна. АН-ын Засгийн газар мухардмал байдлаасаа
хэрхэн гарах вэ. Гарцыг та хэрхэн харж байна вэ?

-МАН-ын хувьд энэ Засгийн газрын хувь заяагаар тоглоод Ардчилсан
намыг шатрын ойлголтоор цогц зангад оруулчихлаа. Энэ нь ганцхан нүүдэл хийнэ, тэр
нь амиа хорлох. МАН-ын хувьд Засгийн газрыг огцруулах санал оруулсан. Тэр нь огцруулах
гэж байгаа юм биш шүү дээ. Зөвхөн зургаа, зургаан сараар амийг нь уртасгаад сонгууль
хүргэж байгаад нэг мөсөн тонгорох гэж байгаа юм. Танхимынх нь нэг сайд нь нэг охины
хар тамхины асуудлаас болоод өөрийн харьяаны цагдаа, мөрдөн, АТГ, тагнуул гээд хамаг
байгууллагынхаа нэр хүндийг бараад, сайдынхаа хөлд бүгд чирэгдлээ шүү дээ. Ийм байдал
гаргасан салбарын сайд, Ерөнхий сайд нэг ч хоног тэвчээд сууж болохгүй. Сайн дураараа
саналаараа огцрох хэрэгтэй. Харин үүний дараа АН дараагийн Засгийн газраа байгуулаад
зөв бодлого явуулбал ирэх сонгуульд найдвар бий.

-Улстөрд
залуусыг бодлогоор гаргах нь зөв үү?

-Монгол төрийнхөө залуу удирдагчдыг бэлтгэх чухал шаардлага байна.
Улстөрд гэлтгүй нийгмийн бүх давхаргад шинэ үеийн хэрэгцээ шаардлага ус, агаар шиг
хэрэгтэй байна. Энэ цаг мөчид шинэ залуусыг бодлогоор гаргаж ирнэ гэдэг бол туйлын
зөв. Энэ бол өөрөө шинэ зүйл, шинэ санаачилга. Маш том зүйлийн эхлэл юм. Үр дүнд
битгий яараарай. Үр дүн магадгүй 10-15 жилийн гарна. Нийгэмд ус агаар шиг хэрэгтэй
байгаа зүйлийн шинэ эхлэлийг тавина гэдэг, шинэ жишиг тогтооно гэдэг өөрөө маш чухал
юм. Түүнд яарч болохгүй. Залуучуудаа ганц удаагийн үндэсний төслөөр илрүүлээд орхих
биш тэдний цаашдын боловсрол, төрийн албанд шат шатанд нь ахиулж бэлтгэх механизмыг
давхар авч явах хэрэгтэй.

 Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Д.Арвинтай ярилцлаа. 

-Ардчилсан хүчний холбооны зүүн бүсийн хурал Дорнод аймагт боллоо. Уг хурлын талаар ярихгүй юу?

-Ардчилсан нам дотор Ардчилсан хүчний холбоо байгуулагдаад олон бил болсон. Уг холбооны тэргүүнээр УИХ-ын дарга З.Энхболд ажилладаг. Өнгөрөгч онд Ардчилсан хүчний холбоо гишүүд, дэмжигчдийнхээ чуулганы дөрвөн бүс болгон зохион байгуулж эхэлсэн. Хэдхэн хоногийн өмнө Зүүн бүсийн чуулган Дорнод аймгийн Халхгол сум Буйр нуурын эрэгт боллоо. 600 гаруй төлөөлөгч оролцсон уг чуулган Буйр нуурыг сэрээх шиг болсон. Нутаг нутгийн залуучууд нэг дор цуглан Монгол Улсын хөгжил, шинэчлэлийн төлөө өөрсдийн санал бодлыг хэлж, хурал зөвлөгөөнөө зохион байгууллаа. Миний хувьд Ардчилсан хүчний холбооны гишүүний хувиар оролцоод ирлээ. Энэ жил Халх голын түүхэн ялалтын 75 жилийн ой тохиож байгаа. Тиймээс З.Энхболд дарга, С.Эрдэнэ, Д.Ганхуяг сайд, Г.Баярсайхан, С.Одонтуяа гишүүн миний бие оролцсон юм. Бид тэнд байдаг Орос Монголын дайчдын хөшөөнд цэцэг өргөсөн. 

-Сүүлийн үед УИХ-ын ээлжит бус чуулган хуралдах ёстой гэсэн мэдээлэл, уриалга гарч байна. С.Дэмбэрэл, М.Зоригт нарын гишүүд эдийн засгийн асуудлаар хуралдах ёстой гэж байна. Харин Р.Амаржаргал гишүүн ээлжит бус чуулганаар юу хэлэлцэх вэ, хэлэлцэх асуудлууд байгаа юу гэдгээ бодох ёстой хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн…

-Энэ сарын 22-ны өдөр БНХАУ-ын төрийн тэргүүн Си Жиньпин айлчилж байгаатай холбогдуулан хүндэтгэлийн чуулган хуралдана. Засгийн газраас төсвийн тодотголыг өргөн барьсан бол ээлжит бус чуулган үргэлжлэн хуралдах ёстой. Монгол Улсын Их хурал хуулийнхаа хүрээнд хуралдах ёсгүй. Чуулган ямар үед хуралдаж, гишүүд ямар үед амрах вэ гэдэг нь хуульчлагдсан. Тиймээс хуулийн хүрээнд л байх хэрэгтэй. Төсвийн тодотголыг яаралтай хэлэлцэнэ гээд Засгийн газар асуудлаа өргөн барьсан бол чуулган үргэлжлүүлэн хийж болно. 

-Засгийн газрын “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийн үр дүн, Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайд нарын хууль бус үйлдлийг ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэх ёстой гэдгийг МАН-ын генсек мэдэгдээд байгаа л даа?

-Өнөөдөр хуулийнхаа хүрээнд хүндэтгэлийн чуулган хуралдана. Миний хувьд ээлжит бус чуулган үргэлжлүүлэн хуралдах шаардлагагүй гэж үзэж байгаа. Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайдын асуудал бол өөр. УИХ-ын шүүх байгууллага биш.

Ардын намынхан үргэлж ингэж улс төржих юм. Ингэснээрээ Монгол Улсаар удаа дараа тоглож байна. УИХ Ардын намын хүсэлтээр хуралдах ёстой юм уу. МАН-ын зарим гишүүд Хятадын төрийн тэргүүний айлчлалын хүндэтгэлийн хуралдаанаас хойш ээлжит бус хуралдаан хийх ёстой гэж байна гэсэн. Хуулийнхаа дагуу хүндэтгэлийн чуулганаа хийх л ёстой. “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийг дүгнэх цаг ирнэ. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногоо намын бүлгүүд эхлээд ярих шаардлагатай. Энэ бол Их хурал шууд хэлэлцээд явчих зүйл биш. Ээлжит бус чуулган хуралдуулна гэж ард түмнийг самууруулж байх цаг өнөөдөр биш гэдгийг хэлмээр байна. 

-Иргэдийн зүгээс валютын ханшийн өсөлт, эдийн засгийн талаар тэгээд юу гэж байх юм?

-Дэлхий нийтээр л валютын ханш өсч байна. Рубль, юанийн ханш ч дээшилж байгаа. Энэ зовлонг дэлхий нийтээрээ амсч байгаа. Хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлэгч олон орон эдийн засгийн хямрал, дэлхийн өөрчлөлтүүдэд улс орноо зөвөөр аваад явж байна. Бидний зовлонг тэд ч гэсэн туулж байгаа. Валютын ханшийг өдөр өдрөөр зориудаар өсгөөд байгаа юм шиг надад санагдах боллоо. Дахин хэлэхэд ам.долларын ханш  биднээс шалтгаалахгүйгээр өсч байна. Монголын ухаантай хүмүүс үүнийг ойлгож байна. Ухаан муутай нь дагаад л хийсч байгаа юм. Дэлхий нийтээр өсч буй евро, ам.долларын ханшийг бид зогсоож чадах юм уу. Гадаад валютын төлөө Монгол банк байгаа бүх мөнгөө зарцуулах юм уу. 

-Их хурлын гишүүд л өөрсдөө энэ талаар дуугардаг шүү дээ?

-Манай зарим гишүүд ичих хэрэгтэй. Их хурлын зарим гишүүд үнэхээр жижигхэн байнаа. Энэ хүмүүст хандаж “Та нар дөрвөн жил л энэ орныг удирдана. Та нараас цааш монголчууд хэдэн зуун жилээр цааш оршин тогтноно. Дөрвөн жилд Монгол Улсыг ёс зүйн хувьд ард түмнээ битгий доромжлоод бай. Монголын төрийг доромжлохоо боль” гэж хэлмээр байна. Бид валютын ханшийг өсгөхгүйн төлөө байгаа бүхнээ тавих ёстой юм уу. Монголын төр валютын ханшны дайтай үнэ цэнэтэй юм уу. 

-Өнөөдөр (өчигдөр) УИХ-д суудалгүй намуудын зүгээс хоёр орны төрийн тэргүүний айлчлалын өмнө Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг авч хэлэлцэх ёстой гэдэг мэдээллийг хийлээ. Үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Дэлхийн хоёр том гүрний төрийн тэргүүн нэг улсад дараалан айлчилж , Монголын парламентад үг хэлж байгаа нь Монголын парламентийн түүхэнд байгаагүй томоохон үйл явдал. Монголчууд хожих ёстой. Засгийн газрыг огцруулна гэж байгаа хүмүүс Монгол Улсынхаа эсрэг алхам хийж байна гэсэн үг. Нийгэм, эдийн засгийн байдал ямар байна,  энэ асуудлаар намын бүлгүүд дээр ярих цагтаа л ярья. Хоёр хөршийн төрийн тэргүүний дараалсан айлчлал Ардчилсан намаас гарсан Ерөнхийлөгчийн  үед  болж байна. Ардчилсан Ерөнхийлөгч  хоёр хөрштэйгөө гадаад харилцааны хувьд ямар ойр болж байгааг харуулж буй үйл явдал. 

-Харин тийм байна…

-Өмнөх парламент,  Засгийн газруудад хоёр хөршөө хуурч тоглож байсан,  төрийн томоохон айлчлал тоглоом болж байсан.  Энэ парламент төрийн том айлчлал тоглоом биш зөв алхам руу орж буй үйл явдал гэж ойлгож байна. Өмнөх парламентын үед гарын үсэг зурсан гэрээ хэлцлийг дараа нь өөрчилдөг байсан. Энэ нь Монгол Улсын олон улсын тавцанд байдалд оруулж байсан. 

-Айлчлалын хүрээнд ямар асуудлууд биелэлээ олох вэ гэж харж байгаа вэ?

-Хятадтай манай эдийн засаг хамааралтай. Манай орон зах зээлийн нийгэм байгуулах үед тэд визгүй зорчуулж, худалдааны том бодлогоор дэмжиж ажиллаж байсан. Хятад бол Монгол Улсын маш том хөрш, эдийн засгийн түнш. Монгол Хятад аль алинд нь ашигтай найрсаг харилцаа дэд бүтэц, барилга гэх мэт бүхий л салбарт сайжирна гэдэгт итгэж байна. Хятадын төрийн тэргүүнийг даган томоохон төсөл хөтөлбөрүүд, бизнесмэнүүд нь ирнэ байх аа. Бид ОХУ-тай олон жилийн ах дүүгийн найрсаг харилцаатай байсаар ирсэн. Тэд олон жил бидний шатахууныг хангаж, дулаан цахилгаанаар, олон талт олон арга хэмжээгээр бидэнд туслаж байсан. Цаашид олон харилцааны тал дээр нааштай зүйлс бий болох байх. Найрамдалт харилцаагаа улам бэхжүүлэх нь бидний хийх ёстой ажлын нэг. Хоёр том айлчлалын дараа Монгол Улсын харилцаанд олон шинэ зүйл бий болно гэдэгт итгэж байна.

-Дорнод аймагт болсон Ардчилсан хүчний холбооны хурлаар Н.Алтанхуягийн толгойлсон Засгийн газрын хувь заяаг хэрхэх талаар ярилцсан болов уу гэсэн таамаг цахим ертөнцөөр нэлээд явсан. Үнэхээр тэр талаар ярилцсан юм уу?

-Монгол Улсыг дунд нь хагалдаг, хүмүүсийн дунд яс хаяж хооронд нь мууцалдуулдаг бүлэг ажиллаж байгаа нь сайтууд,  мөн эрүүл солиотой нь мэдэгдэхгүй твиттерчид байна. Мэдлэггүй, чадваргүй, ажил хийж чадахгүй хүмүүс сайт, твиттерт орж сэтгэгдэл бичээд сууж байгаа юм. Монголчуудыг доромжилж, бие биенийг нь хагаралдуулж байгаа энэ зүйл рүү хэн хошуурч байна гэхээр ховонд дуртай, худлаа боловсрол олсон тэнэгүүд сууж бие биенээ доромжилж байна. Өөрсдөө нэг юм зохиож биччихээд доор нь өөрсдөө биччихдэг. Ийм зүй бус зүйлээс монголчууд бид салах цаг болсон. Тархи нь ажилладаггүй, биеийн хүчний хөдөлмөр хийж чаддаггүй хүмүүс твиттерт сууж Монгол Улсыг доромжилж байна. Цуваагаараа яваад Ардчилсан хүчний холбооны хурлаа хийгээд л ирсэн. УИХ-ын дарга  З.Энхболдын үед хоёр хөршийн төрийн тэргүүн Парламентад үг хэлж байгаа болохоор түүнд атаархах, атгаг санаатай хүмүүс  энэ яриаг гаргаж байна. Тэр бүү хэл Их хурлын даргыг Хөх нуурт хоноход нь Ардын намынхантай уулзсан мэтээр сайтууд бичсэн байна лээ.  Атаархаг, атгаг санаатай хүмүүс үүнийг зориудаар бичиж байна. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудын төрийн түшээд, соёлтой боловсролтой ажил хэрэгч хүмүүс твиттерт орж жиргэх энэ тэрээс татгалзсан байдаг. Манай гишүүд үүнийгээ хэзээ болих юм бол доо. 

-Ардчилсан намын зарим гишүүдийн зүгээс Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд гэж хаяглан Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Их хурлын дарга гуравт мэдэгдэл гаргасан байна лээ. Намынхаа төлөө шударга бус зүйлсээс татгалзаж, шударга байхыг уриалсан байсан…

-Тэр мэдэгдлийг яг уншиж амжаагүй л явна. Төрийн гурван өндөрлөг зангидсан гар шиг байж ажиллах хэрэгтэй. Төрийн гурван өндөрлөг асуудалд бодитой хандаж чадаж байвал улс зөв явна. Өндөрлөгүүд ёс журамтай байвал Монгол Улс ч гэсэн ёс журамтай байна. Аав, ээж нь ухаантай бол үр хүүхэд нь тийм л байдаг. Үүнтэй агаар нэгэн юм. Төрөө доромжилдог хэдэн хүн байхад, төрөө хүндэтгэдэг хүмүүс дийлэнх нь байдаг. Монголчууд төрөө хүндэтгэдэг эртний уламжлалтай. Өөрсдөө ёс зүйтэй, ухаантай байвал ард түмэн аяндаа дагадаг. 

-МАН-ынхан МАХН-ыг улс төрийн тавцангаас арчих бодлого хэрэгжүүлж байна. МАХН-ын гишүүдийг өөрсдөдөө уусгах замаар ажиллаад эхэлчихлээ. Үүнд ямар бодолтой яваа вэ?

-Би орон нутагт болон өөрийнхөө сонгогдсон тойрогт ажилласан. Ардын намынхан аль хэдийнэ ажиллагаагаа эхлүүлчихсэн. “Танай нам удахгүй байхгүй болно. Дарга нар чинь байхгүй. Удахгүй Н.Энхбаяр чинь шоронд явна. Засгийн газраас танайхныг гаргачихна” гэх мэт мессэжийг өгч байна. МАХН-ын жирийн гишүүд дээр ажиллаад эхэлчихсэн байна лээ. Өнгөрөгч онд болсон Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар МАХН бие даан оролцож АН-ыг ялахад маш их үүрэг гүйцэтгэсэн. Тиймээс анх байгуулсан эвслээ сайн аваад яваасай гэж бодож байгаа юм. Энэ эвсэл анхнаасаа зөв байгуулагдсан эвсэл гэж боддог. Юмыг эвдлээ гэхэд дахин сайжирч гардаггүй гэдгийг бид өнгөрөгч парламентаас харсан. Одоо байгаагаа бид зөв залаад авч явах ёстой. Түүнээс биш хор найруулдаг үе дууссан. Би МАН, МАХН, АН-ын лидерүүдийн хэн нь хэн бэ гэдгийг мэднэ. Хэн нь яаж тоглож байгааг мэдэрч байгаа. Тиймээс өнөөдрийн өндөрлөгт аваачсан ард түмний итгэл, төр улсаараа тоглочихгүй байх аа гэдэгт итгэлтэй яваа.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Б.Гарамгайбаатартай ярилцлаа.

-Таныг тойрогтоо ажиллаж байгаад ирсэн гэж дууллаа. Орон нутгийн иргэдийн амьдрал ахуй хэр байна вэ?

-Их хурлын гишүүд чуулганы завсарлагаанаар орон нутагтаа ажиллаж байна. Тухайн тойргийн иргэдийн амьдрал, эдийн засгийн байдал ямар байгаад өөр өөрсдийн дүгнэлтийг өгч байгаа байх. Миний хувьд Хэнтий аймгийнхаа үйл ажиллагааны талаар өдөр тутам мэдээлэл авч байгаа. Энэ жил дэлхий дэлэгнэсэн сайхан зун болж буй нь мэдрэгдэж байна. Манай аймгийн Норовлин, Галшар, Бэрх сумын ой болсон. Түүнчлэн Дадал суманд олон улсын Алтаргана наадам боллоо. Нутгийн иргэдийн зүгээс хийж бүтээсэн ажилд өндөр үнэлэлт өгч байгаагаас харахад ямартай ч орон нутгийн ажил муу явагдаж байгаа юм алга. Мэдээж амьдрал эрээн бараантай хойно хүмүүс цаашид сайжруулах, улам эрчтэй ажиллахыг шаардаж байгаа зүйл бий. Иргэдийн хувьд сайн, муу олон талаас нь л ярьцгааж байна. Орон нутгийн хөгжлийн сангийн мөнгөний хуваарилалтад доголдол гарч байгаа тул бүтээн байгуулалтын ажил нэлээд удаашрах байдал ажиглагдаад эхэллээ. Гүйцэтгэгчид ажлаа явуулсан ч санхүүгийн асуудлаас болоод ажил зогсонги байдалд шилжих гээд байна гэсэн мэдээлэл өгсөн. Орон нутгийн тендерийн шалгаруулалт нэлээд оройтож байна. Тиймээс холбогдох байгууллагуудаас нь шалтгаалан хийгдэх ажлууд удаашрах гээд л байгаа. Ямартай ч орон нутгийн иргэд маань намрын их ажилдаа ханцуй шамлан орчихлоо. 

-Төгрөгийн ханшийн сулрал одоо хэр нь чангарч өгөхгүй байна. Зургаан сараас тогтворжих байх гэсэн валютын ханш ингэж өсөөд байгаа нь Монголбанкны авч хэрэгжүүлж буй ажил буруу байна уу?

-Тэр нь буруу. Үүнээс боллоо гээд хэн нэгэн рүү шууд хандаж яриад байж бас боломгүй. Валютын нөөцийн хомсдлоос болоод валютын ханш өсч байгаа гэдгийг өнөөдөр хүн бүр л мэдэж байна. Их хурал дээр эдийн засагтай холбоотой олон томоохон хууль, эрхзүйн баримт бичгүүдийг батлан гаргасан. Тэр албан бичгүүд албажин дүрэм журмын дагуу Засгийн газар ажиллаж байгаа гэж бодож байна. Гэхдээ өнөөдөр манай оронд валютын эх үүсвэр үнэхээр хомс байгаа байх. Хөрөнгө оруулалтын нөхцөл байдлаас үүдээд валютын урсгал саарч байгаа энэ үед валютын эрэлт их байгаа нь тодорхой байна. 

-Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулчихвал чухам л Монголбанкинд ихээхэн хэмжээний алт тушаагдаж валютын урсгал нэмэгдэнэ гэсэн юу болов?

-Энэ олон саар мэдээллийн дунд Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаар Монголбанкинд тушаах алтны нөөц нэмэгдэж байна гэсэн сайн мэдээ байгаа шүү. Компаниуд нөөцөнд байсан алтаа Монголбанк болон арилжааны банкуудад тушааж байгаа мэдээлэл ирсэн. Тиймээс алтны нөөц нэмэгдэж байна гэдэг нь валютын нөөц нэмэгдэж байна гэсэн үг. Гэхдээ эдгээр алтаа валют болгоогүй байж магадгүй. Үүнээс харахад уг хууль үнэхээр хэрэгтэй хууль болжээ гэдэг нь харагдаж байгаа юм. Цаашид ч гэсэн Монголбанкинд тушаагдах алтны хэмжээ нэмэгдэх байх гэсэн хүлээлт байна. 

-Алт тушаагдаж байгаа юм бол валютын ханшийн өсөлт зогсох боломж бүрдэж байна. Тийм үү?

-Төвбанкны Ерөн­хийлөгчийн хэлснээр валютын ханшийн өсөлт зогсох байх гэсэн найдлага бий. Өнөөдөр иргэдийн ярьж буй яриа, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр валютын хомсдол юунаас болж үүсэв гэдгийг бус валютын ханшийн хөөрөгдлийг их ярьж байгаа. Валютын ханшийн хөөрөгдлийг их ярих тусам валют олох сэтгэлгээ ихэсч, хүмүүс валют руу нь хэт шуурснаас болж ханшийн тогтворжилт явагдаж чадахгүй байна л даа. Эдийн засаг талаасаа валютын ханшийг нэмэгдүүлэх урсгал зогсчихсон. Харин дотооддоо юм хийх боломжууд тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэж өөрсдөө экспортыг орлох бүтээгдэхүүнийг хийх боломж нээгдсэн. Төгрөгийн ханштай холбоотойгоор ажлууд нэлээд төвөгтэй явж л байна. Сангийн яамны холбогдох албаны хүмүүс аж ахуй нэгжийнхэнтэй уулзахад бүтээн байгуулалтын ажил нэлээд хүнд байгаа нь анзаарагдсан. Өнөөдөр төсвийн бүрдүүлэлт тийм ч сайн биш байгаа тул төсвөөр хийгдэх ажлын явц сайн биш байгааг ярьцгаасан юм билээ. Бид бүтээгдэхүүн хийж түүнийгээ борлуулах явцад бүтээгдэхүүнийг худалдаж авах ажил доголдсон тул үүнээс шалтгаалах хүндрэлүүд үүсээд байна. 

-Экспортод гарга л даа?

-Өнөөдөр бидний яриад буй экспортын бүтээгдэхүүн гадаад зах зээлийн хүчин зүйлсээс шалтгаалан буурч байгаатай уялдаад нөхөлт хийх валютын урсгал олдохгүй байна. Оюутолгой, Тавантолгойн асуудал өнөөдрийг болтол шийдэгдээгүй л явж байгаа. 

-Хоёр хөршийн төрийн тэргүүний айлчлалын үеэр ямар асуудал шийдэгдэх боломжтой вэ?

-Хоёр орны төрийн тэргүүнүүд манай оронд ач холбогдол өгч дараалан айлчлах гэж байна. Энэ үеэр эдийн засгийн хүндрэлээс гарах гарцыг олсон айлчлал болох байх гэсэн хувийн бодолтой байгаа. Хоёр хөршийн төрийн тэргүүний айлчлалын үеэр томоохон гэрээ хэлцлүүд дээр гарын үсэг зурах байх. 

-Өнгөрөгч намрын чуулганаар Хөрөнгө оруулалтын болон Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай зэрэг хуулийг баталсан нь эдийн засагт гэрэл гаргах хууль болсон гэж байсан. Гэсэн ч эдийн засагт төдий л сайн цагийг авч ирсэнгүй?

-Их хурлын зүгээс хийх ёстой ажлаа хийчихсэн. УИХ-аас эдийн засгийг сэргээхэд саад тотгор болж байсан хэд хэдэн хуулийн хэрэгжих боломжийг нээж өгсөн. Их хурлаас гарсан хуулийг хэрэгжүүлдэг Засгийн газрын харьяа байгууллагууд хуулийг сурталчлах, таниулах, гадна дотны хөрөнгө оруулагчдад ойлгуулах ажлуудаа хийж байгаа гэж бодож байна. Гэхдээ нэгэнт байхгүй болчихсон итгэлийг сэргээнэ гэдэг хүнд л дээ. Тиймээс энэ талын ажил удааширч байж магадгүй. Хөрөнгө оруулалтын болон Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хууль гэх мэт бусад нэмэлт, өөрчлөлт орсон хуулиудыг сайн хууль болсон тухай гадна, дотны хөрөнгө оруулагчид бүгд дуу нэгтэй хүлээн зөвшөөрч байгаа. Гэсэн ч уг хуулийг хэрэгжүүлэх нь үү, үгүй юу гэдэгт эргэлзсэн хэвээрээ л байна даа. Энэ эргэлзээг арилгах ажлыг Засгийн газар эрчимтэй хийх ёстой. Уг нь Засгийн газар энэ ажлаа хийж байгаа ч санасан хэмжээнд хүрч чадахгүй байна. Хамгийн гол нь алдсан итгэлийг сэргээхэд мэдээж хугацаа хэрэгтэй. 

-Хуулийн төслийг манайхан эсэргүүцэх тусам гадныхны эргэлзээ арилахгүй байгаа юм биш үү?

-Хэдийгээр тусгаар тогтносон улс ч хуулийн үзэл баримтлалыг эсэргүүцэх хүмүүс байна. Тэр хүмүүсийн үзэл суртал болгоомжлоход хүргэж байгаа нь үнэн. Тиймээс бид аль аль талдаа энэ асуудлуудаа эргэн харж зөв зүйтэй хуулийг батлахын тулд сайжруулахад улс төрийн маргаан, байр сууриудаа тодорхой хэмжээнд зааглахгүй бол болохгүй байна гэдэг нь харагдаж байгаа. Энэ бол ганц Гарамгайбаатарын ч үг биш. 

Нийт Монгол Улсын иргэдийн, энэ талаар анхаарал хандуулж буй бүх хүмүүсийн санаа бодол үүнд нэгдсэн гэдгийг хэлье. Хэрэв ингэж чадаж гэмээнэ Монгол Улс гадны итгэлийг төрүүлэх боломж бүрдэнэ. 

-Монголыг орхисон хүмүүс эргэхэд хэцүү байх л даа?

-Юу юугүй гадныхан Монголыг хаяад явчихсан юм биш шүү дээ. Гадныханд өгч буй бидний мэдээлэл зөв байхгүй бол болохгүй. Манайхан аливаа зүйлийг шүүмжлэх дуртай ард түмэн. Шүүмжлэх амархан шүү дээ. Гэхдээ өөрсдөө яаж хийх вэ гэдэг гаргалгаагаа гаргаж ирэх ёстой. Үнэхээр зөв гаргалгаа гаргаж ирээд ярьж болно. Улс төрийн намууд үзэл бодлоор уралдана. Ардчилсан нам өнгөрсөн хугацаанд их олон өөрчлөлтийг хийж чадсан. Үүнийг хэн ч хаацайлж, нууж чадахгүй. 

-Өөрчлөлт үр дүнтэй болж чадаж байна уу?

-Бидний өөрчлөлтүүд бүгд шулуун дардан замаар явж байна уу гэвэл үгүй байна. Маш их эрсдэлтэй, бартаа саадыг даван туулж урагшилж л байна шүү дээ. Бид гадна талыг шүүмжлэхээс гадна дотор талаа эргэн харах ёстой. Манайхан дотроо хэл амаа ололцож чадахгүй байна. Гишүүд бид Засгийн газар, Их хурлаа дэмжин ажиллаж чадахгүй байгаа нь нууц биш. Их хурал, Засгийн газраас гарч буй шийдвэрийг хэрэгжүүлдэг дунд шатны байгууллагын ажил удаан, мэргэжлийн боловсон хүчин дутмаг байгаа нь их нөлөөлдөг. Энэ мэтчилэн зүйлс Засгийн эдийн засгийг туйлдуулахад нөлөөлсөн. Өнөөгийн дүр төрх ийм л байна даа. 

-Гадны хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулах үгүйгээ дээр таны хэлсэн Оюутолгой, Тавантолгой төслийн гэрээ хэлцлийг харж байж шийдэх гээд байна. Хоёр томоохон төсөл ямар зүйл дээрээ гацаанд орсон юм бол?

-Энэ бол нууц биш. Гадныхантай уулзаад тэдний үгийг сонсож байхад хоёр том төслийн ажлын хэрэгжилт, түүний явцыг хараад байгаа. Засгийн газар үүн дээрээ ажиллаж байгаа байх. Улам сайн ажиллах хэрэгтэй. Бид алдаа оноотой ч гэсэн хийчихсэн гэрээгээ хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Үүний төлөө тууштай зогсох хэрэгтэй болчихоод байна. 

-Есдүгээр сард Оюутолгойн хоёр дахь шатны хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ гэсэн яриа гарч байсан. Энэ юу болж байгаа вэ?

-Оюутолгой төрийн байгууллага биш. Харин Оюутолгой олон хувьцаа эзэмшигчдийн дундаас үүсэн байгуулагдсан аж ахуйн нэгж. Тиймээс хувьцаа эзэмшигчид хөрөнгө оруулалтаа хэдийд хийх вэ гэдгээ шийдвэрлэнэ. Түүнээс Монголын Засгийн газар бид шийдэх юм биш. Монголын тал харин өөрсдийн мэдлийн 34 хувьд оногдох зүйл дээрээ ажиллагаагаа явуулах ёстой. Энэ тал дээр хэр ажиллаж байгааг мэдэх юм алга. Бид 34 хувьдаа гэрээний дагуу хариуцлага хүлээж байгаа бол тэр хүрээнд хийх ёстой зүйлсээ хийх л шаардлагатай. Түүнээс бүх зүйлийг шийднэ гэж ойлгож болохгүй л дээ. Бид олон улсын зах зээлд, олон улсын гэрээ хэлцэлд ороод гарын үсгээ зурчихсан тул олон улсын хэм хэмжээнд нь хүлээсэн үүргийнхээ дагуу хийх ёстой зүйлээ хийх л үлдсэн. 

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног дуусахад хэдхэн хоног үлдлээ. Үүнд ямар үнэлэлт дүгнэлт өгөх вэ. “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийг амжилттай болгохын тулд хаврын чуулганы төгсгөл рүү хэрэгтэй гэсэн бүхий л хуулийг Их хурлаас баталж өгсөн?

-УИХ эдийн засгийг идэвхжүүлэх тогтоолын төслийг баталж гаргасан. Төсөлд “ЭЗЭН 100” ч гэдэг юм уу нэр өгсөн юм байхгүй. Энэ бол Засгийн газраас гарсан яриа. Өнөөдөр бүх хүний амнаас 100 хоног гэсэн үг гарч байна. Тэр нь ярьж байгаа хүмүүсийн асуудал биз. Харин Их хурлаас гарсан тогтоол нь эдийн засгийг идэвхжүүлэхийн тулд ямар ажил хийх ёстой, ямар эрх зүйн баримт бичгүүдийг богино хугацаанд бэлтгэж өгөх вэ гэдэг нь тусгалаа олоод гарчихсан. Одоо түүнийг хэрэгжүүлэх үйл явц нь Засгийн газрын асуудал байхгүй юу. Засгийн газарт өгсөн чиглэлийн дагуу ямар ажил хийж байгаагаа Засгийн газрын цаг дээрээ тайлагнаж байгаа гэж бодож байна. Тиймээс тогтоолын төсөлтэй холбоотой ажлыг Эдийн засгийн байнгын хороо, УИХ намрын чуулганаар ярих байх. Тогтоол дээр заалтууд нь бүрэн байгаа. Засгийн газрын өгсөн мэдээллийн дагуу бид байнгын хороон дээрээ ярина. 

-Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайдын асуудлаар МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга ээлжит бус чуулган зарлах ёстойг мэдэгдсэн. Ээлжит бус чуулганаар үүнээс өөр хэлэлцэх асуудал байхгүй юм уу. Төсвийн тодотгол гээд хэлэлцэх асуудлууд шилээ дарсан байх шиг санагдаад байна?

-Ээлжит бус чуулганы тухайд Их хурлын даргатай санал нэг байна. Ээлжит бус чуулганыг хуралдуулахыг Их хурлын даргын зөвлөл шийддэг. Одоогоор даргын зөвлөл хуралдаагүй байгаа тул тэгнэ, ингэнэ гэсэн яриа эрт байгаа юм. Харин хүндэтгэлийн чуулган бол өөр. БНХАУ, ОХУ гэсэн хоёр том хөршийн төрийн тэргүүн айлчилж байгаатай холбоотойгоор хүндэтгэлийн чуулган хийх байх. Би Р.Амаржаргал гишүүний ярилцлаган дээр гарсан санаатай адил санаа хэлэх гээд байгаа юм. 

-Ямар санаа гэж?

-Өнөөдөр ээлжит бус чуулган хуралдуулах шалтаг шалтгаан байна уу гэдэг асуудал юм. Засгийн газраас оруулж ирэх тайлангаас Их хурал дээр ийм зүйлсийг яаралтай хэлэлцэх хэрэгтэй байна гэдэг асуудал өргөн баригдаагүй. Аравдугаар сарын 5-нд намрын чуулган хуралдах ёстой. Энэ хүртэл БНХАУ, ОХУ-ын төрийн тэргүүн цувран айлчилна. Тиймээс үүний бэлтгэл хангах ажлууд, айлчлалын үр дүн гээд олон асуудлууд гарна. Эдгээрийг ярилцсаар байтал аравдугаар сарын 5 болчих болов уу гэж би хараад байгаа юм. Даргын зөвлөл хуралдаагүй болохоор ээлжит бус чуулган хуралдах үгүйг мэдэхгүй байна. 

-Газрын тухай хуультай холбоотойгоор таныг сонгогчийнхоо өөдөөс зохисгүй мессэж бичсэн гээд нэлээд хэл ам гарсан. Дараа нь өнөө залууг цагдаагийнхан шалгаж байна гэсэн. Уг асуудал юу болсон бэ? 

-Шалгадаг газрууд нь шалгаж эздийг нь олж тогтоосон. Мессэж бичсэн хүмүүс нь сэтгэлийн хөөрлөөр бичсэн гэдгээ хүлээн зөвшөөрч уучлалт хүссэн. Би ч гэсэн тэр хүмүүст гоморхож наана цаана болсон юм байхгүй. Би “Наад хүмүүстээ зөв ойлгуулаарай” гэхэд “Алдаагаа ойлголоо” гэсэн хариуг надад өгсөн. Уг асуудал мэдээж твиттер, фэйсбүүк дээр бужигнаан дэгдээх гэсэн оролдлогын үр дүнд хүмүүс өөрсдийн сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлсэн л үйлдэл байсан. 

Цаад эзэд нь ямар хүмүүс байсан бэ гэдэг нь миний мэдэх зүйл биш. Би албан ёсоор ажлаа хийсэн л гэдгээ хэлсэн. Би УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны даргын хувьд орж ирсэн асуудлыг хийх үүргийнхээ хүрээнд л хийсэн. Өөр асуудал байхгүй. 

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

-Ерөнхий
сайд, Хууль зүйн сайд нарын асуудлаар танай намын генсек ээлжит бус чуулган зарлах
ёстой гэсэн байна лээ. Улс оронд шийдвэрлэх олон асуудал байхад иймхэн зүйлээр улс
төр хийх байсан юм уу?

-УИХ-ын ээлжит бус чуулган хуралдуулах зайлшгүй шаардлага байна.
Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн байдлыг анхаарах хэрэгтэй. Засгийн газраас “ЭЗЭН
100” хөтөлбөрийг гарган эдийн засгийг эрчимжүүлэх чиглэлээр тодорхой үүрэг чиглэлийг
Их хурлаас тогтоол гарган өгсөн. Харамсалтай нь 100 хоногийн хугацаанд бидний болон
хөрөнгө оруулагчдын хүлээж байсан үр дүн гарсангүй. Удахгүй ЭЗЭН 100 хоног дуусна.
Гэтэл валютын ханш тогтворжсонгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт өмнөх жилээс 63 хувиар
буурсан. 2012 онтой харьцуулахад хоёр дахин уначихлаа. Монгол Улсын гол бизнесийн
чиглэлийн салбарууд идэвхжиж өгөхгүй байна. Хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээх
дотооддоо төлбөрийн тэнцлийн балансыг хангах, төсвийн орлого зарлагын тэнцвэржилтийг
хангах, бизнес эрхлэгчдэд таатай орчин бүрдүүлэх гээд тавигдсан зорилтууд хангагдсангүй.
“ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийг дүгнэх, нөгөө талдаа цаашид манай орны нийгэм эдийн засгийн
байдал ямар байх зэргээр дүгнэлт гаргах нь сонин байна. Энэ бүгдийг улс төрийн түвшинд
улс төрийн намууд ярьж үндэсний зөвшилцөл рүү явж тодорхой арга хэмжээ авах зайлшгүй
шаардлага тулгараад байна. Товчхондоо нийгэм, эдийн засгийн байдал төсвийн тодотголыг
яаралтай хийхийн тулд Их хурлыг хуралдуулах хэрэгтэй. Төсвийн тодотгол хийж төр
дахин өөрийнхөө бүсийг чангалах шаардлагатай. Төр бүсээ чангалснаар төсвийн бодлогоор
дамжуулан эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах арга зам нь үүгээр хийгдэнэ. Төсвийг
байх хэмжээнд нь хүртэл дахин танах, урсгал зардлыг дахин танах ёстой.

Мөн хариуцлагын асуудлыг ярихгүй бол болохоо байсан. Бид хаврын чуулганы
үеэр эдийн засгийн хүндрэлтэй холбоотойгоор Эдийн засгийн хөгжлийн сайдын асуудлыг
хөндөн тавьсан ч хууль зөрчин байж эрх баригч хүчин Н.Батбаяр сайдын асуудлыг хэлэлцэлгүй
дараагийн чуулган руу шилжүүлсэн. Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайд нар
Монгол Улсын Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжуудыг зөрчсөн үйлдэл гаргалаа.
Түүнчлэн хоёр хөршийн төрийн тэргүүнүүд айлчилж магадгүй. Энэ хүрээнд хоёр хөрштэйгөө
бүс нутгийн хөгжлийн хүрээнд томоохон асуудлуудыг шийдвэрлэх зайлшгүй шаардлага
бий. Тиймээс ээлжит бус чуулган орох зайлшгүй шаардлага тулгараад байгаа.

-“ЭЗЭН
100” хөтөлбөрөөр ямар асуудлыг шийдэх нь зөв байв?

-Бид эдийн засгийн хүндрэлийнхээ оношийг зөв тодорхойлох шаардлагатай
байна. Анх “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ гэж байхад Ардын намын зүгээс “Энэ
ЭЗЭН 100 хөтөлбөр нь хямралыг даван туулах хөтөлбөр байх ёстой” гэж хэлж байсан.
Ухаандаа Ардчилсан нам тэргүүт эрх баригч хүчин болон сөрөг хүчин Ардын намын хооронд
эдийн засгийн хүндэрсэн нөхцөлийн харсан өнцөг болон түүнд тавьсан онош хоёр зөрж
байсан. Хэрэв эрх баригч АН тэргүүтэй хүчнүүдийн онош зөв байсан бол Их хурал дээр
батлагдсан хуулиуд, авч буй арга хэмжээний хүрээнд энэ бүхэн илаарших боломжтой
байлаа. Ядахдаа валютын ханшийн өсөлт зогсох ёстой. Гэтэл улам даамжирч байгаа нь
эхнээсээ оношоо буруу тавьсан. Хаврын чуулган эхлэхэд л бид “Онош дээрээ алдаа гаргаад
байна. Тиймээс эмчилгээ буруу хийгдээд байна. Эдийн засаг сэхээнд байна” гэдгийг
хэлж байсан. Өнөөдөр Оюутолгой, Таван толгой төслүүд унтаа хэвээрээ. Олон мянган
ажилчдаа халж энэ хоёр том төсөл үр дүнгүй болчихлоо л доо. Үндэсний томоохон хөрөнгө
оруулагчдын ажил зогсонги байдалд орж нийт Монголын эдийн засагт сэргэлтийн буюу
итгэлийн оч харагдахгүй байна. Дотооддоо ч гадааддаа ч энэ Засгийн газарт итгэх
итгэл алга. Өнөөдөр эдийн засаг сэргэх ч үгүй байдалтай урсгалаараа сайхан найр
наадам хийж байна шүү дээ.

-Гадаадын
хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээнэ гээд парламентын гишүүд өнгөрөгч намрын чуулганаар
хамтдаа Хөрөнгө оруулалтын болон Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хууль, Ашигт малтмалын
тухай зэрэг хэд хэдэн томоохон хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулаа биз дээ. Тэгэхэд
та нар муу хууль баталчихсан юм уу?

-Аливаа зүйлийг бүтээхэд хэцүү ч нураахад амархан гэдэг. Бид гадна
дотны хөрөнгө оруулагчдынхаа итгэлийг авахын тулд Монголын Засгийн газар маш их
ажил хийх шаардлагатай байна. 2010-2011 онд Монгол Улс Азийн нэг гайхамшиг болж
магадгүй гэж яригдаж байсан одоо тэс өөр болчихлоо. Хэдхэн жилийн өмнө дэлхийд Монголын
тэсрэлт болж байсан шүү дээ. Үүнийг хийхийн тулд 1990 оноос хойшхи үе үеийн Засгийн
газар, парламент манай хөрөнгө оруулагчид өдөр шөнөгүй  20 гаруй жил зүтгэж байж  2011 оны хөрөнгө оруулалтыг бий болгож чадсан.
Ардчилал гарснаас хойш уйгагүй хөдөлмөрлөж байж гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг
олж авсан. Энэ олон жилийн хөдөлмөрийг хоёрхон жилийн дотор Н.Алтанхуягийн Засгийн
газар гарч ирээд бүгдийг нураан, үнс нурам болгосон нь даанч харамсалтай. Дахин
сайхан цагийг бид авч ирэхийн тулд хамгийн багадаа таван жил үсээ цайтал ажиллах
шаардлагатай боллоо. Өнөөдөр бид хичнээн сайхан хууль баталж болно. Гэхдээ тийм
хэмжээний бодлогын арга хэмжээг энэ Засгийн газар авч чадахгүй байгаа. Хууль тогтоомжид
итгэх итгэл гадныханд ерөөсөө суухгүй байна.

Тиймээс одоо Засгийн газар эрс шийдэмгий бодит үйлдлүүдээрээ итгэл
төрүүлэх ёстой. Их хурлаас баталсан хууль дээр Засгийн газар сайн ажиллаж чадахгүй
байгаа. Ерөнхий сайдаас нь эхлээд бусад сайдуудад ч гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид
итгэхгүй байна. Энэ хүмүүс юу ч хийж магадгүй гэсэн нүдээр Монголыг хараад байгаа
юм. Өнөөгийн сайд нар нь сөрөг хүчин байхдаа гадны хөрөнгө оруулагчид руу дайрч
хамгийн их улс төр популизм хийж байсан. Н.Батбаяр, Д.Ганхуяг тэргүүтэй гадныхныг
хөөж байсан нөхдүүд сайд болчихоод сууж байгаа нь зарчим, байр суурь, орчин үеийн
эдийн засаг бизнесийн эрүүл зарчмаар явж чадахгүй байна.

-Яаж
явах ёстойг өөрсдөд нь хэлээд өг л дөө?

-Гадны хөрөнгө оруулагчид ирээд уулзъя гэхээр “Дээд тэнгэртэйгээ
ярьж байж уулзах өдөр, цагаа хэлнэ” гэх мэтээр соёлт хүн төрөлхтөн ойлгохгүй хэлээр
хүмүүстэй яриад байхаар энэ сайд нарыг гадныхан яаж хүлээж авах вэ дээ. Засгийн
газар өнөөдөр гацаанд орсон хэд хэдэн төслийг бодитойгоор эргэлтэд оруулахгүйгээр
цаашаа явахгүй. Чуулганы завсарлагааны энэ үеэр гадны төлөөлөгчид нэлээдгүй ирлээ.
Тэдэнтэй уулзахад Оюутолгойг л харж байна. Дэлхийн эдийн засгийг тодорхойлдог том
группуудын нэг, дэлхийн уул уурхай, аж үйлдвэржилтийн хамгийн том группын нэг Рио
Тинто Монголд хөрөнгө оруулаад Засгийн газартай хэл амаа ололцож чадахгүй гацчихсан.
Рио Тинтог оруулаад ингэж хулхидаж, ажлыг нь зогсоож хэл амаа ололцохгүй байгаа
юм чинь мань мэт нь ороод бүр балрах юм байна гэсэн бодол хөрөнгө оруулагчдад төрөөд
удаж байна. Оюутолгойн гэрээний асуудлыг хамгийн түрүүнд хамгийн богино хугацаанд
эцэслэн шийдвэрлэх ёстой. Хоёр дахь том асуудал нь Тавантолгойн төсөл байна. Үүнийг
яаралтай олон улсын жишгийнх нь дагуу зөв явуулах шаардлагатай. Тэгэхгүйгээр Ерөнхий
сайд нь очиж жижиг газар шахаад, тэрүүгээр сайдууд нь жижиг бизнес хийчих гэж гүйлдээд,
гэрээ хэлцлийг нь дотоод улс төрөөсөө болж гадаад хамтын ажиллагаатайгаа хольж хутгаад
байж болохгүй.

Дэлхийн эдийн засагт өнөөдөр Монголыг Оюутолгой, Тавантолгой гэсэн
хоёрхон төслөөр л мэдэж байгаа. Бусад зүйлээр одоохондоо дэлхийн сонирхлыг татахгүй
байна. Уг хоёр том төслийг нь дэлхийд байхгүй ойлгомжгүй байдлаар зогсоочихсон.
Нэг өдөр оруулсан хөрөнгийг нь хурааж, эзнийг нь шоронд хорьж, хилээсээ гаргахгүй
гэчихдэг. Бизнес хийгээд эхлэхээр үйлдвэрийг нь хэдэн жилээр хаачихаар яаж Монголд
хөрөнгө оруулалт хийхэв дээ. Өнөөдөр олон улсын зах зээл дээр Энержи Ресурс гэх
мэт төсөл хөтөлбөрүүд 1000 дахин уначихсан. 2012 онд Чалко гэхэд Саус Гоби Сэндсийн
51 хувийн хувьцааг 900 сая ам.доллараар авах гэж байсан. Сая гэтэл 29 хувийг нь
25 сая ам.доллараар авч байна.

-Итгэл
яаж сэргэх вэ?

-Одоо хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэхэд хүнд. Өмнө нь бид шинэ тоглогчид
байсан.

Итгэлийг дахиж олно гэдэг шинээр итгэл олж авахаас хэцүү байдаг.
Эхлээд итгэл олох ажлаа хийх хэрэгтэй. Үнэхээр алдсан алдаагаа зөв ухамсарлаад,
үнэнээ хэлээд гадна дотны хөрөнгө оруулагчидтайгаа уулзах ёстой байхгүй юу. Тэгэхгүйгээр
өөрсдийгөө өмөөрч буруу яриад, хүн ойлгохгүй сонин үйлдэл хийхээр яаж итгэх юм бэ.

-Таны
яриад байгаа шиг үнэнээ хэлэх юм болов уу?

-Үнэнээ хэлэх ухаан байгаасай 
гэж  бид их  хүлээлээ, хүслээ. АН-ынхан ч дотроосоо үүнийг
хүсч хамгаалсан. Бид нэг танхимд хамтдаа сууж төрд зүтгэж байгаа хүмүүс тул зөв
шийдвэр гаргаасай гэж харж байна. МАН-ынхан хичнээн сөрөг хүчин ч гэсэн Монголоо
гэсэн сэтгэлээр зөв юм хийчихээсэй, үр дүнтэй байгаасай, энэ нь ард иргэдийн амьдралд
эерэг нөлөөлөл үзүүлээсэй гэж хүсч байгаа. Тэднийг алдаа гаргавал бид шүүмжилж алдааг
нь засчих юмсан гэж л явна. 2013 оны дөрөвдүгээр сард анх Ерөнхий сайдыг огцруулъя
гэсэн саналыг өргөн барьж байхад юу гэж хэлж байсныг хэвлэлийн хуудаснаас харах
хэрэгтэй. Есөн сар гэхэд хачин сайхан болно л гэсэн. Жаахан хугацаа өгчих гэхээр
нь хараад жил гаруй хугацаа өнгөрлөө. Валютын ханш өсөх гээд байна. Мөнгөний бодлого
чинь алдаатай байна. Дотоодын хөрөнгө оруулагчдаа намын харьяаллаар нь ялгаварлан
АН-д хандив өгсөн хэдхэн аж ахуйн нэгжийг дэмжээд буруу бодлого явуулчихлаа. Энэ
чинь том утгаараа эдийн засгийг чинь дараад уначихна шүү. Ардын намыг нухчин дарах
үйлдэл чинь эргээд гэрээ шатаана шүү гэдгийг хэлсэн. Ардчилсан намынхан үнэн нүүр
царайгаа харуулчихлаа. Үүнээс цаашаа юу хүлээх гээд байгаа юм. Одоо хариуцлагаа
тооцоод явах хэрэгтэй. Чаддаг, чадвартай хүмүүсээр нь ажлыг нь хийлгэ. Алтанхуяг
тэргүүтэй энэ хэдэн хүмүүсээр АН-ын боловсон хүчин дуусчихна гэж бодохгүй байгаа.
Намынхаа ҮЗХ-г хуралдуулж дотроосоо хүн гаргахгүй, үг хэлсэн хүнээ дарамталж эсвэл
албан тушаал, мөнгөөр тултал нь хаачихдаг.

-Эдийн
засгийн хямралаас их зүйлийг аль аль нам нь ухаарсан байх гэдэг яриа гарсан байна.
Үнэхээр ухаарч чадав уу?

-Ардын нам, Ардчилсан нам аль алинд нь энэ хямрал бодох, ухаарах
зүйлийг өгч байна. Нэг нөхөр гарч ирээд 20 жилийн хүч хөдөлмөрийг устгачихаад байвал
хэцүү шүү дээ. Зөв шийдвэр гаргадаг тогтолцоог бий болгох, буруу хүн гарч ирэхгүй
байх тогтолцооны шинэчлэл хийх шаардлагатай тулгарсан. Нам хамаарахгүй энэ бүхнийг
хийх ёстой гэж хувьдаа хараад байгаа. Өнөөдрийн хямралаас гарах гарц хүндрэлтэй,
оношийг нь тавьж чадахгүй, эмчилгээ хийгдэхээс өнгөрчихөөд байгаа юм алга. Бид оношоо
зөв тогтоогоод зөв явж чадвал уналтыг зогсоогоод цаашаа явах бүрэн боломжтой. Урт
хугацаандаа Монгол Улс тогтвортой байхын тулд минийхээр хоёр төрлийн зүйлийг маш
сайн хийх ёстой гэдэг нь харагдсан. Эхлээд нийт нийгмээ эрүүлжүүлж, дэг журамтай,
соёлтой, зөв хандлагыг төлөвшүүлэх шаардлага бий. Өнөөдрийн нийгмийг харвал Улаанбаатарын
зам шиг түгжирсэн, гацсан, урд хойгуураа дайрсан, шүргэсэн, мөргөлдсөн, явган хүн
нь машинтайгаа холилдон зам дээрээ гараад зогсчихсонтой яг адил л байна. Манайхан
мэдрэл муутай юм шиг найр наадам хийж байгаа. Сум болгон төмөр, чулуугаар хачин
хөшөө босгож нээлт хийх ямар хэрэг байна. Хандив мөнгө цуглуулаад морь уралдуулж,
бөх барилдуулаад л. Эцсийн бүлэгтээ юу үлдэж байгаа юм. 100 гаруй сумдын ойгоор
нэг суман дээр цэцэрлэг, сургууль заслаа л гэж бараг дуулсангүй. Намууд энэ байдалд
дүгнэлт хийгээд яаж зөв зам руу явуулах вэ гэдгээ ярих ёстой. Монгол төр цэвэр,
ариун, шударга хүмүүсийг гаргаж ирэх механизмаа бүрдүүлэхгүй бол ардчилал чинь утгаа
алдах гээд байна. Бид Үндсэн хуулиасаа эхлээд өөрчлөлт хийх шаардлага бий болчихож.
Өнөөдөр Н.Алтанхуяг шиг муу удирдагч төрийн толгойд гардаггүй механизмтай болох
шаардлагатай. Гарч ирэнгүүтээ охиныхоо нэр дээр компани байгуулан бизнес хийгээд
авлига хээл хахууль болж, ах дүүгийнхээ нэр дээр бараа шахах ёсгүй. Тийм нүх цоорхойтой
механизмтай байгаа нь бидний алдаа.

-Н.Алтанхуяг
тэргүүтэй Засгийн газрыг огцрууллаа гэхэд бидний хүсэн хүлээгээд байгаа гадны хөрөнгө
оруулалт сэргэх юм уу. Улс төрийн тогтворгүй нөхцөл байдлаас шалтгаалан харин ч
хөрөнгө оруулагчид дөлөх юм биш үү?

-Энэ бол эрх баригчид өөрсдийн сандал ширээгээ авч үлдэхийн тулд
ярьж буй яриа. Гадна, дотны хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг олж чадахгүй байгаа хүмүүсийг
сольж, итгэл төрүүлэхүйц ажиллаж чадах сайдуудыг бид яаралтай сольж чадвал итгэл
сэргэхэд дөхөм болно. Хөрөнгө оруулагчид хувь хүн талаас нь харж хөрөнгө оруулахгүй,
итгэл алдарч байгаа нь их байгаа. Би л хувьдаа энэ Засгийн газар огцорвол Монголын
хөрөнгө оруулалтын орчинд эерэг дохио өгнө. Үнэхээр энэ хүмүүстээ хариуцлага тооцчихвол
“Энэ хүмүүс хариуцлага тооцож чаддаг юм байна. Хариуцлагын механизм ажиллаж байгаа
юм байна. Үнэхээр бүтэхгүй хүмүүсээ олж харж оношоо зөв тодорхойлж байгаа юм байна”
гэж харна. Улс төрийн тогтворгүй байдал гэдэг нь нийгмийн эмх замбараагүй байдал
руу түлхсэн алхмыг л хэлдэг. Нэг сайдад хариуцлага тооцох, нэг Засгийн газрыг огцруулах
явдал ардчилсан нийгэмд байдаг л асуудал. Жилдээ хоёр гурван Засгийн газар огцруулсан
улс орон хэвийн яваад байна шүү дээ. Харин хариуцлагын механизм нь ажиллахгүй, хариуцлага
тооцож чадахгүй, улам ужгирсан өвчтэй Засгийн газар байгаад байвал хөрөнгө оруулагчид
улам л цаашаа явах болно.

Хариуцлага тооцож чадахгүй удаан яваад байвал энэ нь даамжраад нэг
алхам цаашилбал нийгмийн эмх замбараагүй байдал газар авч улс төр, нийгмийн тогтворгүй
байдал үүсэхвий гэдгээс хөрөнгө оруулагчид айж байгаа.

-Хаврын
чуулганы үеэр АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат “ЭЗЭН 100 хөтөлбөр амжилтгүй болвол
Засгийн газарт хариуцлага тооцно” гэж мэдэгдсэн…

-Засгийн газартайгаа хариуцлага тооцох, дотроо асуудлаа ярих боломж,
хугацаа Ардчилсан намд хангалттай байлаа. Дотроо асуудлаа ярилцаж, ойлголцохгүй
байгаа бол ард иргэдийн зүгээс дараагийн алхам руу орох зүйл рүү түлхэж байгаа.
“ЭЗЭН 100” хоногт ямар үр дүн гарав гэдэг дээр улс төрч, эдийн засагч, иргэд ч гэсэн
өөрсдийн дүгнэлтийг гаргаж байгаа байх. Одоогоор ийм үр дүн гарлаа гээд бариад хэлчих
нүдэнд харагдаж, чихэнд сонсогдох нэг ч сайн зүйл алга. Харин парламентын түвшинд
нэлээд хууль тогтоомж баталсан. Парламентаар гарч буй хуулиудын чанар, амьдралд
нийцэх нийцэл, тухайн салбарын голдирлыг зөв чигт нь оруулж байгаа юу гэдэг дээр
цаг хугацааны үнэлэлт дүгнэлт хэрэгтэй. Их хурлын дарга хаврын чуулганы хаалт дээр
“Парламентаас шалтгаалах зүйл байхгүй шүү. Бид Засгийн газрын түвшинд өргөн барьсан
зүйлсийг бүгдийг нь батлаад өгсөн” гэдгийг хэлсэн. Зарим нэг зүйлийг Засгийн газар
өөрөө боловсруулалтын түвшинд маш муу оруулж ирсэн. Оруулсан хууль нь маш цоорхой
байсан тул зарим хууль унасан. Магадгүй манай парламентын түүхэнд хамгийн олон хууль
унасан чуулган болсон байж магадгүй. Оруулж ирсэн зарим зүйлсийг нь хууль гээд хүлээгээд
авахад даанч хэцүү зүйлсийг өргөн барьсан. Түүнээс болж цаг хугацаа алдсан. Эрх
баригч хүчин дотроо сандал ширээнээс болсон асуудал өнгөрөгч хаврын чуулганд цаг
алдуулсан. Бидний оролцоогүйгээр өөрсдөө нэг сайдаа өргөн барьснаа больё гээд л.
Ерөнхийлөгч нь Засгийн газрын гишүүн, УИХ-ын гишүүн давхар ажиллаж болохгүй гэдэг
хууль өргөн барихад нь эргүүлээд эрх баригчид унагаж байх жишээтэй. Ардчилсан намын
доторх зодоон газар авсан.

-Өмнө
нь тантай уулзахад АН-ын фракцуудын зөрчил хурц байгаа тухай хэлж байсан. Одоо яаж
байна?

-Ардчилсан нам дотроо олон фракцтай байгаа нь эрүүл байгаа нэг зарчим
гэж хэлдэг байсан. Улс төрийн сонгодог утгаараа фракцын зарчим үйлчлээд, энэ намыг
эрүүлжүүлэх хэмжээний өрсөлдөөн байна уу. Одоо эрүүл өрсөлдөөний зарчим үйлчилж
байна уу эсвэл фракц нэртэй эдийн засаг, нийгмийн бүлэглэл үүсчихсэн байна уу. Нэг
талаас эрх ашгийн сонирхлоор нэгдсэн, цаанаа өнгө мөнгөн дээр түшиглэсэн, албан
тушаалын төлөө улайрсан мафийн хэмжээний бүлэглэлийн зөрчил байна уу гэвэл байна
гэж хараад байгаа. Энэ нь өөрөө Ардчилсан нам гэдэг Монголын улс төрийн нэгэн том
хүчнийг дотроос нь идээд дуусч байна. Манайхан гэрт амгалан бол гадааг засахад төвөггүй
гэдэг. АН гэр дотроо амгалан бус байхаар яаж гадааг засах юм. 1996 оны сонгуулиар
шинэ хүчинд итгэл үзүүлье гэж ард түмэн сонгоход яалаа даа. Үүнд нь ард түмэн хатуу
сануулга өгч 2000 оны сонгуулиар ганцхан суудалтай үлдээж байсан түүх бий.

Одоо төлөвшиж байгаа байлгүй. Ардын намын өвөр түрийнд орж ганц хоёр
засагт хамт ажилласан төрийн ажлын дөр сууж байгаа байлгүй гэтэл бас л итгэлийг
нь алдлаа.

 

Э.ЭНХБОЛД

Зам тээврийн дэд сайд Х.Ержантай ярилцлаа.

-Пүрэв
гаригийн Засгийн газрын хуралдаанаар танай яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Б.Батзаяаг
үүрэгт ажлаас нь чөлөөлж Ё.Манлайбаярыг томилохоор болсон байна. Яг ямар шалтгаанаар
ажлаас нь түдгэлзүүлэх болов?

-Төрийн нарийн бичгийн даргыг томилох, чөлөөлөх асуудлыг Засгийн
газраас шийдвэрлэдэг. Тэр бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Төрийн нарийн бичгийн дарга Б.Батзаяаг
үүрэгт ажлаас нь чөлөөлж Ё.Манлайбаярыг томилсон.

-Б.Батзаяа
даргатай та уулзаж ярилцав уу. Өөрөө ямар байр суурьтай байх юм?

-Б.Батзаяа дарга Сэлэнгэ рүү томилолтоор явчихсан байсан тул уулзаж
амжаагүй.

-Энэ
онд ямар аймгуудыг нийслэлтэй хатуу хучилттай замаар холбох вэ. Ажлын явц ямар байгаа
бол?

-Шинэчлэлийн Засгийн газрын томоохон зорилтуудын нэг болох бүх аймгуудыг
нийслэлтэй хатуу хучилттай замаар холбох зорилт нэлээд амжилттай явж байна. Өнгөрөгч
онд дөрвөн аймгийг Улаанбаатартай холбосон бол өнөө жил Дорнод, Өмнөговь, Сүхбаатар,
Хөвсгөл гэсэн дөрвөн аймгийг хатуу хучилттай замаар холбохоор ажиллаж байгаа. Зам
тээврийн яамны зүгээс ажлын хэсэг гарган тодорхой хуваарийн дагуу уг дөрвөн аймаг
мөн бусад бүтээн байгуулалт явагдаж буй аймгуудаар сайд, дэд сайд, Төрийн нарийн
бичгийн дарга нараар ахлуулсан ажлын хэсэг томилогдож ажлын явц байдалтай  танилцлаа. Түүний дараа Засгийн газрын ээлжит
хуралдааныг Булган аймгийн Хутаг-Өндөр суманд зохион байгуулсан. Яагаад уг газрыг
сонгох болсон гэхээр Хөвсгөл аймгийг холбох гол зам Хутаг-Өндөр сумыг дайран өнгөрдөг.
Тиймээс Булган аймагт тавигдаж буй зам Хөвсгөл аймагт тавигдаж буй замын явцыг Засгийн
газрын гишүүд газар дээр нь үзээд ажлын явцыг эрчимжүүлэх, замын чанарт хяналт тавих
талаар хэлэлцсэн. Уг замыг энэ онд дуусгахыг манай яаманд үүрэг болгосон. Энэ үеэр
тухайн гүйцэтгэгч компанийн удирдлагууд, тухайн сумын иргэд оролцсон. Гэрээний дагуу  хугацаандаа ажлаа хүлээлгэж өгөх компани байхад
хугацаандаа багтахааргүй байгаа зарим компаниудын ажлыг эрчимжүүлэхээр болсон.

Хутаг-Өндөр сум нь “Шинэ сумын шинэчлэл” төсөлд багтсан сум байгаа
юм. Тиймээс орон нутагт Засгийн газрын хуралдааны үеэр иргэдийн саналыг авах, шийдвэр
тогтоомжуудыг танилцуулсан үр дүнтэй хурал болж өнгөрсөн. Хөвсгөл аймгийг нийслэлтэй
холбох 253 км замын барилгын ажил 68 хувьтай ид явагдаж байна. Үүнээс 79 км замыг
Эйч Кей Ви компани дуусган ашиглалтад өгөхөөр болсон. 29 км замыг үндэсний Пигдевелопмент
компани хийж дууссан. Одоо заслын ажил хийгдэж байгаа юм. Улсын комисс хараахан
хүлээж аваагүй байна. Дорнод аймгийн 289 км замын ажил 79 хувьтай байгаа. Уг зам
дээр Насны зам компани 143 км зам тавихаар хариуцсан ч ажлын явц удааширч энэ жил
ашиглалтад орох боломжгүй байсан тул Засгийн газрын шийдвэрээр гүйцэтгэгч компанийг
сольсон.

-Гүйцэтгэгч
компанийг хэрхэн сольсон бэ?

-Гүйцэтгэгч компанийг Зам тээврийн яамнаас шалгаруулж Хөгжлийн банк
руу материалыг явуулсан. Хөгжлийн банк гүйцэтгэгчийг баталгаажуулж байна. Сүхбаатар
аймгийг холбох зам нь 178 км бөгөөд хоёр гүйцэтгэгч компани ажлаа явуулж байгаа.
Аравдугаар сарын 30 гэхэд ашиглалтад оруулахаар болсон бөгөөд ажлын явц 46 хувьтай
байна. Өмнөговийн 296 км замын ажил нэлээд урагштай байгаа юм. Сайд өөрөө очиж ажлын
явцтай танилцсан. Эдгээрээс гадна Завхан, Говь-Алтай болон баруун гурван аймгийг
холбох замын ажил хэвийн явагдаж байна. Завханд 200 гаруй км зам, Говь-Алтай аймагт
128 км замын ажил явж байгаа бол үүнээс гадна 250 км замыг Эдийн засгийн хөгжлийн
яамны концессийн гэрээгээр барина. Ховд, Баян-Өлгий, Увс аймгуудыг нийслэлтэй холбох
замын ажил төлөвлөгөөний дагуу хийгдэж байгаа. Энэ мэтчилэн бүх аймагт бүтээн байгуулалтын
ажил явагдсаар байна даа.

-Замын
чанарын асуудал хэр байгаа вэ. Дорноговийн зам дээр гэхэд хоёр см хүрэхгүй зузаан
хучилт хийгдсэн зам эвдэрч осол гарч байгаа талаар мэдээлэл гарч байна. Улсын мөнгийг
ингэж үрж болохгүй байх аа?

-Замын чанар дээр асуудал бийг нуугаад байх юм алга. Чанарын асуудал
хоёр талтай. Замын хучилтын стандарт нь таван см байдаг. Үүнээс зузаан зам тавина
гэхээр нэг км зам тавих өртөг нь нэмэгдчихдэг. Энэ тухай асуудлыг манай яамнаас
Эдийн засгийн хөгжлийн яаманд тавьж байсан. Замын стандартыг өөрчлөх гэхээр өртөг
нэмэгдэх тул үүнийг одоогоор өөрчлөх боломж байхгүй гэсэн хариу өгсөн. Таван см-ын
зузаантай хатуу хучилттай замыг чанартай тавьж болно. Стандартын дагуу тавьж байгаа
олон ч компани бий. Замын компаниуд технологийн горимыг барихгүй байгаагаас чанаргүй
зам баригдаж байна. Гэрээний дагуу хэрэв тухайн зам эвдэрсэн тохиолдолд гүйцэтгэгч
компани өөрсдийн хөрөнгөөр дахин засч байгаа. Хөгжлийн банкны санхжүүжилтээр хийгдэж
буй замууд гурван жилийн баталгаатай байдаг. Замаа хүлээлгэж өгсөн ч гэсэн гурван
жилийн хугацаанд тэр замынхаа арчилгаа, засварыг хийдэг гэсэн үг. Таны асуусан уг
зам Дорноговь аймагт гарсан байсан. Уг замыг зам тавьсан компани нь өөрийн хөрөнгөөр
засч хэвийн байдалд оруулж байгаа. Түүнчлэн манай оронд 10-аас дээш жил болчихсон
2000 орчим км хатуу хучилттай хуучин зам бий. Дархан, Өвөрхангай чиглэлийн хуучин
замууд гэх мэтчилэн шинэчлэл хийх замууд байгаа юм. Санхүүгээс болж нэлээд хугацаа
авсан уг замууд буюу Дархан, Төв, Өвөрхангай чиглэлийн замуудыг шинэчлэх хөрөнгийг
наадмын өмнөхөн шийдээд байна. Тухайн чиглэлийг хариуцаж байгаа АЗЗА төрийн өмчит
компаниудтай гэрээ байгуулан зам засварын ажил эхэлсэн.

-Чанаргүй
зам тавьсан компаниуд өөрсдийн хөрөнгөөр дахин засварлаж байгаа ч эхнээсээ чанартай
зам тавьж болдоггүй юм уу. Ажлаа хариуцлагагүй хийсэн энэ мэт компаниудад ямар арга
хэмжээ авч байна?

-Мэдээж замын чанар дээр гүйцэтгэгч компани хариуцлагаа хүлээнэ.
Мөн хяналт тавьж буй зөвлөх компани хариуцлага хүлээх ёстой. Учир нь эхнээс нь зөвлөх
компаниуд нь технологийн горимын дагуу замаа тавьж байна уу, асфальт, бетоны хольц
нь стандартынхаа дагуу хийгдэж байна уу гэдэг дээр хяналт тавина гээд гэрээн дээрээ
ч заагаад өгчихсөн. 2012 онд Зам тээврийн яам байгуулагдсанаас хойш замын гүйцэтгэгч
компаниудад хариуцлага хүлээлгэдэг болсон. Чанаргүй зам барьж байгаа компаниудын
гэрээг хүчингүй болгож өөр компаниудад өгч эхэлсэн. Эдгээр компаниудын тусгай зөвшөөрлийг
хүчингүй болгох хүртэл арга хэмжээ авах болсон. Эсвэл хар жагсаалтад гүйцэтгэгч
болон зөвлөх компаниудыг оруулан манайтай холбоотой ямар ч тендерт орох эрхийг хязгаарлах
гэх мэтээр хариуцлага тооцон ажиллаж байна.

-Замын
зарим компаниуд Зам тээврийн яам өнөөдөр тендерээ зарлачихаад маргааш шалгаруулна
гэж байна. Компани нь тодорхой болчихож гэсэн хардлагын үгс чулуудаж байгаа харагдсан.
Тендерийг тэгж хурдан зарладаг болсон юм уу?

-Энэ жил тендер зарлагдсан замын төсөл манай яаман дээр байхгүй.
Учир нь Эдийн засгийн хөгжлийн яам концессийн гэрээгээр замуудыг гүйцэтгүүлэх Засгийн
газрын шийдвэр гарсан. Бидний хувьд хүчингүй болгосон замуудыг шууд гэрээгээр шуурхай
байдлаар дараагийн гүйцэтгэгчид олгох байдлаар журмын дагуу Хөгжлийн банк руу материалыг
нь өгүүлсэн. Үүнийг тэгж ярьж байж магадгүй.

-Бид  нүүрсээ 
бага өртгөөр гадагш нь тээвэрлэхийн тулд төмөр зам зайлшгүй хэрэгтэй байна.
Төмөр замынхаа асуудлыг хэзээ шийдвэрлэх вэ. Бид нүүрснээс л мөнгө харж байгаа шүү
дээ?

-Нүүрсийг төмөр замаар тээвэрлэж гаргах өртөг нь авто замаар тээвэрлэхээс
хамаагүй бага. Үүнтэй холбоотойгоор төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил явагдаж
байна. Ухаа худаг-Гашуунсухайт чиглэлийн 225 км замын бүтээн байгуулалтын ажил ноднингоос
эхлэн хийгдэж байгаа. Газар шорооны ажил нь 80 хувьтай, гүүр хоолойн ажил 50 хувьтай
явна. Бэрхшээл тулгарч байгаа ч Засгийн газар Хөгжлийн банк удахгүй үүнийг шийдвэрлэх
байх аа. Шинэ төмөр зам төслийн 49 хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах тал дээр
Монголын төмөр зам компани ажиллаж байгаа. Гадаадын хэд хэдэн компани хөрөнгө оруулахаар
саналаа илэрхийлээд байна. Аль компаниас хичнээн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт авах
вэ гэдэг дээр судалгааны ажил хийгдэж эхэлсэн.

Царигийн хувьд Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлогын баримт
бичигтэй холбоотой тул УИХ-аар шийдэхээр болсон. Наадмын өмнө УИХ-аар нэг яригдсан
ч түр хойшлогдоод байна. УИХ-аар ойрын үед ярилцан шийдвэрлэх биз дээ. Шинэ төмөр
замыг төлөвлөгөөний дагуу 2016 онд ашиглалтад оруулах зорилттой ажиллаж байна.

-Өргөн,
нарийн царигтай төмөр зам барина гэж байгаад больчихсон. Одоо юу болж байна вэ?

-Өргөн, нарийн царигтай төмөр зам тавья гэсэн шийдвэр гараагүй. Боомтын
гэгдэх 13.5 км замыг нарийн царигаар тавих шийдвэр гараад Гашуун сухайтын төмөр
зам гэдэг төрийн өмчийн компани байгуулсан. 51 хувь нь Монголынх, 49 хувь нь Хятадын
Шинхуа гэдэг компани төмөр зам тавихаар зураг төслөө хийгээд явж байна.

Ухаа худгаас Сайншанд Чойбалсан Хөөт Бичигт чиглэлийн 1600 км замын
ТЭЗҮ, зураг төсөл бэлэн болсон. Японы Ниппон Койяа компани ажлласан байгаа. Ирэх
онд энэ чиглэлийн төмөр замын ажил эхлэхэд бэлэн болсон.

-Манай
оронд аль царигийн төмөр зам нь ашигтай вэ?

-Төмөр замын царигийн асуудал нэг талаасаа улс төр болчихоод нөгөө
талдаа аль нэг царигийн давуу байдлыг ярьдаг маргаан болж байна. Уг асуудлыг бүрэн
эрхийнхээ дагуу УИХ шийдэх ёстой. Их хурлаас гарсан шийдвэрийг Засгийн газар,  Зам тээврийн яам хэрэгжүүлэх ёстой.

Үүний хажуугаар манай яам УБТЗ нийгэмлэгийн төмөр замын шинэчлэлийн
ажилд маш их анхаарал хандуулж байгаа. 2013 онд 21.0 сая тн ачаа тээвэрлэсэн бол
2015 онд 34.0 сая тн ачаа тээвэрлэхээр төсөвлөж байна.

Монгол Улсыг дамжин өнгөрөх тээврийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, нэвтрүүлэх
чадварыг ихэсгэх талаар хөрш хоёр оронтой тодорхой тохиролцоонд хүрч ажиллаж байна.
Яг өнөөдөр эдгээр асуудлуудаар Зам,Тээврийн сайд А.Гансүх ОХУ-ын Тээврийн сайдтай
Москвад ажил, хэргийн уулзалт хийж байна.

-Замын
бүтээн байгуулалтын ажилд үндэсний компаниуд хэр оролцож байгаа вэ. Гадны компани
чанартай зам тавьдаг ч үндэсний компаниудын эсэргүүцэлтэй их тулгардаг шүү дээ?

-Зам тээврийн яамыг тусад нь байгуулсан нь нэлээд ач холбогдолтой.
Зам тээврийн салбарыг эдийн засгийн хамгийн чухал салбарын нэг гэж хараад тусад
нь байгуулсан нь зөв алхам болсон. Бид дэд бүтцээ тавьж чадахгүйгээр уул уурхайн
баялгаа зөөж чадахгүй. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний өгөөжийг хүртэхийн тулд дэд бүтэц
тэр дундаа төмөр зам, агаарын зам, авто тээвэр чухал үүрэгтэй. 2012 оны сүүлээр
Ерөнхий сайд манай яаманд ирж бүх замын компанитай уулзалт хийсэн. Тухайн үед замын
бүтээн байгуулалтын тендер хэдэн он дамжчихсан төсөвт өртөг нь нэмэгдсэн байсан.
Тэр үед дийлэнх компани нь гадаадын компани байсан. Ерөнхий сайд “үндэсний компаниудаа
дэмжинэ” гээд 2013, 2014 оны бүтээн байгуулалтад үндэсний компаниуд түлхүү орсон.
Өнөөдөр замын бүтээн байгуулалтад оролцож буй компаниудын 70 орчим хувь нь үндэсний
компани болсон. Үндэсний компаниуд зам барихын хирээр чадавхжиж байгаа. Өмнөх жилүүдтэй
харьцуулахад шал өөр болчихсон. Тиймээс үндэсний компаниудаа дэмжих бодлого барьсаар
байгаа.

-Агаарын
тээврийн чиглэлд шинэ нислэг үйлдээд ахиц гарч байх шиг байна. Агаарын тээврийн
тал дээрх шинэчлэлийн талаар ярихгүй юу?

-Иргэний нисэхийн талаар төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичгийг
баталсан. Үүний хүрээнд олон улсын шинэ нислэгийн шугам нээх ажил хийгдэж байгаа.
Бид далайд гарцгүй тул агаарын тээврийн салбарыг тэргүүлэх хэмжээнд авч үзнэ хэмээн
Засгийн газрын хөтөлбөрт ч туссан. МИАТ-д үндэсний гэсэн статус олгон ажиллаж байна.
Саяхан Франц улс, Европын хаб гэгддэг Герман улсын Франкфуртэд шинэ чиглэл нээгдсэн.
Шинэ чиглэл хэдий ч зорчигч олонтой байгаа юм. Азийн чиглэлд есдүгээр сарын 20-ноос
Сингапурын чиглэлд МИАТ компани нислэг үйлдэхэд бэлэн болоод байгаа.

-Авто
тээврийн салбарын талаар ямар ажил хийгдэж байна вэ?

-Автозамын тээвэр манай яамны гол салбарын нэг. Манай улсад авто
тээврийн салбар, авто тээврийн хэрэгсэлтэй харьцдаггүй нэг ч аж ахуйн нэгж, иргэн
байхгүй гэдэгтэй санал нийлэх биз дээ. Иймд энэ салбарыг хууль эрх зүйн хувьд ч
тэр, техник технологийн хувьд ч тэр шинэчлэх цаг аль хэдийн болсон.

Үүний тулд манай яам Төрөөс Автозамын тээврийн талаар баримтлах бодлогын
баримт бичгийг боловсруулан УИХ-ын холбогдох байнгын хороонд оруулсан байгаа. Мөн
Автотээврийн хуулийн шинэчилсэн найруулгыг бэлтгэж бэлэн болгосон. Ирэх 2015 онд
автотээврийн салбарын 90 жилийн ойн болно. Уг ойг угтаж автозамын тээврийн салбарт
ачаа тээвэр, зорчигч тээвэр, улс хоорондын тээврийн нэлээд том шинэчлэл хийхээр
төлөвлөөд ажиллаж байна.

 

Э.ЭНХБОЛД

 

ЦАГДАА НАРЫН ХӨӨЛӨГ БУЮУ НҮХНИЙ ЭЗЭД НҮХЭЭ ОРХИВ

Үдийн наран хэвийсээр төд удалгүй үдшийн бүрий нөмрөв. Нинжа нар
ядрахаа мэдрэхгүй ажилласаар л. Моторын чимээ улам нэмэгдэж зарим нинжа нар шантрав
бололтой зардлаа хийгээд буцах тухай ярьж эхэллээ. Нөгөө хэсэг нь өглөөний долоон
цагаас өмнө жаахан чулуу авчих гэж үзэлцэнэ. Учир нь өглөөний долоон цагт цагдаа
нарын бүрэлдэхүүнтэй хөөлөг ирнэ гэсэн тул юу ч үгүй байгаа нөхдүүд гэнэт сэхээ
авч байгаа нь энэ. Цагдаа нар ирэхээрээ бичиг баримт шалгаад, торгоод балладаг гэнэ.
Хувь заяатайгаа эвлэрсэн зарим нэг нь архи уун хоорондоо цусаа гартал зодолдож байна.
Нэг найзыгаа хайгаад явж байгаад тэдэн дээр очтол шидсэн чулуунд нь золтой л оногдчихсонгүй.

“Амьгүй лалар минь нааш ир дээ” хэмээн хоёр залуу босоод ирэв. Ер нь бол хөлийн
хурдаараа зугтсан нь дээр гэж хэлсэн хүний үг санаанд буув. Зүгээр л зугтчихлаа.
Тас харанхуй шөнө гүйж яваад жижиг нүх рүү унав. Хүмүүс тэр нүхэнд бараг дүүртэл
нь хог хийсэн тул газардахдаа тийм ч сүртэй унасангүй. Харанхуй нүхэнд унасны буянаар
согтуучууд намайг олсонгүй. Цагдаа нарын сургаар олон хүмүүс хөдөллөө. Шөнө дөлөөр
цагдаагийн маяак асаасан хар хаммер жийп ирэв. Алтантогос уулын оройд шахуу ирж
зогсчээ. Олон хоног яваад юу ч олж чадаагүй хүмүүс уйлах нь холгүй зогсоно. Баруунхараагаас
ирсэн хэсэг залуус өөр нүх рүү дээрэмдэн орохын тулд хэлгүй нэг нөхөртөө хутга бариулжээ.
Хэлгүй залуу бодож санах зүйлгүй хатгачихдаг тухай нутгийнх нь залуус хэлж байв.
Өглөө хөөлгийнхөн ирэх сургаар бондгорынхон ч сандралдаж эхэллээ. Бондгорын хагасаар
явна гээд шууд л чирэх янзтай шүү. Хоёр найзын хамт гурав дахь хоног дээрээ хоёр
тавын шуудай чулуутай боллоо. Бидний хувьд олзны бага нь амттай гээд нутаг буцах
болов. Харин жинхэнэ нинжа нар явах янз алга. “Хөөлөг ирж л байг. Үхсэн алалцаад
гарах хэрэгтэй” хэмээн сархад хүртэнгээ дэргэдэх хүмүүсээ хөөргөнө. Төд удалгүй
нинжа нар “Цагдаа нар Баруунхараагаар  салаад
ирж байна” гэх мөчид нэлээдгүй хүмүүс нүхээ орхив. Үнэндээ алтны тэр олон нүхнээс
хоёр гурваас нь л алт гайгүй гарч байсан юм. Тэр нүхнүүд дээр хүмүүс тэдний ярьдгаар
“алалцаж” цус нөжөө гоожуулан нүх рүү орохоор зүтгэнэ.

Ер нь бол нүхэнд орчихсон байхад аргаа олно гэж ярих юм билээ. Бидний
хувьд хоёр шуудай чулуугаа машиндаа ачиж аваад хөдөллөө. Тэр чулуунуудаа тээрэмдүүлнэ
гэдэг том ажил ард үлдсэн тухай найз маань хэлэв.

 

БУХ ОЛСОН ХҮН АЛТНЫ КАРЬЕРАА ДУУСГАДАГ

Насаараа алтанд явсан хүмүүсээс баяжсан нь тун ховор байдаг аж. Тэдний
хувьд алт гайгүй гарсан газраас нэг бурзайгаад дараагийн алт гартал хорвоогийн бор
хоногийг өнгөрүүлдэг гэсэн. Нинжа нараас нэг дор том бух олсон хүн дахин алтанд
явдаггүй аж. Хэдэн жилийн өмнө Завханаас нэг нинжа гэр бүлийн хамт алтанд явсан
юм байна. Нөхөр нь нэг өдөр 25 сая төгрөгийн бух олоод эхнэртээ үзүүлжээ. Эхнэр
нь дахиад нэг нүх рүү орчих жаахан чулуу аваад гараад ир гэсэн байгаа юм. Нинжа
залуу болохоор том бух олсон хүн дахин нүхэнд орвол шороонд даруулдаг гэдэг бичигдээгүй
үнэнд итгэж явсан болохоор өдрийн хагас орохгүй гэж зөрүүдэлжээ. Эхнэр нь чи ганцхан
удаа л орчихооч дээ гэж шалсаар байгаад нүх рүү оруулсан гэнэ. Нөхөр нь нүх рүү
шурган ормогц нүх нурж өнөөх залуу амиа алджээ. Эхнэр нь уйлан хайлан “Хэрэггүй
орууллаа. Зүгээр л явдаг байж” хэмээн 25 сая төгрөгөө нөхрийнхөө шарилтай ачаад
Завхан руу буцсан гунигт явдал болж байжээ. Нинжа нар “Алт хүний шуналыг хөдөлгөдөг.
Хүн шуналаа захирч явах ёстой. Алт ямар ч хүнийг араатан болгож чаддаг. Том бух
олсон хүний алтны карьер шууд дуусдаг. Эсвэл амиа алддаг” гэсэн юм. Мөн байгаль
өгснөө буцааж авдаг болохоор алттай хүн шиг харьцах ёстой гэцгээх юм билээ. Алт
дагаж амьдрал ахуйгаа залгуулж яваа хүмүүсийн дийлэнх нь амь сорьсон зүйл хийдэг.
Ямар ч бэхэлгээ байхгүй нүхэнд үхэлтэй өрсөлдөн алтны чулуу цохидог. Тэдний хувьд
“Энэ төр биднийг ингэж явуулж байна. Төр нь иргэнээ хардаг байсан бол юу гэж ингэж
явах вэ. Зарим гэр бүлүүд удам дамжсан нинжа нар болсон” хэмээн ярьж байсан юм.

Нинжа нарын ордог нүх нурахгүй гэх ямар ч баталгаа байхгүй. Зарим
хүн муутай нөхдүүд нь нүхнийх нь багана чулуунд алт байгааг харчихаад амиа бодон
баганыг нь цохиод авчихдаг аж. Иймэрхүү хүн чанаргүй хүмүүсээс болж олон ч хүн шороон
доор мөнх нойрссон тухай тэд ярьцгаасан юм. Олон зүйл шалгааж асуугаад байсанд нэг
егзөр өвгөн “Чи нинжа биш сэтгүүлч юм биш үү. Нэг л харсан хүүхэд байх юм. Бичих
гэж байгаа бол бичсэн шиг бичээрэй” гэлээ. Хэрэв сэтгүүлч гэдгээ мэдэгдвэл үргэлж
эргэж харж байхгүй бол ер нь хэцүү ш дээ хэмээн анхааруулсан юм. Нинжа нар хамгийн
сүүлд хэзээ сонин уншиж, зурагт үзсэнээ санахгүй байна гэлээ. Нэг өвгөн “Монгол
Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдаар ямар хүмүүс ажиллаж байгаа вэ. Яагаад биднийгээ
харахгүй байна вэ” хэмээн үнэн голоосоо хэлж байлаа. “Элбэгээ ерөнхийлөгч Энхбаяраас
тамгаа авсныг санаж байна. Сүүлийн үед улс төрд юу болж байна. Хот хүрээ хэр тэлж
байна” гэхчилэн түмэн асуултаар булж байсан юм. Энэ өвгөнөөс гадна хичнээн хүн ийм
байдалтай байгаа бол гэж бодохын зуур харамсах сэтгэл төрнө. Алтны нүхнээс нүх дамжин
явсаар ингэж зэрлэгшиж байгаа хүмүүс ирээдүйгээ хэрхэн төсөөлдөг бол.

 

ЧУЛУУГАА ТЭЭРЭМДҮҮЛЭХИЙН ТУЛД АРЫН ХААЛГА

ХЭРЭГТЭЙ

Чулуугаа аваад Зүүнхараагийн тээрэм рүү өглөө эртлэн очлоо. Хүмүүс
оволзож шороонд дарагдсан машинууд гурав хонож байна гэлээ. Тээрмийн очерийг асуутал
“Наймдугаар сарын 22 хүртэл дугаар өгчихсөн. Одоо ямар ч арга алга” гэв. “Манай
цаана дахиад нэг тээрэм байгаа оч” гэхээр нь тийш зүглэв. Эхний тээрмийг бодоход
дугаар алга. 24 дээр нэрээ бичүүллээ. Ямартай ч 4-5 хоногийн дараа орох байх гээд
ярьж байтал аз болж гурав дахь хүн “Маргааш ирж бичүүлье. Дахин нэг ачаа маргааш
ирнэ” гэлээ. Тэр хүн хоёр тэвш чулуутай аж. Тээрэмд нэг удаа ороход зургаан цаг
орчим болж байв. Өдөртөө орчих байх хэмээн найдаж байтал эхний хүний гурван шуудай
чулууг тээрэмд оруулж дуусахад үүр цайж байв. Уг тээрэм шинэ байсан тул тээрэмний
ул нь арзайсан юм харагдана. Хамгийн эхний хүн гурван шуудай чулуунаасаа есөн грамм
алт авлаа. Тэд 500 мянган төгрөгтэй боллоо. Уг нь 2-3 сая төгрөг авна гэж бодож
байсан болохоор их л сэтгэл дундуур байгаа харагдсан. Угаасан чулуугаа дахин угаахаар
алт гардаг аж. Тэд есхөн грамм алт авчихаад юуг нь угаадаг юм гэж уурлан шалмаа
хаяад явчихлаа. Тэдний араас ганц шуудай чулуутай Баяраа ах тээрэмд оров. Түүнтэй
хамт явсан залуу эхний хүмүүсийн орхисон шалмыг угаагаад долоон грамм алт авч
400 мянган төгрөгтэй болчихлоо. Уг тээрмийн чулуу уландаа арзгар тул хамаг алт нь
тэр нүхнүүд рүү орсон аж. Нэгэнт орчихсон алтыг яалтай билээ гээд ярьж зогстол нэг
нь тэвнэ барьж ирээд тээрмийн тогоо руу орчихлоо. Араас нь яваад очтол тэвнээр нэг
нэгээр нь авна гэж байна. Тоглож байгаа байлгүй гэтэл тээрэм дотроо хэвтчихсэн ухаж
эхэллээ. Үнэхээр бух буюу том том алт нь доороо үлдчихсэн байсан юм. Алт гарч ирсэнд
урамшсан уу яасан нүхнээс бүр гарах шинж алга. “Арынхаа хүмүүсийг бодооч ээ” гэж
хэлснийхээ төлөө загнуулаад авлаа. “Үйлээ үзэж олсон алтаа зүгээр нэг тээрэмд ингэж
дээрэмдүүлэхгүй шүү” хэмээн шүд зуув.

Тээрэмний Туяа гэх бүсгүйд хандан есөн грамм алт авсан залуус “Танай
тээрэм ямар муухай хулгайч юм бэ” гээд уурссан үгс чулуудав. Ямар ч хүн жаахан чулуугаа
аятайхан тээрэмдүүлээд авахыг бодох нь гарцаагүй. Тэдний хувьд зургаан цаг тээрэмнийхээ
чулууг долоохоос наагуур юм болов. Нэг нөхөр ирээд “Сайн долоо. Хамаг алт чинь наад
нүхнүүдэд чинь байгаа. Хоосон хоцорвол та нарын хохь болно. Та нар гэртээ шалаа,
аягаа ч ингэж угаадаггүй биз” гээд буцаад явлаа. Ашгүй нэг тэд тээрэмнээс гараад
иртэл уг тээрмийг ажиллуулдаг хүний дүү ирээд бидний өмнүүр долоон шуудай чулуу
оруулав.

Бүтэн өдөржин хүлээсэн болохоор хэл ам хийтэл “Хуцаад бай. Иймээ
тиймээ юм яриад байгаарай” гээд бараг л та нарыг тээрэмд оруулахгүй байж чадна ухааны
юм хэлдэг байгаа. Уг нь орон нутгийн иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх зорилгоор төслөөр
барьсан аж. Гэтэл уг тээрэм танил тал, арын хаалгаар хэд хоног хүлээсэн хүмүүсийн
өмнүүр хүн оруулж үйлчилдэг юм билээ. Тэднийг хүлээх бас нэг ажил гарлаа. Өдөр өнгөрч  оройн хэрд хоёр шуудай чулуугаа оруулав. Чулуугаа
тээрэмдүүлсний дараа хүн гуйж алтаа угаалгалаа. 20 грамм алт гарч нэг сая төгрөг
болов. Гурвуулаа өнөө мөнгөө хувааж аваад гэр гэрийн зүг явцгаасан юм. Гурав хоногийн
дотор сая төгрөгийн ажил хийсэн нь энэ билээ.

 

БҮТЭН ГАЗРААС АЛТ УХМААР БАЙНА БУЮУ ТӨГСГӨЛИЙН ХЭСЭГ

Гар аргаар алт олборлогчдын тухай хууль батлагдсанд нинжа нар таатай
хандаж байсан бөгөөд заавал уурхайн ухсан нүхэн дээр орох нь тийм ч таатай санагдахгүй
байгааг хэлсэн юм. Тэдний хувьд шинэ газар сэндийчих нь сайхан байдаг гэнэ. За тэгээд
цөөхүүлээ байвал бүр янзтай юм байх. Алтны төлөөх зэрлэгшил, нийгмээс тасарсан хүн
сүрэг алт гарч байгаа газар өсөн өндийж байна. Долоо хоног нүх ухаж хумсны толион
чинээ цаашлаад өндөгний чинээ алт олоод тэнгэрийн умдаг атгасан мэт баярлах. Насны
хоолоо олсон мэт нуруу тэнийн маадгар алхах. Алтаа тушаачихаад явж байхдаа Октъябрийн
алтан дээр явсан залуусаас “Цагдаа нар ирэв үү” гэхэд “Ирсэн. Хөөгдөөд ирчихээд
л байж байна. Удахгүй өөр хамгаалалт ирэх байх. Даваабаатар тэнэг л битгий ирээсэй”
гэж байсан юм. Үнэндээ Октъябрийн алтан дээр хувиараа бизнес эрхлэгчид, төрийн албан
хаагч, банкныхнаас гадна мянгат малчин хүртэл нүх ухаад явж байгааг хараад алт хүчтэй
юм гэдэг нь батлагдах мэт. Алтанд явна гэдэг нь зүгээр очиж газар дээрээс чулуу
шуудайлаад алт авахын нэр огтоос биш. Ямархан тэмцэл, даваа нугачаа, цаг хугацаа,
хүч хөдөлмөр зарж санасандаа хүрдэг зарим нь санасандаа ч хүрч чадахгүй байгааг
хараад нуруу бөгтийх шиг санагдав. Анх ирсэн өдөр уулзсан хүүдээ загнуулж байсан
82 настай эмээ “Төрийн түшээд ирж хараач. Нүдээ нээгээч” гэсэн нулимстай үгээр энэ
тэмдэглэлээ өндөрлөсү.

Э.ЭНХБОЛД

Түрүүч нь ¹181(4821) дугаарт

АМЬСГАА МИНЬ НИНЖА БОЛОХ ГЭЖ БАЙГАА ЮМ БОЛ НИНЖА ШИГ БАЙ

Цахилгаан моторын чихэнд чийртэй дуу, хүмүүсийн хараал цухлын үгс, тачигнатал инээх инээд нарийн шар тоостой тэнгэрт хөөрөх гэснээ газар унах мэт тэр хэсэгхэн газарт чимээ тасарна гэж огтоос үгүй. Тийм ч байхын аргагүй. Очсон газрынхаа орчин тойрныг нүдээрээ дахин нэгжиж суутал “Амьсгаа минь нүхний амнаас зайл” гэх дуу чихэн дээр тасхийтэл дуулдав. Эргээд хартал “Чи нинжа юм уу” гэхээр нь “Тийм” гэтэл “Харагдаагүй нүүрний арьс байна. Чам шиг ганган нинжа байдаггүй юм. Нинжа болох гэж байгаа юм бол нинжа шиг бай” гээд амнаасаа чихээ хүртэл ямар нэгэн зүйлд зүсүүлсэн сорвитой залуу хэллээ. 

Алтан дээр дуугүй байгаа хүн хэн ч биш. Дуугүй байсныхаа шанд бондгор ч үгүй үлдэнэ. Махлаг байрын эгч нэг бондгор газраар чирээд явж байна. Чулуун дээгүүр чирсээр байгаад өнөө бондгор нь ч шуудайны цоорхойгоор урсаж байсан юм. Өнөө эгчийн чулууг үүрээд хүүгийнх нь мотоцикл руу хүргэж өглөө. Хүү нь нүхэн дотроос нэг бондгор гаргаж өгөөд өөрөө буцаад орсон нь энэ аж. Ганц бондгор зөөж өгөхөд л өмссөн хувцас шороо шигж ерөнхийдөө нинжа нараас дутахааргүй болж эхэлж байгаа юм. Нинжа нарт хамгаалалтын хэрэгсэл гэж огт байдаггүй. 10 гаруй метрийн гүн рүү молдокоо бариад орно. Гайгүй алтны чулуутай газраа булаацалдан бие биенээ алах дөхнө. Тэнд очоод олон жил уулзаагүй нутгийн ах нар, хамаатнууд, 10 жилийн нэг ангийнхантайгаа таарав. Ер нь бол уулзаагүй хүмүүстэйгээ уулзах газар ч гэж хэлж болохоор аж. 

Алтны нүхэнд гар барин мэндийн үг солилцов. Алтандаа хүрсэн нүхнүүд бүгд газар доогуур судлаа дагаж явсаар байгаад нийлчихсэн. Халган халган нүх рүү ортол харин ч сэрүүхэн аж. 

Цаашаа мөлхсөөр арай гэж багтах нүхээр гулсан дахин гурван метр гаруй доошоо орлоо. Амьсгал давчдаад ирлээ. Тэнд хичнээн ч хүн байгаа юм бүү мэд. Алт сайн гарч байгаа судал дээрээ маргалдаж байна. Бие биенээ байж болох бүхий л хараалаар харааж байх юм. “Чи нинжа юм бол нинжа шиг байгаарай. Наад жаахан юм аа хувааж авч чадахгүй бол нэвт сүлбэнэ шүү” гэж сүрдүүлнэ. Харин нөгөөх нь айж байгаа ч юм алга. Хорь орчим минут болоод нүхэнд удаан байж сураагүй мань мэт нь бушуухан гарахын түүс. Агаар тун бага газар тэд байгаад сурчихаж. Тамхи татдаг хүмүүс нь тамхиа татах гэж шүдэнзээ хавирсаар байгаад арай гэж асаах юм билээ. 

Агаар муутайгийн нэг тод жишээ нь толгой өвдөх. Нүхнээс татуулж гараад халуунд ч гэсэн дээрээ сууж байх нь жаргал юм. Гэхдээ нүх рүү орж чулуу нүдээгүй хүмүүстээ бусад нь тийм ч таатай хандахгүй. Учир нь нүхэн дээрээс чулуу татаж гаргаснаас газрын гүнд молдок бариад хөлсөө цувтал чулуу балбах амаргүй ажил. Газрын гүнд бага багаар нь чулуугаа овоолж аваад шуудайны тал болгоод дээш нь татуулахад өөрийнх нь бригадын хүн байхгүй бол өөр хүний олз болно. Хүмүүс газрын гүнд амьдарч байна. Тэндээ хуушуураа зөөлгөн, архиа уугаад нүхээ ухаж байна. Нүх рүү нэг орсон бол 4-5 цаг болж байж гарвал арай их чулуутай болчихно. 

Арай сэргэлэн нэг нь хүмүүсээр ажил хийлгээд тэндээс нь тавин хувийг нь авна. Баруунхараагийн “тэсэргээ” хочит Энхболд тэндээ нэлээд хэдэн нүх эзэмшдэг юм билээ. Өөрөө ухахгүй хэрнээ бусдаар ухуулан шороогоо гаргаж ирэхээр нь тэдэн бондгор авна гээд тэрийгээ аваад явна. Бие томтой болоод ч тэр үү хүмүүс түүн рүү халдахгүй. 

Нударга зөрүүлэхээс өмнө алтны нинжа нар ам зөрүүлнэ. Хэн илүү хэрэлдэж амаараа айлгасан нь ялалт байгуулах маягтай. Бүр болохгүй бол түмний нүдэн дээр хэн нь атаман болохоо харуулна. Атаман болсон бол нүхний босс болно л гэсэн үг. Энэ өдрийн орой улаан шороо боссон шуурганы дараа тэнгэр нүргэлсэн чимээтэй цахилгаан цахиж аадар асгав. Бороо ширүүсэх тусам хүмүүс үүрээ эвдүүлсэн шоргоолж шиг цахилгаан цахих гэрэлд харагдаж байсан юм. Зарим нэг нь нүх рүү унаж байгаа харагдав. Усан хулгана болтлоо норон машиндаа ирээд бороо намжихыг хүлээлээ. Зарим нэг хүмүүс нүхнээсээ огт холдохгүй усан борооноор ч гэсэн ажиллаж байгаа нь тэдний духан дээрээ тогтоосон гэрлээс илтэд мэдрэгдэж байсан юм. Бороо намжих үед машин руугаа уралдаж байсан хүмүүс нүх рүүгээ дахин уралдацгаав. Тэдний дунд орон солих хувцасгүй очсоны гайгаар норсон хувцсаа сольж чадаагүй тэр хүмүүстэй зэрэгцэн нүх ухах ажилд ханцуй шамлан орлоо. Өглөөний наран уулын сугаар гэгээ цацах мөч хүртэл нойтон хувцсаа хаттал ажиллацгаалаа. Тэдэнд амралтын цаг гэж байхгүй. Хэн өрсөж хөдөлсөн нь алтандаа хүрэх тул нойргүй олон хоног ажилладаг юм билээ. Ядарлаа гэж нэг нь ч хэлэхгүй юм. Монгол орны бүтээн байгуулалтад ингэж оролцдог бол гэх бодол төрнө. 

“АМЬГҮЙ ЛАЛАРУУД МИНЬ ЗАЙЛЦГАА” БУЮУ ШОРОНГИЙНХНЫ ДЭЭРЭМ

Алтны нинжа нарын хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг үг нь “амьгүй лалар” юм билээ. Том жижиг, хөгшин залуугүй уурлахдаа ч, зүгээр хоорондоо харьцахдаа ч ингэж ярьцгаана. Зургаа долоо хоног нүх ухаад алтны судалдаа хүрээгүй хүмүүс цагдаа нарын хөөх сургаар хөдөлгөөнд орж олон хоног үйлээ үзэж ухсан нүхнийхээ үр шимийг үзэж чадалгүй өөр нүхнээс атга шороо гуйхаар гүйлдэнэ. Нар буух үед халамцуу голдуу арав гаруй хүн ирж манай ухаж буй нүхний хажуугийн алтны судал сайтай гэгдэж байсан нүхний дэргэд ирж хүмүүстэй маргалдав. Сүүлд нь халзан нөхөр толгой дээрээ ногоон алчуур тавиад алхаж явна. Нинжа нар Зүүнхараагийн шоронгийн атаман “Маам” хочит Т.Эрдэнэбаатар болохыг таньцгаав. Шоронгийн 400 хоригдлын ахлагчаар ажиллаж байсан юм байна. Түүний араас цээж нүцгэн шорттой нөхөр ирээд таарсан хүн болгонтой маргаж байсан нь “Том Болор” хочит Салхитын Болорсүх байв. Энэ мэтчилэн шоронгоор олон жил явсан нөхдүүдээр эгнээгээ бүрдүүлсэн нэг бригад ийн нэмэгдэв. 

Тэд аль сайн гарч байгаа нүх рүү шууд орно гээд өөрсдийн гарын доорх хүмүүсээ нүх рүү илгээв. Төд удалгүй нэг нүхнээс 10 гаруй залуу п…… дуудсаар гарч ирлээ. Шоронгийн атаманы хүмүүс алттай хэсэгт очиж хөөсөн хэмээн үглэцгээнэ. “Том Болор”, “Маам” нарын далбаан дор дагаж яваа нөхдүүд мөн ядарсан иргэдээ дээрэлхэх маягтай байна. Зарим нинжа нар дургүйцлээ илэрхийлэн ганц нэг алгадуулах юм билээ. Тэд шоронгоор нэлээд олон жил явсан тул хүмүүс айдаг аж. Алт гайгүй гардаг нүхэн дээр хоёр өдөр овоорч байсан хүмүүс шоронгийнхны сүр бараанаар холдож эхэллээ. Тэдний ноёрхол ингээд үргэлжлэв. Алт ихтэй нүхэн дээр энэ мэт үйл явдал үргэлжлэх бөгөөд судал багатай, судалдаа арай хүрээгүй нүхэн дээр “хурган” дээрэм явагдана. Барьсан болгоноороо “ална” хэмээн сүрдүүлэх бөгөөд нүх рүү ордог 10 гаруй настай жаалууддаа “Ингэж байхгүй бол давардаг юм амьгүй лаларууд. Хэнээс ч айж болохгүй. Сантиметрт хуульгүй байдаг юм” гэхчилэн олон муу зүйлийг зааж байсан юм. Монголын ирээдүй алтны нинжа нарын дунд ингэж л өсч байна. Амь амиа бодохын хуулиар нэг бригадын нөхдүүд нүхэнд байгаа хэсгээ хаяад шууд гэрийн зүг машинаа асаагаад хөдөлж байгаа харагдав. Хаа очиж настай, ядарсан иргэд нь бусдаасаа арай дөнгүүр юм билээ. 10 жилийн сурагч байхдаа үерхлийн зурвас атгуулж явсан бүсгүй минь нинжа болжээ. Зүгээр ч нэг нинжа биш нэлээд дээгүүр зиндааны том гарын нинжа болсон байлаа. Нэг нүхэн дээр нэг хүүхэн учиргүй орилж хашгичин уурлаж байгаа дуу хадахаар нь яваад очтол тэр байлаа. Ойр орчмоо анзаарах сөхөөгүй хэрүүл хийнэ. Нэлээд дөхөөд очтол гайхсан байртай нэг харснаа чимээгүй болон суугаад өгөв. Малгайгаа доош нь дарлаа. Амандаа маск зүүлээ. Магадгүй ичиж байгаа байх гэж бодоод мэнд мэдэх гэж байснаа больсон юм. Ер нь алтны нүх болгон нэг эмэгтэй хүнтэй бөгөөд нүхэн дээр маргаан гарах үед эмэгтэйчүүд нь хэл амаа билүүдэн хэрэлдэх л ганц үүрэгтэй. Харин эрчүүд нь нүхэнд орж алтаа ухна.  

БОНДГОРЫНХОН

Алт гарсан газар бүр “бондгорынхон” гэж хэсэг эмэгтэйчүүд бий гэнэ. Бондгорынхон гэдэг нь тал шуудай алттай шороогоор биеэ үнэлдэг хүүхнүүд аж. Манай нүхний дэргэд нэг “Ах аа чулуу өгөөч” хэмээн бүсгүй ирэв. “Чулуу алга аа. Нүхээ л ухаж байна” гэхэд хэзээ гарахыг нь асуув. “Болоогүй” гэтэл дөхүүлээд ирнэ ээ” гээд яваад өглөө. Гэтэл хажуу нүхний ах “Бондгорынхноор яах нь уу” хэмээн жоготой асуув. Тэгснээ “Эд чинь нэг бондгороор биеэ үнэлдэг хүүхнүүд байхгүй юу” гэв. Тэд хоёр цагийн нэг бондгор бөгөөд бүтэн шөнийг өнгөрүүлэхэд 50 кг-ын шуудайтай чулуугаар явдаг гэлээ. Тэднийг ажиж суутал өөр нэг нүхнээс нэг залуугаар бондгор үүрүүлэн нэг нь дагуулан одлоо. Хэсэг алга болж байгаад буцаад ирэв. Сүрхий дотно болох маягтай шүү. Өнөө хүүхэн нь нөгөө залуугийнхаа бугуйнаас тас атган инээд алдаж байна. Дахин нэг бондгорыг өнөө залуу үүрэн одлоо. Харин нүхнээс гарч ирсэн залуу нь бондгорынхны нэгтэй нэг шуудай чулуу аваад явсныг дуулаад нэлээд уурлав бололтой хэд хараагаад араас нь чулуу өшгичин явлаа. 

Дэргэд тамхи татаж суусан гурван залуу “Энэ муу дөрөв Дарханы өмнөх гурваас миа юм байна. Яасан гэж бондгороор явдаг юм” гэхчилэн өнөө бүсгүйчүүдийг толгойноос хөл хүртэл нь морь шинжиж буй аятай нэгд нэгэнгүй ярьцгааж байв. Бондгорынхон жижиг тэрэгтэй ирсэн байсан бөгөөд зарим залуустай машин дотроо учраа олж байсан юм. Харин алтны нинжа нарын дээхэн талд Дарханаас ирсэн гэр, майхан байсан бөгөөд тэнд бүх үйлчилгээ явагдана даа хэмээн нинжа нар ярьцгаана. Энэ үед нэг бүсгүй ирээд яриа хөөрөө дэлгэх үед хамт яваа найз минь “Ингэж явах сайхан байдаг юм уу. Ажил хий” гэсэнд “Үүнээс өөр ажил алга. Тийм л сүрхий юм бол ажил олоод өг л дөө чи” гээд амаа ар дээрээ гартал алгадуулав. Энэ мэтчилэн хэд хоног гэрээсээ хол яваа зарим нэг эрчүүд хөлсөө дуслуулж олсон бондгороо хөнжлийн хүүхнээр солих нь дэмий ш дээ хэмээн үглэх хүн ч байсан юм. Бондгорынхон бондгор л авч байвал хөгшин залуу гээд нас хамаагүй, харин бондгор дээрээ мурихгүй байх хэрэгтэй гэж байв. 

Э.ЭНХБОЛД

Үргэлжлэл бий>>

Тулгар төрийн 2223, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 808, Ардын хувьсгалын
93 жилийн ойн үндэсний их баяр наадмын хүчит 512 бөхийн барилдаанд найм даван үзүүрлэсэн
Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат Монгол Улсын өсөх идэр начин Ширбазарын Жаргалсайхан
гарьд цол хүртсэн билээ. Түүний хувьд 2003 онд аймгийн арслан, 2011 онд улсын начин
цол хүртсэн юм. 2012 онд начин цолоо баталсан бол өнгөрөгч онд дөрөв даван тавын
даваанд улсын арслан Хадбаатарын Мөнхбаатарт тахим буулгаж байв. Түүнтэй ярилцсанаа
хүргэе.

-Тулгар
төрийн 2223 жил, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 808 жилийн ойн үндэсний их баяр наадмын
хүчит бөхийн барилдаанд найм даван үзүүрлэсэнд баяр хүргэе. Энэ наадмын талаарх
сэтгэгдлээ хуваалцахгүй юу?

-Үнэхээр их баяртай байна. Намайг дэмжиж, надад итгэл хүлээлгэж байсан
бүх хүмүүстээ талархаж байгаагаа илэрхийлье. Энэ жилийн баяр наадам нар хур тэгширсэн
наадам болж өнгөрлөө. Бэлтгэл сургуулилтаа эрчимтэй хийсний үр дүнд Монгол Улсын
гарьд хэмээх эрхэм хүндтэй цолонд хүрлээ.

Гарьд цолыг өөрийн хүчээр авч, төрийнхөө наадамд үзүүрлэсэндээ маш
их баяртай байна. Нийт Монголчууддаа, Завхан нутгийнхаа ард түмэнд баярлалаа. Завхан
аймгийн Идэр суманд байгаа аав Ширбазар, ээж Лхагвасүрэндээ их баярлалаа. Би анх
Юмрэн багшид шавь орж байсан. Багшдаа баярлалаа.

-Энэ
жил наадмын бэлтгэлээ хаана базаасан бэ?

-Миний хувьд Богд Очирваань хайрхандаа очоод Сүүжид баяр наадмын
бэлтгэлээ базаасан.

-Ер
нь бэлтгэл хэр ханга­сан гэж бодож байсан бэ. Төрийн наадмын үзүүр түрүүнд гараад
ирнэ гэхээр сэтгэлзүйн бэлтгэл ч гэсэн сайн байжээ. Таны хувьд даваа өгсөх тусам
улам л задгайрч сайхан барилдаж байгаа харагдсан?

-Энэ жилийн хувьд би заал­ны барилдаанд цөөхөн барилдсан. Гэсэн ч
бэлтгэл сургуулилт гайгүй, аятайхан таарсан юм болов уу өндөр даваанд гарч ирсэн.
Мэдээж бөхчүүд бүгдээрээ л дээшээ явж барилдах хүсэлтэй бай­даг болохоор миний хувьд
биеийн хүчнээс гадна сэтгэл­зүйгээ бэлдэлгүй яахав. Өнөө жилийн баяр наадмын бэлтгэл
ерөнхийдөө аятайхан байлаа.

-Таны
хувьд тав, зургаа­гийн даваанд энэ цаг үедээ бөхчүүдийн манлай болон яваа хоёр аваргыг
дараалан орхисон. Хоёр аваргад дараалан амлуулж барилдах амаргүй байсан уу?

-Монгол Улсын хүчит авар­га, арслан, гарьдуудтай барилдаж найм даван
үзүүр­лэж гарьд цол хүртсэндээ баяртай байна. Хоёр авар­гатай барилдсан барилдаан
гэлтгүй бүхий л барилдаан эхнээсээ дуусах хүртлээ асар их хариуцлага тээлгэсэн хүнд
барилдаанууд болсон. Энэ бүхэнд ямар нэгэн зүйл­гүй­гээр өөрийнхөөрөө барилдахыг
хичээсэн. Тухайн үедээ хийчихье гэсэн мэхнүүдээ хийгээд явсан л даа. Барилдаан ч
сайхан болсон.

Хоёр аваргын хувьд мэдээж энэ цаг үеийн үндэс­ний бөхийн өнгийг тодорхойлж
бай­гаа бөхчүүд. Энэ хүмүүстэй барилдахад сэтгэлзүй хүнд шүү дээ. Хоёр аварга бол
мэдээж авах цолоо авчихсан болохоор түрүүлэх л гэж барилдаж байсан. Ер нь хүнд байсан
даа.

-Үзүүр
түрүүнд одоогийн Н.Батсуурь арслантай үлдэ­хэд барилдааны туршлага аль алийг нь
бодсон ч таныг түрүүлчих байх гэсэн хүлээлт их байлаа. Үнэхээр болсонгүй юу?

-Янз бүрийн зүйл бодоод байх ч завдал гараагүй. Барил­даан эхлээд
л хэн хэнд маань түрүүлчих юмсан гэсэн хүсэл байсан болохоор өөрийн бай­гаа хүч
боломжоо ашиглаж барил­даад л дууссан. Үнэхээр ч болсонгүй л дээ.

-Таны
хувьд 2003 онд аймгийн арслан цол хүртсэн. Түүнээс хойш улсын баяр наадамдаа зодоглож
байгаа юу?

-Би улсынхаа баяр наа­дамд зодоглоод яг 12 жил болж байна. Харин
улсын начин цол хүртээд дөрвөн жил болчихож. 2011 онд улсын начин цол хүртсэн бол
дараа жил нь улсын начин цолоо баталснаар өсөх идэр чимэг хүртсэн. Ноднин жил тавын
даваанд Х.Мөнхбаатар арсланд унаж байсан бол энэ жил харин найм давчихлаа. Нүдэндээ
нулимс мэлтэлзүүлэн цэнгэлдэхээс гэр рүүгээ буцсан он жилүүд надад олон бий. Энэ
жил харин гарьд цол хүртлээ.

-Завхан
аймгаас жил дараалан гарьд цолтон төрлөө. Уг нь арслан болчихсон бол сайхан л байх
байлаа. Нутгийнхан тань арслан цол л хүлээж байсан биз?

-Харин тиймээ. Өнгөрөгч онд манай Б.Гончигдамба гарьд маань найм
даван үзүүрлэж Монгол Улсын гарьд хэмээх эрхэм хүндтэй цолонд хүрсэн. Ямар ч байсан
энэ буухиаг нь алдалгүй гарьд цолтны бүлд багтлаа. Гарьд цол ч гэсэн дааж явах хариуцлага
өндөртэй цол шүү дээ. Цаашид улам хичээж барилдан цолоо бататгахын төлөө бэлтгэл
сургуулилтаа хийнэ дээ.

-Долоогийн
даваанд оюутан ахуй цагт нэг өрөөнд хоолоо хувааж идэж явсан найз Х.Мөнхбаатартаа
амлуу­лан барилдсан. Энэ барилдааныхаа тухай ярихгүй юу. Өмнөх наадмаар та тавын
даваанд амлуулан тахим буулгаад байсан даа?

-Х.Мөнхбаатар арсланд ноднин наадмаар тавын даваанд унаж байсан юм.
Энэ жил намайг долоогийн даваанд амалсан. Яахав ээ намайг амаллаа гэж би дотроо
янз бүрийн зүйл бодоогүй. “За Мөнхбаатар намайг амалчихлаа. Өөрийнхөөрөө барилдъя”
л гэж бодож хичээсэн. Түүнээс хэн хэндээ нэг даваа өгчихье гэсэн бодолгүй хал балгүй
л үзсэн дээ. Мөнхбаатар арслан ч гэсэн аварга цолонд хүрчихье л гэж бодож явсан
байх.

-Таныг
барилдаж байхад ямар хүмүүс зөвлөгөө өгч байсан бэ?

-Намайг барилдаж байхад Завханы бөхчүүд маань дэргэд байсан. Нутгийн
бөхчүүд болох М.Баяржавхлан гарьд тэргүүтэй бөхчүүд барилдааны туршид хэрхэн барилдах
талаар ярилцаад явсан.

-Төрийн
их баяр наадмынхаа ард гарчихлаа. Удахгүй нутаг ус руугаа явах уу?

-Тэгнэ дээ. Төрийн наадамд нутгийн уул, ус нь дагаж ирдэг гэдэг биз
дээ. Тийм болохоор Завхан аймгийнхаа Идэр сум, Идэр голынхоо хөвөөнд очно. Нутагтаа
хэд хоног амарч байгаад есдүгээр сараас бэлтгэлдээ орно доо.

-Заалны
барилдаанд цөөхөн барилдаад байгаа шалтгаан тань юутай холбоотой вэ?

-Бөхчүүд бид чинь бэртэж гэмтэхээс эхлээд асуудал их шүү дээ. Тийм
болохоор бэртлээ эмчлэх шаардлагатай. Заалны барилдаанд олон гараагүй шалтгаан бэртэл
байсан юм. Хавраас бэртэл ерөнхийдөө гайгүй болсон тул бэлтгэлдээ эрчимтэй орсон.

-Таныг
наадмын барилдааны таавар эвдсэн бөхийн нэг гэж нэрлээд байгаа. Та өөрийгөө хэр
дээшээ явж барилдана гэж бодож байсан бол?

-Би л хувьдаа дээшээ сайхан барилдах юмсан гэж боддог. Хоёр жилийн
баяр наадмаар дараалан шөвгөрөөд дараа жил нь тавын даваанд өвдөг шороодсон. Тиймээс
энэ жил дээшээ явж барилдана л гэж бодож байлаа. Үнэхээр ч бодож байсан барилдаанаа
хийж төрийн  наадамдаа үзүүрлэлээ. Таавар
эвдсэн гэхдээ хүрвэл бүх бөхчүүд л таавар эвдсэн байж таарна. Бүгдээрээ л сайхан
барилдаад дээд даваануудад гарч ирье гэсэн хүсэлтэй байсан.

-Та
оюутан ахуй цагтаа олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр, улсын арслан Х.Мөнхбаатар, өсөх
идэр начин Э.Энхбат нартай нэг өрөөнд амьдардаг байсан гэдэг. Нэг өрөөнд хоолоо
хувааж идэж явсан залуус өнөөдөр бүгд спортын өндөр амжилт гаргацгаасан байна. Бас
л сонин тохиолдол юм даа?

-Манай өрөөнийхөн чинь мундаг хүмүүс байхгүй юу, базарваань. Би эднийхээ
хажууд хэн ч биш. Олимпийн аварга Найдангийн Түвшинбаяр, төрийн наадмын түрүү бөх
Х.Мөнхбаатар арслан, улсын баяр наадамд гурав шөвгөрсөн Э.Энхбат начин, Гансүх начин
маань байна. Бид оюутан ахуй цагтаа нэг өрөөнд амьдардаг байсан нь бас л зол юм
шүү.

-Бүгдээрээ
үндэснийхээ бөхөөр улсын цолонд хүрлээ дээ?

-Зөв явбал санасан хэрэг бүтдэгийн нэг жишээ бид тав байх аа. Бас
л ховорхон хувь тохиол гэж боддог.

-Та
ч наадмаар байнга л аманд гарч барилдлаа. Амлуулаад байх нь танд ямар санагдсан
бэ?

-Ер нь бол амалж байснаас амлуулж барилдсан нь дээр гэж боддог. Тэр
нь ч амар санагддаг.

-Бөхийн
удам бий юу?

-Аав маань бөхөд дуртай ч өөрөө барилдаж байсангүй. Харин ээжийн
авга ах Хаян гэж даншигийн заан байсан юм билээ. Бие томтой, асар их бяр чадалтай
хүн байсан гэдэг.

Э.ЭНХБОЛД