Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн Ж.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Засгийн газрын бүтцийг Их хурлаар баталчихлаа. Танай бүлгийн гишүүд нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Та үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Засгийн газар өөрсдийн алдааг ухаарсан улс төрийн томоохон үйл явц болж байна. Хоёр жилийн өмнө цөөнхгүйгээр баталсан Засгийн газрын бүтэц нь улс орноо цаашид авч явж чадахаа байгаад, бодлого зохицуулалт нь хэрэгжихээ больсон гэдэг нь эдийн засгийн уналт, ажилгүйдэл, төгрөгийн ханшийн уналт, хөрөнгө оруулалт багассан байдал гээд бүхий л зүйл дээр харагдаж байна. Төрийн байгууллага нь авлигад хэр идэгдсэн, бизнесийн орчин хэр байгаа талаар олон улсын хурал боллоо. 126 орны жагсаалт гарахад Монгол Улс 125 дугаарт жагссан байна. Үнэхээр харамсмаар, гутамшигтай байдал нүүрлэчихлээ. Ерөнхий сайд сая улс төрийн алхам хийе гээд бүтцээ өөрчиллөө. Цаашид бүрэлдэхүүнээ нэлээд өөрчлөх байхаа гэж харж байгаа. Нэгэнт нийгэм энэ Засгийн газрыг хүлээж авахаа больчихлоо. Тиймээс нэр бүхий сайдуудыг өөрчлөх ёстой гэж байна.

-Танай бүлгийн зүгээс зургаан яамыг гурав болгохоос гадна зарим сайдуудыг солих шаардлагатай гэж байсан?

-Бүтцийн өөрчлөлттэй холбоотойгоор гурван яамаар тогтохгүй байх гэж харж байна.

-Хариуцсан салбартаа ажил сайн хийгээгүй сайд нарт хариуцлага тооц гээд байгаа билүү?

-Тэгэлгүй яахав. Үндсэндээ зургаан сайд томилогдоно гэсэн үг. Зургаан яам нэгдэж гурван яам болох тул гурван сайдын асуудал хөндөгдөнө. Түүнчлэн бүтцийн өөрчлөлт ороогүй зарим сайд нарыг өөрчлөх ёстой.

-Тухайлбал?

-Эрүүл мэндийн салбарын ажлын үзүүлэлт маш муу байна. ССАЖЯ-ны ажил муу байна. Мөн ҮХААЯ байна даа. Энэ гурван салбар хөндөгдөх байх гэж найдаж байгаа.

-ССАЖЯ-ыг холбогдох яамдад хуваарилж өгөх ёс­той гэдэг санал Төрийн байгуулалтын байнгын хо­роон дээр дэмжигдсэн ч чуулган дээр унасан. Тиймээс ингээд байгаа юм уу?

-Чуулган дээр дэмжигдээгүй ч гэсэн улс төрч хүн л юм бол Ц.Оюунгэрэл сайд онцгой анхаармаар зүйл болсон. Энэ хүн хоёр саналын илүүгээр яамтайгаа үлдлээ шүү дээ. Салбарын бодлого ямар муу байгааг, улс төрийн хэмжээнд хэрхэн дүгнэж байгааг харуулсан тод жишээ. Манай бүлгийн гадагшаа томилолттой явсан хоёр гишүүн ирээд санал өгсөн байхад өнөөдөр Монгол Улсад энэ салбар сайдаасаа болоод байхгүй болох нь байна гэдэг бололцоо бүрэн бүрдсэн гэдгийг энэ хүн харсан байх. Ц.Оюунгэрэл сайд улс төрийн мэдрэмжтэй бол өргөдлөө өгөөд сайдаасаа татгалзах ёстой. Тэгж чадвал яамандаа болон өөртөө зовлон бага хураах юм даа. Цөөнх дээр нэмэгдээд олонхийн 10 гаруй гишүүд санал өгч байна гэдгийг онцгой анхаарах хэрэгтэй. Өчигдөр 10 гишүүн байхгүй байсан тул санал өгөөгүй.

-Ерөнхий сайд өөрийн бүтцийг батлуулчихлаа. Сайд нар томилогдоод явлаа гэхэд эдийн засгийн хүндрэл, ажилгүйдэл, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх юм уу?

-Одоо үндсэндээ нэг жил зургаан сар ажиллах хугацаа үлдлээ. Гуравны хоёр нь дууссан гэсэн үг. Шулуухан хэлэхэд өнөөдөр макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд хангалтгүй хэвээрээ л байна. Дандаа л муу мэдээ дуулдаж, өсөлт гарахгүй гэж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт багассан хэвээрээ байгаа. Хөрөнгө оруулалтын орчин муудсан хэвээрээ л байна. Бизнес эрхлэх орчин муудсан хэвээрээ л байна. Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл унасан хэвээрээ л байна. Бондын үнэ унасан хэвээрээ л байна. Монгол Улстай холбоотой үнэт цаасны үнэ уналтад орсон хэвээрээ л байна. Гадныхан манайд оруулсан хөрөнгөө татаж эхэллээ. Манай орны уул уурхайн үйлчилгээнд ажиллаж байсан голлох компани болох “Вагнер Ази” тоног төхөөрөмжүүдээ буцаан татаж эхэлсэн. Монголын хамгийн баталгаатай нөөцтэй хоёр том ордын нэг болох Оюутолгойн хувьцаа 23 ам.доллар байсан бол одоо гурван ам.доллар болчихсон. Мөн манайхны үндэсний аж ахуй нэгжүүдийн хөрөнгөө оруулсан Энержи ресурсийн 11 ам.доллар байсан хувьцаа өнөөдөр “0” доллар хэвээрээ л байна. Ямар ч өөрчлөлт анзаарагдахгүй байгаа юм. Түүнчлэн төр өөрөө зэрэгцээд нүүрс ухах гээд орчихсон. Төрийн өмчит Тавантолгойн өр 900 тэрбум төгрөгт хүрчихлээ. Монголбанкны алдагдал нэг их наяд төгрөгт хүрчихсэн байна. Хуулиараа Засгийн газар Монголбанкны алдагдлыг төсөвтөө суулгаад өгчих хэрэгтэй. Валютын нөөц ноцтой байдал хүрсэн. Үнэхээр гэрэл алга. Монголчууд бид харалган бодлогын үрээр алтан боломжийг алдсан.

-Гурван яамыг цөөлс­нөөр нэг тэрбум төгрөг хэм­нэгдэнэ. Тиймээс заавал гурван яам татан буулгаж хөдөлгөөн хийх боломж байгаагүй юм уу?

-Дарга сайд нарын түвшинд л нэг тэрбум төгрөг хэмнэгдэж байна. Доод хөл буюу чиг үүрэг дагасан байгууллагууд хэмнэлт гаргавал их л хэмнэлт гарна. Ингээд цөөлж өгч байгаа нь эдийн засаг дахь төрийн оролцоо тэр хэмжээгээр багасна гэсэн үг. Буруу бодлого, хэм хэмжээгээ алдсан энэ олон тендерүүд, түүнийг дагасан хулгай үүнийг дагаад алга болно. Асар их үр дүн гарах байх.

-Шинээр орж ирэх сайдууд дан дээлтэй байж чадах болов уу. Хуулийн хүрээнд оруулж ирнэ гэсэн битүү хариулт л байгаа?

-Дан дээлтэй байж чадахгүй.

-Та яаж мэдэж байгаа юм?

-Засгийн газарт ажиллах нэг жил л үлдсэн. Одоо эрээ цээрээ алдаж байна. Дээд, доод бүх түвшинд амжих гэсэн асуудал эрчээ авчихлаа. Засгийн газар үүнийгээ хянаж чадахгүй. УИХ дахь олонхийн бүлэг ч хянаж чадахгүй. Хэлхэлдсэн эрх ашгийн зөрчилд орчихсон. Аваа, өгөөнд орчихсон. Одоо ёстой л бужигнуулж өгч байна.

-Хэд хоногийн дараа сайд нар нь томилогдоод гараад ирэх байх. Та харин ирэх хэд хоногийн үйл явцыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Ардчилсан нам сонгуульдаа орж байна. 2016 оны сонгуульд орох шатрынхаа өргийг өрчихлөө. Мэдээж МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслээ дэргэдээ авч явахын тулд тэднийхээ уурыг бага хүргэж, тэднийгээ аргадна. ИЗНН-аа дэргэдээ жаахан чирээд явна. Тэр хэмжээндээ суудал нь хадгалагдана гэсэн үг. Дотооддоо улс төрийн асуудлуудаа шийдвэрлэн, үгэнд орохгүй байгаа зарим нэг улстөрч, фракцуудаа тоглолтоос гаргах буюу сонгуульд орох бодлогоо тодорхойлчихлоо. Н.Алтанхуяг улстөрчийн хувьд маш зөв алхам хийж байна. Шинэ бодлого, шинэ бүтцээр явна гээд өнөө гоё үгээ яриад явна. “ЭЗЭН 100” буюу өнгөрсөн хугацааны хариуцлагыг бүтцийн өөрчлөлтөөр аргалаад гарч байна. Энэ бол улс төрийн сайн нүүдэл.

-Сөрөг хүчин хариуцлага тооцно гэдэг асуудлыг их ярьдаг хирнээ “ЭЗЭН 100”-гаар далимдуулан ха­риуцлагаас мултарч байгаа энэ үйлдлийг яагаад дуугүй хараад байгаа юм бэ?

-Ний нуугүй хэлэхэд манайхнаас эвсчих, албан тушаал аваад явчих сонирхолтой хүмүүс байсан. Одоо ч байгаа.

-Тэр нь ямар хүмүүс юм бэ?

-Тэрийг тодруулах нь сэт­гүүлч таны авьяасын асуудал. Бид хангалттай хууртагдсан. Урд бяслаг уячихаад яваад очихоор урагш нь гүйлгээд байдаг даа. Түүн шиг л байлаа. Хамтарна гэдгээр нэг жил улс төрийн ов мэх хэрэглэж МАН-ыг идэвхтэй байх, ширүүн тэмцэл хийх хүчийг нь сааруулсан. Энэ ярилцлагаар дамжуулан өөрийн намынхандаа ч гэсэн үг хэлье. Бид хууртагдаж ханасан. Хамтарч МАНАН байгуулна гэдэг зүүднээсээ сэр.

Энэ бүтцээрээ АН сонгуульд орох бодлогоо тодорхой болгоно. 2016 оны сонгууль бол МАН болон бусад нам гэдэг сонгууль явах нь ээ. Тиймээс урьд өмнө нь байгаагүй хатуу, ширүүн сонгуулийг бид хийнэ. Улс төрийн намууд+цагдаа, шүүх, тагнуул+Ерөнхийлөгчийн институцитэй бид улс төрийн сонгуульд өрсөлдөнө. Сонгуульдаа бэлд. Намынхаа дотоод үйл явцыг шинэчлэх ажил руугаа ор. Анхан шатны үүр хороодынхоо ажлыг сайжруул. Ард түмэндээ хүр. Амьдралын доод түвшиндээ дахиад буу. Та нарынхаа итгэлийг хүлээж чадсангүй гээд уучлалт гуй. Ард түмнийхээ итгэлийг авахын тулд бид хичээн ажиллана гэдгээ ард түмэндээ амла. Бүх зүйлийг доороосоо эхэл. Одоо эвсч эрх мэдэлд хүрээд цаг хожихыг намын гишүүд хүсэхгүй байгаа. Ард түмэн ч хүсэхгүй байгаа гэж би ойлгож байгаа.

-АН сонгууль эхэлсэн гэж хэллээ. Тэгвэл танай намынх хэзээнээс сонгуулийн ажлаа эхлэх юм бэ?

-Бүтцийн өөрчлөлт гэдэг том үйл явцаар маш олон зүйлийг шийдчихлээ. АН+бусад намууд Ардын намын эсрэг сонгуульд орох нь тодорхой боллоо. Эвсэл задрахгүй.

-Та яаж мэдэж байгаа юм?

-Бүтцийн өөрчлөлтөөр мэдэрлээ.

-Одоо Засагт ямар хүмүүс сайдаар орж ирэхийг мэдэж байгаа юм биш биз дээ?

-Одоо хэн сайд болж орж ирэх нь сонин биш. Яаж ажиллах нь ч сонин биш. Одоо сонгуульдаа бэлд. Намынхаа сахилга хариуцлагыг сайж­руулах, анхан шат, үүрийнхэндээ хүрч ажиллах нь бидний эхний хийх ёстой ажил.

-Энэ Засгийн газраас хүлээх хүлээлт байна уу?

-Бодлогын алдаанууд нь хоёр жилийн өмнө хийгдчихсэн. Бид дэлхий ертөнцөд нүүрээ барчихсан. Дэлхийн бизнесийн орчинд монголчууд хулхи, худалч гэдгээ бид харуулчихсан. Монголын ардчилал хулхи гэдгийг дэлхий мэддэг болчихсон. Ардчилал нэрийн доор, улс төрийн намуудын цаана цөөхөн хүмүүсийн хуйвалдаан байна гэдгийг мэддэг болчихлоо. Улс төрийн намуудад итгэх ард түмний итгэл эрс унасан. Хэзээ ч улс төрийн намууд ингэж доошоо орж байсангүй.

-Ирэх оны төсвийн төсөөллийг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Ирэх оны төсвөөр олигтой юм гарахгүй ээ. Энэ бол сонгуулийн төсөв. Нийгмийн зардлыг нэмж цалин, тэтгэвэр эрс нэмэгдэх байх. Ардчилсан нам сонгуульд “Бид цалин, тэтгэвэр нэмсэн” гэж орно биз. Зээлийнхээ үлдэгдлээр зам тавиад “Бид зам тавьсан” гэх байх. “Бид олон байшин барьж орон сууцтай болгосон” гэж сонгуульд орно. Ирэх онд улсын төсвөөр олигтой ажил явахгүй биз дээ. Харин цалин тэтгэврийг нэмэхээс өөр аргагүй байдалд орно. Гэхдээ энэ нь туйлын хортой. Монголын эдийн засаг нийгмийн зардлаа дийлэхээ больно. Олон хүнийг байртай болгоно гэж хэт хөөрөгдсөн зах зээлийн бус зохиомол хэт их нийлүүлэлт, үүнд оролцох төрийн оролцоо үл хөдлөхийн салбарыг дампууруулна. Үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт мөнгөө оруулсан хүмүүсийн хөрөнгө үнэгүйдэх тал руугаа орох байх. Энэ өвлөөс эхлээд үл хөдлөхийн салбар хүчтэй доргино. Харин байр авах гэж байгаа хүмүүст хандаж хэлэхэд “Орон сууц хямдрах байхаа” гэж хэлье. Бид дэндүү их үнэ цэнээр, дэндүү их боломжоо алдаж байж ухааралд хүрэх нь ээ.

Э.ЭНХБОЛД

-ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГОО ГАРГААД ГАДНЫ ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧДАД МЕССЭЖ БОЛГОН ӨГӨХ ХЭРЭГТЭЙ-

УИХ-ын гишүүн Х.Бат­тулгатай ярилцлаа.

–Шар тивийн орнууд бүхэлдээ Азийн олимпдоо анхаарал хандуулж бай­на. Азийн наадмын салхийг жүдогийнхон маш амжилттай хагалж гурван алт, гурван мөнгө, дөр­вөн хүрэл медальтай өндөр­лүүлсэн. Жүдо бөх 2008 оны олимпоос хойш илт сэргэсэн нь таныг холбооны тэргүүнээр ажилласантай салшгүй холбоотой гэдэг. Та холбоогоо ямар чиглэлд удирддаг вэ?

-Дэлхийн долоон тэрбум хүний дөрвөн тэрбум нь Ази тивд амьдардаг. Тиймээс ээлжит олимпоо зохион бай­гуулж байгаа нь Ази тивийн том амбиц юм уу даа. Дөрвөн тэрбум хүнээс шалгарагсдын тэмцээн гэхээр яах аргагүй том байж таарна. Манайхан бөх, боксын төрөлд л амжилт гаргадаг байсан. Тэгвэл энэ Азийн наадамд нэг шинэлэг зүйл нь манай сагсан бөмбө­гийн тамирчид байлаа. Монго­лын жүдо бөхийн холбооны хувьд айхтар хийгээд бай­сан зүйл байхгүй. Хоёр, гур­ван тулгамдсан асуудлыг шийдсэн.

–Ямар ямар зүйлсийг нь шийдсэн юм?

-Тамирчид олон улсын тэмцээн, уралдаанд байнга оролцож байж чадварждаг. Тэгэхээр тэмцээнд явах зардал мөнгийг нь шийдээд өгчихөөр байгалиасаа авьяастай, ноцолддог хүүхдүүд тодроод гараад ирнэ. Нөгөө нь дасгал сургуулилт хийх нөхцөл, сайн багш нараар хангах.

–Танай холбооны зүгээс Рио-гийн олимпод ямар бодлого баримтлан ажиллах вэ?

-Эрэгтэй, эмэгтэй тус бүр долоон жингийн тамирчиндаа эрх авах, үүний тулд эрхийн онооны тэмцээнүүдэд тогтмол оролцохыг зорьж байна. Ингэснээр ирэх олимпоос хоёроос гурван медаль авахсанаа байгаа. Жүдо бөх багийн спорт шиг л зардал гардаг. Багш дасгалжуулагч, бэлтгэл хангагч гээд олон хүний хөлс хүч шингэдэг.

–Х.Баттулга гэдэг хүн ҮХАА-н сайдын суудлаа яагаад өгөх болсон гэдэг нь одоо ч асуулт хэвээрээ байна. Албан тушаалаа өгөх болсон гол шалтгаан юу байсан юм бэ. УИХ-ын гишүүн, Засгийн газ­рын гишүүнээр давхар ажил­лахыг дэмжихгүй болохоор суудлаа өгсөн гэдэгт итгэх хүн алга даа?

-Тодорхой асуудал шүү дээ. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллаж болохгүй гэдэг хуулийн төслийг эхнээс нь дэмсэн. Дэмжиж, кноп дарчихаад дараа нь улайхгүй сайдаа хийгээд явна гэдэг ямар вэ. Хоёрт, миний санаачилсан бүтээн байгуулалтын төслүүд, ихэнх ажлыг Засгийн газар дэмжээгүй. Ажил нь дэмжигдэхгүй байхад сайдын суудал бөглөөд суух нь ухаалаг хэрэг мөн үү.

–Засаг дээр яагаад таны оруулсан асуудлууд дэмжигдэхгүй бусад нь дэмжигдээд явсан юм бол. Засгийн газрын гишүүд асуудалд хандахдаа Х.Баттулга гэсэн хувь хүн рүү хандаад байсан юм болов уу?

-Энэ асуултаа Ерөнхий сайдаас асуусан нь оновчтой байх. Энэ талаар тодорхой ярих гэхээр их урт яриа болно. Хоёр хөршийн удирдагчдын айлчлал ойрхон болоод өнгөрлөө. Энэ үйл явцыг харахаар бид 1990 оноо эргэж хармаар, эргэцүүлмээр болж байгаа юм. 25 жил Ардчиллын баяр тэмдэглээд, бахархаад ирсэн. Гэтэл бараг л нэг гараанаас хөдөлцгөөсөн хоёр хөрш маань бидэн дээр аврагч, туслагчийн дүрээр ирж байна. Бид 25 жил ардчиллаад байна, хөгжөөд байна гэсэн, байж байгаа царай минь 1990 оныхоосоо дээрдэх юмгүй. Үүндээ бид хатуу дүгнэлт хийх ёстой. 25 жилд юу хийснээ бид саяын хоёр айлчлалаар сайн тольдож харсан болов уу гэж бодоод байгаа. Зүйрлэхэд монгол морио ломбарданд тавьчихаад, эмээлээ үүрээд алхаж байхад, хөршүүд хажуугаар онгоцтой, лимузинтэй шурхийн гараа даллаад урагшилж байна. Гадаад өр маань 20 тэрбум орчим ам.доллар болсон. Энэ өрийг гурван сая хүрч ядан байгаа иргэддээ хуваахаар хэд болох бол. Өнөөдрийг хүртэлх 25 жилийн улс төр маань “аман” улс төр л байжээ. Одоо арай өөрөөр хараад ажил хэргийн улс төр рүү ороосой гэж бодож сууна даа.

–Шинэ сумаас эхлээд таны санаачилсан зарим ажлууд биелэлээ олсон. Сайдын суудлаа өгөхдөө “Сайдын суудлаа өгсөн ч гишүүний хувиар хийж эхлүүлсэн ажлууддаа санаачилгатай ажиллана” гэдгээ мэдэгдсэн. Засгаас гарчихаар таны хийж эхлүүлсэн ажил цаашаа явахад улам л хүрээ нь хумигдах юм биш үү?

-Сайд байхад явуулдаггүй байсан ажлыг, сул гишүүн болчихоор бүр ч явуулахгүй гэсэн тээг бий. Хэцүү л байна. Гол саад нь урт болон дунд хугацааны том бодлого, чиглэл дутдаг. 15-25 жилээр хөгжлийн бодлогоо гаргаад Их хурлаар батлуулаад, тогтвортой байдлыг хангах хэрэгтэй юм билээ. Ингэхэд та хэдэн настай вэ?

–Энэ жил 27 хүрч байна…

-27 хүрч яваа залуу өөрийн болон гэр бүлийн асуудлуудаа төлөвлөдөг болчихсон нас биз дээ. Өглөө босоод л юу хийдэг юм билээ гээд гиюүрээд суудаггүй байх, тийм үү. Тэгэхээр бүхэл бүтэн улс ийм хугацаанд ингэж хөгжинө гэдгээ тодорхой болгочихмоор байгаа юм. Улс төрч хүн улс орныхоо ирээдүйг урьдчилан харах чадвар байх ёстой. Түүхээс харахад хоёр хөршийн хоорондын харьцаанаас бидний амьдрал, хөгжил хөдөлгөөн хамаарч ирсэн байдаг. Бидний дээгүүр энэ хоёрын харьцаад эхлэхээр бидэнд асуудал үүсдэг. Бид аль нэг рүү нь ханарвал нөгөө талд нь бас асуудал үүснэ. Учрыг нь олох, тэнцвэрийг хадгалах тэр зааг дээр л Монгол Улс босоод ирэх боломж харагдаад байгаа юм. Үүнийг бүр дээр үед Цэвээн Жамсрано их сайхан томъёолж хэлсэн юм билээ. Тэр “Монгол улс хоёр хөрштэйгээ улс төрийн хувьд эрх хүүхэд шиг, эдийн засгийн хувьд тэлээ хурга шиг харьцаж, үлгэрлэвээс Швейцарь улс лугаа хөгжих боломжтой” гэж хэлсэн байна. Энэ үгийг сайн ухвал бодлого бий шүү. Дөрөв, дөрвөн жилээр ээлжлэн Засаг барьдаг нөхцөлд урт хугацааны бодлого хэрэгжих боломж алга. Дөрвөн жилийн дараа солигдох юм чинь амжаад гэр бүл, фракци, тойрсон хүмүүсээ таргалуулах тухай боддог болчихоод байна. Улсын хөгжил хамгийн сүүлийн асуудал болчихоод байгаагийн учир энд л оршиж байгаа.

–Тэгээд Засаглалын тогтолцоо, бодлогоо сайжруулах боломж харагдах юм уу?

-Их хурал энэ мэт зүйлээ сайн яриад, нэг мөр шийдэх л шаардлагатай. Бүсчилсэн хөгжил лав худлаа юм байна. Бүсчилье гэхээр холбосон дэд бүтэц байхгүй. Яаж хөгжих юм. Таныг ямар ч дэд бүтэцгүй газар руу яв, хөгжүүл гэвэл явах уу. Та аль аймгийнх вэ.

–Сэлэнгэ…

-Таныг төрсөн нутаг Сэлэнгэ рүүгээ явж, хөгжүүл гэвэл явахгүй дээ.

–Орон нутагт төрсөн хэдий ч тийшээ явах сонирхол ихэнх залууст байхгүй юм биш үү?

-Тийм, үүнтэй чинь Бүсчилсэн хөгжил гэдэг яриа яг адилхан байхгүй юу. Их хурлын гишүүд дотор хөдөө төрсөн хүмүүс их. Тэднийг буцаад яв, нутгаа хөгжүүл гэвэл явахгүй. Зүгээр эндээ суугаад “амаараа” нутгаа хөгжүүлэх л юм бодно. Бүсчилсэн хөгжил гэхээр дэд бүтэц байхгүй, дэд бүтцээ бий болголоо гэхээр зөөх бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэггүй, үйлдвэрлэл байхгүй болохоор орлого байхгүй, орлогогүй бүс хөгжинө гэдэг нь худлаа. Ийм гинжин хэлхээн дунд Бүсчилсэн хөгжил гэж хоосон яриад нэмэргүй гэдгийг одоо л ойлгож байна. Гэтэл үүний төлөө баахан ажил хийсэн, цаг мөнгө үрсэн. Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлнэ гээд зөндөө л зээл тараалаа. Хөгждөггүй ээ. Яагаад гэхээр том үйлдвэрлэл байгаад түүндээ бараа үйлчилгээ нийлүүлэх замаар л жижиг дунд үйлдвэр хөгждөг юм байна. Эрдэнэт гэж том үйлдвэр байгаа болохоор түүнийг тойрсон жижиг дунд үйлдвэрүүд оршиж буй гэх мэт. Манайхан 1000 инженерийг Японд бэлдэнэ л гээд байгаа. Ямар мэргэжлээр, юуны чиглэлээр бэлтгэх юм. Хөгжлийн бодлого нь тодорхойгүй байхад бааханинженер бэлдчихээр энд ирээд ажил байхгүй, чиглэл зөрнө. 1000 инженер эргээд Японд очихоос өөр зам харагдахгүй болчихож байна. Гадаадад ажиллаж байгаа нарийн мэргэжлийн хүмүүсийг Монголдоо ир гээд дуудаад байдаг. Тэд ирлээ гээд Монголд хийх ажил нь байгаа юу. Та ямар мэргэжилтэй вэ?

–Сэтгүүлч.

-Таныг Сэлэнгэд, нутагтаа ажилла гээд дуудлаа гэхэд сэтгүүлчээрээ ажиллах зах зээл байхгүй биз дээ. Үүнтэй чинь яг л ижилхэн. Агрономич болсон бол ажил олдох байх. Хөгжлийн бодлого нь эхэлж гараад, тэр нь урт хугацаанд тогтвортой байхгүй болохоор боловсон хүчин юу сурах нь ойлгомжгүй болчихож байгаа юм. Монгол Японоос дайны төлбөрт эхлээд 80 сая доллар нэхээд, эцэст нь таван тэрбум иен буюу 17 сая доллараар тохироод ямааны ноолуур, тэмээний ноос боловсруулах үйлдвэр, хайрцаг, зай, цонхны үйлдвэр, томоохон зочид буудал бариулах хүсэлтээ 1974 онд гаргажээ. Хэлэлцээр гурван жил үргэлжилж, 11 жил хөөцөлдөөд “Говь” үйлдвэрийг л бариулсан. Говькомпанийг барих болмогцоо л мэргэжилтнүүдээ зэрэг бэлдээд явчихсан. Бусад тохироо хэрэгжсэн бол тэр чиглэлийн мэргэжилтэн бэлтгэх байж л дээ. Эрдэнэт уулын баяжуулах үйлдвэр баригдаад дуусахад мэргэжилтнүүд нь бас бэлтгэгдээд ирсэн. Энэ чинь бодлого. Ийм бодлого сүүлийн 25 жилийн хугацаанд дээд зэргээр алдагдчихлаа. Хоёр хөршийн айлчлалаас ухаарах хэрэгтэй. Орос, Хятад бодлогоо чанд бариад, тогтвортой байсны дүнд 2008 онд Бээжинд олимп, 2014 онд Сочид өвлийн олимп зохион байгуулсан. Харин манайд олимп байтугай наадмаа хийх стадионоо хар л даа. 1960-аад онд баригдсан стадиондоо идэж ууж ч чадахгүй суудаг. Хэдэн хуушуур идчихээр орчих 00 ч байхгүй.

–Хоёр хөрштэйгээ ойролцоо гараанаас хөдөлсөн Монгол Улс юун дээр алдав?

-Тогтворгүй байдал, цэгцгүй бодлого. Богино хугацаатай сонгууль, намчирхал, талцал. Ийм алдааг 25 жил хийсэн улстөрчид бид сонгогчдоосоо ядаж уучлал гуйх цаг болчихжээ.

–Таныг өмнөх засагт Зам тээвэр хот байгуулалтын сайдаар, энэ засагт ҮХАА-н сайдаар ажиллаж байхдаа төмөр замаа ядаж эхлүүлээд ганц км ч болтугай тавиулчихгүй гэсэн шүүмжлэл одоо ч байсаар байна. Мэдээж бэрхшээл байсан байлгүй?

-Бэрхшээл гэвэл нөгөө л дөрвөн жилд хувийн эрх ашгаа амжуулахыг эрхэмлэдэг хүмүүс нь Ерөнхий сайддаа наалдаад, үйлчлээд, чиглүүлээд явчихдаг. Энэ бол тодорхой юм. Сү.Батболд Ухаа худагт оролцоотой, хувьцаатай байсан. Шинэ төмөр зам улсын бодлогоор тавигдбал Ухаа худагийн хувьцаа унана, тийм болохоор саад болно гэсэн эрмэлзэлтэй, далд санаатай явсан. Тиймээс ард түмний Тавантолгойгоос өрсөж өөрийнхөө Ухаа худагт IPO гаргаж, хувьцааны захаас эхэлж мөнгө олох зорилготой бүлэглэл шинэ төмөр замд тээг болсон. Тэднээс болоод хожуу эргэлтэнд орсон том Тавантолгойн үнэ уначихаж байгаа юм. Төмөр замыг сайд санаачлаад, сайд барьдаггүй. Их хурлаар баталчихсан улсын бодлогыг л хэрэгжүүлдэг. Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүд, бүх Их хурлын гишүүд төмөр замыг ингэж барих нь зөв гэсэн нэг чиглэл рүү харах ёстой. Дүү гэр бүлтэй биз дээ.

–Гэр бүлтэй.

-Чи гэр бүлийнхээ том шийдвэрийг гаргахдаа гэргийтэйгээ хамт гаргадаг биз дээ.

–Тийм.

-Гэр бүлийн шийдвэрийг хамтдаа гаргахгүйгээр хоёр тийшээ хараад суучихвал ямар ч асуудал шийдэгдэхгүй. Үүнтэй яг адил. Сайдын төсвөөр төмөр зам барина гэж байхгүй. Барихын тулд хөрөнгө босгоно. Их хурлаар шинэ төмөр замд зориулан баталсан мөнгийг А.Гансүхийг Зам тээврийн сайд болсны дараа л олгосон. Гурван жилийн дараа шүү. Төмөр зам барихын тулд монголчууд бид тийм технологиор төмөр зам тавих гэж байгаа гэдгээ хөрөнгө оруулагчдаа ойлгуулах ёстой. Биднийг анхныхаасаа өөр юм яриад эхлэхээр хөрөнгө оруулагчид эргэлзчихдэг. Дахин хэлэхэд төмөр замын бодлогыг нь 2010 оны зургадугаар сарын 23-нд Монгол Улсын Их хурал баталчихаад, мөнгийг нь 2013 оны гуравдугаар сард эхэлж өгсөн байдаг. Тэгэхээр намайг төмөр замын мөнгө идсэн уусан гээд яриад, бичүүлээд байгаа хүмүүсээс “Намайг байхад өгөөгүй мөнгийг яаж идэж, уудаг юм бэ” гэж асуумаар байгаа юм. Далангийн ажил гээд байгаа нь хувийн компаниуд өөрсдөө зээл аваад хийсэн ажил.

Би уриалга гаргаж, Их хурал баталчихсан төсөл гэдэг үүднээс ажлыг нь эхлүүлсэн. Сү.Батболд хөдлөхгүй нь тодорхой байсан. Эрх биш ажил нь эхэлчихбэл ичсэндээ хөдөлнө гэж бодсон юм. Одоо бодож байхад гэнэн байж дээ. Тэр бүлэглэлийг ичдэг булчирхайтай гээд бодчихгүй юу. Гэхдээ өөр арга байгаагүй юм.

–Төмөр замын царигийн асуудал анхаарал татсан сэдэв хэвээр байна. Та бол нарийн царигийг эсэргүүцдэг. Тэр ч утгаараа нэвтрүүлэг хийж цацсан. Дараа нь Ерөнхийлөгч дуудаж уулзсан гэх мэт яриа хөвөрнө. Царигаа тавиад төмөр замаар экспортоо бушуу хийж эхэлмээр байна шүү дээ?

-Нарийн цариг тавьж болохгүй гэдгийг тэр нэвтрүүлэг дээр маш тодорхой харуулж, Монгол төрийн бодлого-эрлийз бодлого боллоо гэдгийг хэлсэн. Үнэн зүйлийг гаргаж тавьсан учраас хүмүүст хүрсэн. Худал зүйлийг хүмүүс шууд л мэднэ, дэмжихгүй. Одоо Их хурлаар царигийн асуудал шийдэгдэнэ. Бид үүрд түүхий эд экспортлогч байх бол нарийн цариг тавьж болно. Бид дотооддоо үйлдвэрлэл явуулж, нэмүү өртөг шингээх замаар баялгаа ашиглабал илүү олон хүнд хүртээмжтэй гэдэг нь тодорхой. 1990 оноос хойш уул уурхайн лиценз авсан хүмүүс зөвхөн газраа ухаад түүхий эд зөөж байна. Бүх аймгаас байх шүү. Тэр баялгаас олсон мөнгө хаашаа оров, олонхи монголчуудад хүртээлгүй л байгаа шүү дээ. Тэгэхээр царигийн асуудлыг хаалттай хурлаар шийдэж болохгүй. Хаалттай хурал бол хууль бус. Тавантолгойг бид хоёр сая 900 мянган иргэндээ хувьцаа болгоод өгчихсөн байгаа. Та хувьцаа эзэмшдэг үү.

–Уг нь Тавантолгойн нэг сая төгрөгийн хувьцаа бий л гэж бодож байгаа. Монголчууд хувьцаатай болсон гээд л бөөн сенсаци болж байгаад сураг алдарсан…

-Таны сонгосон хүмүүс чинь таны ирээдүйг шийдэх царигийг танаас нууж, Их хурал дээр хаалттай хуйвалдаанаар шийдэх гээд бэлтгэж байна. Энэ бол гэмт хэрэг. Огт хэрэггүй юмыг ил тод болгоно, шилэн болгож харуулна гэдэг мөртөө хамгийн чухал асуудлыг нуудаг. Эд нар хуйвалдаад, олноороо түрээд нарийн царигийг дэмжих байх. Түүхий эдээ хичнээнээр нь зөөлөө ч энэ улс орон баяжихгүй гэдэг бол тодорхой. Өрөнд баригдана, өтөнд идэгдэнэ. Ойрхон Тажикийн, холдоо Африкийн жишээг хар л даа.

–Төмөр замын асуудлаа шийдэж чадахгүй байгаа нь гадныхны хувьд тоглоом болж харагдаад байгаа юм биш үү?

-Өөрсдийнхөө шийдвэрээс ухраад гадныхны хатгаасаар шийдэх гээд байгаа нь харин тоглоом болж байгаа байх. Бүхий л тусгаар орон төмөр замын асуудлаа өөрийнхөөрөө шийддэг. Төмөр зам геополитикийн асуудал болохоор шийдвэр гаргахад хэцүү. Дорнод хил рүү ирчихсэн төмөр замыг япончууд Халхын гол руу орж ирэхийн тулд барьсан гэдэг. Япончууд Халх гол руу дайрсан нь Тамсагбулагийн нефтийн сав газрыг судалсантай холбоотой. Нефть байгааг мэдэнгүүт хүнд техникээ оруулж ирэх болсон, тэгээд төмөр зам тавьсан. Тэд 16 сарын дотор нефть боловсруулах үйлдвэр барина гэсэн тооцоотой байж. Гаргасан бензинээрээ зэвсэг, техникээ хангаад, наашаа цөмөрнө гэж тооцож байжээ. Энэ бол төмөр зам яагаад тавьдгийг илтгэх түүх. Үүнийг түүхчид, улс төрчид огт ярихгүй байна л даа.

–А.Гансүх сайд Х.Баттулгын хүн. Тиймээс Засагт ажиллахгүй байгаа ч гэсэн төмөр замын асуудлаа А.Гансүхээр дамжуулан шийдээд явах боломжтой гэж байна?

-Нэгдүгээрт, ажил хийхэд шаардлагатай мөнгийг өгөх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, Их хурлаар төмөр замын бодлогоо баталчихсан бол Засгийн газар дуугүй л хийх ёстой. Хэдэн доллар, юань зээлэх гээд байна, тийм болохоор царигаа тэдний хүслээр өөрчилье гэдэг бол улсын эдийн засгийг худалдаж байгаа хэрэг. Өнөөдөр Монголын улс төрд идэвхтэй байдаг 200 хүн, тэдний дотор 20-иод нөлөө бүхий гэр бүл. Миний ажиглалтаар тэр 20 гэр бүлийг хоёр, гуравхан хүн чиглүүлдэг ийм л дүр зураг тодорч байна. Тэд л энэ улсын эдийн засгийг зохион байгуулалттайгаар, элгээр нь хэвтүүлэх санаачилга гаргаж байгаа. Үр дүнд нь бид эзлэгдэхгүй, өрөнд унаж, худалдагдана. Та ч гэсэн өрөнд баригдаад эхэлбэл аав, ээжийнхээ үлдээсэн үнэтэй хөөргийг ломбарданд хямдхан өгнө. Ийм байдал руу оруулчихлаа. Үүнийгхэлдэг хүн алга. Хэлсэн нэг нь ад болдог. Эдийн засаг ямар байна, чиний бодлоор.

–Танай намынхан хүндрэлтэй байгаа л гээд байгаа шүү…

-Ардчилсан нам ч ганцаараа хэлээгүй байх. Миний мэдэх, уулзсан хүн болгон л хэлж байна. Сахилга батгүй, бодлогогүй, ядмаг эдийн засаг авсан зээлээ төлөхийн тулд хамаг үнэтэй юмаа барьцаалдаг. Барьцааны эд хөрөнгө зээл төлөгдөхгүй болоод ирэхээр 20, 25 цаашилбал 100 жилийн дараа хураагдана. Сахилга батгүй, зарчимгүй улс төрчидтэй, эдийн засаг нь суларч байгаа Боливи, Венесуэл, Аргентин, Африкийн орнуудад урд хөрш их хэмжээний зээлийг зориуд баялгийг барьцаалан өгч байгаа. Аргентиний эдийн засгаар сүүлийн 40 жил улс төрчид нь тоглож байна. Гэтэл энэ улс дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа хамгийн их хөгжиж байсан улс шүү дээ. Одоо барьцаанд орсон.

–Манай орны эдийн засгийн сэргэх боломжийг та хэрхэн харж байгаа вэ. Хүмүүс бол янз бүрийн л цаг хугацаа хэлж байна?

-Улс төрийн өнөөгийн нөхцөл байдлаа зөв дүгнээд, сонгуулийн системээ эргэж хараад, намуудын тухай хуулиа шинэчлээд алсын бодлогоо гаргачихвал боломж байгаа. Энэ хэвээрээ яваад байвал аль ч нам ялсан ялгаа алга. 2016 онд МАН яллаа гэж бодоход юу ч өөрчлөгдөхгүй, Ардчилсан нам цөөнх болоод сөрж, гацаана гээд л үргэлжилнэ.Монгол Улс 25 жилд хөгжвөл хөгжихөөр л болчихлоо. Дээр би хоёр хөршөөр жишээ авсан. Нам нам л гэж том яриад үнэндээ нам доторх цөөхөн хэдэн хүний хуйвалдаанаар бүхнийг шийдэж байгаа.

–Таныг захиалгат нэвтрүүлэг хийж хүмүүсийг эрлийз, хурлийзаар нь дуудлаа гэж хүчтэй шүүмжилж байсан. Манай улс Үндсэн хуулиндаа яс, үндэс, шашин шүтлэгээр нь ялгаварлан гадуурхахгүй гээд заачихсан байдаг. Та заавал тэгж хүмүүсийг нэрлэж болдог юм уу?

-Ялгаварлан гадуурхсан юм ер байхгүй. Улстөрчид гарал үүслээ нуух хэрэггүй л гэсэн санаа байгаа. Хятадын гадаад бодлогын номлол, чиглэл нууц юм биш. Бараг бүх хөршүүдтэйгээ хилийн маргаантай. Хятадын дарга Энэтхэгт айлчлахад өөдөөс нь жагсаал зохион байгуулсан. Энэтхэгт ардчилал байна. Азийн хамгийн ардчилсан улс гээд байгаа Монголд тэгэхэд юу болов. Сандраад л, бажгадаад л. Ерөнхийлөгч нь хүртэл санаагаа чилээж, намайг өрөөндөө дуудаж загнав. Орост тэр байтугай үндсэрхэг агуулгатай нэвтрүүлэг өчнөөн л гардаг. В.Путин тоодоггүй. Манай Ерөнхийлөгч загнаж байг л дээ. Улсынхаа Ерөнхийлөгчид үг нь хүрч, тоогдож загнуулна гэдэг МоАХ-ны даргын хувьд сандраад байх зүйл биш.

–Тухайн нэвтрүүлэг гарсны маргааш л хятад хэл дээр орчуулагдан тэнд гараад бөөн л асуудал болж байна гэсэн…

-Асуудал болоогүй, болох­гүй. Хятадад нэг нэвтрүүлгийн араас хөөцөлдөөд явах тийм жижиг улс төр байхгүй.

–Гадны хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх үүднээс багагүй хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орууллаа. Одоо л хөрөнгө оруулалт ирэх ёстой гэсэн юу болов?

-Хөрөнгө оруулалтыг улайм цайм хөөж байна. 1990 оноос хойш Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, сайд нар гадаадад айлчлахдаа нэг л зүйлийг ярьдаг. Тэр нь юу билээ.

–Манайд хөрөнгө оруулаач л гэдэг биз дээ?

-Яг зөв. Манайд хөрөнгө оруулаач ээ, бид ийм сайхан л гэдэг. Хөрөнгө оруулаач гэж баахан гуйчихаад, оруулангуут нь хажиглаад, хөөгөөд явуулчихдаг тогтолцоотой. Хуулиа өөрчлөнгүүт хөрөнгө оруулна гэж байхгүй. Хуулиа мөрдөх эсэх гэсэн эргэлзээ бий. Дэлхий нийтээр цахим ертөнц хүч түрсэн энэ цагт уул уурхай хариуцдаг сайд нь хэн юм. Хөгжлийн сайд нь хэн бэ гэдгийг бүгдийг нь мэдчихэж болж байна.

Тэгээд Монгол эрсдэлтэй тул хөрөнгө оруулахгүй гэдэг. Тэгэхээр урд хөршөөс өөр хөрөнгө оруулагч бидэнд олдохгүй. Урд хөрш дэлхий даяар хөрөнгө оруулж байгаа. Өвөр монголчууд Хятадын “хайрын тэврэлт” хүнд гэж ярьдаг.

–Тэр нь юу гэсэн үг юм бэ?

-Бороохой далайгаад байвал хүн бүр эсэргүүцээд, ядаж л мод далайгаад сөргөдөг юм байна л даа. Харин хөрөнгө оруулаад, гараас нь атгаж, далыг нь алгадаад үндсэн асуудлыг мартагнуулж байгааг “хайрын тэврэлт” гээд байгаа юм. Одоо хайрын тэврэлт Монгол руу хандсан.

–Ц.Нямдорж гишүүн та хоёр нэлээдгүй маргалддаг хүмүүс. Нууц гэрээг ил болголоо гээд байсан. Тэр гэрээнд яг юу туссан байсан юм бэ?

-Гэрээ биш санамж бичиг. Гэхдээ нууцлалын зэрэгтэй гэрээнүүдийг үргэлж л хийдэг. Нууцын зэрэглэлтэй гэрээг Хуульзүйн сайд нь дэлгэнэ гэдэг тухайн хүний өөрийнх нь шийдвэр биш байх. Бусад орнууд гэхэд цэрэг дайныхаа төсөвт зарладаг нэг тоотой, зарладаггүй бас нэг тоотой байдаг. Хоригдол, цагдаа, армийнхаа тоог ч хэлдэггүй. Нууц юм байх шаардлагатай. Нууцалсан юмаа хэвлэлээр зарлахын зорилго нь хөрөнгө оруулагчдын эргэлзээг төрүүлэхэд чиглэгдэж байгаа юм.

Танай кабинетын сайд чинь яахаараа нууцлалын зэрэгтэй санамж бичгээ ил болгоод байдаг юм гэх жишээтэй. Тэгээд хөрөнгө оруулалтдаа эргэлзсэн, түдгэлзчихсэн.

–Манай орон нуух зүйлсээ нууц чигээр нь авч явж чадаж байна уу?

-Миний бодлоор чаддаггүй. Эсвэл нуух юмгүй болчихсон байх.

–Ерөнхий сайд Засгийн газрын бүтцэд өөрчлөлт оруулна гэж байгааг харсан байх…

-Ерөнхийлөгч УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллаж болохгүй тухай ярьж байхад л энэ саналаа оруулж ирэх байсан юм. Дагуулж тонгорох гэдэг аятайхан шийдэл болох байлаа. Одоо бол ниргэсэн хойно нь хашгирах боллоо. Энэ тухай би хавар бүлгийн хурал дээр ярьж л байсан. Ерөнхийлөгч санаачилга гаргасан дээр нь бид асуудлаа шийдэж бүтэцдээ өөрчлөлт оруулбал дээр гэж зөндөө хэлсэн. Тэр үед дэмжээд явсан бол одоо ингэж давхар ажил болохгүй. Одоо 76 сайдтай боллоо ч, есөн сайдтай болоод ч нэмэргүй.

–Ерөнхий сайдын мэдэгдэл яг юуг өгүүлсэн бол?

-Мэдэхгүй. Бас л нэг заль байгаа биз. Зальтай хүнийг зөв дүгнэх ч хэцүү шүү дээ.

–Засгийн газар цаашид хэрхэн ажиллабал үр дүнтэй байх юм бол. Төсөв хэмнэх үүднээс яамдаа цөөлж байна?

-Нэг их мөнгө хэмнэгдэхгүй ээ. Бид үйлдвэрлэгч биш. Эдийн засгийн бүтцийн хувьд урд хөршөөс 70-80 хувь хараат, нефтиэ 100 хувь Оросоос авдаг. Сохор, доголон, элэг муутай, хагас харвачихсан хүн шиг эдийн засагтай байгаа цагтаа юу ч олохгүй, олигтой хэмнэлт ч гарахгүй. Түр аргацаах маягийн мэх л гэж харагдаж байгаа. Та хүүхэдтэй юу.

–Байгаа…

-Нэг зүйл хэлье. Та хүүхдээ Сайншандын ширэмний үйлдвэрт ажиллуулна гээд эртнээс бэлдэж болно. Гэтэл одоо удаан хугацааны бодлого байхгүй болохоор тэнд үйлдвэр баригдах нь тодорхойгүй, ямар үйлдвэр байх нь ч эргэлзээтэй. Тэгэхээр та хүүхдээ ямар мэргэжилтэй болгох вэ. Сэтгүүлч болгоё гэхээр өөрөө сэтгүүлч ямар байдгийг мэднэ, болгохгүй. Орон сууцны асуудлаа яаж шийдсэн бэ, та.

–Монгол гэртээ л амьдарч байна.

-Бодитоор одоо орон сууцтай болох хоёр зам бий. Та гэнэт спортоор хичээллэж олимп, дэлхийн аварга бол. Тийм боломж бий юу.

–Одоо ч хэцүү биз дээ?

-Цалингаа хураагаад орон сууцанд орох уу. Үгүй. Тэгэхээр таны ирээдүй яах вэ. Тан шиг мянга мянган залуучууд байгаа. Энэ хүмүүсийн аав, ээж нь санхүүгийн боломжтой бол нийлж хамжиж байж орон сууцны зээлд хамруулна. Эсвэл аав, ээжийнхээ нэг өрөөнд амьдар. Таны мэргэжил борлогдохгүй бол та юу хийх вэ.

–Ямар нэг юм хийж л таарах байх даа…

-Юу хийх чинь ч тодорхойгүй. Тэгэхээр ажлын байр байхгүй бол орон сууц байхгүй. Орон сууц гэдэг миний л хувьд мөрөөдөл байсан. Олонхи хүмүүсийн хувьд ч тийм байгаа. Сайд байсан Х.Баттулга намтайгаа тэмцээд байгаа юм биш. Олон хүнийг ажилтай болгох, орон байртай болгохын тулд олигтойхон санаачилга гарга, ажил хий гээд шахаад л байгаа юм. Орон сууцжуулалтыг дан ганц моргейжээр шийдэх албагүй. Өөр боломж байгаа. Манай нөхцөлд 8-10 хувийн зээл иргэдийн боломжид нийцэхгүй, олныг хамарч чадахгүй гацаад байна. Бидний судалгаагаар бол жилийн 2-3 хувийн хүүтэй зээлээр богино хугацаанд орон сууцжуулах боломж бий гэдэг нь тодорхой болсон.

–Тийм гэж үү. Яаж 2-3 хувийн хүүтэй зээлд хамрагдах вэ?

-Аж үйлдвэр өндөр хөгжсөн, хотожсон орнуудын моргейжийн урт хугацааны зээл монгол хүнд төдий л бууж өгөхгүй байна. Манайх шиг нүүдлийн соёл иргэншлээс суурин иргэншилд шилжиж байгаа улсад богино хугацаанд жилийн 2-3 хувийн хүүтэй орон сууцны зээлд хамруулах боломж бий гэдэг нь судалгаагаар гарч ирсэн зүйл.

–Засгийн ажил явах нэг түлхүүр Засаг өөрөө тогтвортой байх ёстой. Харин хүн нь бол төдий л онц биш юм гээд байгаа?

-Энэ үнэн. Засаг тогтвортой байх ёстой. Гэхдээ тогтвортой байх ёстой гэчихээдтогтворгүй болгох үйл ажиллагаа явуулаад байж болохгүй. Өнөөдөр АН, Шударга ёс эвсэл Их хуралд олонхи. Тиймээс хөгжлийн урт хугацааны концепциудаа ядаж батлаад авах юм бол хөрөнгө оруулагч нарт тодорхой болно. Төмөр зам, хүнд, хөнгөн үйлдвэр, ХАА, газар тариалан, хот, хөдөөгөө ингэх юм байна гэдэг нь тодорхой болчихоор та болон таны хүүхдийн ирээдүй тодорхой болно.

–АН Засагт гарах гэж хэд хэдэн сонгуулийн нүүр үзлээ. 2016 оны дараагийн сонгууль эхлэхэд АН Монгол Улсад юу үлдээсэн байх вэ?

-Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр гэж бий. Түүнийгээ л хийж хэрэгжүүлсэн байх хэрэгтэй.

–Мөрийн хөтөлбөр хэрэгжиж чадаж байгаа юм уу?

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног гэж зарласан. Тэрний тайланг хэлэлцэх үед л тодорхой харагдах болов уу.

–Та Монголын томоохон бизнесмений нэг. Бизнесийн салбараас улс төрд хөл тавьсан. Бизнес эрхлэгчдийн нөхцөл байдал ямар байгаа вэ?

-Хүнд байгаа.

-100 хоногт эдийн засагт ямар өөрчлөлт гарав гэдгийг Ерөнхий сайд Их хуралд тайлагнана. Та юу гэж харж байгаа бол?

-Сайхан цаасан тайлан л гарна. Улс төрчдийн ганц чаддаг ажил нь зузаан цаасан тайлан уншина, хийнэ гэж ярьж байгаа ажлыг хийчихсэн гэж ярина. Бүр хийчихлээ гэж хөөрч тэмдэглэнэ. 25 жил ингэж явлаа. Бид аман улс төрчдөөс аль болох хурдан татгалзаж, ажил хэргийн улс төр лүү орох хэрэгтэй.

–Та сайдын суудлаа өгснөөс хойш төдий л чуулганд сууж харагдсангүй. Чуулганд суухгүй байх шалтгаан байна уу. Та цаашид улс төрд ямар бодлого баримтлах вэ?

-Ардчиллын анхдагч байгууллага МоАХ-ны даргын хувьд өнгөрсөн 25 жилийн үр дүнг хоёр хөршийн айлчлалын үеэр мэдэрсэн мэдрэмжээ дээр хэллээ. Бид хол хоцрогджээ, өрөндөө баригдлаа. Тиймээс улс төрийн намууд Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд байсан хүмүүс цугларч ард түмнээсээ ядаж уучлалт гуйчихмаар байгаа юм. Дараа нь хөгжлийн бодлогоо маш тодорхой болгох шаардлагатай. Хийсвэр зүйл ярихгүй. Хөгжил чинь цөөхөн юмнаас л хамаарч байгаа. Газрын доорх баялаг, газар дээрх баялгаа яах юм. Хүн, аж үйлдвэрээ яах юм гэсэн тодорхой зүйлүүд бий.

–Таны хэлснээр ард түмнээсээ уучлалт гуйчих ухамсартай, зүрх зоригтой хүн гарах уу?

-Хэвлэл мэдээллийн та нар гуйлгаж чадна шүү дээ.

–Танай намын фракц хоорондын зөрчлүүд ажил явуулах боломжийг хаагаад байгаа юм биш үү?

-Үгүй. Фракцуудын зөрчил шашин хоорондын мөргөлдөөн шиг нийцэшгүй зүйл биш л байхгүй юу. Фракцуудыг бүгдийг нь сайдтай болголоо. Үр дүн л харагдахгүй байна. Жишээлбэл, Соёл, спорт аялал жуулчлалын яамыг шинээр байгууллаа. Тэглээ гээд урлаг, спортынхон сахил хүртээд шал дордлоо л гэж байгаа.

–Та Засгийнхаа эсрэг байр суурийг илэрхийлээд яваад байх юм уу?

-Засаг нь ажил хийхгүй, сөрөг хүчин нь байхгүйтэй адил байхаар өөр яах юм. Засаг нь ажил хийгээд гялалзаад байвал даган баясаад л явах байх даа.

–АН-д Монгол Улсыг хөгжүүлэх сэтгэхүй байна уу?

-Ганцхан Ардчилсан нам биш. Бүх намуудад хамаатай асуулт байна. Сонгуулийн үеэр нэг юм амлаж зурагтаар ярина, рекламаа цацна, сонгууль өгнө. Дараа нь мартагдана. Энэ хооронд гэр бүл, фракцууд таргалдаг. МАН ч гэсэн адилхан байсан бус уу.

–Таныг далай ламтай нэвтрүүлэг хийсэн гээд нэг хэсэг шуугив. Тэр нэвтрүүлгээ хэзээнээс олны хүртээл болгох вэ. Далай багш ирнэ гэж байгаад больчихлоо?

-Германы Хамбург хотод Европын буддын шашинтнуудтай уулзалт хийсэн юм билээ. Тэр үеэр нь бид цаг аваад “Монгол тулгатны 100 эрхэм” нэвтрүүлэгт оруулахаар болсон. Далай гэдэг чинь монгол үг. Далай лам гэдгээрээ дэлхий даяараа алдаршсан. Далай лам тусгаар тогтнолоо алдчихсан нэг хүний төлөөлөл шүү дээ. Тэр хүнээс яриа авсан юм. Далай лам Монголд ирж чадахгүй болсон нь урд хөршийн айлчлалтай холбоотой. Уг нь манайхан ир гэж урьчихаад Хятадын дарга ирнэ гэхээр таг болсон. Ядаж жилийн ажлаа төлөвлөчихөөд урихад яадаг байнаа гэсэн бодол төрсөн. Нэвтрүүлэг хэзээ гарахыг “Hero”-гийнхон мэднэ. Би нэвтрүүлгийн хөтлөгчөөр орсон.

–Хоёр орны Төрийн тэргүүний айлчлал Монгол Улсад юуг үлдээсэн бэ?

-Хөршүүд та нар юмаа тодорхой болгоо л гэлээ. “Засаг нь солигдохоор л өөр болчихдог. Ерөнхий сайд, Гадаад харилцааны сайд, Ерөнхийлөгч нь дор бүрнээ өөр юм яриад явдаг нь харилцаанд хүндрэл учруулж байсныг тодруулж өглөө.

–Хятадын даргын айлчлалын цувааг сөрөөд гурван хүн гүйж явсан зураг цахимаар цацагдсан. Тэр та мөн үү. Хөдөлгөөн хорьсон байхад гүйж байгаа зураг содон л харагдана лээ?

-Тийм ээ. Би өглөө болгон гүүр давж гүйдэг. Гүйж байгаад л таарчихгүй юу.

–МоАХ цаашид ямар бодлого барьж ажиллах вэ?

-Урт, удаан хугацааны хөгжлийн бодлогыг шахна.

–Та нар өөрсдийн зүгээс гаргасан хөгжлийн бодлого байгаа юу?

-Бүгдээрээбайгаа. Хөдөө, сум, хүнс, ноос, ноолуур, хүн, дэд бүтэц, автозам, төмөр зам, боловсруулах үйлдвэр, нийслэл, дагуул хотуудаа яах вэ гээд бүгд байна.

–Аж үйлдвэрийн томоохон паркийн ажил таныг ҮХАА-н сайд байхад эхэлсэн. Юу болж байгаа бол?

-Бас л санхүүжилтээс болж зогссон. Судалгаанууд нь нилээд хийгдсэн.

–Энэ улсыг цаашид хэрхэх вэ?

-Монгол Улсад баялаг хангалттай, нутаг хангалттай, хүн ард нь авхаалжтай, чадвартай. Хоёр сая 900 мянган хүнтэй хирнээ сагсан бөмбөгөөр олон сая хүнтэй орнуудын багтай тэнцүү л үзэж байна. 50 гаруй сая малтай, цэрэг дайны зардал гээд хийрхээд байх шаардлагагүй. 1.5 сая км квадрат газарт өчнөөн нөөцтэй ийм сайхан өгөгдөлтэй улс яагаад хөгжихгүй байгаа юм. Ийм баян, шашны зөрчилдөөн байхгүй тийм амгалан тайван улс. Энэ бол эдийн засагт нэн таатай нөхцөл, зүгээр л гайхамшиг. Дээр нь баялаг уламжлал, өв соёл, түүхтэй, боловсролтой иргэдтэй байна гэдэг ховор боломж. Гэтэл25 жил гацаагаад, унтуулчихлаа. Тиймээс улс төрчид нь ард түмнээсээ уучлалт гуйх цаг нь болсон.

–Уучлалт гуйчихаад яах вэ?

-Манайхан эхний ээлжинд 25 жилийн тогтвортой хөгжлийн бодлогоо гаргаад гадны хөрөнгө оруулагчдад мессэж болгон өгөх хэрэгтэй. Түүний дараа томоохон бизнесүүд сэргээд ирэх юм. Үүний гүйцэтгэлийг Монголын компаниудаар хийлгэх нь зүйтэй. Ингэснээр дундаж давхарга босоод ирнэ. Монгол Улсын дундаж давхарга өндийгөөд ирвэл ажилгүйдэл багасна. Чинээлэг дундаж давхарга хөгжлийн гол хөдөлгөгч хүч юм. Түүнчлэн төрийн өмчит компаниудыг аваад явчих топ менежерүүдийг уриад ажиллуулах зайлшгүй шаардлага байна. Одоогийн тогтолцоо нь ялсан нам нь өөрсдийнхөө нэг хүнийг тавьдаг буруу жишиг тогтоочихлоо. Тэр хүн нь эдийн засгийн мэдлэггүй ядаж IPO гэж юу байдгийг мэдэж байгаа юм уу. Үүнээс болоод төрийн өмчит компаниудын ажил явахгүй байна. Засгийн зүгээс топ менежерийг тавих хэрэгтэй. Гэхдээ Засаг төрийнөмчит компанийн ажилд оролцохгүй байх юм. Төр оролцсоноос болж төрийн өмчит компани ашиггүй ажиллаад байна. Ялсан нам хүнээ тавьдаг биш мэргэжлийн хүнийг нь тавьж чаддаг болчихвол нам, улс төр рүү тэмүүлдэг хүмүүс багасч бизнесийнхэн улс төр рүү бус бизнестээ анхаарал хандуулаад явчихна. Засгаас тэр тухайн чигийнх нь мэргэшсэн менежерийг урьж авчраад хоёр жилийн дотор ашигтай ажиллуулж чадах уу гэдгийг нь асуу. Чадна гэвэл улс төрд мөнгө өгөхгүй ганцхан компаниа хөл дээр нь зогсоо гэдгийг нь хатуу сануул. Төрийн өмчит компаниуд улс төр хийгээд байвал явахгүй гэсэн үг. Ийм их баялагтай манайх шиг орон хоёр жилийн дотор босоод ирэх бүрэн боломж байна.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандантай ярилцлаа.

-Таны
хувьд байнгын хорооны мэдээлэл сонсч байхад цэцэрлэгийн асуудал дээр нэлээдгүй бухимдаж
байгаагаа илэрхийлж байсан. Тавь гаруй мянган хүүхэд одоогоор цэцэрлэггүй байгаа
гэсэн мэдээллийг холбогдох хүмүүс хэлж байсан?

-Өнөөдөр манай улсад гурван хүүхэд тутмын нэг нь цэцэрлэгт хамрагдаж
чадахгүй байна. Социализмын үед Монголын бүх хүүхдийг цэцэрлэгт хамруулдаг байсан.
Зах зээлийн шилжилтийн үед цэцэрлэг барьж чадахгүй 10 гаруй жил болсон. Хүн амын
тоо нэмэгдэж, цэцэрлэгийн хүрэлцээ муудсан. Сүүлийн тав, зургаан жил Монгол Улсын
эдийн засаг харьцангуй дээшилсэн. Энэ нь хүүхдийнхээ, цэцэрлэгийнхээ, сургуулийнхаа
асуудлыг шийдэх боломжийг Монгол Улсын Засгийн газарт олгож байгаа гэж бид харж
байна. УИХ-аас багагүй мөнгийг цэцэрлэг, сургууль барихад тавьж байгаа. Энэ жил
149 барилгын ажлыг эхлүүлэхээр байсан ч 95 нь санхүүжилт аваагүй. 42 барилга эхлүүлэх
байсан ч 40 нь эхлээгүй байна. Сангийн яаман дээр тавигдсан, төсөвт суусан мөнгийг
манай яамд, төсвийн ерөнхийлөн захирагч нар ашигласангүй. Цэцэрлэг, сургуулийг ганц
төсвийн хөрөнгөөр бус хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр, концессоор олон улсын банк санхүүгийн
байгууллагын дэмжлэгтэйгээр байгуулах бололцоо хангалттай байна. Өнөөдрийн байдлаар
гурван цэцэрлэгийн барилга ашиглалтад орсон. 27 цэцэрлэгийн барилгын ажил эхэлсэн,
32 цэцэрлэгийн барилгын тендер зарлагдсан гэсэн байдалтай явна. Концессоор хийгдэх
ёстой барилгын ажил нэг нь ч хийгдээгүй байна даа. Зарим нь газар чөлөөлөлтөөс болж
зогссон тул олон мянган эцэг эхчүүд бухимдаж, олон хүүхдүүд энэ жил цэцэрлэггүй
үлдэх нь. УИХ-ын цөөнгүй гишүүд гэрээр хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хуулийн төслийг
санаачилсан боловч өнөөдрийг хүртэл УИХ батлахгүй байгаа.

-Уг
хуулийн төслийг гишүүд эргүүлэн татаад Засгийн газраас дахин өргөн барихаар болсон
шүү дээ?

-Засгийн газар нь ч энэ хуулийнхаа араас эрчимтэй хөөцөлдөхгүй байгаа.
Хэдхэн хүүхдийнхээ асуудлыг шийдэх боломж, бололцоо хангалттай байна. Харамсалтай
нь дүнхүү, увайгүй Засгийн газраас болж энэ асуудал шийдэгдэлгүй хоёр жил боллоо.

-Хэдий
хугацааны дараа Монголын хүүхдүүд бүгд цэцэрлэгт хамрагдах боломжтой болох вэ. Таны
хувьд мэдээлэл сонсч байхдаа салбарын сайдыг ажлаа хийгээчээ гэдгийг нэлээд ширүүхэн
хэлж байгаа харагдсан?

-Монгол Улсад төсвийн хөрөнгөөр барих барилгын зураг, төсөв Эдийн
засгийн хөгжлийн яаман дээр бараг ашиглагдахгүй хэвтэж байна. Сангийн яаман дээр
хөрөнгө нь байгаа. Харамсалтай нь байгаа нөөц бололцоогоо салбарын сайд, салбар
яам нь орон нутгийн удирдлагуудтайгаа хамт бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй байна.
Өөрөөр хэлбэл удирдлага зохион байгуулалт муугаас болоод цэцэрлэг, сургуулийн хүртээмжийг
сайжруулах ажил тааруу явж байна гэдгийг л хэлээд байгаа юм. Тиймээс би Л.Гантөмөр
сайдад хандаж “Ажлаа сайн хий. Монгол орны хөгжилд хурд шаардагдаж байна. Таны хурдаар
биш хөгжлийн хурдаар Монгол орон урагшлах ёстой” гэдгийг хэлмээр байна.

-Эдийн
засгийг эрчимжүүлэх “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийг та хэрхэн дүгнэж байгаа вэ. 100 хоногийн
хугацаа дууссан ч үүн дээр дорвитой тайлбар өгчих хүн гарахгүй юм…

-Албан ёсны үнэлэлт, дүгнэлтийг УИХ өгнө. Ард түмний амьдрал улам
бүр хүндэрч байна гэдэг нь тодорхой. Олон компани хаалгаа барьж олон хүн ажилгүй
болж байна. “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийн зорилго нь энэ байсан гэж бодохгүй байна.

-Ямар
үр дүн гарав?

-Олон мянган хүн ажилгүй боллоо. Монгол төгрөг үнэгүйдлээ.

-Ам.долларын
ханш 1905 төгрөгөөс 1830 төгрөг руу орсон байна. Ам.долларын ханш өсөх, буурах болсон
шалтгаан юу байсан юм бол. Засгийн газар анхаарал хандуулж, Монголбанк интервенци
хийсний үр дүн мөн үү. Эсвэл Хятадаас валют орж ирэх сургаар буугаад эхлэв үү?

-Ам.долларын ханшийн өөрчлөлтөд
хэд хэдэн зүйл нөлөөлдөг. Сураг ажиг, реклам сурталчилгаа бага зэрэг нөлөөлнө. Хамгийн
их нөлөөлөл үзүүлэх зүйл нь эдийн засгийн өсөлт, бүтээмж байдаг. Монголд эдийн засгийн
өсөлт, бүтээмж харагдахгүй байгаа юм. Энэ тохиолдолд ам.долларын ханш цаашид тогтвортой
бууна гэдэгт би итгэхгүй байна.

-Түр зуурын үзэгдэл гэж ойлгож болох уу?

-Түр зуурын л үзэгдэл. Бид зөв
бодлого явуулахгүй бол төгрөгийн ханшаа алдана. Эдийн засаг улам хүндэрнэ. Хятадтай
байгуулсан хэдхэн гэрээний үр дүн амьдрал дээр бодитоор гарах хүртэл гурваас таван
жилийн зай бий.

-Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуай Монголын эдийн засаг
жижигхэн тул хагас жилийн дотор сэргэх боломжтой гэдгийг хэлж байсан. Таны харж
байгаагаар хэр хугацаа бидэнд хэрэгтэй байна вэ. Оюутолгой, Тавантолгойн гэрээний
асуудал чимээгүй байсаар байна?

-Бид баялгийн хуваарилалтаа зөв
хийх хэрэгтэй. Зах зээл эдийн засгийн шударга өрсөлдөөнийг хөхиүлэн дэмжих ёстой.
Монголын зах зээл дээрх хэдхэн компанийн монопольчлолыг таслан зогсоох шаардлагатай.
Тэгвэл Монгол Улс хөгжинө. Монополь, олигархиудад дарлуулсан эдийн засаг хэзээ ч
өөдлөхгүй. Мөнгө хүүлдэг хэдэн банкуудаа татан буулгах хэрэгтэй. Банкны зах зээлийн
чөлөөт өрсөлдөөнийг бий болгох ёстой. Дэлхийн дундаж зээлийн хүү таван хувь байна.
Харин Монголд 20 хувь байдаг. Ийм байхад эдийн засаг, бизнес хөгжих боломж байхгүй.
Мэдээж уул уурхайн томоохон ордуудаа эргэлтэд оруулах хэрэгтэй. Үүний тулд гадаадын
хөрөнгө орууралтыг дээд зэргээр дэмжих шаардлагатай юм. Гадаадынхныг хөөдөг, тэднийг
ирэхээр бөө мөргөл ярьдаг хэдэн сайд нараасаа салах хэрэгтэй. Тэгж байж л Монгол
өөрчлөгдөнө. Эдийн засгийг эрүүл сэтгэлгээтэй хүмүүс авч явдаг. Түүнээс биш эргүү
солиотой нь мэдэгдэхгүй, бөө мөргөл шашин шүтлэгтээ автчихсан хүн улс орныг удирддаггүй
гэдгийг хэлмээр байна.

-Оюутолгойн хоёр дахь шатны хөрөнгө оруулалт орж ирэх
боломж байна уу. Саяхан Тавантолгойн цахилгаан станцын төсөл дээр Оюутолгой, Монголын
Засгийн газар хоёр гарын үсэг зурлаа. Үүнийг харсан хүмүүс Оюутолгой наашилж байна
гэж бодоод байна?

-Оюутолгойн асуудлаар бид хангалттай ярьж байгаа. Энэ хүрээнд Засгийн
газарт үүрэг чиглэл өгсөн.

Ямар ч Засгийн газар төрийн бодлогын үргэлжлэлийг хангах ёстой байдаг.
Өмнөх Засгийн газрынхаа сайныг нь үргэлжлүүлж, алдааг нь засч явах үүрэгтэй. Н.Алтанхуягийн
Засгийн газраар Монголын амьдрал эхлээгүй, дуусаагүй. Үүнийг зөв ойлгох хэрэгтэй.
Оюутолгой хөдлөх ёстой. Тавантолгой эргэлтэд орох ёстой. Асгат, Цагаан суварга гэсэн
ордыг стратегийн эргэлтэд оруулахыг цаг үе, нөхцөл байдал биднээс шаардаж байгаа.
УИХ-аас уул уурхайг дэмжсэн хөрөнгө оруулалтуудынхаа шийдвэрүүдээ гаргасан.

Хэрэгжилтийг Засгийн газар хангах ёстой.

-Үр
дүн гарахгүй л байна даа?

-Засгийн газар 100 хоногийн дотор үр дүн гарганаа гэж УИХ-д амласан.
Өнөөдөр хараахан нааштай үр дүн ажиглагдахгүй байна. Гэхдээ ирээдүйдээ итгэхгүйгээр,
ирээдүйгээ гэгээлгээр төсөөлөхгүйгээр улс орон хөгжихгүй. Би Монголын ирээдүйд итгэж
байгаа.

Н.Алтанхуягийн Засгийн газраас өөр Монголыг аваад явчих боловсролтой,
сэхээтэн шинэ Засгийн газар байгуулагдана гэдэгт бүрэн итгэлтэй байна.

-Засгийн
газар солигдлоо гэхэд гадны хөрөнгө оруулагчид тогтворгүй төр засагтай улсад хөрөнгө
оруулах юм уу?

-Японд Засгийн газраа хоёр жил болоод сольдог. Дэлхийн ардчилсан
улс орнууд ажил хийж чадахгүй Засгийн газартаа тогтмол хариуцлага тооцдог. Хариуцлага
шударга ёс байгаа газар хөгжил ирдэг. Хариуцлагаа нөхдүүдээ хаацайлдаг, хамгаалдаг,
шударга ёсыг уландаа гишгэдэг газар улс орон хэзээ ч хөгжихгүй.

-Хаврын
чуулганы үеэр танай бүлгийн дарга “Дорвитой ажил хийхгүй бол бүлгийн зүгээс Засгийн
газарт хариуцлага тооцно” гэдгээ мэдэгдэж байсан. Ардчилсан намын бүлэг хариуцлага
тооцох уу?

-Манай бүлгийн дарга бол бөөрөнхий хүн. Өөрийн толгойгүй хүн. Тэр
хүний үгэнд итгэх хэрэггүй.

-Цаашид
бид хэрхэх ёстой вэ. Гарц юу байна?

-Ардчилсан нам УИХ, Засгийн газрын олонхийг бүрдүүлж байгаа. Ардчилсан
нам дотоод шинэчлэлийг хийх хэрэгтэй. Ардчилсан намд ардчилал байхгүй болсон. Ардчилсан
нам дотооддоо ялзарч дууссан. Их хурал, ҮЗХ-гоо хуралдуулах ёстой. Тулгамдаж буй
улс орны нийгэм, эдийн засгийн асуудлуудыг, намынхаа асуудлуудыг ил тод ярих хэрэгтэй
гэж зөвлөмөөр байна.

-ҮЗХ
хуралдалгүй нэлээд хугацааг ардаа үлдээлээ. Уг нь жилд хоёр удаа хуралдах ёстой
байдаг биз дээ?

-Ардчилсан намын их хурал дөрвөн жил тутам хуралдах ёстой байтал
зургаа, долоон жилд нэг ч хуралдсангүй. ҮЗХ жилд хоёр удаа хуралдах ёстой. Хуралдалгүй
хоёр, гурван жил боллоо. Хууль, дүрмээ зөрчдөг ийм даргатай, ийм Ерөнхий сайдтай
улс орон өөдөлнө гэдэгт би итгэхгүй байна. Тиймээс Ардчилсан намын гишүүд хөдөлгөөнд
орох шаардлагатай. Энэ ганцхан намын асуудал биш. Улс орны асуудал. Хоёрхон жилийн
дараа биднийг сонгосон хүмүүс Ардчилсан намд дүнгээ тавина. Тиймээс намын шинэчлэлээ
одоо хийхгүй бол цаг биднийг хүлээхгүй.

-ҮЗХ
удахгүй хуралдах байх гэсэн хүлээлт байна. Танд мэдсэн зүйл байна уу. Мөн Ардчилсан
намын журмын нөхдөөс гээд Төрийн гурван өндөрлөгт хандсан мэдэгдэл хүртэл гарсан
шүү дээ?

-Барууны орнуудад дүрмээ зөрчдөг улс төрийн намуудыг татан буулгадаг.
Дүрмээ зөрчдөг намын даргыг шүүхийн шийдвэрээр шууд огцруулдаг. Энэ маягаар Ардчилсан
намын дарга намынхаа дүрмийг зөрчөөд явах юм бол, энэ ялзрал удаан үргэлжлэх юм
бол Ардчилсан намын гишүүд бид шүүхэд хандахаас өөр аргагүй байдалд хүрнэ гэдгийг
хэлмээр байна.

-Та
Ардчилсан намын гишүүн. Тэгсэн хэрнээ намаа багагүй шүүмжилдэг. Танд ямар нэгэн
дарамт шахалт ирдэггүй юм уу?

-Намайг дарамталж чадахгүй.

-2016
оны сонгуульд ядахнаа нэр дэвшүүлэхгүй гэвэл яах юм бэ?

-Амь биш заяа биш дэвшүүлэхгүй байсан ч болно. Заавал дэвших алба
ч бас байхгүй.

-Тантай
ингээд ярилцаад сууж байхад нэлээд бухимдалтай байгаа нь анзаарагдлаа. Таны бухимдал
юунаас үүдэлтэй вэ?

-Надад бухимдаад байх юм алга. Дэлхий уужим. Монголчууд эрүүл саруул
ухаантай. Асуудлыг шийдэж чадна. Гэхдээ бухимддаггүй хүн гээд улс орны амьдрал хүнд
байхад инээгээд явах эрх надад алга. Инээхгүй байгаа нь зарим хүмүүсийн хувьд бухимдалтай
байгаа мэт харагдаж магадгүй. Нийгмийн амьдрал, ард түмний амьдрал хэцүү байхад
худал маасайтал инээх шаардлага надад байхгүй.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Д.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин манай оронд айлчлаад буцлаа. Айлчлалын хүрээнд тодорхой гэрээнүүдэд гарын үсэг зурагджээ. Энэ удаагийн айлчлалын талаар ямар бодолтой байгаа вэ?

-Энэ айлчлал дээд хэмжээнийх байсан гэдэг утгаараа үнэхээр л дээд хэмжээний айлчлал боллоо. БНХАУ, Монгол Улс хоёр олон жилийн түүхтэй, тал талдаа улс төр, эдийн засаг, хөршийн харилцааны тал дээр өөрийн гэсэн бодлоготой. Тиймээс уг харилцааны үргэлжлэл болж чадлаа. Гэхдээ энэ бүгдийг шинэ шатанд гаргасан өндөр хэмжээний айлчлал болсон. Өмнө нь Хятадын дарга нар манай оронд айлчилж байсан. Си Жиньпин даргын хувьд монголчууд түүнийг мэддэг. БНХАУ-ын дэд дарга байхдаа 2008 онд Монгол Улсад айлчилсан. Си Жиньпин даргын хэлж буй үгнээс нь анзаарахад монголчуудад итгэл үнэмшилтэй, элгэмсэг хандаж байгааг мэдэрч болно. 

Уг айлчлалын өөр нэг чухал  зүйл нь улс төрийн хувьд ихээхэн ач холбогдолтой боллоо гэж бодож байгаа. Улаанбаатараас дэлхийн болон Азийн түвшинд гадаад бодлогын талаар баримтлах зарчмаа зарлан мэдээллээ гэж бодож байна. Энэ бол маш чухал.

-Үүнийгээ жаахан дэлгэрүүлэн ярихгүй юу?

-БНХАУ гадна тийшээ хэзээ ч түрэмгийлэл хийдэггүй уламжлалт түүхтэй. Бид бүс нутгийн түвшинд ойр зэргэлдээ орнуудыг түнш гэж үздэг. Тэр утгаараа л бид хандах болно. Зөвхөн Монгол гэлтгүй бусад орнуудтай хамтран хөгжих бодлоготой байдаг. Цаашид хамтран ажиллах, сайн хөршийн түншийн байдлаар харилцана гэдгээ хүндэтгэлийн чуулган дээр хэлсэн. Энэ бол Улаанбаатараас дэлхий нийтэд хандаж хэллээ гэж ойлгоод байгаа. Тэр дундаа Азийн хөрш орнуудын талаарх бодлогоо ний нуугүй ярьчихсан болов уу. Бидний хувьд БНХАУ ямар байгааг мэдэж байж бодлогоо явуулах ёстой. Улаанбаатарын индэр дээрээс хэлсэн зүйлсийг нь бодоод үзэхээр цаашид бид бодлогодоо анхаарч ажиллаж болох юм байна гэсэн сэтгэгдэл төрсөн. Монгол орныг хөгжихөд туслахад бэлэн гэдгээ илэрхийлсэн. Сургалт, боловсон хүчний бэлтгэлжилт, эдийн зас­гийн хамтын ажиллагааг дэлгэрэнгүй авч үзлээ. Манай орны хувьд далайд гарцгүй тул эдийн засгийн бэрхшээлүүд тулгардаг. Ганцхан төмөр замын асуудал нь нэлээд боогдмол байлаа. Үүний тарифыг хөнгөлж гадаад далайд гарахад боломж олгох тухай олон жил бидний зүгээс тавьсан асуудлыг шууд шийдвэрлэсэн. Энэ нь манай орны тээврийн хөгжилд саад болж байсан зүйлсийг цэгцэлчихлээ. Манай хоёр орон хөрш ч гэсэн бие биедээ найрсаг хандаж ирсэн сайн хөршийн харилцаатай явсаар ирсэн. БНХАУ, ОХУ-тай манай улс ямар нэг асуудал байдаггүй гэдэгт би итгэдэг. Хятадтай ямар нэгэн байдлаар асуудалгүй тул бие биенээ дэмжих байдлаар иж бүрэн стратегийн түвшинд харилцаагаа хөгжүүлье гэдэг дээр тохирлоо. Монгол, Хятадын харилцаа бие биенийхээ хөгжил, тусгаар тогтнолд оролцохгүй гэдгээрээ цаашид явна гэдэгт би итгэж байгаа. Монгол Улсын гадаад бодлогын үндэс бол олон тулгуурт гадаад бодлого. Хоёр хөршөөс гадна бусад гадны орнуудтай нөхөрсөг харилцаатай. Тиймээс энэ удаагийн айлчлал ямар нэгэн эргэлзээ төрүүлэх ёсгүй. Нийгмийн дотоод хэрэгт оролцохгүй, та нарын сонгосон замыг хүндэтгэнэ гэж ч зарлалаа. 

Би УИХ-ын дарга болсны дараа БНХАУ-д айлчлахад Бүх Хятадын ардын төлөөлөгчдийн хурлын дарга У Бан Го-той уулзахад “Танай орны тусгаар тогтнолыг хүндэтгэнэ. Газар нутгийн чинь бүрэн бүтэн байдлыг хүндэтгэнэ. Танай дотоод хэрэгт оролцохгүй. Танай сонгосон замыг хүндэтгэж байна” гэж хэлж байсан тэр бодлого хэвээрээ байна. Тиймээс уламжлалт харилцаа улам бэхжиж байна гэсэн үг. 

-Саяын айлчлалаар манай оронд хөнгөлөлттэй зээл олгох, боловсон хүчин бэлтгэх, далайд гарах боломжийг нээж өглөө. Харин бид Хятад ямар боломжийг олгов. Тэдний өгсөн зүйлсийн хариуд бид ямар хариу барьсан бол?

-Би энэхүү айлчлалыг сайнаар төсөөлж байна. Айлчлалын үеэр хийгдсэн бүх гэрээ хэлэлцээрийг бүгдийг нь харж амжаагүй л явна. Хүндэтгэлийн чуулган дээр хэлсэн үгийг нь сонсож, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс мэдээлэл авч байна. Салбар яамдын хүрээнд гэрээ хэлэлцээр хийгдсэн байна лээ. Гэрээ хэлцлийн дүнд аль орон хожих вэ гэдэг зүйлийг хүмүүс бодож байж магадгүй. Гэхдээ аль аль нь хожоотой байх байлгүй дээ. Үүн дээр анхаарах хэрэгтэй зүйлс бий. Манай оронд багагүй хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийх, санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэхээр болсныг ярьцгааж байна. Энэ бүгдийг монголчууд зөв ашиглаж чадвал бидэнд ашигтай. Буруу ашиглавал бидэнд хохиролтой. Хийгдсэн гэрээ хэлцлүүдийг бид ажил хэрэг болгож чадах эсэхээс их зүйл шалтгаална. 

Си Жиньпин даргын хэлсэн зүйлс бол том хүрээний асуудал. Манай орны эдийн засгийн аюулгүй байдал нь тодорхойгүй бөгөөд нарийн зүйл байдаг. Тэр түвшиндээ бодож, авч байгаа зүйлээ өөрсдийн төлөх чадамжийн хэмжээнд, хийсэн ажлынхаа үр дүнгээр төлчих боломжтой эсэхийг тооцож явах хэрэгтэй. Түүнээс биш нэг хоёр жилийн дотор эдийн засгийн хүндрэлтэй нүүр тулчихаад ганц хоёр жилийн дотор эргэлт гаргахын тулд ихээхэн хэмжээний мөнгө аваад зарцуулна гэдэг үүднээс Засгийн газар хандсан бол буруу гэдгийг хэлье. Холын хараатайгаар энэ гэрээ хэлцлүүд хийгдэж чадсан бол, тэгж чадахын бол харилцан ашигтай байх юм. 

-Удахгүй хойд хөршийн төрийн тэргүүн В.Путин манай оронд айлчилна. ОХУ Украины асуудлаас болоод Европын орнуудаас тусгаарлагдмал байдалтай байна. Энэ үед хийгдэж буй уг айлчлалын үр дүн ямар байх бол?

-ОХУ бол яах аргагүй том гүрэн. Орос Европ, Ази аль аль талдаа бодлогоо явуулна. Европын зүгээс шахалт үзүүлэх болсноос Ази тэр дундаа Монголд хандах болж байгаа болов уу гэсэн бодол хүмүүст төрж болох юм. Тийм байж болно. Европын холбооны зүгээс хориг арга хэмжээ аваад эхэлбэл зөвхөн Орос гэлтгүй ямар ч орон өөр улстай харилцаа тогтоох улс төрийн бодлого байлгүй яахав. Орос Европын холбооны хориг арга хэмжээнээс болоод Монголд олон зүйлийг амлаж, хийнэ гэж бодохгүй байна. ОХУ Монгол орон хоёр эртний уламжлалт харилцаатай. Тиймээс Орост бүтээгдэхүүн гаргахад гаалийн татвар өндөр байдаг. Гаалийн татварыг бид буулгах талаар нэлээд ярьдаг ч дорвитой үр дүн гарахгүй байгаа. Хөрш орондоо хэрхэн ханддаг талаар Си Жиньпин дарга харуулах шиг боллоо. Айлчлалын үеэр Орос руу гаргаж буй барааны гаалийн татварыг бууруулах талаар эргэн харах болов уу гэсэн хүлээлттэй байна. Нөгөө талаар эрс тэс уур амьсгалтай оронд таарах зүйлсийг манай улс багагүй хэмжээгээр үйлдвэрлэдэг. Хивс, ноосон хувцас хэрэглэл, ноолууран бүтээгдэхүүнийг Оросын зах зээлд гаргах хүсэлтэй байдаг. Харамсалтай нь сайн бүтээгдэхүүнээ бид гаргаж чаддаггүй. Оросын ард түмний хэрэглэчихээр зүйлсийг энэ орны зах зээлд гаргахад боломж нээгдэх болов уу гэж хараад байгаа. 

Улс төрийн хувьд бидэнд ямар нэгэн асуудал байхгүй. Тиймээс хуучны ах дүүгийн найрамдалт харилцааг идэвхжүүлэх байх. ОХУ-ын талаас төмөр замын тал дээр харилцан тохиролцож ирсэн хэлэлцээрүүд бий. Тэр үргэлжлэх болов уу. Нефть, хийн хоолойг Монголын нутгаар дамжуулвал хамаагүй дөт байх тул энэ асуудал яригдах байх гэж бодож байна. Харин хэрхэн хүлээж авахыг нь таах аргагүй. Монгол Оросын харилцааг амьдрал дээр сайжруулчихъя, харилцан визгүй зорчих манай талын саналыг хүлээгээд авах боломж нээгдэх боломжтой. 

-Хятадын дарга айлчлахдаа өөрсдийн нутгаар нүүрсээ өөр оронд нийлүүлэх боломжийг нээж өглөө. Тэгэхээр нарийн царигтай төмөр зам тавигдах боломж хангалттай бүрдчихлээ…

-Манай үе үеийн Засгийн газруудад таагдашгүй нэг зүйл байдаг. Тэр нь бодлогын хувьд шийдсэн мөртлөө тодорхой асуудлуудыг шийдэж болдоггүй зүйл Засгийн газарт байгаад байдаг юм. Хятадын Засгийн газрын 300 сая долларын зээл тусламжийг өмнөх парламент аваад ашиглачих байтал хоёр гурав дахиж Их хурлаар оруулж ирсэн. Эгийн голын усан цахилгаан станц барихад оруулна гээд нэг болохоор бусад салбаруудад хуваарилъя гээд унасан. Сүүлд нь парламент дээр Засгийн газрыг бараг тулгаж байж “Та нар боль л доо. Зээл тусламжаар өгчихсөн мөнгийг хуваарилаад өгчихье” гэж байхав дээ. Засгийн газар дээрээ шийдчих юмыг чинь тэгж чаддаггүй. Сайдууд нь дотроо хагаралдаад байдаг юм уу, ямар нэгэн сайдын мөнгөн дээр ажиллах эрх ашиг хөндөгдөөд байсан тул болдоггүй байсан юм уу бүү мэд. Ерөнхий сайд нь “Боль. Ийм ийм хөгжлийн зүйлд орууллаа” гээд оруулаад ирэхгүй удсан. Сүүлдээ бид шахаж байж 50 тэрбумыг нь төмөр зам, 50 тэрбумыг босоо тэнхлэгийн зам гэх мэтээр хуваарилсан. Амлаад хэлээд өгчихсөн зүйлийг дөрөв таван жил сунжруулдаг. 

Төмөр замын царигийн асуудлыг 2010 онд аль хэдийнэ ярилцлаад шийдээд өгсөн. Засгийн газар харин маргасаар байсан. Тэр нь ч өнөөдрийг хүртэл явж байна. Чойбалсангаар дамжин Сибирь хүрэх төмөр замыг өргөн царигтай байж болно, бусад замуудыг тухайн үед нь оруулж ирээд асуудлаа шийдээд явчихъя гэсэн. Гэтэл бодлого тодорхойлох гэж тав зургаан жил болчихож байгаа юм. Царигийн маргаан бол шал дэмий маргаан шүү дээ. Гашуунсухайтаас Тавантолгой хүрэх зам нь нарийн царигтай л байна биз. Нарийн царигтай төмөр замаа тавина гэж Засгийн газар хоёр гурван жилийн өмнө шийдэх боломж байсан. Ийм байдлаар манай Засгийн газар дээр асуудал их сонин дүр төрхтэй байсаар байдаг. Энэ бол сонирхлын зөрчлүүдийн мөргөлдөөнөөс болоод байна уу гэж боддог. Хаанахын хэний хөрөнгө оруулалт орох вэ гэдэг дээр манай Засгийн газрын гишүүдийн явцуу сонирхлын үүднээс мөргөлддөг. Төмөр замын бодлогын хүрээнд асуудлаа оруулаад шийдэх боломж нь одоо ч нээлттэй байгаа. 

-Сүүлийн үед Их хурлын дарга З.Энхболдыг Ерөнхий сайд болж, МАН-ын дарга М.Энхболдыг УИХ-ын дарга болсноор МАНАН-гийн Засгийн газар байгуулагдана гэх боллоо?

-Засгийн газар байгуулагдаад хоёр жил боллоо. Үлдэж байгаа хугацаа хэр билээ. Тиймээс манайхан Засгийн газарт шунаж орохгүй. Улс төрийн бодлогын талаасаа ч тийм ач холбогдол өгөөд байхаар зүйл биш. Эдийн засгийн үр дүнгийн хувьд сөрөг хүчин эдийн засгаа сайжруулах талын шаардлагаа тавиад ажиллана. МАН, АН үлдсэн хугацаанд хамтарч Засаг барина гэж би бодохгүй байна. Ардчилсан намынхан МАХН, Шударга ёс эвсэлтэйгээ хамтран төрөө үргэлжлүүлэн барина биз. Бидний тавьсан шүүмжлэл, шаардлагыг АН-ынхан авч байгаа бол бидэнтэй хамтран ажиллаж байгаагаас ялгаагүй. Харин хүлээж авахгүй бол хамтарсан ч ач холбогдолгүй. Хамтарсан Засгийн газар байгуулна гэж байхгүй ээ. Ардчилсан нам нэгэнт хийж эхэлсэн ажлынхаа үр дүнг үзэх хэрэгтэй. Эхнээсээ бидний үгийг авалгүй бодлогын зүйл дээр хэтэрхий өөрсдийнхөөрөө хандаж ирсэн. Үүний үр дүн нь тун тааруу гарч магадгүй. Гэхдээ ажил эцсийн үр дүнгээр л хэмжигддэг. Одоо ямар вэ гэдгээ ард түмэндээ харуулна биз. 

-Танай намын зүгээс ээлжит бус чуулган хуралдуулах ёстой гэдгийг намын генсек мэдэгдсэн. Одоо заавал ээлжит бус чуулган орох шаардлагатай юу?

-Хоёр орны төрийн тэргүүний айлчлалд улс төрчид төдийгүй манай орны иргэд хүртэл маш чухал ач холбогдол өгч байгаа. Түүнчлэн төрийн бодлогын түвшинд аваад үзвэл хоёр хөрштэй харилцах харилцаанд анхаарал тавих шаардлагатай. Манай орны хөгжлийн ирээдүйд ямар өөрчлөлт гарах вэ гэдгийг шийдэх хэмжээний айлчлалын үеэр ээлжит бус чуулган хуралдуул гэдэг шаардлагаа төдий л их тавихгүй байгаа. Энэ нь ч зөв. Харин айлчлалын дараа ажлын чиг тодорхой болоод ирэхээр болох байх. Харин Засгийн газрын ажиллагааны талаар ярих зүйл бий. Өмнөх парламентын үед их мөнгөтэй болсон нь үнэн. 6-7 их наядын төсөвтэй, асар их хөрөнгө оруулалттай, Оюутолгой эхний ээлжээ ашиглалтад оруулчихсан мөнгөлөг байлаа. Бид арай л их мөнгөөр гараа угаачихав уу даа. Баян хүн хөрөнгөө хамаагүй зарвал ядуурдагтай адил улс ч гэсэн ялгаагүй. Валютын ханш өсч, төгрөгийн ханш унангуут мөнгө нь ховх сорогдож иргэдийн амьдрал ахуй мууддаг. Аж ахуй нэгжүүд нь унаад ирэнгүүт өнөө баян цатгалан байдал алга болж байна. Манайхан зөв бодлого баримтлав уу, яагаад ийм сайхан боломжийг бид алдав. Мөн гаднаас бондоор мөнгө зээлээд авчихсан үед үр дүн хэр байна гээд асуудал бий. Энэ мэтчилэн Засгийн газрын үйл ажиллагааг заавал хэлэлцэх шаардлагатай. Эдгээрийг ээлжит бус чуулганаар яриад байх зүйл биш. Ээлжит чуулган дээрээ нухацтай ярилцаж, хандах нь чухал. 

-Эдийн засгийг идэвхжүүлэх ЭЗЭН 100 хөтөлбөрийн талаар та ямар бодолтой яваа вэ?

-Засгийн газраас 100 хоногийн хугацаанд эдийн засгийг сайжруулах талаар ажиллаж улсын эдийн засаг, нэг салбарын ажлыг сайжруулна гэж байхгүй л дээ. “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийн үр дүнд 120 гаруй сум ойгоо тэмдэглэж өнгөрөх шив. Үнэхээр л эдийн засгаа сэргээе гэж байсан юм бол тэр олон сумын ойг тэмдэглүүлэх шаардлага байсан ч юм уу. Аймгуудын Засаг дарга нарыг нь ханцуй шамлан ажилдаа оруулах байсан юм. Даанч тэгсэнгүй. 

Мэдээж энэ зуны турш Засгийн газар их, бага хэмжээгээр ажилласан болохоор үр дүн байгаа л байх. Түүнээс 100 хоногт эдийн засгийг сэргээнэ гэж байхгүй. Засгийн газрын зүгээс “ЭЗЭН 100” хөтөлбөр гэж зарлангуут түүнд нь хөөрцөглөж, итгэл үнэмшил болгож манайхан ярих юм. Энэ хугацаанд явцын ажлын үр дүн л гарна. Ингэж байхаар хоёр, гурав дахь 100 хоногийн аяныг зарлавал яасан юм. Харин 300 хоног ажилласны дараа ямар үр дүн гарав гэдгийг харах боломжтой. Валютын ханш нэмэгдэж, төгрөгийн ханш энэ хэмжээндээ тогтох байдал ажиглагдаж байна. Монголбанк интервенци хийж байгаа ч гэсэн валютын нөөц дуусахаар яах вэ гэдэг асуудал тулгарна. Өмнө нь бодлогын хүүг бууруулсан байснаа одоо буцаагаад нэмж эхэллээ. 

-Валют орж ирэх найдвар байна уу?

-Хятадын хөрөнгө оруулалтад л ихээхэн найдвар тавьж байх шиг байна. Тэр нь 100 хоногийн ажлын үр дүнд нөлөөлөхгүй биз дээ. Харин цаашдын үйл ажиллагаанд нөлөөлөх боломжтой. Тиймээс би л хувьдаа 100 хоногоос үр дүн хүлээхгүй байгаа. “100 хоногийн дотор гайхалтай үр дүнд хүрнэ гэж байхгүй” гэдгийг анхнаас нь л хэллээ. Энэ яахав ээ хүмүүсийн анхаарлыг л хэсэг татах гэсэн зүйл байсан юм. Монголчууд түрхэн зуур хүний анхаарал хандах зүйлд ихээхэн ач холбогдол өгч хошуурах юм даа. 

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга А.Бакейтэй ярилцлаа.

-Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдоржийн урилгаар БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин манай оронд айлчиллаа. Айлчлалын үеэр томоохон гэрээнүүдэд гарын үсэг зурлаа. Энэ айлчлалын талаар өөрийн дүгнэлтийг хэлэхгүй юу?

-Өмнө нь хоёр хөрш болон гуравдагч хөршийн хүрээнд олон л айлчлал болж гэрээ хэлцлүүд бат­лаг­даж байсан. Эдгээр айлч­ла­луудын дотроос өмнөд хөр­шийн төрийн тэргүүн Си Жиньпиний айлчлал онцгой ач холбогдол, үр дүнтэй айлчлал боллоо гэж үзэж байна. Багагүй хугацааны туршид аль аль талдаа хүлээгдэж байсан олон асуултуудад хариу өгсөн, үр дүнд нь хоёр орны ард түмний эрх ашигт нийцсэн, хоёр орны хөгжилд хувь нэмэр оруулахуйц том айлчлал боллоо. УИХ-ын хүн­дэт­гэлийн чуулган дээр Си Жиньпин дарга, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нар өөрсдийн хэлсэн үгэндээ айлчлалын ач холбогдлыг маш өндрөөр дүгнэсэн. Си Жиньпин дарга “Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдалд хэзээ ч оролцохгүй” гэдгийг чуулган дээр дахин дахин бататгаж хэлсэн. Үүний зэрэгцээ “Хөршөө алтаар сольж болохгүй” гэсэн чухал санааг илэрхийлсэн. БНХАУ дэлхийн эдийн засгийн хөгж­лийн хурдацыг тэргүүлж бай­гаа том гүрэн. Хаяа нийлэн оршин тогтнож буй Монгол Улсын хөгжлийг хамтдаа бүтээл­цэх тухай санаагаа илэр­хийлж байна лээ. Түүнч­лэн ганцаараа гүйхэд хурдан байдаг. Олуулаа гүйвэл холд хүрэх боломжтой гэдгийг ч хэлсэн. Тиймээс дангаараа хөгжих бус хөрш орнуудтайгаа хамтдаа хөгжих боломжийг олгох тухай хэлсэн нь хоёр талын гарын үсэг зурсан гэрээ хэлэлцээрүүдэд бүрэн тусгалаа олсон.

Хамгийн тод жишээ гэхэд олон жилийн турш янз бүрээр ярьж байсан төмөр замын дамжин өнгөрүүлэх шугам татах, нүүрсийг дахин боловсруулж нүүрснээс хий, түлш гаргах, эрдэс баялаг боловсруулах, олборлох, ашиглах салбарт, боловсролын салбарт гэх мэт олон салбарт тодорхой бодитой зүйл хийхээр гэрээ хэлэлцээрүүд хийгдсэн. Ямартай ч энэ нь ойрын хугацаанд үр дүнгээ өгөхөөр айлчлал боллоо гэж харж байна. 

-Тодотгоод хэлэхэд яг ямар гэрээнүүд дээр гарын үсэг зурчихав аа?

-Дэд бүтцийн дамжин өнгөрүүлэх гэрээ стратегийн онцгой ач холбогдолтой. Учир нь Монголоор дамжин БНХАУ, ОХУ-аар Европын зах зээлийг нээх гарц болох учиртай юм. Түүнчлэн манай орон далайд гарцгүй орон тул урд хөрш маань далайд гарцтай орон гэдэг давуу боломжоо Монгол Улсад ашиглуулах боломж олгох гэрээнд гарын үсэг зурсан нь бидэнд маш хэрэгтэй зүйл боллоо. Мөн хоёр орны ялтан шилжүүлэх гэрээг үзэглэсэн нь чухал зүйлийн нэг. Манай орны иргэдийн хамгийн ихээр зорчдог орон бол БНХАУ. Хүний амьдралд янз бүрийн зүйл учирч байдаг хойно тэнд хэрэгт холбогдлоо гэхэд насан туршдаа өөр оронд ял эдлэхээр болдог. Мэдээж тухайн иргэнд хүнд байдаг. Ялтан шилжүүлэх гэрээнд гарын үсэг зурсан нь олон хүнд боломж олгож байгаа юм. 

-МАН-ын зүгээс ээлжит бус чуулган хуралдуулж Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайдын асуудлыг хэлэлцэх ёстой гэсэн. Хоёр хөршийн төрийн тэргүүнүүдийн айлчлал гээд ээлжит бус чуулган хуралдах боломж байна уу?

-Өнөөдөр Монгол олны нөхцөл байдал ямар байгааг бүгд мэдэж байна. Энэ үед хоёр хөршийн төрийн тэргүүнүүд манай оронд айлчилж байгаа нь гадна, дотно аль аль талдаа Монголын ирээдүйн хөгжилд ач холбогдол өгч байгаа гэж үзэж болно. Хоёр орны төрийн тэргүүнүүд айлчилж байхад бид дотроо учраа олохгүй, хөлөө жийлцээд байвал тэр хүмүүс Монгол Улсад яаж хандах вэ. Хөгжлийн томоохон асуудлуудаа зөв замаар шийдэж чадах уу гэдэг дээр эргэлзээ төрөөд эхэлчихнэ. Тиймээс өнөөдөр Засгийн газрыг огцруулах нь нэн тэргүүний асуудал биш. Хамгийн чухал нь хоёр том хөршөө хүндэтгээд, тэдний хөгжлийн талаар тавьж буй саналых нь дагуу бид өөрсдийн саналыг хэлж зөвшөөрүүлэх ёстой. Бид хөгжлийн том асуудлуудаа шийдэх нь Засгийн газрыг огцруулахаас чухал асуудал гэж бодож байгаа. Тиймээс хувь гишүүний байр суурийг илэрхийлэхэд Засгийн газрыг огцруулах нь өнөөдрийн хувьд тохиромжтой, тийм ч сайн зүйл биш гэж үзээд байгаа юм. 

-Ээлжит бус чуулган заавал орох шаардлага бий юу?

-Удахгүй хойд хөршийн төрийн тэргүүн айлчилна. Тиймээс энэ хооронд ээлжит бус чуулган мэдээж хуралдахгүй байх. Ингэж явсаар байгаад намрын чуулгантай золгодог тал бий. Цаг хугацааны хувьд ээлжит бус чуулган орох цаг тун бага үлдсэн. Гэхдээ гарцаагүй хуралдуулах шаардлагатай гэж үзвэл УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөлөөр хэлэлцээд шийдвэр гарган албан ёсоор зарлах ёстой. Одоогоор төсвийн тодотгол хийх тухай албан ёсоор орж ирээгүй. Ээлжит бус чуулган хуралдах үндэслэлүүд нь одоогоор алга байна. Тиймээс ээлжит бус чуулган хуралдана гэж албан ёсоор хэлэх боломж алга. “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийн хэрэгжилт, тайланг мэдээж УИХ сонсож л таарна. Үүнийг намрын чуулганы эхэнд ч гэсэн сонсох боломжтой. 

-Си Жиньпин даргын айлчлалаас манай орон нэлээдгүй валютын нөөцтэй болох боломж бүрдлээ гэж байна. Эдийн засгийн хувьд уг айлчлал хэр үр дүнтэй болсон бэ?

-Хятадын эдийн засаг дэлхийн эдийн засгийн том төлөөлөл гэдгийг дахин хэлье. Тус орны эдийн засгийн эерэг, сөрөг аль ч хаялага нь дэлхийн эдийн засаг тэр дундаа хаяа дэрлэн оршин буй Монгол Улсын эдийн засагт шууд нөлөө үзүүлдэг сайн, муу хоёр талтай. Энэ удаагийн айлчлалаар манай орны эдийн засгийг эрүүлжүүлэх, өсөлтийг хангахад чухал нөлөө үзүүлэхүйц ач холбогдол бүхий гэрээнүүдийг үзэглэлээ. Буцалтгүй тусламж үзүүлэх, хөнгөлөлттэй зээл олгох, дэд бүтэц, хүнд, хөнгөн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх гээд энэ бүх салбар төр засгийн хоорондын асуудал бус хоёр орны бизнес эрхлэгчдийн дунд шууд харилцаа тогтоох асуудлууд шинэ шатанд гарахаар боллоо. Эдийн засгийн идэвхжил суларсан, зарим талаараа хямралын шинжтэй байгаа эдийн засгийг идэвхжүүлэхэд шууд нөлөө үзүүлнэ.  

-Үр дүн хэзээнээс мэдрэгдэх вэ?

-Миний бодлоор хамтын ажиллагааны гэрээ хэлэлцээрийн үр дүн нэг жилийн дотор маш тодорхой харагдана. Инфляци, валютын ханшийн өсөлт зэрэг нь манайд дотоодын үйлдвэр хөгжихгүй байгаатай шууд холбоотой. Тиймээс дотоодын үндэсний үйлдвэрлэл хөгжихөд Хятадын том эдийн засгийн нөлөө их. Тиймээс үр дүн удахгүй мэдрэгдээд эхэлнэ гэсэн бодолтой байгаа. 

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх Засгийн газар “ЭЗЭН 100” хөтөлбөр дууссан. Их хурал үүнд тохируулж хуулийн төслүүдийг баталсан. Уг хөтөлбөр ямар үр дүнг авч ирэв?

-УИХ-аас эдийн засгийн идэвхжилийг нэмэгдүүлэх талаар Их хурлын тогтоол батлагдсан. Уг тогтоолын хавсралтад маш тодорхой зүйлийг зааж өгсөн. Хавсралтад тусгагдсан зүйлийн нэг хэсэг нь УИХ-ын бүрэн эрхэд хамаарах бол нөгөөх нь Засгийн газрын гүйцэтгэх зорилтууд байсан. Хаврын чуулган завсарлахын өмнөх богино хугацаанд амжиж нэлээд хэдэн чухал хуулийг баталсан. Засгийн газар эдгээр хууль, эрхзүйн орчинд тулгуурлан эдийн засгийг идэвхжүүлэх, хүндрэлтэй нөхцөл байдлаас гарах арга замыг бодитоор хэрэгжүүлэхийг богино хугацаанд чармайж ажилласан гэж бодож байна. Анхнаасаа “ЭЗЭН 100” гэж нэрлэхэд нь л би шүүмжлэлтэй хандаж ирсэн. Эдийн засаг ийм хүндрэлтэй байхад 100 хоногт засна гэдэг тийм ч амар биш. 100 хоног бүү хэл 200 хоногт ч гэсэн засагдахааргүй асуудлууд байгаа шүү дээ. Өнгөрөгч 100 хоногийн хугацаанд ямарч байсан эдийн засгийн хүндрэлээс гарах суурийг бий болгосон хугацаа өнгөрлөө гэж бодож байгаа. 

-АН дотор МоАХ фракцын зарим гишүүд хуралдаж МАН-тай хамтарсан Засгийн газрыг бүрдүүлэх ёстой гэдэг дээр санал нэгдсэн тухай мэдээлэл гараад байна. АН, МАН-тай хамтарч Засаг барих юм уу. Хэрэв тэгвэл одоогийн “Шударга ёс” эвсэл яах вэ?

-Миний бодлоор манай нам Ардын намтай хамтрах байсан юм бол 2012 оны сонгуулийн дараа хамтарсан Засгийн газрыг бүрдүүлэх ёстой байлаа. Тэр үед хэрэв хамтарсан бол өнөөдрийн олон асуудлуудаас зарим нэгийг нь шуурхай шийдвэрлээд явахад дөхөм болох байлаа. Гэтэл одоо хугацааны хагас нь өнгөрчихлөө. Сонгуулийн жил дөхөх тусам сонгуульд өрсөлдөх хоёр том нам нэг хөнжилд хэвтэж байгаад өрсөлддөггүй. Үүний нэг тод жишээ нь 2012 оны сонгуулиас зургаан сарын өмнө АН Засгаас гарч байсан. Хэрэв тийм зүйл болоод Ардын намтай хамтарсан Засаг байгуулаад явах хугацаа байна уу гэдгийг бодох ёстой. Энэ богино хугацаанд хоёр нам хамтраад энэ асуудлуудыг шийдэж чадах уу гэдэг дээр эргэлзэж байна. Тодорхой гишүүд, улс төрийн хүчнүүд янз бүрийн санал гаргаж болно. Монгол Улсын язгуур эрх ашгийг бодвол сөрөг хүчин нь сөрөг хүчнийхээ байр сууринд байж, одоогийн Засгийн газар нь цомхон, эдийн засгийн нөхцөл байдалд саад тотгор болж буй зүйлсийг арилган бүтцийн өөрчлөлт хийгээд явчих боломжтой. Аль ч тохиолдолд улсынхаа хүндрэлтэй байдлыг бодолцож улс төрийн хүчнүүд зөв алхам хийх нь зүйтэй. 

-Хаврын чуулганаар төмөр замын царигийн асуудлыг шийдвэрлэж чадалгүй чуулган завсарласан. Энэ удаагийн айлчлалаар БНХАУ-аар дамжин гадаад зах зээлд нүүрс экспортлох боломж бүрдэж байгаа нь нарийн цариг тавигдах боломжийг бүр бататгах шиг санагдах юм?

-Төмөр замын цариг нарийн, өргөн байх нь гол асуудал биш. Монгол Улс хоёр хөршийнхөө нутаг дэвсгэрийг дамжин гуравдагч хөрш рүү бүтээгдэхүүнээ борлуулах боломжийг олгосон төмөр замын бодлогыг энэ айлчлалаар шийдлээ гэж бодож байна. Тиймээс бид нарийн, өргөн цариг гэж хоорондоо маргах бус холыг харах шаардлагатай. Си Жиньпин даргын айлчлал ганцхан Монгол Улс бус олон улсад хандаж тодорхой зүйл дээр өөрийн байр суурийг илэрхийллээ. Бид нарийн, өргөн цариг гэж дотроо маргалгүйгээр уг боломжийг ашиглан Монгол Улс олон улсын зах зээлд гарах боломжийг дэмжээд явах шаардлагатай. 

-Монголбанкны ерөнхийлөгчийг огцруулах тухай асуудал яригдаад эхэлсэн. Харин сүүлийн үед ам.долларын ханш бууж байгаа эерэг тал ажиглагдаж байна. Монголбанк одоо л ажиллаж эхэллээ гэсэн зүйл яригдаад байгаа. Төвбанкны ерөнхийлөгчийг огцруулах нь хэр зөв алхам юм бол?

-Валютын ханш чангарч, Монгол төгрөгийн үнэ цэнэ буурч байгаа нь эдийн засгийн өөрийн тодорхой зүй тогтолын асуудал. Нэг салбарт тулгуурласан өрөөсгөл бүтэцтэй эдийн засагтай манай орны хувьд уул уурхайн салбарын түүхий эдийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр буучихлаа. Ингэснээр валютын наашлах урсгал төдийлөн нэмэгдэхгүй байгаа. Оюутолгой, Тавантолгой төслийн үйл явцтай холбоотойгоор ийм байдалд хүрсэн. Түүнээс Золжаргал буруу ажилласнаас болоод өнөөдөр валютын ханш өсөөд байгаа юм биш.  Хэрэв тийм байсан бол валютын ханш өсөх үед нь Монголбанкны ерөнхийлөгчийг огцруулж маргааш нь өөр хүн тавьж болно. Харамсалтай нь ямар ч хүнийг тавьсан энэ зүй тогтол нэг хэсэгтээ л зүй тогтолоороо явна. Энэ бидний хүсэл зорилгоос хамаарах тул эдийн засгийн зүй тогтол ийм байгаа үед хэрхэн давж гарах вэ. Богино, дунд, урт хугацаанд юу хийх вэ гэдэг бодлогоо зөв тодорхойлоод хэрэгжилтдээ анхаарах ёстой. Үүний нэг бодит жишээ нь Их хурлаас хаврын чуулганд баталсан эдийн засгийн идэвхжилийг нэмэгдүүлэх тогтоол байгаа юм. Уг тогтоолд валютын ханшийг тогтворжуулах талаар тодорхой зорилтууд тусгагдсан. Энэ дагуу Монголбанк зарим арга хэрэгслүүдээ ашиглаж ам.долларын ханшийг түр барьж чадлаа. Үргэлж интервенци хийн зах зээлд доллар гаргаж зохиомлоор ханшийг барихад хэцүү. Бид нүүрс, алт, зэсний экспортыг нэмэгдүүлэх, уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг өртөг шингээж гаргах, мал аж ахуйн түүхий эдийг боловсруулж экспортлох гэх мэтээр өөрсдөдөө байгаа нөөц боломжийг ашиглах шаардлагатай. Хэрэв тэгж чадвал валютын ханш буурна. Одоо үндэс суурь нь тавигдсан тул тодорхой хугацааны дараа үр дүн гарч эхлэх байх. Хонгилын үзүүрт гэрэл гарсан дохио болж байгаагаас биш өнөөдрийн валютын ханшийн бууралт шууд тогтворжсон гэж хэлж болохгүй. 

-АН-ын бүлгийн дарга “Энэ Засгийн газар сайн ажиллахгүй бол хариуцлага тооцно” гэдгээ мэдэгдэж байсан. Энэ Засгийн газарт хариуцлага тооцох уу, эсвэл дэмжээд ажиллуулчих юм болов уу?

-“ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг Их хурал дээр эхлээд сонсох хэрэгтэй. Түүний дараа хариуцлага тооцох эсэх талаар ярьсан нь дээр. Одоохондоо бидэнд хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн талаар мэдээлэл ирээгүй байна. Тиймээс сайн, муу гэж дүгнэх арай эртэднэ. Чингэс, Самурай бондын хөрөнгийн зарцуулалт, үр дүн, ямар ашигтай байсан гэдгийг Их хурал энэ Засгийн газраас нэхэх хэрэгтэй л дээ. 

-Хятадын даргын айлчлалаар томоохон гэрээнүүдэд гарын үсэг зурагдсан тул гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэл бага ч гэсэн сэргэж байгаа болов уу?

-Энэ удаагийн айлчлалын гол үр дүн БНХАУ-ын зүгээс Монгол Улсад оруулах хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх томоохон алхам болсон. Ноднин өдийд бид хөрөнгө оруулалт буурлаа. Юунаас болов гээд ээлжит бус чуулган хуралдуулсан. Түүгээрээ Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа хэлэлцэн баталсан. Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль уг нь маш сайн хууль болсон. Монгол Улс, БНХАУ-ын төрийн тэргүүнүүдийн хэлсэн үгэнд хоёр орны цаашдын харилцаанд тааламжтай нөхцөл бүрдлээ гэдэг утга бүхий үгийг хэлцгээсэн. Энэ бол хөрөнгө оруулалтын тал дээр маш том бодитой дүгнэлт болж чадсан. Хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулах бодит боломжийг нээж өглөө. 

Э.ЭНХБОЛД

Иргэний хөдөлгөөний намын дэд дарга Ж.Занаатай ярилцлаа. 

-Эдийн засгийг идэвхжүүлэх 100 хоног дуусчихлаа. Үүнийг сонирхож байгаа хүн ч бага байх шиг ээ. Таны хувьд ямар бодолтой байна вэ?

-Мэдээллийн, ялангуяа олон нийтийн сүлжээнд байгаа М.Энхсайханы өдрийн тэмдэглэлтэй танилцсан. Нэг ч бүтэлтэй ажил харагдахгүй байна лээ. “Эдийн засгийг идэвхжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай” УИХ-ын тогтоолын төслийг УИХ-ын гишүүдийн 76.2 хувийн саналаар баталсан эхний өдөр л 1790 төгрөг байсан  ам.долларын ханш 1800төг болж өссөн. “АН-ынхан УИХ-ын гишүүн С.Баярцогтоор дамжуулан МАН-тай Үндэсний эв нэгдлийн Засгийн газар байгуулах саналыг гаргав. АН дангаараа 100 хоногт эдийн засгаа эрчимжүүлж чадахгүй, тиймээс МАН-тай хамтрах хэрэгтэй гэсэн саналыг АН-ын гишүүд гаргаж эхлэв”, “Ерөнхий сайдын мэдээлэл технологийн орон тооны бус зөвлөх Р.Отгонтулга ямар ч тендергүйгээр нийтийн тээврийг ухаалаг системжүүлэх нэрийдлээр “Слайд” компанид 13.3 тэрбум төгрөг олгов”. “Засгийн газраас хоёр жил тутам шилдэг сумыг шалгаруулж шагналд нь 100 саяын урамшуулал олгодог бөгөөд энэ жил хангайн бүсээс Хөвсгөл аймгийн Тариалан сумыг шалгарсан талаар шалгаруулалтын комиссоос мэдэгджээ. Харин Засгийн газрын мэдээлснээр Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сум гэж зарлав. Энэ шийдвэрийг гаргахад нөлөөлсөн эрхмүүд бол Архангайгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С.Эрдэнэ, Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг, Эрдэнэмандал сумын унаган хүү гэгддэг Шадар сайд Д.Тэрбишдагва, Эрүүл мэндийн сайд хатагтай Н.Удвал нар хамтран уг “хор”-ыг найруулжээ” гэх мэтчилэн үл бүтэх зүйлийн цуглуулга, Монголын улс төрийн амьдралын урьд өмнө болон хожид байгаагүй, байх ёсгүй үйлдлүүдийн жагсаалт байна билээ. Тэгэхээр цаг нөхцөөж, хоног төөрүүлэх гэсэн хэдэн хүн одоо Монгол Улсаар маань тоглохоо больцгоо гэж дахин шаардаж байна.

-Парламентад суудалгүй намуудын зүгээс Засгийн газарт хариуцлага тооцох тухай мэдэгдлийг хийсэн. Эдийн засаг ийм савлагаатай байгаа үед төр засгийг ганхуулах нь тийм ч тохиромжтой зүйл биш юм биш үү?

-Савлагааг хэн хийсэн. Энэ Засгийн газар өөрөө хийсэн. Урд Засаг руугаа хуруугаа чичилж байгаа ч 2008-2012 онд МАН-тай хамтраад Засгийн газарт ажиллаж байсан, савлагаа хийж байсан, хийж байгаа нөхдүүд л энэ засагт байж байгаа шүү дээ. Тийм болохоор туйлын хариуцлагагүй, туйлын найдваргүй Алтанхуягийн Шинэчлэлийн Засгийн газар шиг ажиллах өөр Засаг байхгүй дээ.

-Парламентад суудалгүй намуудаа дэмжиж ажиллана гэсэн Ардын намынхан тэр үгнээсээ буцаад байна гэдэгтэй санал нийлэх үү?

-Хүнийг хэлснээр биш, хийж байгаагаар нь дүгнэх нь хамгийн чухал юм шүү. МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга “УИХ-д суудалгүй намуудаас гаргаж байгаа зарчмын шаардлагуудыг дэмжиж ажиллана” гэж амлалт өгсөн хэдий ч хэлсэн амандаа хүрсэнгүй. Саяхан хоёр улсын тэргүүнүүдийн айлчлалын өмнө улс төрийн нам, иргэний хөдөлгөөнүүдэд хандаж гаргасан уриалга нь “Ухаантай загасны” үлгэрт гардаг шиг араншин гаргасан. Уг нь УИХ-д байгаа сөрөг хүчин бол ард иргэд, улс орныхоо эрх ашгийг намынхаа эрх ашгаас дээгүүрт тавьж, төрийн ёсзүйгүй, хулгайч, хуурамч үйлдэл бүрийг шүүмжлэн, УИХ-д суудалгүй намуудын зарчмын шаардлагыг дэмжиж ажиллах улс төр, нийгмийн үүрэгтэй байх учиртай. 

-Улс төрийн намуудын тухай хууль хэзээ батлагдах сураг байна. Парламентад суудалгүй намуудаас санаа оноог нь сонсож байна уу. Хэр хууль гарах төлөвтэй байна вэ?

-Өнөөдрийг хүртэл төслийг хараагүй байгаа. Бид энэ хуулийг боловсруулах ажлын хэрэгт оруулах саналыг удаа дараа хүргүүлж байгаа боловч зохистой хариулт өгөөгүй байна. Улс төрийн намын тухай хууль бол бүх монголчуудад, тэр тусмаа Улсын дээд шүүхэд бүртгэлтэй бүх намуудад хамаатай асуудал болохоос УИХ-д сууж байгаа намууд дангаараа мэддэг, хийдэг хууль биш. Иргэдийнхээ хүсэлтэд иймэрхүү хойрго, хайхрамжгүй хандаж байгаа Засгийг ардчилсан засаг гэж үзэхгүй байхад хүргэж байгаа. Иймэрхүү хөшүүн хандлага бол дарангуйлагч төрийн үйл ажиллагааны арга барил байсныг мэдэх юм байна. Тийм ч учраас энэ бүхнийг өөрчлөхийн төлөө 1990 онд өөрийн биеээр ардчилалын төлөө, шударга ёсны төлөө хөдөлгөөнд оролцож байснаа хэлэхэд илүүдэхгүй. 

-Он гараад л хүссэн хүсээгүй сонгуулийн уур амьсгал эхэлнэ. Батлагдахгүй удаж буй Сонгуулийн тухай хуулинд пропорциональ, мажоритар нь хэд хэд байвал бүх намуудад харилцан ашигтай байх бол?

-Сонгуулийн аливаа тогтолцоо эерэг болон сөрөг талуудтай. Гэхдээ Үндсэн хуулийн дагуу бол пропорцианаль системээр сонгууль явуулах нь Үндсэн хууль зөрчиж байгаа гэмт үйлдэл. Манай улс төрчид болно, болохгүйг мэддэггүй, мэдсэн ч мушгиж хэрэглэдэг мунхаг хүмүүс. Үндсэн хуулийг зөрчих асуудал 1999 оноос эхлээд цадигаа алдаад явчихсан, сонгодог жишээ гэвэл Үндсэн хуульд оруулсан долоон луйвар. 

Одоогийн улстөрчдийн байж байгаагаар бол сонгуулийн ямар ч хууль гарсан иргэн хүний сонгох, сонгогдох эрхийг Үндсэн хуульд зааснаар баталгаатай болгоно гэдэг найдах, итгэх нь гэнэн хэрэг болно л доо. 

-АН, МАН хоёр хамтарсан засаг байгуулах гэж байгаа тухай яриа гарчээ. Үүнд та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Арай ч үгүй байлгүй дээ. Хичнээн ядарсан ч ийм ёс бус үйлдэл хийж болохгүй шүү дээ.

-МАН уриалга гаргасан байна. Өмнө нь өөр зүйл ярьж байсан Ардын нам яагаад ийм зүйл ярих болсон юм бол. Ямар нэгэн тэдэнд ашигтай зүйлийн сураг гарсан юм болов уу гэсэн хардлага байна. Таныг “сөрөг хүчний үүргээ биелүүлж чадахгүй бол парламентаас зайлцгаа” хэмээн ширүүхэн байгаа тухай ярьцгааж байна?

-Тэгж хэлсээн. Жинхэнэ улс төрийг шударга ёсонд нийцүүлж хийдэг. Харин хэн нэгэнтэй хуйвалдаж урваж, шарваж явдаг зан суртахуунтай улс төрч бол хэн ч биш, юу ч биш. Сөрөг хүчин бол монголчуудын эрх ашгийн төлөө зүрх зоригтой, тэдний нүд, чих нь болж ажиллах үүрэгтэй. Сөрөг хүчний үүргээ ингэж гүйцэтгэж чадахгүй бол зайлах хэрэгтэй. 

-Монголын улс төр өнөөдөр яг ямар замаар явж байна вэ. Ардчилсан намын зарим гишүүдийн зүгээс Төрийн гурван өндөрлөгт хандан сүрхий мэдэгдэл гаргасан байгаа харагдсан?

-Үгээ олоогүй юм уу утга санааг нь  ойлгоогүй. Эвтэй бай гэж хэлээд байгаа бололтой. Эвтэй байна гэдэг бол хэн нэг хүн гуйгаад болчихдог асуудал биш. Эвтэй байхын тулд улстөрчдийн хувьд бол улс Монголоо хөгжүүлэх үнэт зүйлтэй, итгэл, үнэмшилтэй, түүнийхээ төлөө алд биеэ хайрлахгүй ажиллах хүсэлтэй байж биелдэг. Гэтэл энэ хэд эсвэл намынхаа эрх ашгийг улсын эрх ашгаас дээгүүрт тавьдаг, эсдэл бүлэг, фракцийнхаа эрх ашгийг нам, улсын эрх ашгаас дээгүүрт үздэг, эсдэл хувийн эрх ашгаа бүхний дээрд тавьдаг бэрд маягийн сэтгэхүйгээр ажиллаад байгаа. Тиймээс АН ч тэр, МАН  ч тэр, ер нь бусад нам ч тэр атгасан гар шиг чанга, нягт, эвтэй байж чадахгүй байгаа юм. Энэ асуудалд УИХ-д суудалгүй намууд ч гэсэн онцгой анхаарч ажиллах шаардлагатай.

Э.ЭНХБОЛД

“Монос”-ын эмийн сан­­гийн жор баригчийн буруу­гаас болж 16 хүүхэд
эмэнд хордсон тухай мэдээлэл сүүлийн үед шуугиан дэг­дээ­гээд байгаа. Уг үйл явц­тай
холбогдуулан тус группын ерөнхийлөгч Л.Хүрэлбаатараас байр суурийг нь сонслоо.   

-Сүүлийн
үед “Монос” групптэй холбоотой эмийн асуудал газар авч байна. Хордсон 16 хүүхдийн
биеийн байдал ямар байгаа бол?

-Үнэхээр харамсмаар зүйл болсон. Манай эмийн сангийн жор баригч нэг
өдөрт 23 хүнд фенобарбитал эмийг олгосон байсан. Нэг талаасаа хяналт сайн байсан
тул долоон хүүхдийг эм хэрэглэхээс өмнө сэргийлж чадсан. Тухайн эмийн сангийн эрхлэгч
маргааш өглөө нь очоод жорын бүртгэлийн дэвтрийг үзээд “Энэ эмийг буруу өгчихсөн
байна” гээд бүх хүүхдүүдийн эцэг эх рүү утасдсан байна лээ. Эдгээр хүүхдүүдээс долоон
хүүхэд нь эм уугаагүй байсан. Долоон хүүхдийг хордохоос сэргийлж чадсан нь бага
ч атугай бидэнд дэм болсон. Эм уусан 16 хүүхдийн хоёр нь эмнэлэгт очсон байсан.
Харин нөгөө 14 хүүхэд нь гэртээ байхад нь бид эцэг эхтэй нь холбоо барьж яаралтай
эмнэлэгт хэвтүүлсэн. 23 хүүхдэд эм өгөхдөө тунг нь хараагүй ч гэсэн гэрийн хаяг,
холбоо барих утасны дугаарыг нь авсан. Тиймээс эдгээр хүүхдүүдтэй холбоо тогтоож
чадсан хэрэг л дээ. Нэг талаа­саа жор баригч эмийн тунг хараагүй хариуцлагагүй мэт
боловч нөгөө талдаа холбоо барих утасны дугаарыг нь авч үлдсэн нь өнөө долоон хүүхдийг
урьдчилан сэргийлж амжсан.

Яагаад ийм байдалд орчи­хов гээд бид ч гэсэн өөрсдөө маш хүнд байдалд
орсон. Уг эмийн насанд хүрсэн хүнд зориулан савласан савлагаа нь дотроо цавуутай
цаасанд савласан эм ирдэг байсан юм. Харин хүүхдийнх нь мөн­гөн цаасанд савласан
сав­ла­гаатай ирдэг байв. Гэтэл том хүний савлагаатай эмээ хүүхдийн эмийн савлагаатай
адилхан болгоод ирснийг жор баригч анзаараагүй юм билээ. Ингэ­лээ гээд жор баригчаа
өмгөөлж байгаа зүйл огт биш. Эмнэлэгт хэвтсэн 16 хүүхдийг өнөөдрийг хүртэл бид эмнэлэгт
жижүүрлэн эмчил­гээ үйлчилгээнд нь анхаарч байгаа. Группийн зүгээс Монголын бүхий
л нэртэй томоохон эмч нартай уулзсан. “Одоо яах вэ” гээд санал солилцоход “Эмчилгээ
хэвийн явагдаж байна” гэсэн хариу өгсөн. Гэсэн хэдий ч бид Эрүүл мэндийн яаманд
асуудал тавьж, Мон­голд байдаг Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын суурин төлөөлөгчийн
газарт өөрийн нэрийн өмнөөс хүсэлт тавьсан.

 -Тэр нь ямар хүсэлт
юм бэ?

-Монголд яг энэ эмийн хордлогын талаар нарийн мэргэжлийн эмч алга.
Бидэнд зөвлөгөө өгөөч гэсэн юм. Түүнчлэн уг асуудлын хүрээнд салбарын дэд сайдтай
уулзаж “Энэ талаар зөвлөгөө авч өгөөч” гэсэн. Дэд сайд 48 цагийн дотор хариу ирүүлнэ
гэдгээ мэдэгдээд байна. Эмнэлэгт хэвтсэн 16 хүүхэд бүгд эдгээд эмнэлгээс гарсан
байгаа. Эдгээр хүүхдүүд үнэхээр эдгээд гарч байна уу, хордлого бүрэн тайлагдсан
уу, цусанд нь фенобарбитал гэдэг эм үлдсэн байна уу гэдгийг тодорхойлуулахаар болсон.
Монголд хараахан үүнийг тодорхойлох урвалж бодис байхгүй тул цаг алдалгүй гаднаас
авч ирж шинжилгээ хийж үзэхэд хүүхдүүдийн цусанд энэ бодис эмчилгээний хэмжээнд
байна гэсэн хариу гарсан.

Хүүхдүүд хэдий эрүүл болсон ч бидний буруугаас болсон тул сувиллын
газартай холбоо тогтоож олон хоног эмнэлэгт хэвтсэн эх хүүхдүүдийг сувилалд амраахаар
болсон. Эхний ээлжинд дөрвөн хүүхэд эхийн хамт Богдхан ууланд сувилалд сувилуулж
байгаа. Сувилалд ор гарангуут бусад хүүхдүүдийг хамруулна. Хүүхдүүдийн эцэг эхчүүдтэй
байнга уулзаж байгаа.

-Фенобарбитал
эм нь бүртгэлгүй гээд байгаа. Уг эмийг “Монос” групп өөрсдөө үйлдвэрлэсэн юм шиг
ташаа мэдээлэл нийгэмд их таржээ. Үүнд тайлбар өгөхгүй юу?

-Манайд 60 гаруй жилийн түүхтэй улсын эмийн үйлдвэр гэж байсан. Одоо
Эмийн үйлдвэр ХХК болсон. Уг эмийг 1976 оноос хойш эл үйлдвэр үйлдвэрлэж эхэлсэн.
38 жил монгол хүний эрүүл мэндэд хэрэглэж байгаа эм л дээ. Манай оронд 1996 он хүртэл
эмийн бүртгэл байгаагүй. Тэр оноос хойш манай улс эм бүртгэж эхэлсэн. Дотоодын эмүүдээ
бүртгүүлэх гэхээр стандартуудаа шинэчилчихээд бүртгүүл гэдэг. Стандартаа шинэчлээд
бүртгүүлнэ гэхээр стандартын газар очихын тулд дөрвөн хурлаар дамждаг. Хурал нь
жилд нэгээс хоёр удаа болдог бөгөөд нэг удаадаа 3-4 эм л хэлэлцэнэ гээд байдаг.
Давхардсан тоогоор манай орны 35 үйлдвэрийн 2500 орчим эм бий. Миний ойлгож байгаагаар
одоо 200 гаруй эм л бүртгэгдсэн. Эх орны эмийн үйлдвэрийн эмүүдийн 90 хувь нь бүртгэлгүй
байна. Бүртгүүлье гэхээр стандартын хурлууд нь цөөхөн болдог. Эм судлал, эмийн технологийн
зөвлөлийн хурлаар орж лабораторид заавал шинжлүүлдэг. Бичиг баримтаа бүрдүүлээд
очихоор нэг дор олон эм хэлэлцэхгүй гээд байдаг зовлонтой. Энэ мэтчилэн олон шалтгааны
улмаас эх орны эмийн үйлдвэрлэгчид эмээ бүртгүүлж чадахгүй байна. Хамгийн гол нь
эмийг бүртгэдэг тогтолцоонд гажуудал бий. Эм үйлдвэрлэгч компани эмийн савлагаагаа
өөрчлөхдөө хэрэглэгч болон эмийн сангууддаа мэдэгдээгүй. Үүнийг нь эмийн санч маань
анзааралгүй хүүхдийн эм гээд мэдэмхийрээд өгчихөж л дээ.

-Эмийн
савлагаа өөрчлөгдсөн гэдэг мэдээллээ уг нь өгчихсөн бол эмийн санч савлагааг нь
харах л байж, тийм үү?

-Энэ хоёр талтай л даа. Эмийн савлагаа өөрчлөгдөж том хүнийх нь хүүхдийн
тунтай адилхан болсон ч гэсэн нэг нь 5 мг, нөгөөх нь 100 мг гэсэн бичигтэй. Түүнийг
жор баригч унших ёстой байсан.

-16
хүүхдийн гэр бүлийнхэн юу гэж байх юм. Тэдний байр суурь ямар байна?

-16 хүүхдийн ээжүүд нь хүүхдүүдээ сахиж байсан тул би аавуудтай нь
уулзсан. Тэдний саналыг сонсч, уучлалт гуйсан. Ямар туслалцаа, дэмжлэг үзүүлэх үү
гэдгээ ярилцсан. Эмийн хордлогын улмаас цаашид хүүхдүүдийн биед ямар нэгэн өөрчлөлт
гарах юм бол “Монос” групп бүрэн хариуцна гэдгээ амласан. Хүүхдүүдийн гэр бүлийнхнийг
Эрүүл мэндийн дэд сайд, ажлын комиссынхонтой уулзуулсан. Ажлын комисс хуралдвал
эдгээр хүүхдүүдийг ямартай ч нэг жилийн хугацаанд нарийн мэргэжлийн эмчийн хяналтад
байлгаасай гэсэн хүсэлтийг тавина. Ямар нэгэн зардал гарвал манай байгууллага бүрэн
хариуцна. ЭХЭМҮТ-ийн дарга болон эмч нар шинжилгээ хийгээд “Хүүхдүүдийн биед ямар
нэгэн сөрөг нөлөөлөл үлдээгүй. Цаашид ямар нэгэн ноцтой зүйл болохгүй” гэдгийг олон
нийтэд мэдэгдсэн байна лээ.

-Хүүхэд
хордсон асуудалтай зэрэгцэн “Монос” группийн эмүүд стандартын шаардлага хангаж байна
уу гэсэн яриа гарч байна. Танай байгууллага олон улсын стандартыг ягштал баримталдаг
уу?

-Саяын гарсан эмийн асуудал стандартын зөрчил биш гэдгийг хэлэх хэрэгтэй.
Би “Монос”-ынхоо эмийн чанарт 100 хувь итгэлтэй байдаг. Бид дэлхийн шилдэг компаниудын
эмийг оруулж ирдэг. Дэлхийн шилдэг 20 компанийн 15-ынх нь эмийг “Монос” оруулж ирдэг
юм. Үүгээрээ бид бахархдаг. Эдгээрээс бид огт ашиг олдоггүй. Учир нь дэлхийн шилдэг
компаниудын эм асар үнэтэй. Тиймээс бид орлого, зарлагын балансаа тэнцүүлж байвал
боллоо гэж үздэг. Түүнчлэн ард түмэнд сонголт байгаасай гээд Европын дунд зэргийн
компанийн эмийг оруулж ирдэг. Дунд зэргийн компанидаа Европын шаардлага хангасан
эмүүд байдаг. Денк фарма, Актавис, KRKA зэрэг компанийг “Монос” компани анх оруулж
ирсэн. Бид дэлхийн 40 гаруй улсын 100 гаруй компанийн эм оруулж ирдэг. Эмүүд бүгд
бүртгэлтэй, найдвартай. Түүнээс гадна эх орныхоо үйлдвэрийг хөгжүүлье гээд олон
улсын шаардлага хангасан гурван цогцолбор барьж байна. Эхний цогцолбор баригдаад
байгаа бол хоёр дахь нь буюу үндсэн үйлдвэрийн барилга ирэх оны нэгдүгээр улиралд
ашиглалтад орно. Эх орны эмийн үйлдвэр ч гэсэн олон улсын стандартын шаардлагад
нийцнэ гэж бодож байгаа.

-ШӨХТГ-аас
“Монос”-ын эмийн сангуудад зөрчил байна гэдгийг мэдэгдсэн. Зарим эмийн сангуудын
үйлчилгээний эрхийг хязгаарлана гэдэг зүйл яригдаад байна. Уул нь жор баригчийн
энэ алдаа хаана ч байдаг л зүйл биз дээ. Ийм алдаа гарч л байдаг шүү дээ?

-Миний хувьд хоёр төрлийн зөрчил гарсан гэж ойлгоод байгаа. ШӨХТГ
хэвлэлээр мэдэгдэл хийгээд байна. Гэсэн хэдий боловч нэг ч удаа компанийн удирдлагатай
уулзаагүй, ингэх ёстой гэж нэг ч удаа хэлсэнгүй. Албан бичиг, шаардлага, зөвлөмжийг
ч ирүүлээгүй. Тийм байж хэвлэл мэдээллээр мэдээлэл хийгээд байгаад харамсч байгаагаа
нуугаад яахав. Алдаагаа сайн ойлгохгүй байна. Гэсэн хэдий ч бид төрийн хийсэн шалгалтыг
хүндэтгэн хүлээж авсан. Үүнээс гол зөрчил нь жорын зөрчил гэж ойлгосон. Зөрчилтэй
гэгдээд буй жоруудыг бид бичээгүй, эмч нар бичсэн. Жор дээрх эмчийн гарын үсэг,
эмийн нэр гаргагдахгүй байна. Эмийн хэрэглэх зааврыг бичээгүй байна гэдэг. Энэ нь
“Монос”-ын биш Монголын бүх эмийн санд байдаг зөрчил. Нэгдүгээрт, эмч нар завгүй
байдаг. Олон улсын стандартын дагуу бол нэг эмч өдөрт 10 хүн үзэх ёстой бол манайд
30-40 хүнийг үздэг. Тиймээс эмч нар жороо яарч бичдэг. Тэр ч байтугай амбулаторынхоо
карт дээр жороо биччихдэг. Тэгээд эм авах гээд ирэхээр нь жор байхгүй гэхээр бөөн
маргаан үүсдэг. Жор дээрх гарын үсэг ойлгомжгүй байна гээд буцаахаар өвчтөнүүд уурладаг.
ШӨХТГ үүнийг ил гаргаж ирсэнд баяртай байна. Цаашид Эрүүл мэндийн яам, эмнэлгүүд,
эмч нарт асуудал тавиасай. Өвчтөнүүд “жороор авах эмийг жоргүй ирчихээд та нар өгсөнгүй”
гээд загнаад унадаг. Жороо бариад ирэхээр нь “жор буруу байна” гэхээр бөөн асуудал
болдог. Энэ тал дээр бид болоод яам, эмч нар бүгд л анхаарах хэрэгтэй.

-Мөн
танайхыг өөр барааг эмийн сангаараа зарж байна гэж буруутгаад байгаа?

-Манайхыг Германд үйлдвэрлэсэн шошготой хүнсний бараа зарж байна
гээд байгаа юм. Энэ нь чихрийн шижин өвчтэй хүмүүст зориулсан сахаргүй бүтээгдэхүүн.
Үүнийг эмийн санд зарах ёстой гэж би хувьдаа ойлгодог. Хэрэглэх заавар нь алга гэсэн
зүйлийг мөн ярьдаг. Бидний хувьд хэрэглэх зааврыг гарын авлага болгоод хэвлүүлээд
гаргачихсан юм. Уг нь өвчтөн гарын авлагаа хараад эмээ уух байтал савлагаан дээр
нь заавар алга гээд байгаа. Үүн дээр ч гэсэн бид анхаарах л ёстой юм билээ. Мөн
хүүхдийн тоглоом зарж байгаа гэдэгт тайлбар өгөхөд гадаадын эмийн сангуудад хуулиар
хориглоогүй бүх барааг зардаг. Ном, сонин, ил захидал гээд байж л байдаг. Бусад
бараанаас ашиг олбол эмнээс ашиг олох гэж дураар загнахгүй шүү дээ. Тиймээс энэ
тал дээр хэн хэнээ зөв ойлгох ёстой юм болов уу гэж санагддаг.

-Дайран
дээр давс гэгчээр энэ асуудлын хажуугаар “Монос”-ыг дарах гэсэн үйл ажиллагаа явагдаад
байх шиг. Бизнесийн нэр хүндэд чинь нэлээд халдаж байна?

-Манайхан хүнийг нэг алдахаар түүн дээр нь дарж шороонд булахыг хүсдэг.
Ер нь хүний мөс чанарын асуудал л даа. Зовох цагт нөхрийн чанар танигдана гэдэг
шүү. Ганц нэг өрсөлдөгч, ганц хоёр гомдсон хүмүүс ийм зүйл хийж байхыг үгүйсгэхгүй.
Тэртэй тэргүй бид 20 гаруй жил ард түмнийхээ эрүүл мэндийн төлөө зүтгэснийг, Монголын
эмийн салбарын 50 орчим хувийг хангаад явж байгааг эрүүл болсон, одоо ч гэсэн үйлчлүүлж
байгаа хүмүүс мэднэ. Тиймээс бид үүнд эмзэглэхгүй байгаа. Гомдсон хүмүүс үүгээр
дамжуулан стрессээ тайлж байгаа бол тайлахаас яахав.

-Уг
эмийг эмчилгээнээс хасна гэж байгаа сурагтай. Та үүнд ямар бодолтой байгаа вэ?

-Энэ дуулианы хажуугаар фенобарбитал эмийг эмчилгээнээс хасна гэдэг
зүйл яригдаад эхлэхэд эхчүүд их сандарч эхэлсэн. Тархины даралттай болон бие нь
шарлалттай төрсөн хүүхдийг эмчилдэг ганц эм нь энэ л дээ. Энэ эмийг орлуулах эм
одоогоор алга. Энэ удаагийн үйл явдал ганц “Монос” гэлтгүй эм хангамжийн салбарт
маш том сургамж боллоо.

-Жор
баригчийг танай “Монос” дээд сургуулийг төгссөн гэх юм билээ…

-Жор баригчийн хувьд ЭМШУИС-ийн Дархан салбарыг төгссөн эм найруулагч
мэргэжилтэй. Эрүүл мэндийн яамны эм барих лицензтэй. 21 биш 23 настай ажилтан байгаа
юм. Удахгүй төрж, өөрөө ч гэсэн ээж болох гэж байгаа хүн.

-“Монос”
групп эмийн салбараас гадна Биомон гээд гоо сайхны иж бүрдлийг үйлдвэрлэдэг. Чанар
нь хэр байдаг бол?

-Таныг орж ирэхийн өмнө Швейцарийн Анунаки компанийнхан манай эм
судлалын хүрээлэн рүү явцгаасан. Тэд манай Биомоныг Швейцарьт импортлох сонирхолтой
байгаа юм. Манай бүтээгдэхүүн олон улсын оюуны өмчийн байгууллагын алтан медаль
авсан. Уг шагнал нь цар хүрээний хувьд томоохонд тооцогддог тул Ерөнхий сайд юм
уу, Шадар сайд гардуулдаг юм билээ. Тиймээс манай шагналыг тухайн үед Шадар сайд
байсан Ч.Улаан сайд гардуулсан. Ийм шагнал авсныг Швейцарийнхан мартаагүй юм шиг
байна лээ. Яагаад гадныхан сонирхоод байгаа юм гэхээр арьс арчилгааны бүтээгдэхүүнийг
цогцоор нь шийдсэн гэж үзсэн байна лээ.

 

Э.ЭНХБОЛД

Сангийн дэд сайд асан, Хас Банкны үүсгэн байгуулагч, “Ард” санхүүгийн
нэгдэлийн гүйцэтгэх захирал Ч.Ганхуягтай ярилцлаа.

-Эдийн
засгийг эрчим­жүүлэх 100 хоног дуус­чихлаа. Хүмүүс сайн муу янз бүрээр ярьж байна?

-Монголын эдийн засаг хэдий жижиг ч гэсэн зах зээлийн үндсэн суурь
болсон итгэлцлийг бий болгоход 100 хоног хангалттай биш л дээ. Тодорхой ажил хийгээд
үр дүнг нь харахад яаж ч бодсон хангалттай хугацаа биш гэдгийг бүгд мэдэж байгаа
байх. Засгийн газраас 100 хоног итгэлийг бий болгоход зориулсан хугацаа байж болох
байсан ч энэ тал дээрээ төр зангидсан гар шиг нэгдэж чадсангүй гэж бодож байна.
Засгийн газрын зүгээс 100 хоногийн ажлыг санаачлан хийж болно. Хувийн хэвшлийг оролцуулж  болох­гүй байсан зүйлсээ ярилцан ажил явуулах,
эдийн засгийг идэвхжүүлэх тал дээр гацаанд орсон хуулиудыг бат­лах тал дээр ажиллаж
боло­хоор байв. Гэтэл өнөөдөр 100 хоно­гийн хугацаа нь дуус­чи­хаад байхад Их хурал
нь зав­сарласан хэвээрээ л байгаа шүү дээ. Бидний олимпийн ганц найдвар гэгдэж байсан
Оюутолгой компани зургадугаар сарын 30-нд ТЭЗҮ-ээ өргөн барьж, есдүгээр сарын
30-нд дараагийн зур­гаан тэрбум долларын бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлнэ гэж
байсан ч тэгсэн­гүй. Зургадугаар сарын 30-наас хэдхэн хоногийн өмнө татварын байцаагч
очоод 130 сая долларын торгууль тавьж байгаа нь асуудлын эрэмбэ хаана явааг харуулж
байгаа хэрэг. Энэ улсад жолоодлого, манлайлал, удирдлага гэж байгаа юу гэдгийг ойлгоход
тун бэрх болсон.

-Долларын
ханш өссөөр байна. Өмнө нь 1700 хүрсэн доллар 400 орчим төгрөгөөр бууж байсан түүх
бий. Энэ удаа хэд хүртлээ буух боломжтой вэ?

-Цаашид долларын ханш яах вэ гэдэг нь өөрөө хүлээлт үүсгэчихдэг юм.
Тэгэхээр ингэнэ тэгнэ гэхэд бэрх. 2009 онд дэлхийн эдийн засаг хямралд өртөхөд Мон­голын
үндэсний валют суларч, хоёр банк дампуурч байхад долларын ханш 1300 төгрөгөөс огцом
дээшилж 1700 шүргээд сарын дотор буцаан тогтворжуулж чадсан. Засгийн газар, Монголбанк
холбогдох газрууд нэг зорилго чиглэлтэй, нэг баг болж ажил­лаж чадсаны үр дүн байлаа.
УИХ-аараа төсвийн тодотголыг хийж, гадаадаас орж ирэх тусламжийн мөнгийг батлуулж,
Засгийн газар, Мон­голбанк уялдаатай ажил­лаж, төсвийн болон мөнгөний бодлогыг зөв
хэрэгжүүлсний дүнд төгрөг тогтворжиж улмаар 2010, 2011 оны эдийн засгийн өсөлтийг
бий болгосон. Экспортын хэмжээ нэмэгдэж, гаднаас ихээхэн хэмжээний валют орж ирэх үед
эсрэгээрээ бидэнд 2010, 2011онуудад төгрөг хэт чангарах аюул нүүрлэж байсан. Тухайн
үед төгрөгийн хэт чангаралтаас эдийн засгаа хэрхэн хамгаалах вэ гээд ажлын хэсгийг
Монголбанк Сангийн яаман дээр байгуулан ажилласан. Тэр үед өнөөдрийнхөөс эсрэг зовлон
бидэнд учирч байлаа.

-Гадны хөрөнгө оруулагчид
өмнөх оноос 63 хувиар багасчихсан гэдгийг Я.Содбаатар гишүүн хэлж байсан. Үнэхээр
тийм зүйл болоод байна уу?

-Өнөөдөр бидэнд итгээд мөнгөө бариад ирэх хүн алга болжээ гэдгийн нэг дохио
энэ юм. Манайхан орчноо сайн мэдрэхгүй байна. Бид зэс, нүүрс гээд одоо яриад бүх
зүйлээрээ дэлхийгээс сондгойрч онцгойрохгүй. Монголыг сонирхох гол шалтгаан нь зах
зээлийн эдийн засгийг бүрэн дүүрэн хүлээн зөвшөөрсөн, бизнес явуулах боломжийг
20 жилийн дотор бий болгож чадсан улс гэдэгтээ байгаа юм. Хятад гэдэг том зах зээлийн
дэргэд байгаа гэдгээр нь л манайхныг зорин ирж байгаа. Гэтэл “Эдийн засгийн алуурчид”
гэдэг номыг орчуулж тавиад “Тэд орж ирвэл биднийг шулж дуусах нь. Монгол Улсыг алах
нь байна” гэж бидний гараар өөрсдийг маань боолгож, жинхэнэ утгаараа эдийн засгийг
элгээр нь хэвтүүлж байна. Манай залуус гадаад хүнийг хараад “Энэ хүмүүс биднийг
мөлжихийн төлөө ирсэн” гэдэг сэтгэхүйтэй болчихож. Үүнийг нь мэддэг улстөрчид нь
гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг муулж оноо авдаг болсон нь харамсалтай. Ам л нээвэл
“Бүгдийг Монголдоо үйлдвэрлэнэ” гээд явж байна. Монгол Улс энэ дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн
нэг л гишүүн нь юм. Өөрийн гэсэн онцлог давуу талаа ашиглан өрсөлдөх чадвартай үйлдвэрлэлийг
хөгжүүлж,бүхнийг биш чаддагаа хийж олсон орлогоороо бусад орны эдийн засагт гарсан
сайн зүйлсийг авч хэрэглэдэг гэсэн ойлголтыг үгүй хийж бүр хүй нэгдлийн үе рүү явуулж
байна гэсэн үг. Дэлхий нийтийн тогтолцоонд бид байраа олж байж манай орон уул уурхай,
аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуйн улс гэдэг ч юм уу нэг зүйлээ л сайтар барьж авах
ёстой. Гурван сая хүн амтай улс бүхнийг өөрсдөө хийгээд явна гэдэг яаж ч бодсон
утопи гэдэг нь ойлгомжтой.

-Манай орны бизнесийн
хамгийн том хөрш бол Хятад.  Гэтэл Хятадын
зах зээлийг хүлээж авах нийгмийн сэтгэлзүй бүрдээгүй юм биш үү?

-Гадныхан Хятадын зах зээлд Монголын урдуур нүүрсээ зарах гэж улайрч байгаа
гэдгийг бид ойлгох ёстой. Хятад бол дэлхийн хамгийн том зах зээл. Бид хувийн харилцааны
асуудлыг бизнест оруулах нь дэмий. Бид хятадуудад дургүй байж болно. Гэхдээ бид
өөрсдөдөө ашигтай бизнес явуулах хамгийн том боломж Хятад юм шүү гэдгийг харж сурах
хэрэгтэй байна. Хий хоосон цээжээ дэлдэн Хятадыг үзэн ядах үзэлд автаад байвал хаашаа
ч явж чадахгүй. Монголын иргэд баян, залуус нь боловсролтой болж байж Хятадаас дээгүүр
гарч монгол хүн бусад орнуудын иргэдээс сайхан амьдрах боломж бүрдэх ёстой. Тэгэхийн
тулд бид ухаалаг байх хэрэгтэй. Хөдөлмөрлөх шаардлагатай. Уужим сэтгэх хэрэгтэй.

-Долларын ханш хэд
хүртэл буух боломжтой байгааг танаас дахин асууя. Энэ талаар ярьчих болов уу гэсэн
эдийн засагчид үг унагахгүй байна?

-Доллар цаашид хэд хүрнэ гэдгийг шууд хэлэх хэцүү л дээ. Өнөөдөр бид ямар
бодлого явуулахаас л доллар цаашид хэрхэх нь тодорхой болно. Үндэсний валютын хувьд
тухайн улсын эдийн засгийн бодлогыг нь гадны улсууд болон манай иргэд хэрхэн үнэлж
байгаагаас шалтгаална. Үндэсний валют бол тухайн эдийн засагт итгэж буй итгэлийн
илрэл. Эдийн засаг хэр халуунтай байгаагийн хэмжүүр. Өнөөдөр төгрөгт итгэхгүй байна
гэдэг нь төгрөгийн худалдан авах чадвар, цаана нь баталгаажих эдийн засгийн хүч
нөөцөд итгэхгүй байна гэсэн үг. Товчхондоо энэ Засгийн газрын бодлогод, энэ Засгийн
газрын гишүүдэд итгэхгүй байгаа юм. Эдийн засгийг хэт улс төржүүлэх нь буруу байдаг.
Чөлөөт эдийн засагтай улсад төр нь хувийн хэвшлийнхээ өмнөөс гүйж ажил хийгээд байх
зохимжгүй. Дотроо хагаралдаад нүх ухаж байгаад бие биенээ түлхэж унагаад байх нь
тухайн улсад итгэх итгэлийг үгүй хийдэг. Үүний нэг илрэл нь төгрөг. Итгэлийг хэрхэн
олж авах вэ гэдэг асуудал тулгараад байгаа.

Стратегийн хөрөнгө оруулалтын хуулиа өөрчлөөд нэлээдгүй хугацаа өнгөрлөө.
Уул уурхайтай холбоотой хуулиуд, Үнэт цаасны тухай хуулиа батлан гаргаад хэрэгжүүлж
эхэлсэн. Эдийн засагтай холбоотой гайгүй хэд хэдэн хуулийг цогцоор нь гаргасан.
Гэсэн ч байдал өөрчлөгдсөнгүй. Өнөөдөр дорвитой арга хэмжээ авахгүйгээр ажил явахгүй.
Засгийн газрыг тогтвортой байлгана гэдэг нь муу юмыг тогтвортой байлгана гэдэгтэй
агаар нэг.

-Таныхаар тэгээд
ямар гарц ажиглагдаж байна вэ?

-Улс төрийн шийдэл хэрэгтэй. Ноднин би гарах гарц байна гэж ярьж байсан.
Тэр нь гэхдээ Засгийн газар унахаас наагуур зүйл байсан. Н.Алтанхуяг сайд чемодандаа
хувцсаа хийгээд, онгоцонд суугаад Орос, Хятадаас тодорхой хэмжээний концессуудыг
хэлэлцэж авч ирэх ёстой байлаа. Таван толгой, Чалкогийн асуудал ид яригдаж байсан
үе. Си Жиньпин даргатай уулзаж “Та нар энэ жил авах ёстой байсан 30 сая тонн нүүрсээ
аваач ээ. Авахдаа өмнөх Засгийн газрын үед хийсэн хэлцлийн үнээр аваач” гэж гуйх
байсан юм. Өнөөдөр хариуцлага тооцож байж шинэ сайдууд гарч ирэн мэргэжлийн технократ
Засгийн газар бүрэлдэж байж ажил явна. Сонгуульд ялахын төлөө явдаг Засгийн газрын
шийдвэрүүд буруу байдгийг хангалттай харлаа. Манай нам засаг барилцаж байхад ямааны
50 тэрбум төгрөгийг сонгуульд ялсан жилдээ өгч байсан. Тэгэх шаардлагагүй байсан
юм. Ийм популизм хийж болохгүй. Одоогийн Засгийн газрын нөхдүүд ч гэсэн яг адилхан.
Арай жаахан ухаантай байх болов уу гэтэл яг адилхан. Бонд оруулж ирээд л тараагаад,
цацаад дуусгалаа.

-Чингэс, Самурай
бондын үр дүнгийн талаар та юу бодож байгаа вэ?

-Надаас асуултгүй бүгд л харж байна. Өнөөдөр бид Таван толгойн уурхайд төр
оролцоод юу болдгийг харлаа. Гадны компаниуд орж ирээд хөрөнгөө оруулаад явъя гэхээр
манай улс төрчид шийдвэрээ гаргаж чадаагүйн улмаас ийм байдалд хүрсэн. Манай иргэд
гадны компанийг
хадны мангаа гэж хардаг болсноос ийм болсон. Гадныхныг болохоор бүх зүйлийг зөөгөөд
дууслаа гэдэг. Төр нь авахаар энэ хэдэн дарга нар нь хуваагаад идчихлээ гэдэг. Одоо
бид яах ёстой юм. Хэн нэгэн хүнд өгөхөөр энэ муу авлигач, олигархи гээд барьж идчих
гээд байдаг. Бид харин зүгээр л хараад сууж байя гэсэн ганц гарцтай болчихсон. Нэг
нөхөр орж ирээд цариг гээд монголчуудыг айлгадаг. Юу юугүй хятадууд орж ирээд Монголыг
хувааж идэх гэж байна гэсэн айдсыг бий болгодог. Бидний мэдлэг, мэдээлэлгүй байгаа
дээр айдсын тоглолт хийж байна. Нөгөө талдаа манай хэдэн дарга нар өөрсдөө хэд хэдэн
том машин худалдаад авчихсан. Улсын компанийн нүүрсийг хямдхан худалдаж аваад Хятад
руу зөөж машины түрээснээс мөнгө цохьдог бизнестэй. Тиймээс гадны компанид өгчихвөл
тэр бизнес нь хаагдана гэсэн өчүүхэн хувийн эрх ашгийн үүднээс ажлыг зогсоож байна.
Миний, таны хүүхдүүдийн ирээдүй, сайхан амьдрах боломжийг хааж байна. Энэ бол бидний
тэнэгийн балаг. Үүнд нь Монголын ирээдүй болсон үр хүүхдүүд чирэгдэж байгаа нь харамсалтай.

-Хоёр хөршийн төрийн
тэргүүний айлчлал ямархуу үр дүнтэй болох бол. Эдийн засгийн хувьд хувьсгал гарах
уу?

-Өнөөдөр би шийдвэр гаргадаг байсан бол энгийн зүйлс л ярих байсан. Орос
Украины байдлаас болоод нэлээд хавчигдмал байдалд орсон. Энэ нь Хятад руу гараа
сунгах, Хятадтай ойртох боломжийг нээж өгсөн. Хятад энэ боломжийг өөрт ашигтайгаар
шийдэж Оростой харилцаагаа зузаатган АНУ, Европыг шахах бодлого явуулж байна. Энэ
дунд Монгол яах вэ. Тэгэхээр эдгээр орнууд Монголыг байх ёстой байранд нь оруулъя
гээд манайд айлчилж байна. Америкт дохио өгч байна. Манайх гуравдагч хөрш гээд л
байдаг. Үнэндээ бид Хятадын хойд, Оросын өмнөд хөрш. Бид хаашаа ч явахгүй гэдэг
дохио. Үнэндээ Буш нэг өдөр манай оронд зогсоод л явсан. Өгч буй ач холбогдлыг нь
бид бодитоор харах ёстой. Нэгэнт Хятадын зуун эхэлсэн энэ үед амьдарч байгаагийн
хувьд бид тооцоондоо оруулах хэрэгтэй. Айлчлалын үеэр бид том зүйл яримааргүй байгаа
юм. Хийн хоолойг улиг болтол ярилаа. Үүнийг бидэнтэй бидэнгүй шийдчихнэ. Нүүрсээ
зарах тухай гуйх хэрэгтэй.

Хоёр хөршийн тэргүүний айлчлал тэр бүр болоод байдаггүй тул үүнийг бид шүүрч
авах ёстой. Монголчууд нэгдэж байгаад асуудлуудаа шийдэх ёстой. Манайхан айлчлалыг
хэр үр дүнтэй болгох вэ гэсэн чин сэтгэлээс хамаарч айлчлалын үр дүн төдий чинээ
гарна.

-Монголын эдийн
засаг хэр хугацаанд сэргэх боломжтой байна вэ?

-Манайхан Ерөнхийлөгчийг дагаж Япон явлаа. Их тэнгэрийн аманд хөрөнгө оруулагчдыг
аваачиж хурал хийлээ. Тэр хүмүүс мөнгөө өгч байгаа нь хаана байгаа юм. Бидэнд итгэхгүй
байна. Итгэл төрүүлэхүйц хүмүүсийг гаргаж ирээд нүүрийг нь угааж байгаад манайхан
энэ хүмүүсийг тавьчихлаа. Арай өөрөөр ажиллана, та нарын эрх ашгийг хамгаална, дахин
та нарыг гомдоохгүй гэсэн мэдэгдлийг хийх ёстой. Эдийн засгийн форум, хөрөнгө оруулалтын
чуулганаа хийлээ. Бүгдийг нь буруу хийгээд байх юм. Нүүрээ хичнээн сайхан угааж,
зангиаг нь солиод ч нэмэргүй. Гурван удаа хулхидуулсан хүмүүс шинэ хүнтэй л харилцана
гэж байна. Бизнесийн байгууллагууд эсрэгээр дуугарвал хүчний байгууллагууд нь барьж,
хорьдог, хүчирхийлдэг айдастай нийгэм рүү татаж байгааг би буруу гэж үздэг. Тухайлбал
Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх байна. Энэ хүн мөнгө идчихлээ гээд хэвлэлээр зарлачихдаг.
Дараа нь бариад хорьчихдог. Ард түмэн “Муу хулгайчийг барьчихаж” гээд сүйд болдог.
Ингэж болохгүй шүү дээ. Манайд нэг нэгнээ ангуучлах ажиллагаа явагдаж байгаа. Аливаа
чөлөөт нийгэмд хувь хүний эрх чөлөө, нэр төр хамгийн өндөрт явах ёстой. Буруу үйлдэлд
хардаж, сэрдэж байгаа бол шалгах үйл ажиллагаагаа нууцаар явуулж шүүх дээр буруутай
эсэх нь тогтоогддог байх хэрэгтэй. Гэм буруутайг нь тогтоогоогүй байж хорьдог байдлыг
зогсоох шаардлагатай. Өнгөрсөн нийгмийн үед бид хангалттай харчихсан. Энэ бүхэн
дуусчихлаа гэж бодож явсан чинь харамсалтай нь тийм биш байж. Хүмүүс шинээр юм хийхээс
айж байна. Энэ нь төр ард түмнийхээ эсрэг хийж буй террор шүү дээ. Гаднаас мөнгө
олоод ирэхээр нь мөнгө угаалаа гээд шоронд хийчихээр хэн юм хийе гэх юм бэ. Лиценз өгсөн хүнийг
нь нас бартал нь шоронд хорьж байна. Нас барсных нь дараа өршөөж, цагаатгалаа гэдэг.
Нэгэнт үгүй болсон хүнд энэ ямар хэрэгтэй юм бэ. Хүнийг шалгаж болно. Гэхдээ шоронд
байлгаж байгаад үхтэл нь шалгаж болохгүй шүү дээ.

 Э.ЭНХБОЛД