Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга С.Бямбацогттой ярилцлаа.

–Орон нутагт ажиллахдаа Сонгуулийн талаар иргэдээс нэлээдгүй санал сонссон байх. Уг хуулийг хаврын чуулганаар хэлэлцэхээр жагсаалтад оруулсан байна. Сонгуулийн хуулийн талаар иргэд юу гэж байх юм?

-Би чуулганы завсарла­гаанаар тойрогтоо буюу Ховд аймагт ажилласан. Харин өнгөрөгч амралтын өдөр Сэлэнгэ, Дархан-Уул аймагт ажиллаж, нутгийн иргэдтэй уулзаад ирлээ. Уулзалтад орох бүртээ хаврын чуулганаар хэлэлцэх гол хуулиуд дээр иргэдийн саналыг авсан. Иргэд яах аргагүй Сонгуулийн хууль болон сонгуулийн тогтолцоотой асуудлыг ярьж байсан. Иргэдээс пропорциональ, мажоритар системийн алийг нь сонгох вэ гээд асуухад 100 хувь ард түмнээсээ сонгогдох нь зөв гэж байна. Тэгээд ч Үндсэн хуулиндаа УИХ-ын гишүүд ард түмнээсээ сонгогдоно гээд бичигдсэн байдаг. Яагаад үүнийгээ хэрэгжүүлдэггүй юм бэ гэж байсан. Нэгэнт иргэдийн санал ийм байгаа тул ард түмний саналыг харгалзан Сонгуулийг хуулийг батлах ёстой.

–Та Дархан-Уул, Сэлэнгэ аймгуудад ажиллаад ирсэн. Орон нутгийн иргэдийн амьдрал ахуй ямар байна. Захиас даалгавар юу хэлж байх юм?

-Иргэд эдийн засгийн хямралтайн дээр валютын ханшийн өсөлтөөс шалтгаалан амьдрал нэлээд хүнд байгаа талаар ярьж байна. Мөн ОХУ-д болсон хямрал, рублийн ханшийн уналтаас шалтгаалан ОХУ-ын бараа бүтээгдэхүүн хоёр дахин хямдарсан. Тиймээс ОХУ-тай холбогдож байгаа үүд хаалга болох Алтанбулаг сум хийгээд Сэлэнгэ аймгийн ойрын сумд, Дархан-Уул аймгийн иргэд бараа бүтээгдэхүүнээ татаж байгаа. Энэ нь амьдралд нь арай эерэг нөлөөлж байгаа юм болов уу гэж санагдсан. Иргэдийн зүгээс газар тариалангийн бүс нутагт амьдарч байгаа болохоор төмс, хүнсний ногоо, улаанбуудай, газар тариалан эрхлэгчдийн талаарх асуудлыг түлхүү хөндөж байна. Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын иргэдээс гэхэд газрыг томоохон компаниудад хувьчилж өгчихөөд бидэнд яагаад газар өгдөггүй юм. Бид ч гэсэн газрынхаа үр шимийг хүртмээр байна гэдэг зүйлийг хэлцгээж байна лээ. Аймгийн удирдлагуудад энэ талаарх асуудлыг нь шийдэж өгөөрэй гэсэн чиглэл өгсөн. Сэлэнгэ, Дархан-Уул аймгийн төмс, хүнсний ногоо тариалагч иргэд урамшуулалтай болох талаар санал хэлсэн. 2006 онд М.Энхболд дарга болон С.Баяр даргын Засгийн газрын үед нэг тонн улаанбуудай тутамд 60 ам.доллартай тэнцэх хэмжээний урамшуулал авдаг байсан бол өнөөдөр 70 мянган төгрөг өгч байгаа ч үндсэндээ 35 ам.долларын урамшуулал авч байна. Энэ нь валютын ханшийн өсөлттэй холбоотой. Гэх мэтчилэн төр засаг бидэнд анхаарал бага хандуулж байна гэдэг зүйлийг хэлж байлаа.

–Ногоочдын урамшууллын асуудлыг яах бодолтой байна?

-Төмс, хүнсний ногоо тариалж буй иргэд малчид болон улаанбуудай тариалагчдад урамшуулал өгдөг хирнээ бидэнд урамшуулал өгдөггүй, нөгөө талаас Хятадын хямд үнэтэй төмс хүнсний ногоонд үнэ цохиулж байна. Нэг шуудай лууванг Улаанбаатарт аваачаад борлуулахад 8000 төгрөг болсон байна гэсэн. Үүнийг кг-аар аваад үзэхээр 150 төгрөг болж байгааг хэлсэн. Өнөөдөр эдийн засгийн хүндрэлтэй хямралтай үед урамшууллын асуудлыг шийдэхэд хэцүү ч гэсэн ногоочдын тарьсан ногоонд нь урамшуулал олгохыг шийдэх ёстой. Мөн импортын ногоонд татвар тавьж, эх орондоо үйлдвэрлэж буй ямар ч бараа бүтээгдэхүүн байсан дэмжих ёстой. Гаднаас валютаар авч буй бараа бүтээгдэхүүнийг багасгах хэрэгтэй. Бид гадаадаас авдаг зүйлсээ Монголдоо үйлдвэрлэж валютаа дотооддоо үлдээх нь зөв. Валютыг гадагш нь урсгаж буй, Монголын бүтээгдэхүүнтэй өрсөлдөж байгаа бараа бүтээгдэхүүний импортын татварыг нэмж үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих шаардлага байна.

–Орон нутгийн иргэд аймаг, сумын Засаг даргыг орон нутгийн иргэдийн саналыг авч сонгох ёстой гэж байсан. Энэ нь нэг талдаа зөв ч нөгөө талдаа өнөөдөр шүдний өвчин болоод буй популизм газар авч популистууд олшрох юм биш үү?

-Популизм хийгээд нэг талдаа хүмүүст таалагдаж болно. Телевизээр мянга сайхан ярьж популизм хийлээ гээд гэдэс нь өлссөн хүний гэдэс цадахгүй. Уранхай хувцастай хүний өмссөн хувцас бүтэн болохгүй. Тиймээс шилний цаанаас чихэр долоолгох асуудал нь тодорхой хугацаанд үйлчлэхээс биш цаашаа явахгүй. Энэ ч утгаараа нэг удаагийн сонголтод алдаа гарч мэднэ. Харин цааш цаашдаа популизм хийгээд газар авахгүй юм байна гэдгийг хурдан ойлгуулах, анхан шатан дээр нь мэдрүүлэх боломж юм.

Өнөөдөр манайхан нам эвсэл, бүлэглэлээрээ хуваагдан талцаж улс орныхоо хөгжлийг хойш нь чангааж, иргэдийн амьдралд бухимдлыг бий болгож байгаа. Хэт их улс төржсөн, иргэдийн амьдралд сөргөөр нөлөөлсөн байдлыг бага болгох шаардлага байна. Тэгэхгүй бол намаас сонгогдсон хэдхэн хүнийг нь ард түмэн тоодоггүй харин нам эвслийнх нь 10 гаруйхан нөхөр ард түмэн ямар намайг сонгосон биш гэдэг байдлаар ханддаг зүйл алга болох юм болов уу. Тиймээс анхан шатнаасаа эхлээд дээд шат хүртлээ хэт их улс төржилт, хоорондоо хуваагддаг байдлыг болиулахад нэмэртэй.

–Сонгуулийн хуулинд 48:28 гэсэн заалт батлагдах байх гэдгийг Ардчилсан намын дарга З.Энхболд ярилцлагадаа дурдсан байна лээ. Гэтэл танай нам 76 мажоритар тойрог болох ёстой гэсэн. Бусад намуудын зүгээс 50:50 байх ёстой гэдэг санал ч гарч байна. Мажоритараар сонгууль явлаа гэхэд ямар давуу тал байгаа гэж?

-Бид иргэдийн саналыг сонсч байгаа. Хоёр нам гэрээ байгуулахдаа сонгуулийн тогтолцоог тодорхой болгоё, аль болох мажоритар байхаар шийдэх ёстой гэдэг нь УИХ дахь МАН-ын бүлгийн байр суурь. Иргэдийн саналыг сонсч байхад яах аргагүй жагсаалтаар орж ирж байгаа нь Үндсэн хууль зөрчиж байгаа юм биш үү. Өмнө нь тойргоос сонгогдсон гишүүд тойрогтоо ажиллахад хүртээмжтэй байсан бол одоо нэг гишүүн сонгочихоор хийсэн ажлынх нь үр дүнг харж чадахгүй байна, УИХ-ын бодлого шийдвэр тэр хэмжээгээрээ хүрэхгүй байна гэсэн. Намын жагсаалтаар орж ирсэн гишүүд хаана юу хийж байгаа нь харагдахгүй байна, Үндсэн хуулийн дагуу сонгуулиа явуул гэж байна шүү дээ.

–Та “ТУГ” бодлогын талаар та их ярих болж. Энэ талаараа дэлгэрүүлэн ярихгүй юу?

-Монгол Улс 1990 оноос хойш урт хугацааны хөгжлийн бодлогоо хэрэгжүүлэх тал дээр учир дутагдалтай явж ирсэн. 1990-2008 он хүртэл дөрөв дөрвөн жилээр Засаг барьж буй намуудын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийн дагуу хэрэгжүүлж, хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллаж ирсэн. Харамсалтай нь сонгуулийн хугацаа дөрвөн жил тул дараагийн сонгуулиар өөр нам гарч ирж өмнөх бодлого, хөтөлбөрийг үгүйсгэн өөрийн намын мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлдэг болсон.

Үүнийг засахын тулд Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлогыг УИХ баталсан. Урт хугацааны бодлоготой болоод түүнийхээ төлөө явдаг байя гэсэн ч харамсалтай нь үүнийг хэрэгжүүлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлж өгч чадаагүй. Тийм ч болохоор зүгээр нэг хоосон цаас төдий зүйл болоод үлдчихсэн.

1990 оноос хойш өнөөдрийг хүртэлх хугацаандаа УИХ, Засгийн газар, аймаг, сумын ИТХ-ын баталсан 400 гаруй хөтөлбөр байдаг. Эднээс аль ч утгаараа хамгийн том нь Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлого бол аймгийг хөгжүүлэх урт хугацааны хөтөлбөртэй байв. Гэвч эдгээр нь хоорондоо ямар ч уялдаа холбоогүй тул хэрэгжих шатандаа орхигдсон байсан юм. Үүнийг шийдэхийн тулд 2014 оны нэгдүгээр сард УИХ-д Монгол Улсын бодлого, хөгжлийн төлөвлөлтийг тодорхой болгоё гээд тогтоолын төсөл өргөн барьсан. Анх удаа УИХ-ын бүх байнгын хороод уг асуудлыг хэлэлцээд УИХ-ын даргын захирамжаар Монгол Улсын урт хугацааны бодлого боловсруулах ажлын хэсгийг байгуулсан. Ажлын хэсгийг нэг хүн ахалдаг байсан бол анх удаа гурван бүлгийн даргаар ахлуулан байгуулж байсан юм. Бүх яамдын стратеги төлөвлөлтийн газрынхан орсон дэд ажлын хэсэг ажиллаж байгаа. Ямартаа ч эхний байдлаар төсөл бэлэн болчихсон.

–Урт хугацааны хөгжлийн бодлогод танай бүлгээс ямар санал оруулсан бэ. Хэр дэмжлэг авав?

-Өнгөрөгч оны арваннэгдүгээр сард МАН-ын XXVII Их хурал болсон. Уг хурлаар “Монгол Улс 2021” гэсэн хөгжлийн зорилтыг батлахад би ажлын хэсгийг ахалж байлаа. Өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гэсэн гурван цаг сайтар судалгаа хийсэн байна. Бид өнөөдөр нэг л Монгол. Тэр утгаараа нэг л эрх ашиг, нэг зорилготой. Тиймээс нэг төрийн бодлоготой болох ёстой. Монгол Ардын нам, Ардчилсан намын тугийн доор жагсаж тэдний мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ гэж байхаа больё. Бүгд Монгол Улсын төрийн далбаа гэдэг зүйл рүүгээ тэмүүлье, тэрнийхээ доор жагсъя. Өнөөдөр бидэнд “ТУГ” болсон бодлого хэрэгтэй байна. “Т” үсгээр нь Монгол төрийн бодлого тодорхой байя. Түүнийг хэрэгжүүлэх тогтвортой орчныг бий болгож тууштай ажиллах хэрэгтэй байгаа юм. Харин “У” үсгээр урт хугацааны бодлоготой байхын зэрэгцээ, дунд, богино хугацааны бодлоготойгоо уялддаг байх ёстой. Шаардлага гарвал өөрчлөлт оруулж байдаг уян хатан бодлого байх нь зөв гэдэг утгыг илэрхийлж байна. Тэгвэл “Г” үсгээр гарцтай, гаргалгаатай байх шаардлагатай. Бодлого нь хэрэгжих боломжтой, хэмжигдэхүйц байх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа. Энэ бол Үндсэн хуулийн дараа орох баримт бичиг. Улс төрийн намууд сонгуульд орлоо гэхэд үүнийг хэрэгжүүлдэг байх юм. Хэрэв шинэ хууль баталлаа гэхэд бодлогод нийцэхгүй байвал батлахгүй байх жишээтэй.

–Та бид хоёр намрын чуулган завсарласны дараа уулзаж тус чуулганы үр дүнгийн талаар ярьж байсан. Тэгвэл удахгүй хаврын чуулган эхлэх гэж байна. Хаврын чуулганаас чухам ямар хүлээлт танд байгаа вэ?

-Миний хувьд удахгүй эхлэх хаврын чуулган монголчуудыг нэг тугийн доор нэгтгэж чадах “ТУГ” бодлогоо батлах ёстой гэж үзэж байгаа. Мөн чуулганаар хуулиудаас гадна эдийн засагтай холбоотой бодлогын баримт бичиг, Худалдааны тухай, Нийтийн сонсголын тухай, Гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг хууль, Төрийн албаны тухай, Хяналтын тухай, Зөвшөөрлийн тухай гээд нийгэм, эдийн засагт хэрэгтэй хуулиудаа батлах ёстой. Сонгуулийн тухай хууль, шаардлагатай гэвэл Үндсэн хуульд ч гэсэн өөрчлөлт оруулах асуудлыг хэлэлцэх л хэрэгтэй. Одоо бидний өмнө улс төржих биш хамтарч хийж, бүтээх цаг үе ирээд байна.

–Засгийн газрын үйл ажиллагааны тал дээр таны бодол ямар байна вэ?

-Шийдлийн хэмээх шинэ Засгийн газар сайн ажиллахаас өөр зам байхгүй. Учир нь өмнөх Засгийн газраа хариуцлагагүй ажилласан, эдийн засгийн хямралт байдлыг бий болгосон гээд хариуцлага тооцон огцруулсан. Одоо бол ард түмний дунд үүсээд буй нийгэм, эдийн засгийн асуудлуудыг шийдэхийн тулд сайн ажиллах л шаардлагатай. Эдийн засгийн хүндрэлээс гарах төлөвлөгөөг Их хурлаас баталчихсан. Үүнийгээ даруйхан хэрэгжүүлж, бодит үр дүн гарах ёстой л доо.

–Засгийн газар хэр үр бүтээлтэй ажиллаж байна гэж та харж байгаа бол?

-Одоогоор бодитой үр дүнд хүрчихсэн зүйл алга байна.

–МАН засгаас гарах уу. Та бултахгүй, булзахгүйгээр ний нуугүй л хариулаад өгөөч?

-Манай нам Засагт хамтрахдаа тодорхой асуудлуудыг шийднэ гэсэн. Тэр хүрээнд гэрээ байгуулсан. Эхний ээлжинд хямралыг давах төлөвлөгөө, Сонгуулийн тухай хууль гэх мэт томоохон зүйлс дээр гэрээ байгуулсан юм. Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдан ажиллаад үнэхээр үр дүн гарч иргэдийн амьдрал сайжирч, эдийн засагт нааштай үр дүн гарвал заавал энэ Засгаас гарах шаардлагагүй. Харин гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй, улс орны эрх ашгийг өмнөө тавихгүй яваад байвал асуудлыг өөрөөр шийдэхээс өөр замгүй.

Э.ЭНХБОЛД

“Дараа уулзахад минь хавар байг

Дахин золгоход минь амар байг” гэсэн үг улсын тэргүүний лаборатори Нэгдүгээр дунд сургуулийн 1982 оны 42 дахь төгсөлтийнхний уриа үг юм. Тэртээ 1972 оны намар улиасны навчис газар шүргэх, ухааныхаа дайдад эрдэм өвөртлөх тэр л цагт сургуулийн босгыг алхацгаажээ. Тухайн цаг үеийн хүүхдүүд ямар байсан билээ дээ. Эрэгтэйчүүдийг нь эмэгтэйчүүдийнх нь дэргэд суулгахад нь ичингүйрсэн харцаар л анх биесээ харсан нь дамжиггүй. Тэдний хувьд үнэхээр л уулзах бүр нь хаврын налгар өдөр байдаг тул байгаль дэлхий өнгөө сэргээх цагийн салхин дунд уулзах дуртай гэдгийг төгсөлтийнхөн бүгд дуу нэгтэй хэлж байсан юм. Наймхан настай наалинхай хонгор ааштай бичгийн ширээ­нээ учирсан тэдний хувьд 10 жилийн бэхэн цэнхэр өдрүүдээ дурсахаар хаврын урь хэдийнэ орсон байхад Бишрэлтэд уулзацгаав. 10 а, 10 б, 10 в ангиудыг азын ч гэмээр юм уу, бэлгэдлийн ч гэмээр юм уу 111-үүлээ төгсөж, амьдрал хэмээх хөлгүй далайд анхны сэлүүрээ буулгаж байжээ. Энэний, тэрний анги гэж хэлэх дургүй болохоор гурван бүлгээ нийтэд “Том” анги буюу Өмнөд Монголоор “бүдүүн” анги болгосон тухай уулзалт эхлээд удаагүй байхад сонин болгож надад дуулгасан юм. Үнэхээр тэдний төгсөлтөөс энэ цаг үедээ л лидер гэж хэлж болох толгойтой охид, хөвгүүд төгссөнийг дуулаад бахархах сэтгэл төрлөө. Учир юу гэвээс Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Шадар сайд, УИХ-ын гишүүд, яамдын дэд сайд, Улаанбаатар хотын захирагч, Төрийн нарийн бичгийн дарга, Монголбанк тэргүүт банкны банкирууд, мэргэжлийн хяналтынхан, эрдэм­тэд гээд бүхий л сал­барт түүчээлэгчид энэ төгсөл­тийнх. Сургуулийнхаа 90 жил, төгсөлтийнхөө 30 жилийн ойгоор сургуулийнхаа гурван кабинетийг тохижуулан, сур­лагаа­раа тэргүүлсэн 10 хүүхдэд Их сургуульд суралцах төлбөрийн тэтгэлэг өгсөн гээд сургуулиас зохион байгуулдаг бүхий л зүйлд хамгийн идэвх­тэй оролцдог нь ерөөсөө энэ төгсөлтийнхөн аж. Энэ удаагийн уулзалт нь луу жилтнүүдийн сургуулиа төгссөний 32 жилийн ойтой давхцав. “Арай л цөөхөн хү­мүүс ирчихэв үү” хэмээн 10 жилдээ “Белаз” хэмээх сүрхий хочтой явсан одоогийн Боловсрол соёл шинжлэх ухааны дэд сайд Ядмаагийн Төмөрбаатар хэлснээ ирсэн хүмүүсээ хараачлан бүртгэв.Эл төгсөлтийнхөн РЦНК-ийн шинэ жилд оролцож, урлаг спортын арга хэмжээнд үргэлж тэргүүн байрт шалгарч, нийгмийн идэвх сайтай манлайлагчид явцгаасан байна.

9б анги 1981 он

Уг нь ангийн бүхий л уулзал­тад оройлон оролцдог “Бүдүүн” ангийн дарга Б.Батхуяг уулзал­тын үеэр Бээжинд ажлаар яваа тул ирж амжаагүй гэдгийг Я.Төмөрбаатар хэллээ. Б.Бат­хуя­гийн хувьд Хан-Уул дүүргийн Засаг даргын орлогчоор ажиллаж байсан билээ. Түүнчлэн уулзалт бүхнийг хөгжөөн наадмаар чимдэг хурандаа Дэмбэрэлийн Номт мөн л ажилтай байгаад ирж чадаагүй аж. Тэд 111-үүлээ сургуулиа төгсөхөд 104 нь улсын сургууль авч байсан гэлээ. Ер нь л бол сурлагаар манлайлна уу л гэхээс ард хоцорсон нь энэ ангид үгүй юм байна. 10 а-гийн багш нь гавьяат багш Ц.Гүррагчаа байжээ. Хожим сургуулийнхаа захирлаар олон жил ажиллаж байгаад ноднин гавьяаныхаа амралтад суужээ.

Харин 10б ангийн багш нь тухайн цаг үедээ л гоо үзэсгэлэнгээрээ гайхуулж явсан “Аман хуур” киноны Бадам бүсгүй, “Баянбулагийнхан” киноны саальчин бүсгүй буюу Ц.Эрдэнэчимэг багш гэнэ. Ц.Эрдэнэчимэг багшийнхаа тухай Б.Энхмаа ийн дурссан юм. “Манай багш цагтаа хүрээ хүүх­нүүдийн нэг явлаа. Мэргэжилдээ сайнаас гадна сургуулийн маань мисс явсан хүн шүү” гэхэд “бүдүүн” ангийн­хан дуу нэгтэйгээр дэмжсэн юм. Харин 10в-гийн багш нь Монгол Улсдаа “математикийн” хэмээн алдаршсан С.Шарав багш юм байна. Эдний төгсөлтийн талаар нэгэн зүйлийг нэмж өгүүлэхэд тэд математикийн багш Цагаан, С.Шарав, мон­гол хэлний Гомбосүрэн, физикийн Гомбожав, химийн Сумъяагарав, Пүрэвдагва гээд үнэхээр мундаг багш нараар хичээл заалгаж байсан нь тэдний нэгэн бахархал гэдэг нь ярианы өнгөнөөс нь илтэд мэдрэгдэнэ.

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгийн дэд дарга Салдангийн Одонтуяа, Ашигт малтмалын газрын дарга Г.Өлзийбүрэнтэйгээ, Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Шадар сайд, Улаанбаатарын хотын захирагчаар ажиллаж байсан өдгөөгийн МАН-ын дарга, УИХ-ын дэд дарга Миеэгомбын Энхболд гэргий Ж.Туяацэцэгтэйгээ, Энхцэцэг, Амарсанаа гэхчлэн зургаан хос төрөн гарсан байх юм. Тэдний дундаас “Хонхот бүжиг” хэмээх бүжгээрээ алдаршсан Б.Энхмаа нь ангийнхаа “Белаз” Я.Төмөрбаатарыг эхнэртэй нь танилцуулсан ачтан юм байна. Б.Энхмаа Төмөрөөгийндөө очихоороо хоёр хүүхдэд нь хандаж “Би байгаагаагүй бол та хоёр байхгүй шүү” хэмээн наргидаг юм гээд инээмсэглэсэн юм. Тэгвэл 10 в-гийн Д.Адилбиш ангийнхантайгаа уулзахаар Германаас хүрэлцэн ирээд байлаа. Тэрбээр дэлхийн алдарт үйлдвэр буюу “Bosch” брэндийн компанид ахлах нягтлан бодогчоор ажилладаг. Ц.Гүррагчаа багш нь өдгөө сумогийн дэвжээнээ түүхэн амжилтын эзэн болсон ёкозуна Хакухо М.Даваажаргалын багш байжээ. Мөн Кёкүшүюзан Д.Батбаярыг сумо бөхийн зодог тайлах ёслолд Я.Төмөрбаатар бүх зардлыг нь дааж оролцуулсан тухай ангийнхан нь хууч дэлгэлээ. “Бүдүүн” ангийнхан сургуулийнхаа 90 жил, төгсөлтийнхөө 30 жилийн ойгоор Сэлэнгэ аймгийн Тужийн нарсанд маш олон мод суулгаж, ангийнх нь Д.Аззаяа гэр бүлийн хамт арчилж, хамгаалан амьдардаг юм байна. Д.Аззаяа одоогоор Сэлэнгэ аймгийн газрын тосны хэлтсийн даргын албан тушаалтай.

ХААИС-ийн Эрдэм шинжилгээ сургалт, үйлдвэрллийн төвийн захирал, доктор Лхамын Даваа эдний анги. Тэрбээр Монгол Улсад анх удаа “Артишок”-ийг ангийн найз Бат-Очирын Энхмаагийн хамт нутагшуулсан байна. Энэ мэтчилэн эмч, судлаач, эрдэмтэн, агентлагийн дарга гээд энэ ангийнхны гайхам түүхүүд хөвөрнө. “Олонлог” сургуулийн захирал Б.Баясгалан, Ийгл ТВ-д ажиллаж байгаад өдгөө ТВ9 телевизийн олон улсын тоймчоор ажиллаж буй Ш.Гантулга хүртэл 1982 оны төгсөлтийнх. Монгол Улсын Ерөнхий сайд агсан Пунцагийн Жасрайгийн хүү Жанцан агсан, “Чингэс хаан” банкны захирал агсан Сайнцогт ч гэсэн ангийн нэг гишүүн. Тэдний яриа “шар” Золоо, “хар” Золоо гээд үргэлжилнэ. “Шар” Золоо гэдэг нь одоогийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Найдансүрэнгийн Золжаргал бол “хар” Золоо нь Хүнс хөдөө аж ахуйн дэд сайд, тус яамны Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан Хадбаатарын Золжаргал юм байна. Монголбанкны Ерөнхийлөгч зургадугаар ангиа төгстлөө ангийн даргаар ажиллаж байгаад гэр бүлээрээ Унгар руу нүүсэн бөгөөд өнөө Х.Золжаргал нь бууриа сахиж үлдсэн байна. Мэдээж тэднийг хооронд нь ялгахын тулд ийн хочилсон хэрэг. Гэхдээ энэ төгсөлтийнхөн дунд хочгүй үлдсэн хүн бараг үгүй ажээ.

10а ангийн хамгийн сахилгагүй нь Б.Өлзийсайхан хэмээх тэнгэр баганадсан нуруутай сургуулийнхаа сагсан бөмбөгийн шигшээ багийн тамирчин байж. Б.Өлзийсайхан ангийн анд Г.Ганхүүтэйгээ үй зайгүй найзууд явжээ. Нэгэн хөгжилтэй түүх дэлгэхэд Б.Өлзийсайхан, Г.Ганхүү хоёр цэвэрлэгээ хийхээр сургууль дээрээ очтол хоёрдугаар давхарт зургадугаар ангийн дүү нар нь зогсож байсан гэнэ. Гэтэл Өлзий цаашаа харан зогсоо хоёр хүүхдийнх нь мөрөн дээр гараа тавин “Дүү нар зодолдох гэж байгаа юм уу. Зодолд, зодолд” хэмээн хэлээтэхтэл мөрөн дээр нь гараа тавьсан хүн нь Дангаа багш нь байж таарчээ. Мэдээж үүнийг сонссон багш нь яаж зүгээр байхав жавтий хүртээж таараа шүү дээ. Тухайн үедээ нэгдүгээр сургууль гэдэг голдуу дарга нарын хүүхдүүд сурдаг, “гавал”-уудын сургууль байсан гэдэг. Тэдний ангид Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Баянмөнхийн ууган охин Сүрэнжав сурдаг байжээ.

Герман улсаас анги хамт олноо санан нүүдлийн шувуу шиг хүрээд л ирсэн Дуламдоржийн Адилбиш Монголбанкны “шар” Золоо, “Чингэс хаан” банкны захирал агсан Сайнцогттой нэг анги юмсанж. 1981 оны гуравдугаар сарын наймны өдөр есдүгээр ангид байхад ангийнх нь хөвгүүд охидууддаа мартын сюрприз барихаар урилга илгээсэн байна. Үдэш оройхон ангийн охидууд нь математикийн ангидаа ороод иртэл өрөө нь тас харанхуй. Айх, гайхах зэрэгцэн суудал суудлаа олон суумагц нэг их тансагхан аялгуу зүрх гижигдэн эгшиглэж самбарын урд талд ТВ-ийн дэлгэц мэт дөрвөлжин хүрээг бий болгон дотор нь ангийнх нь Батбаасан сууж байсан аж. Яг л ТВ-ийн нэвтрүүлэг явж байгаа мэт тийм л орчныг бий болгон шүлэг уншиж, Мартын 8-ны мэнд дэвшүүлсэн байх юм. Кабинетийн арын өрөөнөөс ангийнх нь хөвгүүд бялуу барин гарч ирсэн нь ангийнхаа охидуудыг шоконд оруулжээ. Ноомой даруухан гэж боддог байсан ангийн хөвгүүдийнх нь сэтгэлийн бэлэг байж л дээ. Түүнээс хойш дисконд явахдаа ангийн хөвгүүн буюу одоогийн “Космо”-гийн захирал Батбаасангаар шүлэг уншуулсан шигээ алхацгаадаг байсан тухайгаа ярьцгаана.

Эл төгсөлтийн 30 жилийн ойн уулзалт гурван жилийн өмнө болсон бөгөөд 10-ын гурван бүлгээс нь нэг нэг хүн УИХ-д нэр дэвшсэн тухай ҮХАА-н дэд сайд, Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан Х.Золжаргал ярьсан юм. Түүнээс хойш гурван бүлэг илүү нягтарч яг л нэг анги мэт болжээ. Х.Золжаргалыг 2008 оны УИХ-ын сонгуульд АН-аас нэр дэвшихэд ангийнх нь анд Миеэгомбын Энхболд МАН-аас нэг тойрогт нэр дэвшиж таарсан гэнэ. Золоо сонгуульд өрсөлдөж байсан тухайгаа үргэлжлүүлэн ярихдаа “Яг ийм үед улс төр үү, ангийн хүүхэд үү гэдэг том сонголтын өмнө ирдэг юм билээ. Энхболд маань тухайн үед Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан тул олны танил болчихсон байлаа. Харин би олонд танигдаагүй ногооноороо явж байв. Ногооноороо яваа хүн олонд танигдсан хүнийг балбаж, хар Пи Ар хийж өөрийнхөө рейтингийг өсгөдөг аргачлал байсан. Би сонгуульд ялахын тулд ангийнхаа найзыг гүтгэж, балбаад байлтай биш дээ. Ёстой амаргүй салаа замын заагт тэгэхэд л ирсэн. Өөрөө гаръя гэхээр заавал Энхболдыгоо балбах болчихоод байхдаа нэг л зүйлийг сайтар тунгаасан нь “Найз нөхдийн харьцаа гэдэг бол нэгэн насны харьцаа. Сонгууль гэдэг бол сурталчилгааны 30-хан хоногоор хэмжигддэг тул нэг насныхаа найзын үерхлийг нэг сарын сонгуулиар хэмжээд яахав гэдэг сонголтод хүрсэн. Бидний нөхөрлөл үүгээрээ агуу юм” гэлээ.

Мэргэжлийн Хяналтын Ерөнхий газрын Тамгын газрын дарга Ламжавын Бямбасүрэн ийм нэгэн дурсамж дэлгэв. 1982 оны хавар сургууль дээрээ төгсөлтийн баяраа хийчихээд 220 мянгатад Гү.Нарантуяагийндаа очиж баяраа үргэлжлүүлсэн байна. Гү.Нарантуяагийн хувьд хуулийн чиглэлээр анхлан АНУ-ын хөрөнгө оруулалттай компани байгуулан ажиллаж эхэлсэн бөгөөд ажил нь ч тун даваагүй яваа гэсэн шүү. Бүжиг таанц гэж явсаар ангиараа үүрийн таван жингээр Энхтайваны гүүрэн дээр алхаж явтал төгсөлтийн гурван анги яг халз тулгарсан байгаа юм. Тухайн үед одоогийнх шиг зураг авдаг гар утас ядаж байсан бол маш сайхан зураг гарах байсан тухай “бүдүүн” ангийнхан бүгдээрээ ярьцгааж байв. Гэхдээ Нийслэл хүү кинон дээр “Энүүгээрээ л нэг сайн хараад авъя” гэдэг шиг тэдний сэтгэлд үлдсэн хамгийн тод үлдсэн зураглал нь тэр. Эдний төгсөлтөөс гавьяат нисгэгч Бат-Эрдэнэ, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн захирал асан Эрдэнэцогт гээд мундгууд ч мөн төрөн гарчээ.

Уг төгсөлтийн 10 б ангиас л гэхэд долоон эмч төрөн гарсан байна. Тэдний нэг нь Хүний их эмч, ус судлаач, докторант Б.Энхмаа аж. Тэрбээр сургууль болон анги хамт олонтой нь холбоотой бүхий л зүйлд уриалан зохион байгуулж оролцдог байсан бол одоо ч энэ үүргээ биелүүлсээр яваа тухай ангийнхан нь магтан ярьсан билээ. Тэрбээр 1980 оны түүхийг дэлгэхдээ нийгэм нь социализм байсан ч сургууль маань ардчилсан сургууль байсан шүү гэхэд “Ёстой үнэн” хэмээн дэмжицгээнэ. Луу жилтнүүдийн хэлж буйгаар Монголд ардчилал 1990 онд биш түүнээс олон жилийн өмнө ч тус сургууль ардчилалтай байсан нь бүхий л зүйл дээр илэрдэг байжээ. Тухайн үед сургуулийн хүүхдүүд бүгд формын хувцас өмсдөг байсан бол тус сургуульд заавал форм өмсөхийг шаардахгүйн дээр барууны хөгжмийн соёлыг түгээн дэлгэрүүлж байжээ. Тухайн үед цаг хатуу байхад анхны цахилгаан хөгжмийн хамтлаг байгуулж Алтан-Од, Амарсанаа, Бадрах нар нь хамтлагийн дийлэнх ачааг үүрдэг байжээ. Энэ яриаг дэмжиж Я.Төмөрбаатар “Ангидаа их ч шоудсан даа” хэмээн инээнэ. Ангийнх нь багш ангийн хурал хийхгүй байхад охидын хурал, хөвгүүдийн хурлаа сайн дураараа хийгээд эцэст нь ангийн хурлаа хийдэг байжээ. Тийм ч болохоор ангийнхаа хүүхдүүдийн жаргал, зовлонгийн алинд ч хамтдаа байдгаа дурссан юм. Манай анги сургуульдаа бүү хэл нийгэмдээ ч даацтай анги шүү хэмээн Б.Энхмаа дурсангаа ангийнхан руугаа харахад бүгд л толгой дохин “Үнээн. Үнэн” гэж байх жишээтэй. Тэд хичээлийнхээ завсарлагаанаар “Бамбарууш” ресторанд хооллож, тавьдугаар дэлгүүрээс 60 мөнгөний гөөхий авч бор ходоодоо божийлгон, тэр бүү хэл нэг төгрөгөнд хар чавга, Ирис чихэр хэд ирэхийг хүртэл мэддэг болсон байжээ. Тухайн үед од болж байсан Смоуки, АББА гээд бүхий л хамтлагийн пянзуудыг сонсохоос гадна, сургуулийнхаа коридорт магнитфон хөгжим тавьж, дууны аянд нь бүжиглэж байсан нь сургуулийнх ардчиллыг илүүтэй тодотгоно.

ТВ 9 телевизийн олон улсын тоймч Ш.Гантулга математикийн гүнзгий 10 б-гийн гавал нь байсан гэнэ. 10 жилийн сурагч байхдаа бүх орос номнуудыг уншчихаад түүнийгээ ангийнхандаа ярьчихдаг “овоо гар” байжээ. Тэр бүү хэл Х.Золжаргалыгаа ОХУ-д очиход архаг оюутан Ш.Гантулга сурч байсан аж. Монголоос очсон нэг оюутан Ш.Гантулгаас “Энэ юу гэсэн утгатай үг вэ” хэмээн асуухад хэдэр зан нь хөдөлсөн Гантулга “мэдэхгүй” гэж л дээ. Нэгэнт бүтэлгүй хариу дуулсан оюутан номын тавиур дээрээс словарь аван харах гэтэл “Наад словарь дээр чинь энэ үг чинь байхгүй” хэмээн жишим ч үгүй хэлээд сууж байсан байх юм. Словарь дээрх бүх үгийг цээжилчихсэн, толгой гэж компьютер тийм л эр байсан гэнэ. Хэд хэдэн улсын олимпиадад тэргүүлсэн мундаг л сурагч байж.

ЗГХЭГ-ын тэргүүн дэд дарга асан Д.Цогт-Очирын гэргий Ц.Амарсанаа энэ ангийнх. Түүний хувьд дөрвөн хүүхэд төрүүлсэн алдарт эх болжээ. 10в-гийн Ариунчимэгийн (эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийн инженер) хувьд математикийн шалгалт өгч тэнцэн сургуульдаа орж байжээ. Тэдний анги математикийн гүнзгий сургалттай анги байсан ч наймдугаар ангидаа монгол хэлний улсын олимпиадад ангиараа гуравдугаар байр эзэлсэн сайхан амжилт гаргажээ. Монгол хэлний багш Цэрэндулам нь “Нэгдүгээр байранд орно шүү” хэмээн захихад аравдугаар ангидаа монгол хэлний улсын олимпиадад түрүүлж багш нараа баярлуулахаас гадна мөнгөн шагналаа аваад ангиараа Бугын сангийн аж ахуй руу зугаалж явсан түүхтэй. 10 в-гийн Хаянхярваагийн Болормаагийн хувьд Эрхүүгийн сургуулийн математикийн анги төгсч ирээд төрөлх сургуульдаа багшаар ажилласан байна. Таван жилийн өмнө сурагчийн ширээнээ хичээл заалгаж байсан багш нартайгаа мөр зэрэгцэн багшлах эрхэм үүрэг Болормаагаас гадна Өлзийсайханд оногдсон гэнэ. Болормаа сургуультайгаа холбоотой нэгэн түүхийг ийн өгүүлсэн юм. Нэгдүгээр сургуулийн захирал Гомбосүрэн багш нэг өдөр өрөөндөө сууж байтал хаалга сэвхийтэл татаад нэг хүн ороод ирсэн нь Ю.Цэдэнбал дарга байж. Бал даргын гэр нэгдүгээр сургуулийн хажуугийн байранд байсан гэнэ. Бал даргыг харсан сургуулийн захирал сандартал Бал дарга “Зүгээрээ хөгшөөн. Би комиссаргүй явж байна. Юм байна уу” хэмээн архи асуужээ. Захирал ч ширээнийхээ нүднээс нэг шил архи гарган хоёр удаа хундагалаад өгтөл Бал дарга “Баярлалаа. Хэрэгтэй юм юу байна” гэхэд нь “Заал” гэдэг ганцхан үг хэлж амжсан гэнэ. Ингэж л нэгдүгээр сургууль хамгийн анх удаа тусдаа спорт заалтай болсон түүх байдаг ажээ.

1982 оны төгсөлтийнхөн хүрз, жоотуугаар өвч хуяглан автобусанд сууж Зайсангаас Их тэнгэрийн ам хүртэл алхаж тэнд өдгөөгийн Төрийн гурван өндөрлөгийн амьдардаг газрын кабелийн утасны нүхийг ухаж байсан гэнэ. “Космо” группын захирал Бэх-Очирын Батбаасан сургуулиараа бахархаж байгаагаа хэллээ. Учир нь хайрцаглагдсан сэтгэлгээ гэж байгаагүй. Тэр нь хичээл, сурлага, урлаг спорт гээд бүхий л зүйлд гардаг байсныг хэлсэн юм. Батбаасангийн хоёр ах, хоёр дүү гээд тавуулаа энэ сургуулийг төгссөн байна. Тэр тусмаа тавуулаа тооны анги төгссөн мундаг толгойтой хэмээн Өлзийсайхан нэмж өгүүллээ. Ийм тохиолдол өөр байдаггүй юм байна. Б.Батбаасангаас бусад нь доктор, профессор болцгоосон гэлээ. Яг энэ яриа өрнөж байтал Б.Энхмаа “Манайхаан, Салдангийн Одонтуяагаас маань мессэж ирлээ. Та нар сайхан баярлаарай. Би томилолтоор Говь-Алтайд явж байна” гэдгийг хэллээ. Эндээс эхлэн С.Одонтуяа гишүүний талаарх яриа эхэлсэн юм. Түүний хувьд 10 жилийн сурагч байхдаа төгөлдөр хуур маш сайхан тоглодог, хичээлдээ сайн охин байжээ. Нэгэн түүхийг эргэн сөхвөл есдүгээр ангид байхдаа ангиараа Чингэлтэй ууланд гарч зугаалжээ. Үдээс хойхно С.Одонтуяа гишүүн гэрийн түлхүүрээ ууланд гээснээ мэдэж түлхүүрээ хайхаар болжээ. Эхэндээ ангийнхаа охидуудыг дараа нь хөвгүүдийг хамт явж түлхүүр хайлцаад өгөөч гэсэн ч тусыг эс олжээ. Аав, ээждээ загнуулахаас айсан Одонтуяа нулимс бөмбөрүүлэх шахам болж байтал Г.Өлзийбүрэн хамт явахаар болжээ. Явсан газраараа эрэл сурал болон хайсан ч түлхүүр нь олдохгүй байсаар орой ч болох дөхжээ. Орхиод явсан ангийнхандаа гомдох сэтгэл төрж байсан ч Өлзий түүнийг зоригжуулан хайсаар байгаад түлхүүрээ олж авчээ. Тэр үед С.Одонтуяа гишүүн Өлзий зоривол санасандаа заавал хүрдэг тууштай залуу юм байна гэсэн бодол тээн үлдсэн байна. Тэр өдөр би ганцхан түлхүүр биш энэ насны ханиа бас олсон юм даа хэмээн дурссан байдаг. Тэдний хайрын түүх эндээс эхлэлтэй юм шиг байгаа юм.

Энэ төгсөлтийнхөн дунд маш олон дарга, сайд нарын хүүхдүүд байсан ч хэзээ ч ихэрхэж яваагүй гэдгийг онцоллоо. МАН-ын дарга сурагч ахуйдаа ангийн охин болох өдгөөгийн гэргий Ж.Туяацэцэгт дурлачихаад хэсэгтээ хэцүүдсэн юм байх. Ангийнхан нь Энхболдыгоо “Манай Энхболдод дурлал маш их зохидог. Ганц удаа дурласан нь Туяацэцэг маань байсан юм. М.Энхболдыг бид “Монтооно” гэж хочилно. Туяацэцэгт дурласныхаа дараа унаган мяраатай мань хүн тураад ёстой сайхан залуу болчихдог юм. Тэгэхээр нь манай ангийнхан “Монтооноо дурлал чамд зохиж байна шүү” гэж хэлдэг байсан” гэлээ. М.Энхболд Туяацэцэгт сэлтгэл алдарчихаад байхад мань хүнийг жил тоодоггүй гэнэ дээ. Тэгээд М.Энхболд “Туяацэцэгтэй яаж үерхэх вэ” гэсэн бодолтой явсан юм байна. Айлын эрх хүүхэд хэдий ч хоол хийж, бялуу хийж сураад ганцхан Ж.Туяацэцэгийг дуудалтай нь биш ангийнханаа гэртээ урьж дайлдаг байжээ. Б.Энхмаа “Манай Туяацэцэг насаараа М.Энхболдын өөрийн гараар хийсэн нарийн боовыг идсээр байгаад хүнсний технологич мэргэжилтэй болсон доо” хэмээн бөөн инээдэм болов. М.Энхболд даргын эхнэр Ж.Туяацэцэг одоо ШУТИС-ийн харьяа Үйлдвэрийн технологийн сургуулийн захирлаар ажиллаж байгаа юм байна. Нэгдүгээр сургуульд гэр бүлээрээ сурсан хүмүүсийн цувааг М.Энхболд даргын гэр бүл үргэлжлүүлжээ. М.Энхболд даргын аав, ээж хоёр 1952 онд эл сургуулийг тэр дундаа нэг ангид сурч төгссөн байх юм. Тэгвэл М.Энхболд дарга Ж.Туяацэцэгтэйгээ 1982 оны төгсөлтийн мөн л нэг ангиас төрсөн хосууд. Хожмоо тэдний хүү Анар гэргийтэйгээ мөн л энэ сургуулийг төгссөн байна. Хүний хувь тохиол тэр дундаа ийм ховорхон хувь заяаны эзэд байна гэдэг гайхалтай юм. М.Энхболд дарга есдүгээр ангидаа байхдаа “Дайн ба Энх” романаас сэдэвлэсэн багт наадмын жүжигчилсэн тоглолтод оролцохдоо Пьер Безуховын дүрийг бүтээж байжээ. Мөн урлагийнхаа үзлэгээр “Отелло” жүжгийг тоглоход М.Энхболд Отеллод, гэргий Ж.Туяацэцэг нь Дездемонагийн дүрийг бүтээсэн байх жишээтэй.

Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргалыг зургадугаар анги төгстлөө ангийн дарга явсан тухай дээр өгүүлсэн. Тэгвэл мань эр ангийнхнаа чимээгүй байлгахын тулд хатаасан алим өгдөг байсан гээд тэдний дундах гэрэл сүлсэн гэгээн дурсамж их ажээ.

Э.ЭНХБОЛД

Маргааш Наурызын баярын өдөр. Тиймээс эл өдрийг угтан энэ удаагийн “Өдрийн зочин” буландаа Монгол Улсын Их хуралд гурвантаа сонгогдон төр түшилцэж байсан Раздакийн Сандалханыг урьсан юм.

Р.Сандалхан гуай Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэлхайрханы өвөрт төрж өссөн нэгэн. Одоогийнхоор бол Цэнгэл сумын харьяат гэсэн үг. Долоон нас хүрмэгцээ сумын сургуулийн босгыг давж эрдмийн аянд дөрөө харшуулжээ. Харин аравдугаар ангиа аймгийн төвийн сургуульд дүүргэсэн байх юм. Сандалхан гуайн ар гэрийн амьдрал тийм ч сайнгүй байсан тул найман настайгаасаа ах нартаа туслан гуалин мод бэлтгэх ажилд ханцуй шамлан орж, хоёрдугаар ангийн жижигхэн шар хүү өдөр шөнөгүй зүтгэж хүнд хүчир ажлын зах зухаас үүрч байсан аж. Нас бага байсан хэдий ч уулнаас мод буулгах, буулгасан модоо мориор Ховд голын эрэг хүртэл чирэх хүндхэн ажилтүүнд ноогддог байжээ. Гэхдээ одоогийн найман настнууд юун мод уулнаас буулгаж, мориор голын эрэг хүртэл чирэх вэ дээ. Залуус хүртэл халшрам ажилд тэгж орсон байна. Аймгийн төвд нүүрсний уурхай байхгүй тул мод түлдэг байж. Аймгийнхаа иргэдийг халуун дулаан байлгах үйлсэд тэгж анх орсон байна. Тэрбээр зургадугаар ангиасаа хойш есдүгээр сарын 15-наас өмнө хичээлдээ очиж үзээгүй бөгөөд ах нартайгаа саланд явж байгаад бүх хүүхдүүд хичээлдээ ороод жигдэрсний дараа очдог байжээ. Ямар сайндаа Эрхүүд оюутан байхдаа нэгдүгээр курсээ төгсөөд ирснийх нь дараа ах нар нь “Чи онц сурдаг юм чинь заавал эхний өдөр хичээлдээ очиж яах юм” гэдэг байсан, харин ах нар нь хичээл эхлэхэд дүүгийнхээ хувцас бүх л зүлийг хэрхэн бэлдэж өгдөг байсан тухай Сандалхан гуай дурсан ярьсан юм.

Р.Сандалхан гуай 1967 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотын Политехникийн дээд сургуулийг авто тээврийн инженер-механикч мэргэжлээр дүүргэжээ. 1967-1996 онуудад авто тээврийн тавдугаар баазад засварчнаар ажилд ороод төд удалгүй мастер болжээ. Тэндээсээ шинээр байгуулагдсан Налайхын XIV баазын ерөнхий инженерээр хоёр жил ажилласны дараа баазын дарга болсон юм. Түүнээс хойш тээврийн салбарын шинээр байгуулагдсан томоохон албан газар ажиллаж, ЗХУ-ын тусламжаар байгуулагдсан Авто комбинатын засварын станцад даргаар ажилласан байх юм. Энэ мэтчилэн дэвшиж явсаар хот хоорондын тээврийг хариуцдаг Авто тээврийн удирдах газар мөн л даргаар ирснийхээ дараа Тээврийн яаманд хэлтсийн даргаар ажиллаж байгаад 1990 онд Зам тээврийн яамны харьяа Тээврийн ерөнхий газар байгуулагдахад Тэргүүн дэд дарга, 1992 онд Зам тээвэр, холбооны сайд, 1994 онд Дэд бүтцийн хөгжлийн сайдаар томилогдсон аж. Тэндээ хоёр жил сайдын алба хашиж байгаад 1996 оны УИХ-ын сонгуулиар Баян-Өлгий аймагт нэр дэвшин парламентад суусан юм. Тухайн үед Ардчилсан нам анх удаа үнэмлэхүй ялалт байгуулахад МАХН одоогийн МАН-д нэг суудал авч ирсэн байдаг. Р.Сандалхан гуай энэ тухайгаа “Түмэн олныхоо итгэлийг алдалгүй ажилласны үр дүн юм даа. Хэрэв худалч, хулгайч нөхөр байсан бол юу гэж намайг Баян-Өлгийнхөн гурван удаа Их хуралд суулгахав дээ” гэлээ. Гурван удаа парламентын гишүүнээр сонгогдсоныхоо дараа УИХ дахь бүлгийн зөвлөхөөр ажиллаж байгаад гавьяаныхаа амралтад гарсан байна.

УИХ дахь МАХН-ын бүлгийн ажлын албаны ажилтан байхдаа Гавьяат тээвэрчин болжээ. “Миний ингэж яваа минь миний сайных биш. Харин хамт ажиллаж байсан хүмүүсийн минь шагнал. Тэд намайг дэмжээгүй бол өдий зэрэгтэй яваа ч юм уу даа” хэмээн тэрээр чин сэтгэлээсээ хэлсэн. Р.Сандалхан гуайтай хамт ажиллаж байсан хүмүүс нь “Шударга хүн” хэмээн өргөмжилдөг байж. Өдгөө ч хүү, охин хоёртоо, ач, зээ нартаа “Зөв шударга л яв” хэмээн захидаг тухайгаа хэллээ. Нэлээд олон жилийн өмнө “Өдрийн сонин” дээр “Явган сайд” гэдэг нийтлэл гарч байсан юм. Би чинь УИХ-ын гишүүн, сайд байхдаа ч гэсэн гуравдугаар хорооллоос Энхтайвны гүүрний баруун талын Тээврийн яам, Засгийн газрын ордон руу алхчихдаг байсан гэнэ. “Алхдаг байсан маань эрүүл мэндэд хэрэгтэй. Өөр нэг зүйл нь гэр бүлийнхэнтэйгээ амарч байгаа жолоочийг өглөө эрт дуудахаас зүрхшээгээд алхчихдаг байсан юм. Олон жил сал урсгаж усанд зогссон болохоор хөл чинь эрт муудна гэж хүмүүс хэлдэг байсан тул явган алхах дуртай байсан” гэдгээ хэллээ.

Р.Сандалхан гуайн гэргийг Рахатын Жазира гэдэг. Багшийн дээд сургуулийг төгсөөд мэргэжлийнхээ дагуу ажилласаар байгаад тэтгэвэртээ гарсан гэнэ лээ. Харин түүний охиныг Еркегул гэдэг бөгөөд эмч мэргэжилтэй юм байна. Бахатхан гэдэг хүү нь Турк-Америкийн хамтарсан сургууль төгсөөд Английн Оксфордын их сургуулийг дүүргэжээ. Өдгөө хувийн компаниа удирдан ажиллаж байгаа аж. Сандалхан гуай удирдлага доороо ажилладаг болон үр хүүхдүүддээ “Хүнд юу хэрэгтэй байна, түүнийг нь өгч бай. Өнөөдөр чи доод албан тушаалтнаа хариуцлага алдсан гээд загнаж болно. Маргааш нь тэр хүн чинь загнуулсан болохоор эмээнгүй байх үед нь “Сайн байна уу” гээд энгийн яриа дэлгэж бай. Их урам болдог юм” хэмээн хэлсээр иржээ.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын дэд дарга, Монгол Ардын Намын дарга Миеэгомбын Энхболдтой ярилцлаа.

ХАРИУЦЛАГАГҮЙ АЖИЛЛАЖ ИРСЭН ЗАСГИЙН ГАЗАРТ ХАРИУЦЛАГА ТООЦСОН ЧУУЛГАН БОЛСОН

-УИХ-ын намрын чуулган завсарлаад байгаа. Өнгөрөгч чуулганаар томоохон ямар ажлуудыг амжуулсан бол. Ер нь намрын чуулганыг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-2014 оны намрын чуулган бол цаг хугацааны хувьд хариуцлагатай чуулган юм. Учир нь 2015 он бол сонгуулийн бүрэн эрхийн хугацаа дуусахын өмнөх улс орны бүтэн жилийн ажил амьдралыг зохицуулсан, эдийн засгийн томоохон асуултуудад хариулт өгсөн, тулгамдаж буй асуудлуудыг шийдвэрлэх чуулган байх ёстой. Их хурал хэлэлцэх асуудлынхаа тодорхой хувийг шийдвэрлэж чадсан. Мэдээж шийдвэрлэж чадаагүй асуудал ч шил даран үлдсэн. Ерөнхийд нь нэгтгээд дүгнэхэд өмнөх хоёр жилийн хугацаанд хариуцлагагүй ажилласан Засгийн газарт хариуцлага тооцож чадсан чуулган болсон гэж бодож байна.

Хоёрдугаарт, 2015 оны төсөв, төсвийн тодотголыг хэлэлцсэнээр энэ онд Монголын эдийн засгийн ерөнхий дүр зургийг зурсан чуулган болсон.

Гуравдугаарт, Монгол Улсын эдийн засагт өнөөдөр тулгамдаад буй хямралт байдлаас гарах, эдийн засгийг сэргээхийн тулд гүйцэтгэх засаглалын байгууллага юу хийх ёстой вэ гэсэн зүг чигийг зааж өгсөн. Түүнчлэн эдийн засгийн уялдаа холбоог сайжруулах тал дээр анхаарч, зарим хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан чуулган боллоо.

-Намрын чуулганы хамгийн гол дуулиан бол Шинэчлэлийн Засгийн газрыг огцруулж, Шийдлийн хэмээх шинэ Засгийн газар байгуулсан явдал байсан гэдэгтэй санал нийлэх байх. Та хариуцлагагүй Засгийн газарт хариуцлага тооцсон гэлээ. МАН Засгийн газарт хамтрах болсон шалтгаанаа оны өмнө тодорхой тайлбарлаж засагт хамтрахаар болсноо мэдэгдсэн. Хамтрах болсон гол үүргээ биелүүлж чадсан уу. Өнөөгийн энэ нөхцөлд шаардлагуудаа хангаж чадаж байгаа юу?

-Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдаар томилогдсоныхоо дараа МАН-д хамтарч ажиллах санал ирүүлсэн.

Засгийн газарт хамтрах шийдвэрийг намын удирдлагуудын хүрээнд яриад шийдчихсэн юм биш. Олон нийт, гишүүд, дэмжигчид, орон нутгийн намын байгууллагууд ямар санаа оноотой байна гэдэг дээр нэлээд ажилласан. Энэ бүгдийн үр дүнд засагт хамтарч ажиллах шийдвэрийг Намын Бага хурлаас гаргасан. Хамгийн гол нь улс орны эдийн засгийн хямралт байдлаас гаргах үүднээс бид аливаа асуудалд бодитой хандаж, хамтран ажиллахгүй бол хоосон улстөржилтөөс нааштай үр дүн гарахгүй юм байна гээд улс орныхоо эрх ашгийг урьтал болгосон юм шүү. Нөгөө талаас нь харахад иргэдийн аж амьдрал, ахуй нөхцөл доройтсон. Тиймээс намын эрх ашиг, сонгуулийн үр дүн гэхээсээ илүүтэйгээр хямрал, хүндрэлээс гарахын тулд хамтран ажиллах нь зөв юм гэдэг дээр санал нэгдэцгээсэн.

Мөн иргэдийн амгалан тайван ажиллах нөхцөл бололцоог бүрдүүлэхийн тулд улс төрийн хоёр том хүчин нэгдэж байж, улс төр, нийгмийн амьдралын орчин зөөлрөх болов уу гэж үзсэн болохоор Засгийн газарт хамтарсан. Манай нам Засгийн газарт хамтраад нэг их удаагүй байна. Бид УИХ дээр Засгийн газраас өргөн барьсан хуулиудыг үндсэнд нь дэмжиж байгаа. Гол нь эдийн засгийн хүндрэлээс гарахын тулд Засгийн газарт хамтарсан юм. Гэхдээ Засгийн газар санасан хэмжээнд хүрч ажиллаж чадахгүй л байна.

-Цаашид хамтарсан Засгийн газарт ямар дорвитой зүйл хийгдээсэй гэж намын даргын хувьд үзэж байгаа вэ. Эдийн засгийн хямралаас гарах төлөвлөгөөг Засгийн газраас оруулж ирж батлуулсан. Төлөвлөгөөнд танай намаас тавьсан саналууд хэр дэмжигдэж байгаа бол?

-Бид УИХ-д 26 суудалтай улс төрийн хүчин шүү дээ. Улс төрийн ууган хүчин гэдэг утгаараа иргэдийн аж амьдрал, улс орны аюулгүй байдал дээр үргэлж санаа зовж ирсэн. МАН засагт хамтарснаас хойш гэлтгүй хамтраагүй байхдаа ч өмнөх Шинэчлэлийн нэртэй Засгийн газрын “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд маш тодорхой долоон асуудлыг уг хөтөлбөртөө оруулаад яваачээ гэж санал болгосон. Харамсалтай нь бидний зүгээс өргөн барьсан долоон асуудлаас нэгийг нь ч хүлээж аваагүй. Харин оны өмнө хамтарсан Засгийн газар байгуулах зөвшилцлийн хүрээнд эдийн засгийг өөд нь татах хөтөлбөрийг гаргаж ажиллая гэж тохирсон. Манай намын зүгээс эдийн засгийг хямралаас гаргахад нөлөө үзүүлэхүйц 50 гаруй тодорхой саналуудыг бэлдэж Ерөнхий сайдад өгсөн. Гэвч Ардчилсан нам Байнгын хорооны хурал дээр эдийн засгийн хүндрэлийг давах хөтөлбөрийг дэмжээгүй. Тэд Засгийн газар мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлээд л явах ёстой гэсэн. Харин бид үүнийг хэлэлцэж хэрэгжүүлэх ёстой гэж байж УИХ-аар хэлэлцүүлсэн. Манай намын оруулсан саналын 80 гаруй хувь нь буюу 40 гаруй санал Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах Засгийн газрын хөтөлбөрт туссан. Засгийн газар болон холбогдох байгууллагууд үүн дээр ажиллаж байгаа. Үр дүн яаж гарахыг мэдэхгүй байна. Нэг зүйлийг хэлэхэд Засгийн газар шуурхай ажиллах ёстой. Харамсалтай нь Засгийн газар санасан хэмжээнд хүрч ажиллахгүй байна. Төсвийн зардлын хэмнэлтийг илүү танах боломж бий. Төсвийн сахилга батыг санасан хэмжээнд хүртэл мөрдөхгүй байгаа. Банкны салбарын үйл ажиллагаанд Засгийн газар шууд оролцох боломжгүй ч Монголбанк, Засгийн газар хоёр ойлголцож байж санхүү эдийн засгийнхаа гол механизмыг хөдөлгөх ёстой. Гэтэл өнөөдөр Монголбанкны хэрэгжүүлж буй ажил нь учир дутагдалтай байна. Бид бэлэн мөнгөний нийлүүлэлт дээр тодорхой бодлого баримтлах ёстой. Банкны зээлийн хүүгийн бодлого ямар байх ёстой вэ гэх мэт асуудлууд байсаар байгаа. Үүн дээр чангахан бодлого барьж байж хямралаас гарна. Цаг үеийн асуудлууд дээр хоцорч байгаа зүйл бий. Дөрөвдүгээр сарын дундуур хаврын тариалалтын ажил эхэлнэ. Гэтэл өнөөдөр бид гаднаас мөнгө оруулах тухай л яриад байдаг. Яагаад байгаа нөхцөл бололцоондоо тааруулан ажлаа явуулж болохгүй байгаа юм. Хаврын тариалалтыг ярих цаг болсон. Бүсчилсэн байдлаар зөвлөлгөөн семинар хийгээд тариаланчдын санал бодлыг сонсох цаг болчихоод байхад Засгийн газар энэ тал дээр таг дуугүй л байна. Харин ч тариаланчдын төлөөлөл болсон Л.Цандэлэг, Р.Бурмаа сайд хоёрын хэрүүл үргэлжилж байх жишээтэй. 500 гаруй мянган тонн улаанбуудай авсан гээд нэг их өндөр тоо яриад байдаг. Тэгсэн хэрнээ хаврын тариалалтынхаа тухай дурсах ч үгүй байх юм. Мал аж ахуйн салбар ч мөн ялгаа байхгүй. Ноос ноолуураа самнаад эхэллээ. Тэднийг дэмжих юм уу, яах юм. Бид улсын төсөвт урамшуулалд 25 тэрбум төгрөгийг ярьж байгаад суулгасан.

ХАМТАРСАН НЭРИЙН ДОР ХААЖ ХААЦАЙЛААД БАЙХ ЮМ БАЙХГҮЙ ШҮҮ. ШАЛГАДАГ ЮМАА ШАЛГАЖ, ҮЗДЭГ ЮМАА ҮЗНЭ

-Өнөөдрийн бизнесийн орчин нөхцөлийн тал дээр ямар бодолтой байгаа вэ. Цаашид хэрхэн ажиллавал үр дүнтэй вэ?

-Монголын компаниудын өрийн сүлжээг задлах тал дээр Засгийн газар идэвхтэй ажилламаар байна. Манай улсын үндэсний хэмжээний том компаниуд өөрийн үндсэн хөрөнгөөс илүү хэмжээний өрөнд баригдчихаад хөдөлж чадахгүй сууж байгаа нь үнэн. Засгийн газар энэ асуудалд анхаарч төрийн өмчийн болон хувийнх бай аль нь ч хамаагүй тэдний бизнес эрхлэх, хөдлөх нөхцөлийг бүрдүүлж тус нэмэр болох хэрэгтэй. Энэ компаниудыг өр зээлээс гарахад нь нэгдсэн журмаар ажил зохион байгуулж, гадаад дотоодын хөрөнгийн бирж дээр тэдгээр компаниудын хувьцааны тодорхой хэсгийг арилжаалдаг, хувьцаа, үнэт цаас гаргадаг ч юм уу Засгийн газар, Санхүүгийн зохицуулах хороо зэрэг холбогдох газрууд нь нэгдсэн журмаар хөрөнгийн эх үүсвэрийн шинэ боломжийг нээх ёстой. Нөгөө талаасаа гадаадын хөрөнгө оруулагчдад Монголын компаниудад хөрөнгө оруулах сонирхлыг бий болгох гэх мэтээр арга хэмжээ авах шаардлагатай байна. Хувийн секторыг дэмжсэн тодорхой ажлуудыг хиймээр байна. Жишээ нь бид жилийн 1.5 тэрбум төгрөгөөс доош орлоготой аж ахуй нэгжийн орлогын албан татварыг нэг хувь болгоё гэдэг хуулийн төслийг өргөн барьсан. Үүнийг хэлэлцээгүй. Уг нь шийдээд явчих боломж бий. Улсын төсөвт их дарамт болж ирэхгүй. 10 хувийн татварыг нэг хувь болгоно гэдэг маань жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд ямар их хөнгөлөлт, урам болно гээч. Энэ чинь л өөрөө эдийн засгийн хүндрэлээс гарах том боломж болно. Ийм зүйлүүдээ бодож боловсруулж, дахин хэлэхэд Засгийн газар илүү шуурхай ажиллах хэрэгтэй байна.

-Хамтраагүй байхад бүү хэл хамтарсан байхад Засгийн газрын гишүүд эсрэг тэсрэг байр суурь илэрхийлдэг. Засгийн газар хангалттай ажиллаж чадахгүй байгаа гол шалтгаан нь юунд байна вэ?

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсаны дараа Төрийн байгуулалтын байнгын хороон дээр “Хамтарсан нэрийн доор хааж хаацайлаад байх юм байхгүй шүү. Шалгадаг юмаа шалгаж, үздэг юмаа үзнэ. Оношоо бүрэн дүүрэн тавиагүй байж эдийн засгаа сайжруулна гэж байхгүй. Эдийн засаг юунаас болж муудсан юм. Түүнийг нь олоогүй байж юуг нь сайжруулах юм. Тэгж байж ажил явна шүү” гэдгийг хэлж байсан тэр байр суурин дээрээ одоо ч байгаа. Засгийн газар кабинетын зарчмаа алдаад ажиллаж чадахаа больчихлоо гэж дүгнэж байгаа хэрэг огтхон ч биш. Улс орныхоо ачааг үүрсэн Засгийн газрын нэг тал нь Ерөнхий сайд. Тиймээс энэ хүн санаачилга гаргаж, үүрэг даалгавар өгч, бусдыгаа сонсож ажиллах ёстой гэж байгаа юм. Бизнес эрхлэгчидтэй уулзаад “Эдийн засагт нааштай зүйл гарах өнгө аяс байна уу” гэхэд “байна” гэж хэлж байгаа хүн цөөхөн байна. Монгол Улс чинь бүтээн байгуулалтын ажил хийдэг цаг хугацаа нь асар богинохон. Одоо хэдэн тендер зарлангуут зарласан тендерийг нь шүүхдэнэ. Тэрийг нь түдгэлзүүлнэ. Тэгж байтал зургаан сар болчихно. Тендерээ шийдэж чадаагүй байтал аравдугаар сар болоод энэ жилийн гадны болон төсвийн хөрөнгө оруулалтын ажил явахгүй. Тиймээс гаднаас хөрөнгө мөнгө олно гэж ярихын зэрэгцээ дотоодын нөөц боломжоо дайчлан ажиллаасай гэж байгаа юм.

-Өнөөдөр дотоодын аж ахуйн нэгжүүд элгээрээ хэвтсэн байна. Үүн дээр Засгийн газар тусалж дэмжих ёстой гэж та хэллээ. 2014 оны намрын чуулганаар Өрийн удирдлагын тухай хуулийг баталсан. Уг хуулинд хувийн аж ахуй нэгжүүд гаднаас зээл авах юм бол Засгийн газарт хүсэлт гаргаж болно. Түүн дээр Засгийн газар харин баталгаа гаргаж өгнө гэсэн. Энэ нь өөрөө том дэмжлэг болох юм биш үү?

-Өрийн удирдлагын тухай хуулийг хэлэлцэх асуудлыг хамтарсан Засгийн газар байгуулах тухай хэлэлцээрийн үед ярьсан. Өрийн удирдлагын менежментийг тодорхой болгоё гэж тохирсны үндсэн дээр хуулийг баталсан. Үүн дээр хоёр гол асуудал байсан. Нэгдүгээрт, Засгийн газрын гаргадаг баталгааг ДНБ-ий 20 хувь байлгая. Засгийн газрын өрийн түвшинг 70 хувь болгох, үүн дээр Засгийн газрын баталгааг нэмээд явъя гэдгийг бид зөвшөөрөөгүй. Үндсэндээ ДНБ-ий 90 хувьд хүртэл өртэй болох зүйлийг оруулж ирсэн болохоор МАН бүлэг зөвшөөрөхгүй гэдгээ хэлсэн. Хоёрдугаарт, төрийн болон орон нутгийн өмчит компаниудын авсан зээлийг Засгийн газрын өрөнд тооцох хуучин хууль бий. Шинэ хуулийн төслөөр Засгийн газар дээрх компаниудын өрийг Монгол Улсын өрөнд тооцоод Засгийн газрын өрөнд тооцохгүй байя гэсэн санал оруулсан. Энэ бол бизнес, бүтээн байгуулалтын зээл тул бид авч үзэх нь зүйтэй гэж шийдсэн. Өрийн удирдлагын тухай хуульд орсон өөрчлөлтөөр Засгийн газар тодорхой эх үүсвэрийг гаднаас оруулж ирэх нөхцөл боломж бүрдэж байгаа. Гэхдээ урт хугацаатай, хөнгөлөлттэй зээлийн үйлчилгээний төлбөр, хүү нь бага зээлийг оруулж ирж өнөөгийн тавьчихсан өрийнхөө ачааллыг хөнгөлөх бодлого барих ёстой. Жишээлбэл, 2011 онд Монгол Улс 37 тэрбум төгрөгийг өрийн үйлчилгээнд зарцуулж байсан. Өнөөдөр 700 тэрбум болсон. Өрийн үйлчилгээнд зарцуулж буй энэ мөнгийг багасгана гэдэг маань ОУВС, Дэлхийн банк болон хандивлагч байгууллага, улс орнуудаас хөнгөлөлттэй зээлүүдийг оруулж ирээд арилжааны дахин санхүүжүүлэх байдлаар шийдвэл ачаалал хөнгөрнө.

-Гэхдээ танай нам өр нэ­мэх­гүй гэж байгаад өр нэмэх тал дээр яриад эхэлчих юм…

-Харин тийм яриа гараад байна. Бид өрийг нэмэгдүүлэхгүй гэдэг байр суурин дээрээ байгаа. Манай намынхан өрийн хүрсэн түвшин ДНБ-ий 58.3 хувь болжээ гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, баталгаажуулсан. Үүнийг хүмүүс өр нэмсэн гэж яриад байгаа. ДНБ-ий 40 хувь байх ёстой өрийн түвшин 58.3 хувь болжээ гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Цаашид 58.3 хувиас дээш нэмэхгүй. Харин энэ түвшинг бууруулж 40 хувьдаа хүргэнэ шүү гэж байгаа юм. 58.3 гэдэг нь 2015 оны төсөвт батлагдсан өрийн дээд хязгаарын хэмжээ. Манай өрийн хэмжээ бодитоор ийм болчихсон байна. Үүнийг хүмүүс зөв ойлгоосой. Бид өрийн хэмжээг 40 хувь хүргэх тал дээр анхаарч ажиллана.

-Өнгөрсөн намрын чуулган дээр Ерөнхий сайд эдийн засгийн шинэчлэлийн бодлогуудаа оруулж ирж байсан. Өмч хувьчлалыг либералчилъя, төсөв батлахтай холбоотойгоор төрийн албан хаагчдын зардал, нийгмийн халамжийг хасъя гэж байсан. Өмнө нь төсөв батлахад орж ирж байгаагүй хэмнэлт байсан. МАН-ын даргын хувьд Ерөнхий сайдын эдийн засгийн шинэчлэлийн асуудлыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-МАН зүүний хүчний нам тул цалин тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн асуудалд анхаарал тавьж ирсэн. Сүүлийн хоёр жил гаруйн хугацаанд төр, засгаас нийгмийн асуудалд тавих анхаарал суларчихлаа гэж ерөнхийд нь дүгнэж байна. Би Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа төрийн албан хаагчдын цалин 92 мянган төгрөг байсныг 300 мянган төгрөг болгож нэмэгдүүлж байсан. Тэгэхдээ улсаа өрөнд оруулж, нэг ч төгрөгийн зээл тавиагүй. Гэтэл өнгөрсөн жил тэтгэвэр, тэтгэмжийг таван хувь нэмсэн байх жишээтэй. Нөгөө талаас Засгийн газар нийгмийн асуудлуудыг нь авч үздэг механизмаа өөрчилсөн. 2013 онд Статистикийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулаад нийгэм, эдийн засгийн болон хүн амын өрхийн амьжиргааны судалгаа, хүн амын нөхөн үржихүй, эрүүл мэнд, хүүхэд хөгжлийн түвшинг тодорхойлдог судалгаануудыг нэгтгэх, эсхүл улирал тутам гардаг судалгааг 3 жилд нэг удаа гаргах гэх мэтээр нийгмийн чиглэлд тавих анхаарал суларсан. Ерөнхий сайдын төсвийн тодотгол дээр оруулж ирсэн саналаас төрийн данхайсан бүтцийг багасгая, төсвийн зардлыг танахыг бид дэмжиж байсан. Харин нийгмийн чиглэлд зарцуулах мөнгийг хасна гэдэг нь өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд улсаа өрөнд бариулж, эдийн засгаа уналтад оруулчихаад түүнийгээ шууд ард түмний нуруунд үүрүүлж болохгүй. Эхлээд данхайсан бүтцээ багасгах хэрэгтэй. Төрийн албан хаагчдын тоо хоёрхон жилийн дотор 20 мянгаар нэмэгдсэн. Яагаад 180 мянган хүрсэн төрийн албан хаагчдын тоог 10 мянгаар цөөлж болохгүй гэж.

-Эдийн засаг хүнд байгаа энэ үед одонтой эхчүүдийн мөнгө, хүүхдийн мөнгийг хасвал хүндрэлээс гарахад хэр нэмэр болох юм?

-Нэгдүгээрт, энэ чинь маш бага хэмжээний мөнгө. Хоёрдугаарт, хүнд өгч байсан зүйлийг нь өгөхөө болино гэдэг амаргүй. Ялангуяа хүүхдийн мөнгө, одонтой эхчүүдийн мөнгө жирэмсэн болон амаржсан эхчүүд, ахмад настнуудад өмнө нь төрөөс үзүүлж байсан дэмжлэг, тэтгэлгийг бид хуучин байсан хэмжээг нэмж чаддаггүй юм аа гэхэд одоогийнх нь түвшинд байлгах ёстой гэдэг байр суурийг баримталж ирсэн. Төсвийг зардлыг хэмнэх тал дээр ч бид унааны болон бичиг хэргийнхээ зардлыг хассан. Гадаад томилолтоо багасгах гэх мэтээр явж байна. Энэ мэтчилэн төрийн байгууллагын зардлыг дахин багасгах ч боломж бий. Анх Ерөнхий сайд эдийн засгаа өөд нь татахын тулд төсвийн зардлыг хэмнэх ёстой гэж том юм ярьсан. Хоёр жилийн хугацаанд 20 мянгаар нэмэгдсэн төрийн албан хаагчийг хоёр мянгаар бууруулъя л гэж байгаа юм. Эдийн засгийн хүндрэлээс гаръя гэж байгаа бол шууд 2012 оны түвшинд хүргэж чаддагүй юм аа гэхэд сүүлийн 2 жилд нэмэгдсэн орон тоог 50 хувь бууруулж, зардлаа хэмнэн данхайсан бүтцээ жаахан хөнгөн болгоод цаашаа явах ёстой гэж үзэж байна.

-Урт хугацаандаа эдийн засаг тогтвортой байхын тулд урт хугацааны тогтвортой бодлоготой байх ёстой. Тэгэхгүй бол уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ гайгүй бол эдийн засаг гайгүй байдаг нэг салбараас хараат байдалд орчихлоо л доо. Урт хугацаанд эдийн засгаа тогтвортой байлгахын тулд бид өнөөдөр юу хийх ёстой юм?

-Үүнийг маш их ярьдаг хэдий ч төр засаг хийж хэрэгжүүлэх тал дээрээ хойрго ханддаг. Жишээлбэл, 2008 онд батлагдсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого гэдэг стратегийн баримт бичиг боловсруулахад олон эрдэмтэд оролцон судалгаа хийж, УИХ-аас баталсан улс орны хөгжлийн ирээдүйн талаар баримтлахбаримт бичиг мөн үү гэвэл мөн. Түүнээс хойш эдийн засгийн нийгэмд гарсан өөрчлөлтийг тусгаад тодотгох шаардлага тулгарсан. Гэтэл цогц бодлогыг тодотгоогүй, хэрэгжүүлэх талд нь ч анхаараагүй. Аль нэг улс төрийн хүчин засгийн эрх барихаараа хуучин явж байснаас нь өөрчилдөг. Ийм байдал манай улсын эдийн засгийг туйлдуулах гол шалтгаан болж байна. Бид зорилтоо тодорхой тавих ёстой. Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тухай асуудлыг хаврын чуулганаар хэлэлцэнэ. Манай С.Бямбацогт нарын гишүүдийн санаачилсан хуулийн төсөл бий.

Зөвхөн Их хурлын гишүү­дийн баталсан 51 хувиар биш арай өндөр босгоор баталдаг, өөрчлөх боломжийг нь хаасан хууль батлах учиртай. Үүн дээр улс төрийн намууд өөрс­дийн саналыг хэлнэ биз. Ийм байдлаар хөгжлийн бод­логын асуудлыг ярих нь зөв. Тэгэхгүйгээр гарч ирсэн Ерөнхий сайд, улс төрийн хүчин богино хугацааны тулгамдсан асуудлуудыг шийдээд урт, дунд хугацааны хөгжлийн бодлогыг баримтлахгүй болгочихоод байна.

ТАВАНТОЛГОЙН ХЭЛЭЛЦЭЭР ХОЁР САРААР ХОЙШИЛСОН

-Эдийн засгийн хүндрэлээс гарах тал дээр хүлээгдэж буй Оюутолгой, Тавантолгой, Гацууртын орд гэх мэт хэд хэдэн томоохон төсөл байна. Гацууртын ордыг ашиглах асуудал, Урт нэртэй хуулийн дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд оруулсан өөрчлөлт нь сүүлийн үед асуудал болоод байгаа. Гацууртын ордыг ашиглалаа гэхэд Ноён уулын булш бунхан яах вэ?

-УИХ бол 50-иас дээш хувийн ирцтэйгээр хуралдаж асуудлаа шийдвэрлэдэг дэгтэй. Чуулган өндөрлөх дөхөөд ирэхээр төр засгийн ажлыг хаврын чуулган хүртэл хүлээлгэхгүйн тулд хүссэн хүсээгүй шахагддаг. Цаг хугацаа давчуу болохоор чуулганы сүүлчийн өдөр нэлээд олон асуудлыг хэлэлцсэн. Урт нэртэй хуулийн дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг хэлэлцсэн юм. Үүнийг буруу зүйл болчихлоо гэж бодохгүй байна. Энэ хууль батлагдсанаар ашиглалтын лиценз авсан аж ахуй нэгжүүдэд тодорхой хэмжээний боломжийг олгож өгч байгаа юм. 395 лицензээс 130 орчим лицензэд нь олборлох эрх нь нээгдэж байгаа. Усны эх бүрдэх газар, ойн сан бүхий газарт олборлолт явуулахгүй гээд хуучин заалт нь хэвээрээ байгаа гэдгийг хэлэх нь зүйтэй. Энэ нь цаанаа нөхөн төлбөрийн том асуудалтай юм билээ.

Тухайлбал, татварын байгууллага Урт нэртэй хуулиар эрх нь түдгэлзсэн лицензийн нөхөн төлбөрийг төлөхөд 2.2 их наяд төгрөг төлнө гэсэн тооцоо гаргасан байна. Улсынхаа жилийн төсвийн гуравны нэгтэй тэнцэх хэмжээний мөнгийг төр аж ахуй нэгжүүдэд төлөх боломж байна уу үгүй юу. Урт нэртэй хуулийн дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийг өөрчилснөөр зарим зүйлийг илүү ч чангалсан байж магадгүй. Нөхөн сэргээлтийн асуудал дээр гэхэд нөхөн сэргээлтийн төлбөрийг урьдчилан 100 хувь дансанд төвлөрүүлж байж олборлох ажлаа эхэлнэ гээд заачихсан.

Гацууртын ордын хувьд ард иргэд талцах маягтай байна. Нэг ордын асуудал дээр зарим нэг улс төрчид нь тэднийг дэмжээд нөгөө хэсэг нь дэмжихгүй байгаа юм шиг хандан асуудлыг хурцатгаж болохгүй. Хамгийн гол нь үнэн бодитой үнэлэлт дүгнэлтүүдийг нь өгөх ёстой юм. Уул уурхайн яамнаас Их хуралд танилцуулснаар одоогийн олборлох гэж байгаа газар ямар нэгэн Хүннүгийн үеийн олдвор байхгүй гэдгийг нотолсон. Яг Ноён уулыг ухаж булш бунхан хиргэсүүрүүдийг нь хөндөх гэж байгаа бол хамгаалах ёстой. Бид ч гэсэн түүнийг хамгаалахын тулд ярих ёстой. Гэхдээ Гацууртын асуудал тодорхой биш байна. Улсын Их хурлаар дахин орно. Намрын чуулганаар Гацууртын ордын 20 хувь нь төрийн эзэмшлийн хувь оролцоотой байна гэснийг УИХ зөвшөөрөөгүй. Тэгэхээр Засгийн газар энэ асуудлаа дахин боловсруулах шаардлагатай. Цаашид улс орны эдийн засагт нэмэр болохуйц уул уурхайн олборлолтыг явуулах ёстой юу гэвэл, явуулах ёстой. Түүх соёлын дурсгалт газруудаа дээрээ хадгалах, хамгаалах арга хэмжээг авах ёстой.

-Тэгвэл Тавантолгойн ордыг ашиглах тал дээр ямар байр суурьтай байгаа юм?

-Тавантолгойн хувьд Засгийн газар хэлэлцээр хийх гээд оролдож байна. Гэхдээ хамгийн сүүлд авсан мэдээллээр хоёр сарын хугацаатай хойшилсон гэж байна. Бид намын бүлэг дээр энэ талаар сонссон. УИХ-д өргөн бариагүй байгаа тул энэ тал дээр эцсийн шийдвэр гаргах хэмжээнд хүрээгүй. Миний ойлгож байгаагаар одоогийн Засгийн газрын төсөл нь учир дутагдалтай санагдаж байгаа. Нэгдүгээрт, Тавантолгойн ордын тодорхой хэсгийг хүн амынхаа нэлээд хэсэгт 1072 ширхэг хувьцаа болгоод олгочихсон. Зарим нь сургалтын төлбөр, ахмадуудад нэг сая төгрөг хэлбэрээр болж очсон байх жишээтэй. Гэхдээ хоёр сая гаруй хүний эрх ашиг тэнд байгаа. Одоогийн гэрээ хэлэлцээрээр 1072 ширхэг хувьцааг амьдруулах, бодит үр шимийг нь хүртэх боломж бололцоог хэрхэн тусгасныг сайн мэдэхгүй байна. Асуухаар “Тэгэлгүй яахав” л гэж байгаа юм. Ер нь бол хувьцаа түүний ногдол ашгийг хаанаас олгодог вэ гэхээр аж ахуй нэгжийн ашгаас олгодог. Гэтэл гадаадын хөрөнгө оруулалттай оператор компанидТавантолгойн орд газрыг олборлосны цэвэр ашиг нь үлдчихээд байгаа юм. Тэнд үлдсэн мөнгө Монголын хувьцаа эзэмшигчдийн ногдол ашиг болохгүй.

Тавантолгой бол Стратегийн орд газар. Стратегийн орд газарт тавигдсан тодорхой заалтууд бий. 51 үү, 34 хувь уу гээд төр хайгуул хийсэн үгүйгээс хамааран төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээ янз бүр байна. Харамсалтай нь энэ шаардлага хангагдахгүй байгаа. Хөрөнгө оруулалтын шаардлага хангагдахгүй байгаа тохиолдолд энэ гэрээг явуулах боломж байхгүй.

Өөр нэг асуудал нь мэдээж төмөр замын дэд бүтцийн асуудал. Төрийн бодлогын баримт бичиг дээрээ төмөр замын дэд бүтэц төрийн өмчид байх ёстой гээд заачихсан. Гэтэл энэ нь төрийн мэдлийнх биш. Энэ асуудлыг өнөөдөр мөрдөж буй хууль эрх зүйдээ нийцүүлэх ёстой. Хууль эрх зүйд нийцүүлээд хийчих гарц боломж байгаа гэж хараад байгаа. Аяндаа Их хурал руу ороод ирэхэд гишүүд байр сууриа илэрхийлэх байх. Стратегийн ач холбогдол бүхий энэ орд нь Монгол Улсын 30-40 жилийн аж амьдралд нөлөөлөх том төсөл шүү дээ. Хуучин дагаж мөрдөж байсан хуульд Стратегийн салбарт хөрөнгө оруулах тухай хуульд 100саяас дээш хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг УИХ-аар оруулж байх ёстой гэсэн хуультай байсан. Энэ утгаар нь аваад үзсэн ч гэсэн Их хурлаар заавал оруулж ирэх ёстой.

-Тавантолгойн асуудлыг заавал Их хурлаар оруулалгүй Засгийн газрын түвшиндээ шийдээд явах боломжтой. Ядаж л цаг хугацаа алдахгүй гэж байна. Гэтэл та УИХ-ын чуулганаар оруулах ёстой гэж байна?

-Засгийн газар түргэн шуурхай ажиллачихдаг юм бол Их хурлаас 2014 оны наймдугаар сард гаргасан шийдвэрийн дагуу Тавантолгойн гэрээг байгуулаад нүүрсээ олборлоод ашиг орлогоо олоод явах нь яасан юм. Харамсалтай нь тэгж чадахгүй байна. Уг нь түргэн шуурхай ажиллах ёстой ч тэгж ажиллахгүй байна. Нөгөө талдаа Тавантолгой бол Стратегийн том орд. Би өмнө нь Ерөнхий сайд байхдаа Тавантолгойг ашиглах тал дээр тодорхой гэрээний төсөл хийгээд Их хуралд өргөн барьж байсан. Энэ байдлаар нь аваад үзэхээр Их хурал ямар нэгэн байдлаар ярих ёстой. Хэдийгээр өнөөдөр 76 гишүүн янз бүрийн нэр хоч зүүж байгаа ч гэсэн ард түмэн энэ 76 нөхөр улс орныг аваад яваа гээд итгэл хүлээлгэчихсэн юм. Засгийн газар бол УИХ-ын өмнө үүрэг хариуцлагаа хүлээж байгаа байгууллага. Их хурлаас энэ асуудлыг хэлэлцэж байгаа юм бол асуудлыг нь оруулаад ир гэхэд л Засгийн газар оруулж ирэх ёстой. Тэгээд ч Их хурал энэ асуудлыг хэлэлцлээ гээд удаашруулаад байхгүй. Ярих юм байвал мэдээж яриад болно гэвэл цаашаа явна болохгүй гэвэл засвараа хийгээд явчихна.

-Монгол Улс Гацууртын ордоос 200 сая ам.доллар олно гэж байсан ч олон улсын арбитрын шүүх дээр Ханресурсын асуудлаас болоод 100 сая ам.долларын төлбөрт уначихлаа. Тэгэхээр тухайн үед ажиллаж байсан албан тушаалтнуудад хариуцлага тооцох ёстой юм уу, арбитрын шатанд явахдаа процедурын хувьд хариуцлагагүй хандсанаас болоод ялагдчихав уу?

-2009 онд Цөмийн энергийн тухай хууль батлагдаж уран олборлох, хайгуул хийх лицензүүд бүгд цуцлагдсан. Дахин сэргээх асуудал нь шинэ хуулинд туссан зүйл заалттай нийцсэн үгүй эсэх дээр холбогдон шийдэгдэж байсан юм. Ханресурс компанийн хөрөнгө оруулсан охин компани болох Төв Азийн уран гэх компани Монголын Монатом компанитай хамтран хайгуулын болон ашиглалтын хоёр лицензийг ашиглах талаар гэрээ хэлцэл хийсэн байсан. Тухайн үеийн Цөмийн энергийн газар энэ гэрээ хэлцэл нь шинээр батлагдсан хуульд нийцээгүй байна гэж үзээд лицензийг нь цуцлах арга хэмжээ авснаас болж асуудал үүссэн. Монголын хууль хяналтын байгууллагаар хянагдаад Улсын Дээд шүүхийн Засгийн газар болон Цөмийн энергийн газар асуудлыг зөв шийдсэн гэсэн тогтоол гарсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Улсын Дээд шүүхийн шийдвэртэй асуудал юм. Өнөөдөр эдийн засаг хүнд байхад 100 сая ам.доллар гадны байгууллагад төлөх болчихлоо. Олон улсын арбитрын шүүх дээр Монгол Улс миний санаж байгаагаар анх удаа л ялагдаж байна. Бид 5-6 удаа арбитрын шүүх дээр очиж байсан байх. Тэгэхэд Монголын талын асуудал зөв байжээ гээд бид үргэлж ялж байсан. Олон улсын арбитрын шүүхэд хэрэг хариуцагч ч бай нэхэмжлэгч ч бай аль нэг тал нь гурвын шүүгчийн нэгийг нь өөрсдөө сонгож байгаа. Наад зах нь тэр хүндээ юмаа ойлгуулах, тэр хүнээрээ шүүх бүрэлдэхүүндээ асуудлаа зөв тайлбарлуулах тал дээр Монголын төр шаардлагын хэмжээнд хүртэл ажиллаж чадаж байна уу гэдэг асуудал Ханресурсын маргаантай холбоотойгоор хөндөх ёстой гэж үзэж байна.

ЦААНАА ХҮЛЭЭХ ХАРИУЦЛАГАГҮЙ БОЛ ХЭН Ч ГЭСЭН ПОПУЛИЗМ ХИЙЖ БОЛНО

-Монгол Улсад хууль хэрэгжихгүй байгаа гол шалтгаан нь төрийн төлөвшилтэй холбоотой. Төрийн төлөвшил нь гэдэг улс төрийн намын төлөвшил болж таараад байгаа юм. Улс төрийн намын тухай болон Улс төрийн намын санхүүжилтийн асуудлыг хаврын чуулганаар шийдэх сурагтай. Гэсэн хэдий ч өнөөдөр байгаа Улс төрийн намын тухай хуулиа улс төрийн намууд өөрсдөө мөрдөхгүй байна…

-Хууль хэрэгжүүлэхгүй бол хариуцлага хүлээх ёстой. Одоогийн мөрдөж буй улс төрийн намын тухай хуульд хуулийг хэрэгжүүлээгүй бол намын даргад тийм тийм хариуцлага тооцно гээд заачихсан. Өнөөдөр манай нам болон бусад улс төрийн хүчнүүд энэ хуулийг зөрчлөө гээд ямар нэгэн хуулийн хариуцлага хүлээлгэсэн зүйлийг сонсоогүй. Бид санхүүгийн хувьд харьцангуй ил тод. Сонгуулийн дараа санхүүгийн тайлангаа өгдөг газар нь шууд өгдөг. Сонгуулийн санхүүгийн тайланг шалгасан байгууллагууд нь “Болсон байна” гэдэг хариуг ирүүлдэг. Өнөөдөр намын санхүүжилт гишүүдийн татвар, намыг дэмждэг хүмүүсийн хандив, түрээсийн орлого байдаг бол тэр орлогоос бүрддэг. Намын гүйцэтгэх дээд байгууллагынхаа түвшинд жилийнхээ төсвийг төлөвлөж, гүйцэтгэлийг хэлэлцэн баталдаг. Улс төрийн намын тухай хууль болон намын санхүүжилтийн асуудлыг өөрчлөх шаардлага байна уу гэвэл бий. Илүү ил тод болгож боловсронгуй болгох асуудал байна. Ер нь улс төрийн намуудыг дэмжих иргэдийн тоо нэмэгдэж, нам л биш бол дэмжинэ гэсэн хандлага анзаарагдаж байна. Дэлхий дээр намгүйгээр улс төрийн тогтолцоогоо бүрдүүлж буй ямар улс байна вэ? Янз бүрийн тогтолцоотой улс орнууд ямар нэг хэмжээгээр намын тогтолцоотой байж төр засгаа эмхлэн байгуулдаг. Намыг төлөвшүүлэх, боловсон хүчнийг чадавхижуулах чухал асуудал мөн. Ингэж байж төрийн нүүр царай дээшилж ажил явах ёстой. Дээр хэлсэн дээ, Ханресурсын асуудлаас болоод яагаад арбитрын шүүхэд Монгол Улс ялагдал хүлээчихэв гэхээр шүүхэд улсаа төлөөлж очсон байгууллагын төлөөлөл ажлаа муу хийж байна гэсэнүг.

-Сонгуулийн дараа намууд тайлангаа өгдөг нь тодорхой. Улс төрийн намуудын сонгуулийн биш ердийн үеийн тайланг аль намынхыг хайгаад олдоггүй. Улс төрийн нам холбогдох албан тушаалтан аудит хийлгэж, санхүүгийн тайлангаа мэдээлээгүй бол хуулийн хариуцлага хүлээдэг…

-Санхүүгийн тайлан ямар байгууллагын өмнө ил тод байх ёстой вэ тэр хэмжээндээ л байх ёстой. Бид бүх зүйлийг ил тод байх ёстой гээд айл гэрийн дотоод амьдралыг интернетэд тавих ёстой гэдэггүй биз дээ. Намыг төлөөлж буй болон гүйцэтгэх дээд байгууллагууддаа ил тод байгаа. Хуулиар эрх олгогдсон байгууллага намын санхүүг шалгая гэвэл үзүүлэх баримт нь бэлэн бий. Төрийг бүрдүүлж байгаа улс төрийн намуудад төрөөс тодорхой хэмжээний дэмжлэг туслалцаа үзүүлж, үйл ажиллагаа явуу­лах бололцоог хангадаг байх ёстой. Энэ нь хуулиар хэмжээ хязгаартай ч байх ёстой.

-Яагаад иргэд улс төрийн намд итгэх итгэл нь суларч байна вэ. Намуудын төлөвшлийг хэрхэн сайжруулах бэ?

-Улс төрийн намууд өөрсдөө намын төлөвшилдөө анхаарч, сайжруулах тал дээр ажиллах ёстой. Бид гэхэд өнгөрсөн онд МАН-ын дунд хугацааны хөгжлийн стратеги гэсэн баримт бичиг боловсруулсан. Үүнийгээ хэрэгжүүлэх тал дээр бид ажиллаж байгаа. Орчин үеийн улс төрийн нам ямар байх ёстой, олон түмэнд үйл ажиллагаагаа хэрхэн хүргэх ёстой гэх мэт зүйлүүдийг ээлж дараатай хийх дунд хугацааны хөтөлбөрийг бид боловсруулсан. Дунд хугацааны хөгжлийн баримт бичигтэй анхны улс төрийн хүчин бол манай нам юм. Үүнийгээ бусад намуудад үлгэр дуурайл болгон бусад намууддаа үзүүлэх бодолтой байгаа. Өөрсдөө намуудад ирээд санал бодлоо илэрхийлдэг боломжийг бид нээж өгсөн. Цаанаа хүлээх хариуцлагагүй бол хэн ч гэсэн популизм хийж болно шүү дээ. Тэгэхээр нам гэдэг улс орныг авч явах бүхэл бүтэн нэгдсэн бодлоготой, нэгдмэл байр суурьтай үзэл бодолтой хүмүүс Их хуралд байна. Энэ хүмүүс хариуцлагатай юм ярих хэрэгтэй. Тэр хариуцлагаар нь ард түмэн өөрт нь дүн тавьдаг. Ингэж л бид хариуцлагын тогтолцоог сайжруулан, үүрэг ролийг нь сайжруулах хэрэгтэй.

-Парламентын сонгуулийн тогтолцоо улс төрийн намуудын төлөвшилд тодорхой нөлөө үзүүлдэг гэж судлаачид үзэж байна. Мажоритар системээр сонгууль явуулбал улс төрийн намуудын төлөвшилд сөрөг нөлөөтэй гэх зүйл яригдаж байх юм. Учир нь тухайн гишүүн тойргоос сонгогддог тул дараа нь намдаа захирагддаггүйгээс эхлээд сул талууд байна. Сонгуулийн тогтолцоо ямар байх ёстой юм?

-Олон жил мажоритар тогтолцоогоор Их хурлын олон сонгууль явагдсан. Пропорционалиар орж ирсэн хүмүүс нэг шугамд жагсаад байгаа нь хаана байгаа юм. Манай намын бүлэг дээр гэхэд асуудалд олон талаас нь хандаж, хамгийн их ярьдаг хүн Ц.Нямдорж гишүүн. Пропорционалийн жагсаалтаар л орж ирсэн хүн. УИХ-ын гишүүн гэдэг хүн ямар ч шугамаар орж ирсэн байр сууриа илэрхийлдэг байх хэрэгтэй. Мэдээж нам тодорхой бодлого чиглэл гаргаж захирагдах зүйл байна. Гэхдээ нам тэрхүү бодлогоо гаргахдаа сонгогдсон хүмүүсийнхээ үгийг сонсож байж гаргах ёстой. Олонхиороо шийдсэн асуудал дээрээ нэгдээд явах нь зөв. Монгол Улс шиг өргөн уудам нутагтай, иргэд нь тархан суурьшсан ийм оронд, монгол хүний зан сэтгэхүйд нийцсэн зөв хувилбар нь мажоритар систем гэж харж байгаа. Бид мажоритар системд тулгуурласан бодлогуудыг 2016 онд явагдах Сонгуулийн тухай хуулиндаа тусгах ёстой гэж бодож байна. Ганц МАН үүнийг хүсээд байгаа юм уу гэхээр бас тийм биш. Хөдөө орон нутгаар иргэдтэй уулзаж байхад ард түмэн юу гэж ярьж байна. Жишээлбэл, том эдийн засгаар явах уу, хумисан эдийн засгаар явах уу гэдгээ иргэдээс мессэжээр асуусан. Сонгуулиа яаж явуулах вэ гэдгээ тэгвэл мөн тэгээд асуучих л даа. Иргэд юу гэж байна вэ гэхээр нүүрээ авч ирж харуулсан, хийх ажлаа танилцуулсан хийсэн, өрсөлдөөд гарсан хүн нь Улсын Их хуралд суудаг зарчмаараа яваа л гэж байгаа юм. Намын даргын сонголтоор намын жагсаалтад бичигдсэн хүмүүсийг цаашид дахин сонгох хэрэггүй юм аа гэдэг зүйлийг хэлж байна. Өнөөгийн нөхцөл байдалд аль алийг нь гомдоохгүй гэсэн шиг холимог тогтолцоогоор явж байгаа л даа.

Эцэс нь хэлэхэд мажоритар тогтолцоогоор явах нь зөв гэж хэлье. Сонгуулийн үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох тал дээр хийгдэж байгаа олон зүйл бий. Сонгуулийг автомат машинаар тоолж байгаа нь зөв ч гэсэн үүнийгээ хяналттай болгомоор байна. Улс төрийн намууд нэгэнт л хүнээ нэр дэвшүүлж байгаа бол намуудын хяналтаа сайжруулах ёстой гэх мэт маш тодорхой байр суурийг баримталж Сонгуулийн хуулийг хэлэлцэхэд байр сууриа илэрхийлж оролцоно.

-Зарим судлаачид Засгийн газар Их хурлынхаа өмнө дэндүү хүчин мөхөсдөж байна. Их хурал нь хүссэн үедээ Засгийн газрыг огцруулдаг, шаардлага тавьдаг. Засгийн газрын гишүүд, сайд нарыг томилохдоо УИХ-аар хэлэлцдэг нь гүйцэтгэх засаглалынхаа бие даасан байдлыг алддаг гэж байна. Цаашид энэ хэвээрээ явбал засаг болон хөрөнгө оруулагчид тогтворгүй байх нөхцөл болох юм биш үү?

-Энэ нь өөрөө Үндсэн хуулийн асуудал. Үндсэн хуулиас төрийн тогтолцоотой асуудлаар авахаар зүйлс их бий. УИХ-ын өмнө Засгийн газар ямар үүрэг хариуцлага хүлээдэг юм. Ялангуяа орон нутгийн удирдлагуудыг сонгох, өөрөө удирдах ёсны оролцоо гэх мэт зарчмыг бий болгосон зэрэг сайн элементүүд байгаа. Манай улс 20 гаруй жил энэ Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөж ирлээ. Үндсэн хуульд тодорхой хэмжээний нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, төрийн тогтолцооны хэсэгт өөрчлөлт оруулах цаг нь болсон гэж боддог. Монгол Улс парламентын засаглалтай л юм бол парламентынхаа тогтолцоог улам боловсронгуй болгох чиглэл рүү явах ёстой. Төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтын хүрээнд гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийг тодорхой болгон ажиллаж боломжоор хангах шаардлагатай. Гэхдээ хариуц­лага хүлээлгэх механизмыг тодорхойлох хэрэгтэй. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах ажлын хэсгийг Их хурлаас байгуулан ажиллаж байна. Удахгүй улс төрийн намуудын удирдлагууд хаврын чуулган эхлэхээс өмнө ажлын хэсгийн ажилтай танилцана. Монгол Улс хоёр шатлалтай парламентын тогтолцоо руу явах боломжтой юм шиг харагдаад байгаа. Манай орон тусгаар улсын хувьд орон нутгийн удирдлага албан ёсоор төв Засгийн газрынхаа удирдлагатай уялдан холбогдож нэгдсэн бодлогоо ярьдаг хууль ёсны байгууллага үндсэндээ алга болчихсон. Хуучин АИХ гэж байхад бүх орон нутгийн төлөөлөл ирээд энэ улсын ирээдүйн таван жилийн амьдрал ийм байнаа гэдгийг тодорхойлдог байсан. Хурал дээр сонссон үгээ ажил болгох тал дээр анхаарахад илүү хүчтэй байдаг.

Төсвийн хэлэлцүүлэг дээр ч гэсэн орон нутгийн удирдлагуудыг авч ирдэг байсан бол сүүлийн хэдэн жил бүр больсон. Дээрээс нь жаахан юм хуваарилаад Орон нутгийг хөгжүүлэх санд чинь энэ дуслыг өглөө юугаа хийхээ ИТХ-аараа шийд гэдэг болсон. Ярьж байгаа зүйл нь Шууд ардчиллыг бий болгон, иргэдээсээ шууд хөрөнгө оруулалтын саналыг нь авч байна. Иргэн та сумандаа юу хийхээ өөрөө хэлээд яриад өг гээд байгаа. Болж байгаа нөхцөл нь үүнийгээ улам л хумьсан байдалтай. Үүн дээр бодитой өөрчлөлтийг хийх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа шүү.

-Засгийн газар гэдэг бол Ерөнхий сайд. Ерөнхий сайд өөрөө кабинетын зарчмаа хадгалан Их хурлын өмнө хариуцлагаа хүлээдэг. Харин салбарын сайд нартаа өөрөө хариуцлагаа тооцоод явдаг. Сүүлийн үед сонгодог парламентын засаглалтай орнууд энэ чиглэл рүүгээ явах нь зүйтэй гэж байна. Энэ талаар жаахан дэлгэрүүлэхгүй юу. Манайд бол танхимын зарчим алдагдаад байна гээд байгаа?

-Сонгодог гэдэг үгийг хэрэглэхдээ таны хэлж байгаа энэ талаас нь биш парламентын сонгодог зарчим гэдгийг Ерөнхий сайд эргүүлээд Их хуралдаа асуудлыг ярьдаг. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхий сайд парламентад дуугардаг эрхтэй байж “Үүнийгээ би зөв гэж бодож байна” гэдэг утгаар нь сонгодог гэдэг үгийг хэрэглэсэн юм шүү. Та болохоор сонгодог гэдэг үгийг Засгийн газар кабинетийн зарчмаар Ерөнхий сайд бүгдийг нь аваад явах ёстой гэж байна. Энэ нь Монголын нөхцөлд Засгийн газар хэврэг л байх болов уу.

-Харин ч нэг хүний гарт зангидагдаад хэдэн тийшээ хараад суучихдагаа больчих юм биш үү?

-Өнгөц харахад тийм л байх. Жишээ нь би улс төрийн таван намын даргыг оруулсан Засгийн газрыг тэргүүлэн ажиллаж байсан. Өөр өөрсдийн үзэл бодлоор зөрөлдөж маргалдах зүйл байдаг л юм. Гэхдээ Засгийн газар эцсийн шийдвэрийг гаргахдаа нэгдмэл байр суурьтай л гаргаж байлаа. Тэр таван намын дарга Ерөнхий сайд нөхөр Энхболд миний асуудлыг тэгээд шийдчихлээ гээд кабинетын зарчмыг алдагдуулаад явсан удаагүй. Тиймээс сайд нар нь парламентын өмнө хариуцлагаа хүлээх ёстой. Тэр нь зөв байх. Ганцхан Ерөнхий сайд хариуцлага хүлээгээд явбал нэгдмэл байдал илүү хангагдах ч парламентын өмнө ямар ч асуудал байсан Ерөнхий сайд л хариуцах болно.

Одоо бол Засгийн газар гэдэг байгууллагад ажиллаж байгаа хүн Их хуралд орж ирээд тайлангаа тавьж байх ёстой. Нөгөө утгаараа ёсолж байх ёстой гэдэг утгаар хандаад байгаа юм. Ямар сайндаа чуулган завсарлахад “За хоёр сар тайван ажлаа хийе” гэж сайд нар хэлж байх жишээтэй. Ажлыг нь хийх боломж бололцоог олгох тал дээр бид боломжийг нь өгч байгаа нь хариуцлагыг сулруулж байгаа хэрэг огтоос биш юм. Хариуцлага алдвал яах юм гэдэг нь хуульд тодорхой заасан байх ёстой.

Э.ЭНХБОЛД

Иргэний Зориг Ногоон намын дарга Ц.Ганхуягтай ярилцлаа.

-ИЗНН хурлаа хийж гурван даргаа сонголоо. Таны хувьд намын гурван даргын нэг боллоо. Цаашид ямар чиг баримтлан ажиллах бодолтой байгаа вэ?

-Манай намын 2012 онд батлагдсан дүрмээр нам нь гурав хүртэл даргатай байж болно гэж заасан байдаг. Дэлхийн ногоонтны хөдөлгөөн, ногоон намуудын жишгийг харгалзан ийм өөрчлөлт хийсэн байдаг. Хүчинтэй энэ заалтын хүрээнд ээлжит их хурлаар намын даргын сонгууль явуулж, нийт долоон хүн өрсөлдөн нууцаар санал хурааж намын нэг даргаар сонгогдлоо. Дүрэмд намын дарга нар нь хэн нэгнээсээ илүү эрх дарх эдэлдэггүй, нэн чухал асуудлаар ойлголцол зөвшилцлийг бүрдүүлэн төлөөллөө хэрэгжүүлнэ. ИЗНН нь намын дарга нараасаа хамаардаг бус удирдах бусад байгууллага Үндэсний хороо, Улс төрийн зөвлөлөөр асуудлаа нээлттэй хэлэлцээд шийдэн, энэ шийдвэрийг хэрэгжүүлэх, төлөөлөх талаасаа айхтар хүндрэл гарахгүй гэсэн үг.

-Намаа төлөөлөн Их хуралд суугаа гишүүдэд юу гэж захиас хэлж байх юм?

-Бид УИХ-д манай намыг төлөөлсөн гишүүдээ цаашид Гишүүдийн зөвлөл нэрийн дор бодлогын зөвлөмжөөр хангасанүйл ажиллагаа явуулахаар төлөвлөсөн.Шаардлагатай гэж үзвэл намын Улс төрийн зөвлөлөөс тодорхой асуудлаар чиглэл, зөвлөмж өгөх замаар улс төрийн үйл ажиллагаагаа эрчимжүүлэхээр төлөвлөж байгаа. Ямар ч байсан өмнөх хоёр жил шиг байдал үргэлжлэхгүй болов уу.

Миний хувьд намынхаа ойн баяр, их хурлын үеэр хэлсэн үгэндээ, нэр дэвшин өрсөлдөн асуултад хариулахдаа “Ард түмнийхээ талд дуугарч, ард түмнийхээ эрх ашгийн төлөө ажиллана” гэдгээ илэрхийлсэн.

Өнөөгийн улс төрчид өөрсдийн амин хувийн эрх ашгаа улс үндэстэн, харьяалагддаг намаасаа дээгүүр эрэмбэлдэг болсноос үүдээд нийтийн баялгийг цөөн хэсэг өөрсдийн хөлжих хэрэгсэл болгон хувиргасныг бүгд мэддэг болсон. Нийтийн баялаг нийт олонхи болох иргэддээ хүртээлтэй байх, зөв, шударга тогтолцооны төлөө үгээ хэлж, байр сууриа илэрхийлэх болно.

-ИЗНН С.Оюун гэдэг нэг хүний нам гэсэн яриа эртнээс л гарсан. Энэ удаа ч мөн С.Оюун дарга намаа удирдахаар болсон байна. Энэ талаараа өөрөө “Ирэх онд сонгууль болох болохоор энэ чигтээ байсан нь дээр” гэсэн утга бүхий зүйлийг ярьсан байна лээ?

-Нэг хүний нам гэдэг үгийг өрсөлдөгчдийн зүгээс л гаргадаг шүү дээ. Бид хамтын шийдвэрээр ажлаа явуулдаг. Ялангуяа манай Улс төрийн зөвлөл зөвшөөрөөгүй тохиолдолд намын зарчмын байр суурийг илэрхийлэх бололцоо ямар ч даргад олдохгүй.

С.Оюун, С.Дэмбэрэл нарыг дахин сонгох болсон зарим шалтгааны талаар тодруулга хийх нь зөв болов уу. 2012 оны сонгуулийн үр дүнгээр ИЗНН нь Эвслийн Засгийн газарт багтан ногоон хөгжлийн бодлогыг төрийн хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалын түвшинд аваачин, ногоон хөгжлийн асуудлыг Засгийн газарт ерөнхий чиг үүргийн хэмжээнд авч үздэг болсон, 2014-2020, 2020-2030 онуудад баримтлах ногоон хөгжлийн индикаторуудыг УИХ-аар тодорхойлуулж тогтоол батлуулсан нь Монгол Улс цаашид байгаль экологио хамгаалж, ногоон хөгжлөөр замнах суурь ач холбогдолтой алхам болсон гэж их хурлаас үзсэн. Энэ бодлогоо цаашид улам гүнзгийрүүлэн ажиллах, хүний эрхийг хамгаалах чиглэлд манай намын УИХ дахь төлөөлөл санаачилгатай ажиллаж байгааг дэмжсэн байр суурь түлхүү байсан учраас 2016 он хүртэл одоогийн дарга нарыг үргэлжлүүлэн ажиллуулах санал давамгайлсан болов уу.Гэхдээ төрийн ажил руу хэт анхаарлаа хандуулаад намынхаа хөгжлийн асуудлыг орхигдуулж байсныг нэлээд шүүмжилсэн. Энэ шүүмжлэлийг УИХ-ын гишүүд маань хүлээж авсан.

-Ирэх онд сонгууль болно. ИЗНН хэрхэн оролцох бол. Улс төрийн намуудын болон Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тал дээр танай намын гишүүд ямар байр суурьтай байна?

-Ээлжит сонгууль ирэх жил тохиож байгаа. Зөв, шударга, эрдэм чадалтай, хамгийн гол нь эх орноо, ард иргэдээ энэрэн хайрлах зүрх сэтгэлтэй хүмүүс олноороо сонгогдон гарч ирээсэй гэж хүсч байна. Тийм хүмүүс ихэнх нь улс төрийн намаас гадуур өөрт оногдох ажил үйлээ чимээгүй гүйцэтгээд явж байдаг.

Миний ойлгож байгаагаар, ирэх жилийн сонгуулиар Засгийн эрхийг ээлжлэн барьж, өнөөгийн бидний амьдралын чанарыг бий болгоход гол үүрэг гүйцэтгэсэн намууд, улс төрчдөд чангахан сануулга өгөх болов уу. 1990-ээд оны их өөрчлөлтийн хүсэл эрмэлзэлтэй адил төстэй нөхцөл байдал бий болсон нь анзаарагдаж байна.

Энэ байдлыг үл тоон нөгөөх л хүч түрэн шийддэг зангаараа Сонгуулийн болоод Улс төрийн намуудын хууль, цаашилбал Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд хандвал халуухан жинг ард түмэн маань тавих нь тодорхой. Манай намын хувьд парламентын сонгуулийг холимог системээ хадгалаад, мажоритари, пропорциональ харьцааг 38:38-аар тогтоовол тогтвортой байдлыг хадгалахад дөхөмтэй гэж харж байгаа. Үндсэн хуульд ямар өөрчлөлт орохоос хамаараад энэ тоо өөрчлөгдөж болох юм. Жишээ нь, Монгол Улс хоёр танхимтай парламентын тогтолцоотой болбол нэг танхим нь ард иргэдээсээ шууд сонгогддог, нөгөө танхим нь илүү мэргэжлийн байх утгаараа зуун хувь хувь тэнцүүлсэн байж болох юм. Цаашид үйл явц яаж өрнөхөөс хамаараад бид байр сууриа илэрхийлээд явна.

-ИЗНН Засгаас гарах асуудлыг хэлэлцэнэ гэсэн мэдээлэл явж байна. Намын гишүүд ямар байр суурийг илэрхийлсэн бэ?

-Энэ талаар тусгайлан хэлэлцүүлэг явж амжаагүй. Шинээр бүрдсэн Улс төрийн зөвлөл ярилцах байх. Шийдлийн гэх нэртэй энэ засагтай хамтран ажиллах гэрээ намууд хооронд байгуулагдсан. Юуны өмнө энэ гэрээний хэрэгжилт ямар байгааг дүгнэнэ.

-Шийдлийн Засгийн газрын үед танай нам нэг сайд, дэд сайдтай байсан. Одоо гэтэл сайдгүй, дэд сайдтай байгаад ямар бодолтой байна вэ?

-Миний хувьд сэтгэл тун дундуур байгаа. Сандал суудал гэхээсээ илүү сүржин даржин яриатай, хэлснээ хэрэгжүүлэхгүй, нэг тийм чадамж тааруу нөхдүүд байна л гэж үзэж байна. Улс орноо удирдаж чадалгүй Олон улсын валютын санд даатгах гэсэн хандлагатай байх шиг байна. Энэ тохиолдолд Засагт хамтрагч намууд эрхбиш зүгээр хараад суухгүй байлгүй дээ. Дампуурсан эсвэл дампуурах гэж байгаа улс оронд ОУВС туслах нэрээр улс орныг нь удирддаг. Хэрвээ үүн дээрээ тулбал бид ийм байдалд хүргэсэн нөхдүүд, тэр намуудтай нь хариуцлага ярихаас өөр аргагүй.

Э.ЭНХБОЛД

Монголын циркийг хувьчилсан нь буруу гээд ШӨХТГ хэсэгтээ л бужигнаж, Асаршёорюү Д.Дагвадорж ч нүдэндээ нулимстай ямар циркийг анх хүлээн авч ямар болгосон талаараа мэдээлэл хийж шүүх цагдаадаа тулж байсан цаг саяхан. Тэгвэл сүүлийн үед циркийн барилгыг улс эргүүлэн авах ёстой гэсэн яриа гарах болж. Үнэндээ бол Монголын Ардчилсан төр хувийн өмчийг нийгэмчилж болохгүй. Төр өмч өгдөг болохоос хураадаггүй. Өгсөн өмчөө эргүүлэн хураадаг эрүүл бус үзэгдэл энэ ардчилсан нийгэмд бус социализм, коммунизмын үед түүх болоод үлдчихсэн зүйл.

Тэр үед мал хувьчлах, феодалын хөрөнгө хураах кампанит ажил явагдаж юм юм л болдог байлаа. Манай оронд өмчийг хувьчлахыг, хувьчилж болдгийг харуулсан Ардчилсан намын үед ийм явдал гарч байгаа нь дэндүү харамсалтай. Лениний музейг төр хурааж зангаргаа харуулсан бол одоо бүр цирк, Ард кино театр, хүүхдийн нэртэй хэд хэдэн газруудыг улс авна гэж хэн дуртай нь ярих болж. Хувьчилсан л бол хувьд очсон гэдгийг хэн хэн нь мэдэж л баймаар юм. Хувьчлалаар авсан хүмүүс нь жаахан жудагтай, хийсэн шиг юм хийгээд явах хэрэгтэй гэдэгтэй санал нэг байна. Монголын төр хувьчилсан барилгуудаа эргүүлж авна гэж донгодож байхаар шинээр цирк барьчих хэрэгтэй байгаа юм.

Өмнө нь манайх ганцхан спортын ордонтой ашиглах хугацаа нь дууссан энэ тэр гээд л бөөн хэл ам гарч байсан. Тэгвэл шинэ спортын ордон барьж болдог гэдгийг Нисэхийн дэнж дээр Буянт Ухаа хэмээх спорт цогцолборыг барьсан. Үүн лугаа Налайхад холдоод байвал Эмээлтэд ч юм уу зай талбай томтойхон газар цирк барьчихвал аятайсан. Тэгэхгүйгээр Үндсэн хуулийнхаа нэгдүгээр бүлгийн тавдугаар зүйлийн хоёрт “Төр нь нийтийн болон хувийн өмчийн аливаа хэлбэрийг хүлээн зөвшөөрч, өмчлөгчийн эрхийг хуулиар хамгаална”, гуравт “Өмчлөгчийн эрхийг гагцхүү хуульд заасан үндэслэлээр хязгаарлаж болно” гэж заачихаад таалагдахгүй л бол хувьчилж, хувьчилснаа буцаана гэж хувь хүний хөлс хүч, хөрөнгөө зарсан зүйл рүү халддагаа больчихмоор байгаа юм. Үндсэн хуулиа зөрчин байж хувийн хэвшил рүү халдаж, хөрөнгө хураах гэж байгаа нь Ардчилсан нийгмийн сонгодог загвар болчих гээд байгааг эрх биш эрх баригчид анхаарч байгаа байлгүй.

Ер нь бол ард түмэн олон жил хүлээж байж Ардчилсан намд итгэл хүлээлгэн олон суудлыг олгосон. Олон суудалтай болсон гэдэгтээ омойтон хүний эрхэнд халдсан хууль тогтоомж шийдвэр гаргаж байгаа нь харамсалтай. Хувийн хэвшил рүүгээ хуруу гараа шургуулдаг, хувьчилсан объектыг улсынх нь болгоно гэж увайгүй орилдог, олонд таалагдахын тулд Пи Ар хийдгээ больчихвол ажил урагшлах боломж нээгдэх юмсан даа.

Э.ЭНХБОЛД