Author: Э. Энхболд

УИХ-ын дэд
дарга, МАН-ын дарга М.Энхболдтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-УИХ-ын ээлжит
бус чуулган нэг зун хоёр удаа хуралдлаа.
УИХ-ын даргын захирамж хууль бус гэдгийг МАН-ын бүлгийн гишүүд хэлж
байсан. Та харин ээлжит бус чуулганы талаар ямар бодолтой яваа бол?

-2013 оны
наймдугаар сард улс орны эдийн засагт амаргүй нөхцөл байдал бий болсон. Чуулган
эхлэхийг хүлээх аргагүй болсон тул “Төсвийн тодотгол хийе. 2012 оны сүүлээр их
хэмжээний өр зээл тавьсан нь эдийн засгийг хүндрүүлэх шинжтэй боллоо” гээд бид
УИХ-ын даргад “Ээлжит бус чуулган зарлаж өгөөч” гэхэд “шаардлагагүй” гээд
хүлээж аваагүй. Гэтэл энэ жил их ойрхон, хууль бус, эрх мэдлээ хэтрүүлсэн
ээлжит бус чуулганыг зарлалаа. Ээлжит бус чуулганаар МАН-ын сайд нарыг засгаас
гаргах болон Өршөөлийн хуулийг хэлэлцсэн. Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай
хууль хамт явлаа. Энэ хуулийн төсөл дээр хоёр үндсэн асуудал байв. Эдийн
засгийн ил тод байдал гэдэгт хөрөнгө орлогоо мэдүүлдэг төрийн албан хаагчдыг
хамруулахаар заасан байсан. Түүнчлэн бизнес
эрхлэгчдийн хөрөнгийн дахин хуваарилалтыг бий болгохоор тусгасан.
Эхнийхийг нь бид эсэргүүцсэн. Зөвхөн бизнес эрхлэгчдийн хүрээнд хэрэгжүүлэхээр
болсон. Хуулийг зөв хэрэгжүүлбэл эдийн засагт нааштай үр дүн өгнө. Засгийн
газрын гишүүдийг гаргах тухай асуудлыг зургадугаар сарын сүүлчээс л ярьж
эхэлсэн. Биднийг өнгөрсөн арваннэгдүгээр сард Засгийн газарт хамтарч ажиллахыг
урьж залж, Ерөнхий сайд манай бүлгийн хуралдаанд сууж “Та нарын мэдлэг,
туршлага бидэнд хэрэгтэй байна” гэж тав, зургаан цаг ярьсан. МАН-ыг засгийн эрх
мэдлээс гаргаад парламентад суудалтай бусад намуудтай нийлж улс орныг бодсон
гэхээсээ илүүтэй ирэх сонгуулийг бодсон сонголт хийсэн нь илт харагдаж байна. Ээлжит бус чуулган зарласан нь хууль бус гэдгийг
бид эхнээс нь хэлж байсан. Зургаан сайдаа томилох гэж эрх баригчид ямар их ажил
болов. Төр засгийн ажлыг ингэж унтаад сэрж байгаа аятай хайнга хийж болохгүй.
Төрийн ажил явдаг ёс жаяг гэж байдаг. Түүнээс биш хэн нэгэн хүн төрийн эрхэнд
гарч ирээд улс орныг бужигнуулж болохгүй. Өршөөлийн хуулийг ард түмэн сайн
мэдэж байгаа. МАН Өршөөлийн хуулийг батлагдсаны дараа хамгийн түрүүнд
Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авахаа мэдэгдсэн. Өршөөлийн хуулийн албан
тушаал, авлигатай холбоотой заалтыг хүлээж авч болохгүй, харин төрөөс иргэндээ
өршөөл үзүүлэх зарчмыг дэмжиж байна гэсэн. 2006 онд Их Монгол Улс
байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоор Өршөөлийн хуулийг гаргахад би Ерөнхий сайд
байсан. Тэр хууль зарчмын хувьд өөр байв. Харин энэ удаагийн Өршөөлийн хууль
албан тушаал, авлигатай холбоотой асуудлыг хамруулсан. Манай намын бүлэг аргаа
бараад Өршөөлийн тухай хуулийн төслийн хамгийн сүүлийн хэлэлцүүлэгт оролцоогүй.
Одоо ч гэсэн бид зарчмын байр сууриндаа баттай зогсож байгаа.

-Өршөөлийн хуульд тавьсан Ерөнхийлөгчийн хоригийг танай нам хүлээж
авсан. Хэдийгээр УИХ Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авах шийдвэр гаргасан ч
өнөөдрийг хүртэл энэ асуудлаар нэг талд гарч чадахгүй байгаагийн шалтгаан юу
вэ?

-Хориг тавих, хоригийг хүлээж авах нь бүгд хуульд заасан хугацаатай.
Хориг хүлээж авах санал хураалт болсноос хойш нэг процесс тасарч байгаа юм.
Одоогоор Өршөөлийн хуулийн тодорхой заалттай холбоотой хоригийг УИХ хүлээгээд
авчихсан. МАН хүлээж авсан нь шуугиан тарилаа гэж байна. Манай нам шуугиан
дэгдээе гэж хоригийг хүлээж аваагүй. Би энэ талаар өмнө нь “Гурван жил
дураараа дургичихаад дөрөв дэх жил дээр нь Өршөөлийн хуульд албан тушаал,
авлигын хэргийг хамруулаад өөрсдийгөө засаг барьж байна гэж болохгүй ээ, ард
түмэн харж байгаа шүү” гэж хэлсэн.

-УИХ-ын дарга З.Энхболд нэгэн ярилцлагадаа “МАН-ыг эрх барьж байхад
эдийн засгийн өсөлт 17 хувьд хүрч байсан нь худлаа” гэсэн байна лээ?

-Тэгж хэлснийг би өөрөө сонсоогүй. Үнэхээр тэгсэн бол маш хариуцлагагүй
үг хэлжээ. Ер нь өнөөгийн эрх баригчдад статистик тоо баримтыг сэмхэн засчихдаг
арга барил бий. Ядуурлын түвшинтэй холбоотой тоо баримтыг хөдөлгөчихөөд
“Тооцдог аргачлал өөрчлөгдсөн” гэж тайлбарладаг. Эдийн засаг 17.6 хувьд хүрсэн
нь манай улсын дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн өсөлт. Олон улсын хэмжээний аль ч
судалгаанаас харахад тэр 17.6 хувийг хэлээд өгнө. Өнөөдөр эдийн засгийн өсөлт
гурван хувь болчихоод байгаа нь ч үнэн. Энэ байдлыг засч залруулахгүй бол
цаашид ч үргэлжилж мэднэ. Өнөөдрийн хүндрэлтэй байдалд дэлхийн эдийн засгийн
хямрал онцгой нөлөөлөөгүй. Харин улс төрийн буруу бодлогоос үүдэлтэй. Энэ уналт
2012 оноос эхэлсэн. Хэмжээ хязгааргүй асар их өр зээл тавьсан. Зах зээл дээр
эргэлдэж байгаа мөнгөнийхөө бараг 30 хувьтай тэнцэх мөнгийг үнэ тогтворжуулж
байна гээд цөөн хэдэн компанид өгчихсөн. Эдийн засгийн тэнцвэрт байдлыг
алдагдуулсан. Энэ савлагаагаа зогсоож чадахгүй байна. Тэгэхээр АН,
“Шударга ёс” эвсэл, Эдийн засгийн болоод Сангийн сайд байсан хүмүүс
хариуцлага хүлээх ёстой. Засч залруулах алхам хийх учиртай.

-МАН-ын зүгээс Үндэсний зөвшилцлийг санаачлан уулзалтууд хийсэн. Үр дүн
гарч байх юм уу. Нийгэм бүхэлдээ бухимдалтай байгаа бол зөвшилцөх амаргүй
байгаа байх…

-Манай орон 1990 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл олон намын тогтолцоотой явж
ирлээ. Бидний талцал хэрээс хэтэрч орон нутагт ажил албатай явахад хүнд боллоо
гэж байгаа нь үнэн. Өнөөдрийнх шиг хэмжээ хязгаар хэтэрсэн ийм байдалд хүрч
байсангүй. Энэ талцал хуваагдлыг зөвхөн олон нам байгаатай холбон тайлбарлах нь
учир дутагдалтай. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо гүйдлээ олохгүй гэлцдэг.
Дээрээ суудлаа олохгүй байгаа учраас л иргэдийн дундах талцал хуваагдал
тасрахгүй байна. Үүнийгээ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж засна гэж ярьж байгаа
нь буруу. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах өөр асуудлууд бий. Үндэсний
зөвшилцлийг 2013 онд Монголын улс төрийн ууган хүчний даргын хувьд санаачилсан.
Бид өнгөрсөн есдүгээр сард “Үндэсний зөвшилцөл”-ийн 12 дахь удаагийн
уулзалтаа хийлээ. 22 намын удирдлагуудад урилга хүргүүлсэн. Энэ удаа бид
Сонгуулийн хуулийн талаар ярилцсан. МАН өнгөрсөн онд Засгийн газарт орохдоо
Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх тухай ярьж байсан. Гэвч биднийг засгаас гарсны дараа
энэ асуудал тун бүдэг бадаг боллоо. Тиймээс бүх намуудаас хуульчид оролцсон
ажлын хэсэг байгуулж Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг бэлэн
болгоод байна.

-Хэдийгээр намууд өөр үзэл баримтлалтай ч гэсэн монголчууд нэг л эрх
ашигтай. Үндэсний зөвшилцлийн хүрээнд яриад ямар нэг асуудалд үнэхээр нэгдсэн
ойлголтод хүрч чаддаг уу?

-Ажлын хэсэг гол гол зарчмын асуудалд санал нэгдсэн. Сонгуулийн
тогтолцоонд санал нэгдээгүй. МАН-ын хувьд ард түмэн төрийн эрх барьдаг гэдэг нь
үнэн юм бол иргэд төрөө хэрхэн эмхэлж цэгцлэх вэ гэдгээ санал асуулгаар шийдэг
гэсэн санал гаргасан. Өнөөдөр болтол энэ тогтоолын төслийг хэлэлцэхгүй чимээгүй
байгаа. Намууд нэгдсэн ойлголтод хүрээгүй учраас одоогийн холимог системээрээ
явах нь зүйтэй гэж ярилцсан. Харин сонгуулийн хар машины хяналт дээр улс орон
даяар, уулзалт болгон дээр иргэд хөндөн ярьж байна. Эдийн засаг, нийгмийн байдал
ийм хүнд болсон үед 2012 оны сонгууль шиг хар машин ашиглах юм бол сонгуулийн
дараа ямар үр дүн гарснаас шалтгаалахгүйгээр амаргүй байдал үүсч мэднэ. Тиймээс
иргэн хүний өгсөн санал баталгаатай гэдгийг нотлохын тулд хар машины тооллогыг
100 хувь гараар тоолох ёстой.

-МАН холимог тогтолцоог дэмжээд байгаа юм биш үү. Сүүлийн үед МАН нэр
дэвшигчдээсээ 100 сая төгрөг авч байгаа гэсэн мэдээлэл гараад байна. Энэ үнэн
үү?

-Бид ийм тогтолцоо зөв гэдэг хатуу байр сууринд хүрээгүй байгаа. Өмнө нь
жижиг 76-гаар олон удаа сонгууль явж байсан учраас МАН үүнийг дэмжиж байгаа гэж
таамаглах нэгэн бий байх. Бид ард нийтээсээ санал асуух байр суурьтай хэвээрээ
байгаа. 14 хоногийн дотор зохион байгуулаад асуучихаж болно. Сонгуульд бүх нам
бэлдэж байгаа. МАН ч ирэх сонгуульд хариуцлагатай бэлдэх ёстой. Монголын
тусгаар тогтнол, эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хэн хангаж чадах вэ, бий болсон
нөхцөлийг хэн засч залруулж чадах вэ гэдэгт ард түмэн хариуцлагатай сонголт
хийх учиртай. Сонгуульд хэнийг нэр дэвшүүлэх вэ, яаж бэлдэх вэ зэрэг тодорхой
асуудлуудыг намынхаа хүрээнд шийднэ.

-УИХ-ын гишүүн Г.Уянга Ерөнхий сайдыг огцруулахаар гарын үсэг цуглуулж
байгаа. Танай намын гишүүд ч гарын үсэг зурсан байна лээ. Ер нь энэ сард
Ерөнхий сайдыг огцруулах юм байна гэсэн мессеж яваад байна?

-Г.Уянга гишүүн Дубайд байгуулсан гэрээтэй холбоотойгоор Ерөнхий сайдыг
огцруулах асуудлыг хөндсөн. Манай намын бүлгээс хоёр ч гишүүн гарын үсэг
зурсан. Тэд УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд өөрийн үзэл бодлоор Оюу толгойтой
холбоотой шийдвэр санаанд нь нийцэхгүй байна гээд гарын үсэг зурсан гэдэг. Оюу
толгойн гэрээнд өөрчлөлт орсон асуудлаар Ерөнхий сайдаас асуух, тодруулах зүйл
байгаа. Дубайд гарын үсэг зурсан талаар гишүүд асуух гээд зунжин намаржин
хөөцөлдөөд Ерөнхий сайд УИХ-д олдсонгүй шүү дээ.

-Монгол Улсын эдийн засаг улам л хүндрэх төлөвтэй байна гэдгийг олон
улсын шинжээчид хэлээд байгаа. Цаашилбал 2017 онд дампуурлаа зарлаж магадгүй
улсын тоонд орчихсон байсан. Үнэхээр тийм зүйл болох уу?

-Саяхан Дэлхийн банк “Монголын өр сэрэмжлүүлэх хэмжээнд хүрчихлээ” гэсэн
дүгнэлт гаргасан. Английн Жубилей Дэпт Кампайний саяхан гаргасан судалгаанд
эдийн засаг нь хүндэрсэн улс орнуудын долдугаарт Монгол бичигдсэн байна. Энэ
бүгд дэлхий нийт, биднийг харж, сонирхож байгаа хүмүүс нэг зүйлийг хэлээд байна
гэсэн үг. Үнэхээр өрийн асуудлаас болж Монгол Улс маш хүнд байдал руу явахаар
болчихлоо. Сүүлийн жил гаруйн хугацаанд бид ганцхан зүйлийг хийчихээч гэж үе
үеийн Сангийн сайд, Ерөнхий сайд нарт хэлээд л байгаа. 2017 оноос өр төлж эхлэх
нь үнэн л юм бол Өр барагдуулах санг эдийн засаг хүнд байгаа ч гэсэн өнөөдрөөс
бага багаар хуримтлуулж эхлэх ёстой. Тэгэхгүй бол 2017 онд гэнэтхэн хаанаас ч
юм бөөн мөнгө орж ирээд энэ асуудлыг шийдчихнэ гэж байхгүй. Үүнд Засгийн газар
анхаарал тавихгүй байна. Валютын ханшийн хүндрэл бэрхшээл, үндэсний мөнгөн
тэмдэгтийн үнэ цэнийн асуудал, үндэсний компаниудын үйл ажиллагаа явуулах
нөхцөл бололцоог сайжруулах зүйл дээр огт юм хийхгүй байна. Оюутолгой,
Тавантолгой хоёрыг хөдөлгөчихвөл Монгол сэхнэ, хөдөлгөж чадахгүй бол энэ
байдлаасаа гарч чадахгүй гэсэн нэг л зүйл дээр тулгуурлачихаад байгаа нь буруу.
Аж ахуйн нэгж байгууллагуудын үйл ажиллагаа явуулах нөхцөл, боломж бололцоог
нээж өгч болно. Энэ оны нэгдүгээр сарын нэгнээс наймдугаар сарын 31 хүртэл
төрийн болон орон нутгийн өмчит компани, төсөвт аж ахуйн тооцоотой 119
байгууллага шинээр байгуулагдсан байна. Энэ 119 компани хувийн секторын хийж
байсан ажлыг булааж авч хийгээд байна. Баруун бүс нутгаас 128 мянган тонн мах
гаргах боллоо гээд байгаа. Өнөөдөр л баруун бүс нутгаас гаргана гээд шийдчихсэн
юм биш. 2010 онд Олон улсын хүнсний байгууллагатай Монгол Улсыг гурван бүс
нутаг болгож хуваагаад шүлхийгүй эрүүл бүсээс нь мах нийлүүлж байя гэж ярьж
тохирсны үр дүн л одоо гарч байгаа юм. Мах гаргахаар зургаан компани сонгон
шалгаруулж байгаа мөртлөө дээр нь төрийн өмчит компани менежментийг нь хийх
гээд сууж байна. Тэр компани байгуулсан хүмүүсээс нь би “Хөргөлттэй вагоноор
хүргэж очсон махны чанарт асуудал үүсвэл энэ байгуулагдсан төрийн өмчит компани
хариуцах уу?” гэж асуусан. Тэгсэн “Үгүй. Мах нийлүүлсэн зургаан компани
хариуцна” гэж байгаа юм. “Тийм л юм бол төрийн өмчит компани байгуулж яах юм
бэ. Хариуцлагыг нь үүрэхгүй бол” гэхэд “Зөвшөөрлийг нь өгнө” гэдэг. Зөвшөөрөл
өгөхөд заавал төрийн өмчит компани байгуулах шаардлага байхгүй. Ингэж бизнес
эрхлэгчдийн хийж байгаа ажил, олж байгаа орлогын хажуунаас хумслахаа болих
хэрэгтэй.

-Эдийн засагчдын урьдчилсан таамгаар 2016 оны эхэнд ам.долларын ханш
2500 төгрөгт хүрнэ гэж байна. Долларын ханш өссөнөөр ард түмний нуруун дээрх
ачаа улам л нэмэгдэнэ. Үүнээс гарах гарц байгаа л байх?

-Валютын ханшид улс төрийн нөхцөл байдал нөлөөлдөг жишээг би хэлье. МАН
засагт хамтарсан үе буюу тавдугаар сарын сүүл зургадугаар сарын эхээр 1900
төгрөг байсан валют 1860 төгрөг болж буурсан. Хөрөнгө оруулагчид хууль зүйн
таатай орчин, улс төрийн тогтвортой нөхцөл байдлыг л хүлээж байна. Өмнө нь
хөрөнгөө оруулчихаад эргээд татаад авчихсан хүмүүс биднийг ажиглаад сууж байна.
Харамсалтай нь, улс төрийн нөхцөл байдал амаргүй тал руугаа явчихсан болохоор
одоо өнгөрөх шиг боллоо. Нөгөө талаас валютын ханшийг өсгөөд байгаа гол асуудал
бол орон сууцны зээл юм. Бид өмнө нь зургаан хувийн хүүтэй зээлийг улсын төсөвт
20 тэрбумыг суулгаад байр авч байгаагүй 5-8 мянган айл өрхийг нэг жилд байртай
болгоё гэж ажилласан. Дөрвөн мянган төрийн албан хаагчийг эхний ээлжинд оруулж
байртай болгоод “Болж байна, энэ ажлаа цаашаа үргэлжлүүлэх нь зүйтэй юм байна”
гэдэг шийдвэрт хүрсэн. Сая манай намаас томилогдсон сайд 30 хувийн урьдчилгааг
10 болгох гэж ажиллаад эцсийн байдлаар амжсангүй. Хэрэв Д.Цогтбаатар өнөөдрийг
хүртэл ажиллаж байсан бол энэ ажлынхаа цаана гарчих байв. Гэхдээ эрх зүйн
орчныг нь бүрдүүлээд, суурийг нь тавиад өгчихлөө. Инфляцийг тодорхой түвшинд
барьж байхын тулд хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй, газар тариалангаа дэмжсэн бодлого
явуулах ёстой. Хүнсний бүтээгдэхүүний үнийг тогтвортой байлгахын тулд зайлшгүй
зүйлүүдийг хийх л ёстой. Харамсалтай нь, өнөөдөр хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйд
үзүүлж байсан төр засгийн дэмжлэг бүрэн зогссон. Ноос, ноолуурт 20 тэрбум
төгрөг тавиад, улаан буудайнд урамшуулал өгдөг байсан бол өнөөдөр тийм зүйл
байхгүй болжээ.

-Оюу толгой, Таван толгойн төслөө хөдөлгөөд эдийн засгаа аврах боломж
бий юу. Ялангуяа Таван толгой төсөл дээр улс төр, бизнесийн бүлэглэлийнхэн хоёр
хуваагдчихсан юм шиг харагдаж байна?

-Таван толгойн хувьд Засгийн газар төсөл өргөн барьсан. УИХ-д танилцуул
гэдэг дээр би, УИХ-ын дарга, нөгөө хоёр дэд дарга гарын үсэг зурсан л даа.
Засгийн газар УИХ-д танилцуулах шаардлагагүй, шууд явах ёстой гээд байсан.
Таван толгой шиг стратегийн ач холбогдолтой том ордын гэрээ хэлцэлтэй УИХ
танилцах ёстой гэдэг байр сууринаас “Өнөөдрийн мөрдөж байгаа хууль эрх зүйн
орчинд нийцэж үү, үгүй юу гэдгийг нь үзээд нийцээгүй зүйлийг нь засаад УИХ-д
оруулаад цааш нь явуул” гэдэг чиглэл өгөхийн тулд л зурсан. Гэтэл нөгөө талд
засаж залруулаад явъя гэдэг бодол байгаагүй. Шуудхан хэлэхэд зарим нэг хүмүүс
зогсооё л гэдэг бодолтой байсан юм билээ. Ажлын хэсэг байгуулсан ч дарга нь
хурал ерөөсөө хийдэггүй. Өргөн барьсан төсөл дотор зарчмын хоёр засвар хийх
ёстой гэж би бодож байсан. Төмөр зам олборлолт, тээвэрлэлт хийж байгаа
компаниасаа тусдаа байх ёстой. Энэ нь өнөөдрийн барьж ажиллаж байгаа Төмөр
замын бодлого, Төмөр замын хуульд орчихсон байгаа. Хоёрдугаарт, Монголын ард
түмний 1072 хувьцааг хариуцсан Эрдэнэс тавантолгой гэж компани бий. Монголын
тал 51 хувь гэж байгаа бол тэр 51 хувьд нь Эрдэнэс Таван толгой компани ороод
цаашаа явах ёстой. Хамгийн гол нь 1072 ширхэг хувьцаа, Монгол Улсын 51 хувь
баталгаатай байх ёстой. Ингэж засаж цаашаа явуулах ёстой гэж бодож байлаа. Харамсалтай
нь цаашаа явсангүй.

-Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын нэр хүнд гадаад ертөнцөд маш ихээр унах
болсон. Тэдний нүүрээ буруулах болсон шалтгаан улс төрийн тогтворгүй байдал гэж
ойлгож болох уу?

-2011-2012 онд гадаадын хөрөнгө оруулалт 4.6 тэрбум америк доллар
байсан. 4.6 тэрбумаас 50 сая руу бууна гэдэг гадаадын хөрөнгө оруулалт
үндсэндээ зогсож, эргэж татах үйл ажиллагаа явагдаж байна гэж ойлгох үзүүлэлт.
Үүнд улс төр, эдийн засаг, хууль эрх зүйн орчин нөлөөлсөн. Гадаадын хөрөнгө
оруулагчид гэлтгүй, ер нь бизнес эрхлэгчдийг яаж дарамталж болдгийг өнгөрсөн
гурван жилийн хугацаанд эрх баригчид маш тод томруунаар үзүүллээ. 11 мянган аж
ахуйн нэгжийн захирлыг эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж, байцааж, хянаж байлаа. Нэг
өрхийн тэргүүн компанийн захиралд хэрэг үүсгээд шалгагдлаа гэхэд тухайн өрхийн
эзэгтэй эсвэл хүү нь компанийнхаа ажлыг үргэлжлүүлээд явж чадахгүй. Иймэрхүү
нөхцөл байдлаас болж тэр компанийн үйл ажиллагаа шууд зогсож байх жишээтэй. Энэ
мэтчилэн улс төрийн өнгө аястай шалгасан, хянасан байдал эцэстээ эдийн засгаа
татаад унагачихсан. Одоо үүнээсээ гарахын тулд бизнес эрхлэх орчноо сайжруулж
өгөх ёстой. Ер нь Азийн бар болсон улс орнуудыг хараад байхад аж үйлдвэр нь
өндөр хөгжихөөсөө 5-10 жилийн өмнө захын бүс нутгуудаа хөгжүүлсэн байдаг.
1950-иад оны сүүлч 1960-аад оны эхэн үе гэхэд Өмнөд Солонгос шинэ эдийн засгийн
бодлого хэрэгжүүлээд орон нутаг, хөдөө аж ахуй, тариа будааны үйлдвэрлэлээ
хөгжүүлсэн. Ингэж өсөлтөө таван хувь болгож байгаад аж үйлдвэр рүүгээ орсон
байдаг юм. Гэтэл өнөөдөр эрх баригчид сэхэж ядаж байсан хөдөө аж ахуйгаа
зогсоочихлоо. Хурааж авах ургацынхаа 50 хувийг алдчихаад байгальдаа буруугаа
чихээд сууж байна. Хаврын тариалалтын үеэр хөдөө аж ахуйг дэмжсэн ямар ч
бодлого яваагүй. Үр тарианы дэмжлэг, эргэлтийн хөрөнгийн зээл, шатах тослох
материалын зээлээр дэмжиж байж хаврын тариалалт явагддаг. Гэтэл ийм дэмжлэг
үзүүлээгүй.

-Энэ болохгүй бүхнээс гарах гарц нь юу вэ. Тийм гарцыг л эрх баригчид
гэлтгүй та бүхнээс хүлээж байна?

-Өнөөдрийн эрх баригчид энэ хүнд нөхцөл байдлаас гарч чадахгүй нь
ойлгомжтой боллоо. Тэдний ярьж байгаа, хийж байгаа байдлаас нь эрүүлжих нөхцөл
ердөө ч харагдахгүй байна. Наад захын жишээ гэхэд л 1.5 тэрбум төгрөгөөс доош
орлоготой аж ахуйн нэгжийн албан татварыг нэг хувь болгоё гэдэг хуулийн төслийг
бид санаачлаад гурав, дөрвөн сар болж байна. Уг нь энэ хуулийг баталчих л
ёстой. Энэ нь эдийн засагт сөрөг гэхээсээ эерэг талууд бий болгоно. Жижиг дунд
үйлдвэрлэлийг дэмжих тухай хуульд жаахан өөрчлөлт оруулж мал аж ахуйн салбарт
ажиллаж буй хүмүүсийг хамруулаад хуулийн төсөл санаачилсан. Мөн ялгаагүй МАН-ын
гишүүд дангаараа санаачилсан байна гээд л унагаачихсан. МСҮТ-ийн тухай хуульд
нэмэлт өөрчлөлт оруулъя, мэргэжилтэй ажилчдыг бэлтгэх, нэмэгдүүлэх аятайхан
арга байна гээд л санаачилсан. Ялгаагүй, МАН дангаараа санаачилсан байна гээд л
унагаасан шүү дээ.

-МАН-ыг улс төрийн ууган хүчин учраас гишүүд, дэмжигчид нь бахархаж
явдаг. Гэтэл энэ намын бүтээсэн түүхийг үгүйсгэх хандлага гарах боллоо хэмээн
танай намын гишүүд ярьцгаах болсон байна?

-МАН бол XX зууны түүхийг бүтээсэн улс төрийн хүчин. 1921-1990 оны
хооронд болсон үйл явдлуудыг аль болох бүдгэрүүлэхээр оролдож байна. Энэ цаг
хугацаа нь Монголын түүх, бүтээн байгуулалт, хөдөө аж ахуй, газар тариалан
хөгжиж, хот суурин бий болж монголчууд суурин соёл иргэншилтэй болсон үетэй
давхацдаг. Олон хот байгуулан үйлдвэрлэл хөгжиж, хүн ам нь эрүүлжин, бичиг
үсэгтэй болсон гээд л бүгд XX зууны Монголын бодит түүх. Үүнийг ганц намын түүх
мэтээр ойлгож, бүдгэрүүлэхээр оролдож байгаа нь маш буруу. Ийм өнцгөөр
тайлбарлах гэж хичээх тусам өөрөөр харагдах болно. Монголчууд дэлхийн
хоёрдугаар дайнд оролцсоны үр дүнд “Бид тусгаар тогтносон орон мөн” гэсэн
санал асуулга явуулах боломжийг нээсэн. Дараа нь 1961 онд НҮБ-д гишүүнээр элсч
олон улс гүрэнтэй дипломат харилцаа тогтоосон. Энэ бүгд өнөөгийн Монгол орны
хөгжлийн үндэс суурь болсон. Гэтэл үүнийг дурдахгүйгээр бараг л сүүлийн 25 жилд
Монгол Улс бий болчихсон юм шиг ярьж болохгүй. Ингэж бүдгэрүүлж, дарсан ганц
жишээ хэлэхэд, 2013, 2014 оны Үндэсний их баяр наадмаар “Ардын хувьсгал” гэдэг
үгийг бүх арга хэмжээнээс хасч байв. Үүнийг эсэргүүцсэн МАН-ын бүлгийн зарим
гишүүд баяр наадмын зарим арга хэмжээнд оролцохгүй гэдгээ хэлж, энэ шалтгаанаа
Ерөнхийлөгчид танилцуулж байсан. Ардын хувьсгал, Их Монгол Улс байгуулагдсан
түүхт ойг тэмдэглэх явдал нь Үндэсний их баяр наадам байна гээд хуульчилсан
байтал хасч л байдаг. Өнгөрсөн үе рүүгээ гар буугаар буудвал ирээдүй чам руу их
буугаар буудна гэсэн үгийг санахад илүүдэхгүй. Болсон үйл явдлыг баталгаажуулж,
дараа үеийнхэндээ үнэн зөвөөр үлдээх нь бидний үүрэг.

-МАН-ын намын удирдах түвшинд ажиллаж байсан хүмүүсээс МАХН-д элсэх
хандлага илт ажиглагдах боллоо. Энэ нь сонгууль дөхөх тусах эрчимжиж байна.
Хэдхэн хоногийн өмнө Ж.Сүхбаатар МАН-аас гарч байгаагаа зарлалаа. МАН-ын даргын
хувьд намын дотоод эв нэгдлийн талаар ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-МАН 200 мянган гишүүнтэй Монголын ууган улс төрийн хүчин. Яахав нэг,
хоёр гишүүн гарах, өөр намд орох нь хувь хүний өөрийнх нь хүсэл, сонирхлын
асуудал. Ж.Сүхбаатарын хувьд манай намын нарийн бичгийн дарга, УИХ-ын гишүүн
гээд хариуцлагатай албан тушаал хашиж байсан хүний хувьд ийм шийдвэр гаргасныг
нь би зөвтгөж чадахгүй. Нам дотроо байж болохгүй, хавчигдсан, шахагдсан зүйл
огт байхгүй. МАН-ын удирдлага дотроо зөрчилтэй гэсэн зүйл хэвлэлээр багагүй явж
байгаа. Манай нам бүтэц зохион байгуулалт, эв нэгдэл дээрээ 94 жил явж ирсэн
түүхтэй. Хэн нь ч байсан эрх ашгийг эрэмбэлж чаддаг. Намын удирдлагад байсан,
байгаа, ирээдүйд бас байж болох хүрээлэлдээ эв эеийг эрхэмлэж, улс орны эрх
ашиг, намын эрх ашиг хаана байх вэ гэдгийг эрэмбэлж чадна.

-Гаднаас нь ажиглахад МАН-ын дунд шатны байгууллагууд, тэр дундаа орон
нутгийн намын хороодын дунд хагарал их санагддаг. Олонхи болсон аймагт
удирдлагаа алдсан хэд хэдэн тохиолдол гарлаа. Та намын даргын хувьд нэг талаараа
зөөлдөөд гэсэн шүүмжлэл байна?

-Дархан-Уул аймагт болж байгаа зүйлийг асуугаад байна уу. 2012 оны
сонгуулиар Дархан-Уул аймгийн иргэд, сонгогчид МАН-ын нэр дэвшигчдэд итгэл
хүлээлгэсэн. Өнөөдөр Дархан-Уул аймгийн ИТХ-ын дарга нь АН-ын хүн, Засаг дарга нь
нам бус хүн болчихсон байгаа. Манай намын дотоод асуудал. Хоорондоо таарахгүй
тохиролцохгүй, санал зөрөлдөх хүмүүс байна. Ийм үр дүнг АН-ын хэсэг нөхөд манай
намын хэсэг нөхөдтэй нийлээд л бий болгочихож байгаа юм. Ард иргэдийнхээ өгсөн
итгэл, сонголтыг хүчингүй болгочихлоо. Намын удирдлага үүн дээр хариуцлага
тооцно. Намайг хэт зөөлөн талаасаа хандаад байна уу гэж байна. Би сүүлийн хоёр
жил Намын даргын ажил хийж байна. Аймгийн намын хорооны даргыг, ИТХ-ын даргыг
намаас хассан дарга надаас өөр байхгүй байх. Алдаатай үйлдэл хийсэн бол
хариуцлага тооцох ёстой. Хаашаа явах бол, яах бол гэж айж ичих зүйл байхгүй.
Хариуцлагын тухай ярих юм бол намайг зөөлөн хүн гэж битгий бодоорой. Би Ерөнхий
сайдаар ажиллаж байхдаа хариуцлагагүй ажиллалаа гээд кабинетийнхаа дөрвөн
сайдыг огцруулах санал өргөн барьж байлаа. Та бүхэн санаж байгаа байх. Аливаа
зүйлд итгэл үзүүлэх ёстой, ажил дээр нь туслах ёстой. Үнэхээр болохгүй байвал
хариуцлага тооцох ёстой. Болохгүй байгаа бол өөрөө ч бас хариуцлагаа хүлээж
болно.

-Ю.Цэдэнбал агсны 99 жилийн ой энэ жил тохиож МАН, МАХН хоёр өрх
тусгаарласнаас хойш анх удаа хамтарч цэцэг өргөсөн. Мөн таныг Н.Энхбаяр
даргатай уулзсан гэсэн яриа гарсан…

-Н.Энхбаяр дарга Төрийн ордонд намаржих шиг боллоо. Би Н.Энхбаяр
даргатай нэг удаа уулзсан. Мэнд мэдсэн тийм уулзалт болсон л доо. МАХН бол яах
аргагүй манай намтай нэг байсан. Манай намд байсан нөхдүүд л олонхийг нь
бүрдүүлж байгаа улс төрийн хүчин. Гэхдээ өнөөдөр энэ нам засгийн эрхийг барьж
байна. Бид сөрөг хүчний байр сууринаас сонгуульд орох гэж байгаа улс төрийн
хүчин. Сөрөг хүчнийхээ байр сууринаас сонгуульд хариуцлагатай орох ёстой л гэж
бодож байгаа. Үйл явц хаашаа яаж эргэхийг хэн ч тааж хэлж чадахгүй.

-Улс төрийн намуудын рейтинг унасан. Харин сүүлийн үед танай намын
рейтинг бага зэрэг өсч байгаа ч бие даагчдын энд хүрэхгүй байгаа судалгаа
гарсан байна лээ?

-Эрх баригчдын ажиллаж байгаа байдал, энэ зун, намар болсон бүх үйл
явдалд ард иргэд дургүй байна. Хөдөө орон нутагт явж байгаад захын хүнтэй
уулзаж ярилцахад “Арай ч дээ, даанч дээ” л гэж байна. Эрх баригчдын хоорондоо
учраа олохгүй байгаа байдалд Монголын ард түмний өгч байгаа үнэлэлт, дүгнэлт
гэж ойлгож байгаа. Бие даагчид, популист зүйл их ярьдаг хүмүүсийн рейтинг өндөр
байгаа нь зарим судалгаагаар харагдаж байна. Эцсийн дүндээ улс орны өмнө, ард
түмний өмнө, парламентын засаглалтай улс орны хувьд хариуцлагыг нам хүлээдэг.
Тиймээс буух эзэнтэй, буцах хаягтай гэдэг шиг улс төрийн намууд хариуцлагаа
хүлээж, хийх зүйлээ ярьж, засаж залруулж чадаж байгаа нь цаашаа яваг, чадахгүй
байгаад нь ард түмэн хариуцлага тооцож үнэлэлт дүгнэлтээ өгөх байдлаар л
асуудалд хандаасай. Хувь хүн бол яах вэ, их сайхан сайхан зүйл бодогдож л
байдаг юм. Улс гүрэнг авч явна гэдэг бол тийм амар ажил биш. Наад захын жишээ
гэхэд Улаанбаатар хот, 21 аймагт нэг бие даагчийн бодлогыг хэн хэрэгжүүлэх вэ.
Монголын улс төрийн амьдралд 25 жил явсан Ардчилсан нам төр засгийн ажлыг бүрэн
аваад явчих хэмжээнд боловсроогүй, төлөвшөөгүй байна гэдгийг ард түмэн
анзаараад л судалгаанд оролцсон хүмүүс саналаа өгсөн байх гэж бодож байна.

-Та Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан хүн. 2012 оноос хойшхи
Засгийн газар, Ерөнхий сайдад ямар дүгнэлт өгөх вэ?

-Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайдын Засгийн газрын хувьд Монголын улстөрчид ч,
Монголын ард түмэн ч үнэлэлт, дүгнэлтээ өгчихсөн. Сайн ажиллаж чадаагүй, эдийн
засгийн хүнд нөхцөл байдалд оруулах үндэс суурийг нь тавьсан. Ч.Сайханбилэг
Ерөнхий сайдыг гарч ирээд засаж, залруулах талд нь дорвитой ажиллачих болов уу
гэж бодсон. Харамсалтай нь, тэгж чадахгүй байна. Тэгж чадуулах ч үгүй байх шиг
байна, зарим нэг хүн. Эдийн засаг, орон нутаг, ард иргэдийн хувьд үүсээд байгаа
асуудлыг Ерөнхий сайд өөрийн эрх мэдлээр зохицуулах, цэгцлэх боломж байгаа.
Түүнийгээ гаргаад, дайчлаад ажиллаж чадахгүй байна. Төсвийн орлого өнөөдөр 660
орчим тэрбум төгрөгөөр тасарчихлаа. Төсвийн зарлага 1.2 их наяд төгрөгөөр дутуу
хийгдлээ. Эндээс харахад төр хүлээсэн үүргээ биелүүлж чадахгүй байна гэсэн үг.
Хөрөнгө оруулалт 800 тэрбум төгрөгөөр тасарч байна. Засгийн газар
Монголбанктайгаа уялдаж ажиллахгүй байна. Мөнгө санхүүгийн бодлого, Засгийн
газрын бодлого хоёр хоорондоо уялдаа холбоотой явах учиртай. Зөвхөн нэг жилийн
дотор банкны хугацаа хэтэрсэн зээл 250 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдчихлээ.
Чанаргүй зээл 245 орчим тэрбум болчихлоо шүү дээ. Энэ бол санхүү, банкны салбар
улам муудаж байгааг илтгэж байгаа хэрэг. Би Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа
тухайн үед тулгамдаж байсан асуудлуудыг нэг ч төгрөгийн өр тавиагүй шийдэж
байсан. Цалин, тэтгэвэр нэмэх асуудалд нэлээд анхаарал хандуулж хоёр жилийн
дотор цалин, тэтгэврийг гурав дахин нэмсэн. Үүнийг Монголын ард түмэн мэднэ.
“Үдийн цай” гэж нэлээд зардалтай хөтөлбөр байсан, түүнийг хэрэгжүүлж эхэлсэн.
Хүүхдийн мөнгөний “автор” нь АН боловч яг өгсөн хүн нь бол би. Энэ бүгд их
зардал шаардсан ажлууд байсан. Гэсэн мөртлөө бид тэр хөрөнгийг зээл тавилгүй
олж болоод л байсан. Тиймээс Засгийн газар өөрийнхөө нөхцөл бололцоог дайчилж
ажиллах ёстой юм. Өнгөрсөн гурван жил цалин тэтгэвэр хэдэн хувиар нэмэгдсэн бэ.
Цалин таван хувь хүрэхтэй үгүйтэй. Тэтгэвэр 7-8 хувиар л нэмэгдсэн. Тэгвэл
Сү.Батболд гэдэг хүн Н.Алтанхуяг гэдэг хүнд 658 төгрөгийн “Атар” талх хүлээлгэж
өгч байсан. Өнөөдөр энэ талх 1130 төгрөг болчихсон байна. Талхны үнэ нь хоёр
дахин нэмэгдчихээд байхад цалин тавхан хувиар нэмэгдэхээр ард түмний амьдрал
дордох нь аргагүй. Тэгээд статистик нь болохоор ядуурал 27 хувиас 21 хувь болж
амжилттай сайхан буурч байна шүү гэж яриад байдаг. Хэн ийм юманд үнэмших юм бэ.
Муу юм нь дээшээ өсчихсөн, болмоор царайтай юм нь нэг бол байрандаа, үгүй бол
доошоо уначихсан ийм л цаг үе болчихоод байна.

-Нэгэнт үүсчихсэн хямрал, нүүрлэчихсэн аюулаас Монгол Улс, ард түмнийг
туйлдуулчихгүй шиг аваад гарчих гарц байж л таарна. Энэ гарц нь оюунтай толгой
юу, Оюу толгой юу гэдэг дээр эрдэмтэд маргаж байна. Таныхаар бид ямар замаар
замнавал зөв зам руугаа орох бол?

-Монгол Улс үндсэндээ 10-15 жил хоёр толгой тойрч маргасаар байгаад өдий
хүрлээ. Оюу толгой, Таван толгой Монголыг хөгжүүлнэ гэж маш их ярилаа. Үнэн
хэрэгтээ оюунтай толгой л Монголыг авч явна. Оюу толгой ганцаараа авч явж
чадахгүй шүү дээ. 2007 оны дөрөвдүгээр сард Оюу толгойн гэрээ хийгээд УИХ-д
өргөн барьж байсан. Өнөөдрийн байгуулсан гэрээнээс, Дубайн тодотголоос хамаагүй
дээр гэрээ байсан л даа. Монголд ногдох хувь нь 56 хувь, 2014 он гэхэд
хайлуулах үйлдвэр бариад дуусах гэрээ байлаа. Хоёр толгой тойрч маргаад улс
орон хөгжихгүй. Одоо үүнээсээ жаахан салах хэрэгтэй. Хийж чаддаг байсан
зүйлүүдээ сэргээх, чадахгүй байгаагаа чаддаг болохын төлөө зүтгэх юм бол Монгол
Улсад хөгжих боломж, гарц бий.

УИХ-ын
гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

-Өршөөл
үзүүлэх тухай хуулийн хоригийг Их хурал хүлээж авсан ч уг хуульд нэмэлт,
өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэж амжилгүй
хаалтаа хийлээ. Нийгэмд маш их хүлээлт үүсгээд буй уг хуулийг хэзээ хэлэлцэх
вэ?

-Уг хуулийг
хамгийн ихээр хүлээж байгаа хүн бол ард түмэн. Өршөөл үзүүлэх тухай хуульд
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хориг тавьсныг Их хурал хэлэлцээд хүлээж авсан. Гэсэн
ч ажлын хэсэг байгуулан ажиллаад ч нэмэлт, өөрчлөлтөө хэлэлцэн шийдвэрлэж
чадсангүй. Долоо хоногийн дараа намрын чуулган эхэлнэ. Тэр хүртэл Өршөөлийн
хууль хойшилж байна.

-АТГ хоёр
гишүүн шалгагдаж байгаа гэж байсан ч Ё.Отгонбаяр гишүүнд хэрэг үүсгэх
үндэслэлгүй гэлээ. Хоёр гишүүний нэг гэгдэж байсан таны талаар юм хэлэлгүй
өнгөрсөн. Тэгэхээр таныг шалгаж байгаа гэж ойлгох уу?

-Би нэг зүйлд л
харамсаад байгаа юм. Хувь хүнийхээ үүднээс Ерөнхийлөгчийн хоригийг дэмжиж
байгаа. Үнэхээр авлигач, албан тушаалтнуудтай холбоотой хэрэг байгаа бол өршөөж
болохгүй. Авлига авлаа гээд ямар гавьяа байгуулсан биш дээ. Энэ талаар АТГ 120
гаруй авлигачтай холбоотой 350 гаруй тэрбум төгрөгийн асуудал байна гэсэн.
Үнэхээр тийм их хохирол учруулсан бол өршөөж болохгүй. Ямар ч эрүүл ухаанаар
бодсон тийм авлигачдыг өршөөж байдаг Их хурал байж болохгүй. Тийм ёс суртахууны
эрх байх уу.

Би Байнгын
хорооноос албан ёсны бичиг аваад судалгааг нь авсан. Тэр жагсаалтыг гишүүд ч
хэлж байна. АТГ-ын мэдэгдэл байнга өөрчлөгдөж байна. Анх хоёр гишүүний асуудал
байгаа гэчихээд дараа нь нэг гишүүн байгаа гэж мэдэгдсэн. Хурлын явц дунд
ингээд өөрчлөөд байж болдог юм уу. Өөрсдөө 350 тэрбум төгрөгийн хохирол
учруулсан гэж ярьчихаад одоо болохоор бид тийм зүйл яриагүй. 32 тэрбум
төгрөгийн асуудал байгаа гэж байна. Гурван Засгийн газрын өмнө Боловсролын
сайдаар ажиллаж байсан Ё.Отгонбаяр гишүүнтэй холбоотой улиг болсон зүйлээ
ярьсаар ирсэн. Энэ их хугацаа өнгөрчихөөд байхад шийдчихгүй өнөөдрийг хүртэл
шалгаад л байдаг юм уу. Гурван Засгийн газрын өмнө Батлан хамгаалах яаман дээр
байсан хоёр төслийг шалгасаар л байдаг юм уу. Өчнөөн жил мөрдлөг, мөшгилт хийж
олон хүнийг ажил, амьдралгүй болтол нь шалгасан. Гэтэл олон зуун тэрбумаар
яригддаг өнөө том хэргүүд юу ч байхгүй байна. Бидний яриад байгаа авлигатай
тэмцэх тэмцэл чинь Өршөөлийн хуультай ямар ч хамаагүй юм байна. Бид ямар ч
авлигачийг өршөөгөөгүй юм байна.

-Өршөөлийн
хуулиар өөрсдийгөө аваад гарах нь гэсэн хардлага байгаа шүү дээ?

-Ё.Отгонбаяр
бидний хувьд Өршөөлийн хууль ямар ч хамаа байхгүй ээ. Энэ бүхний цаана тодорхой
захиалгат ажиллагаа яваад байна гэдэг нь ажиглагдаад эхэлчихлээ. Хурлын үеэр
хамгийн сонин нь анх надад Эрүүгийн хэрэг нээгээд, түүнийгээ прокурорт
шилжүүлээд прокурор нь түр түдгэлзүүлсэн гэсэн бичиг ирж байгаа байхгүй юу. Бид
ардчилалд шилжээд 25 жил болж байгаа. Гэтэл өөрт нь мэдэгдэлгүйгээр янз бүрийн
гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгаж, мөрдөөд, прокурорт шилжүүлдэг явдал больчихсон
шүү дээ.

-Тухайн хүн нь
өөрөө мэдээгүй байхад хэрэг нээсэн тохиолдолд ямар хуулийн хариуцлага байдаг юм
бол. Цаашид та яах бодолтой байна?

-Чуулган дээр
тодорхой мэдээлэл өгсөн. Хууль бусаар хэрэг нээгээд хүний эрх зөрчигдсөн үед
яадаг юм бэ гээд асуусан чинь Прокурорт ханддаг гэж байсан. Тийм болохоор би
иргэн хүний хувьд гомдол гаргахаас өөр зам байхгүй.

Н.Алтанхуягийн
Засгийн газрыг огцруулах үед л яригдаж байсан. 2014 оны аравдугаар сарын 28-нд
“Батлан хамгаалах яаман дээр өөр хүмүүсийн нэр дээр хууль зөрчсөн үйлдэл
гарсныг шалгаж байгаа. Та ирж тайлбар өг” гэсэн. Би очиж тайлбараа өгсөн. Гэтэл
өөр хүний хэрэг дээр “Та нэг сэжигтэн шүү” гэж хэлж байсан юм. Тэр үед би
үнэхээр гайхсан.

-Яагаад
сэжигтэн гэж үзсэн юм бол?

-Би өөрөө ч
гайхаад өнгөрсөн. Сайд байсан үед гарсан зөрчил дутагдал бүхэн тухайн үед
сайдаар ажиллаж байсан хүмүүст хамаатай болж, сэжигтэн болох нь л дээ. Ийм зүйл
байж болохгүй гээд бүх мэдээлэл, материалуудыг нь гаргаад, тэнд гарсан
асуудлуудыг тодорхой болгосон. Гэтэл өнөө л Өмнөд Суданд цэрэг илгээсэн, Энхийг
сахиулах цогцолбор, нэг байрны асуудал байсан. Эдгээрийн талаар холбогдох
газруудаас нь мэдээлэл авч дэлгэрэнгүй тайлбар өгсөн. Арваннэгдүгээр сарын 5-нд
Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг огцруулах санал хураалт явагдсан. Яг энэ өдөр
АТГ-ын удирдлагаас “Энэ Засгийн газрыг байлгах шаардлагагүй. Унагаах ёстой”
гэсэн дарамтууд ирсэн. Энэ бүхэн бүгд гэрч, баримттай болохоор би яриад байгаа
юм.

-Яг яагаад
хэрэг нээх болсон юм бол. Гэхдээ таныг дмпломат дархан эрхтэй гэсэн байсан
гэлүү?

-Би тэр Засгийн
газарт ажиллаж байгаад бүтцийн өөрчлөлтөөр гарсан ч гэсэн заавал эсрэг санал
өгөх албагүй. Тэр утгаараа Их хурлын гишүүнийхээ эрхийг эдлээд би Засгийн
газрыг унагаахгүй гэдэг санал өгсөн. Тухайн үед унагаах кноп дарсан нь олонхи
болоод явсан. Намайг сэжигтэн болгож, надад дарамт үзүүлэх хөшүүрэг байсан юм
билээ. Арваннэгдүгээр сарын 12 буюу түүнээс долоо хоногийн дараа надад хэлэлгүйгээр
нууцаар над дээр хэрэг нээгээд прокурор нь нэгдүгээр сарын 27-нд “Их хурлын
гишүүн дипломат дархан эрхтэй” гэдэг хачин тайлбар өгөөд түдгэлзүүлсэн байгаа
юм. Надаас нэмж авах тайлбар үндсэндээ байхгүй.

Үнэхээр зөв үү,
буруу юу гэдгийг нь мөрдөн байцаагч үзээд шүүх дээр очоод тэр үнэн нь гарч ирэх
ёстой. Гэтэл энэ хэргийг түдгэлзүүлсэн шийдвэр гаргасан. УИХ-ын гишүүнд
зохиомол хэрэг нээж түүгээрээ дарамтлах, шийдвэрт нь нөлөөлөх гэж байгааг
тухайн үед би ойлгоогүй явсан юм билээ. Албан бичгийг нь аваад үзтэл ийм
аймшигтай юм болгосон байгаа юм даа. Монголын хуулийн байгууллага болохгүй
байна. Энэ бол авлигатай тэмцэх тэмцэл биш байна аа.

Авлигатай тэмцэх
гэсэн ариун зорилтын цаана тодорхой хэсэг бүлэг хүний, хэсэг бүлэглэлийн ашиг
сонирхол яваад байна. Өөр ашиг сонирхлын төлөө хүмүүст иймэрхүү зүйлийг пайз
мэт зүүдэг байж болохгүй. Хэсэг хүмүүсийг шалгаж, тэд барьцаанд нь ордог. Гэтэл
зарим хүмүүс нь дархлагдсан эрхтэй цаана нь байх юм. Авлигатай тэмцэх тэмцэл
чинь хамгийн зөв тэмцэл байхгүй юу. Өнөөдөр хамгийн буруу тэмцэл болгоод
хаячихлаа. Тодорхой хэлмэгдлийн эх үүсвэр болгож болохгүй. Жинхэнэ утгаараа
авлигын хэрэг нь шалгагдаж, үнэн мөн нь тогтоогдох ёстой хүмүүс нь цаана нь
гарчихаад байна. Өөрөөр хэлбэл авлигагүй төр нь авлигачтай тэмцдэг биш. Жинхэнэ
авлигачид нь авлигагүй төрөө дарамталдаг боллоо. Юм орвонгоороо эргэчихээд
байна. Энэ бүхнийг ээлжит бус чуулганы хугацаанд ойлгож авлаа.

-Бодвол
шинжээчийн дүгнэлт гарсан байдаг байх. Түүн дээр л нарийн утга учрыг нь
гаргасан байдаг байлгүй дээ?

-Хүнийг түмэн
янзаар гүтгэж болохоор байна. Шинжээчийн дүгнэлт гээд юм байгаа. Түүнийгээ
даанч надад танилцуулахгүй байгаа юм. Үнэхээр хэрэг нээсэн бол би дүгнэлттэй нь
танилцах ёстой. Одоо мөрдөгдөж байгаа хүмүүсээс асуухаар шинжээчийн дүгнэлт гэж
хаа хамаагүй худлаа дүгнэлт гаргуулдаг. Эсвэл хэн нэгнийг дарамталж байгаад хэн
нэгний эсрэг худлаа мэдүүлэг авдаг. Монголын эрх зүйн шинэчлэл хамгийн
хоцрогдсон зам руугаа орж байгаа юм байна. Хууль зүйн эрх зүйн шинэчлэлийг
Хууль зүйн байнгын хороон дээрээ сайтар ярьж, нэг мөр цэгцэлж авахгүй бол бид
үр хүүхдүүддээ ямар улс үлдээх гээд байна аа. Энэ бол дэндүү аймшиг болсон
байна гэдэг нь харагдаад байгаа л даа.

-Хоёр
гишүүнийг шалгаж байгаа гэчихээд нэгийг нь хэрэг үүсгэх шалтгаангүй гэж
тайлбарлах юм. Хоёулаа биш яагаад нэг хүнийг нь онцлоод үлдээчихэж байгаа юм
бол. Энэ тал дээр ямар бодолтой яваа вэ?

-Харин тиймээ,
гайхаж л сууна. Л.Гансүх зөвлөхийн шүүх хурлыг шоронд хаалттай хийх дөхлөө.
Харин тэр шүүх хурал нээлттэй явагдсанаар хаана, юу байгаа нь хүмүүст илүү
ойлгомжтой болж байгаа биз. Гэтэл надад холбоотой гээд байгаа хэргийг хэн, ямар
шалтгаанаар нуугаад байгаа нь ойлгомжгүй. Өмнөд Суданд цэрэг явуулсан, энхийг
сахиулах байрны асуудал байгаа гээд тэд өөрсдөө хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр
хангалттай зарласан. Үүнд нууц юм гэж байхгүй, үндэсний аюулгүй байдалд харшлах
юм байхгүй. Түүнийгээ болохоор Батлан хамгаалах яамтай холбоотой гэж байгаад
далд шүүгээд хүнийг хэлмэгдүүлж, тэр хэцүү газраасаа мөлхөөд гарч байвал болоо
гэсэн зорилго тээж, эрүү шүүлтийн зам руугаа орох гээд байна. Авлигатай тэмцэх
тэмцэл нь хүнээс өшөө авах, хүнийг залхаан цээрлүүлж, тодорхой хэсэг бүлэг
хүмүүсийн өш хонзонгийн хэрэгсэл болгочихоор үүний цаана хүний амь үрэгдээд
эхэлчихэж байгаа л даа. Газрын тосны газрын дарга асан Д.Амарсайхан гэдэг хүн
амиа алдсан. Бие нь тааруу байсан болохоор л амиа алдаж байгаа шүү дээ. Гэтэл
зүв зүгээр байсан хүн гэнэт нас барчихлаа гэж яриад байгаа. Тийм зүйл гэж
байдаггүй юм. Батлан хамгаалах яамны гэм зэмгүй тодорхой албан тушаалтны бие
тааруу байж байгаад амиа алдсан явдал ч бий. Авлигатай тэмцэнэ гэдэг хамгийн
ариун тэмцлийг цустай хутгаад байгаа юм. Ийм байж болохгүй. Хүний амь настай
холбоотой ийм зүйлийг үндэсний хэмжээнд авч үзэхгүй бол болохгүй болчихлоо.
Хэлмэгдэл чинь хэзээ ч алаад өг гэдэггүй. Эхлээд ард түмний дайснаар зарлаад
жигшил зэвүүцлийг төрүүлж байгаад устгадаг.

-Өнөө цагт
хэлмэгдүүлэлт байгаа гэж харж байгаа юм уу?

-Хуучин бол Японы
тагнуул гэж хэлүүлэхээс айдаг байлаа. Энэ Японы тагнуул гээд хэлэнгүүт тэр
хүнийг өчиггүй бууддаг байсан. 20 жилийн дараа эргэн харахад хөдөө хээр малаа
маллаж явсан хүнийг л буудчихсан байдаг байсан юм. Эхнэр хүүхэд, мал хуйг нь
авах гэсэн зорилгоор буу барьсан алуурчин хийдэг байж. Социализм ярьж байгаа
үед үндэсний соёл урлагаа хөгжүүлсэн гээд манай аав хэлмэгдэж явсан. Ажлаас нь
халж, гэрийн хорионд байлган зохиол бүтээлийг нь шатааж, гадагшаа явах
томилолтыг нь болиулж байлаа. Ар гэрийнх нь байдлыг үнэхээр хэцүү байдалд
оруулдаг байсан. Зургаан хүүхдийн минь ирээдүй хэцүү боллоо гээд аав минь тухайн
үед айж л явсан. Манайд ЕАБХАБ-ын хурал болсон доо. Хельсинкийн процесс гэдэг
чинь ядаж үх хүүхдийг нь устгадаггүй байх, зохиол бүтээлийг нь шатаалаа гэхэд
өөрийг нь битгий шатаа гэдэг ч юм уу ийм зөөлөн уур амьсгал руу 1970-аад оны
дундуур орж эхэлсэн. Монгол Улс энэ их зовлон дундуур явсных монголоо шинэ
Хельсинк болгоод явах хэрэгтэй. Шоронгийн түлхүүр шажигнуулсан бүлэг хүмүүс
бүхнийг айлгаад хүн л байвал хэрэг нь олдоно гэсэн байдлаар 1930-1940 оны
хэлмэгдүүлэлтийн нөхцөлдөө эргээд очвол эмгэнэлтэй л байна. Хэлмэгдүүлээд
байгаа хүмүүс нь ч яг үнэндээ жаргаад байгаа юм байхгүй. 1930 оны
хэлмэгдүүлэлтийг явуулсан хүмүүс дараа нь өөрсдөө хэлмэгдсэн. Тэр бүү хэл
тэдний үр хүүхэд хэлмэгдсэн байдаг. Тийм хүмүүс өөдөлдөггүй л байхгүй юу. Энэ
нь аль аль талдаа хэрэггүй л дээ.

Нийгэмд хуулийн
засаглал тогтоогоод авлига, албан тушаалын буруу зүйлийг жигшсэн нийгмийн
соёлыг бий болгоод эрүүл саруул ирээдүй рүү явах ёстой.

-АТГ гэдэг
байгууллагаас айдаггүй хүн гэж алга. Энэ бүхнийг засаад явах боломж байгаа юм
уу. Таныг ингэж ярих тусам өөрөө но-той болоод ингээд байна гэж нэг хэсэг нь
хараад байх жишээтэй. Тэр утгаараа Өршөөлийн хуулийг дэмжсэн гэх юм…

-Би Өршөөлийн
хуулийг нэг гарц гэж харсан. Энэ хууль чинь авлигачдыг өршөөж байгаа юм биш.
Харин ч авлигачдыг илчлэх хууль байхгүй юу. Мөрдөж, шалгаад байхаар нөгөө хүн
чинь “Би хэрэг хийсэн ч гэсэн намайг өршөөе гэж байна” гээд бүх зүйлээ илчлээд,
хохирлоо нөхөн төлөөд нийгмийн өмнө ил болох асуудал л даа. Нэгэнт ингээд ил
болчихсон хүн дахин Их хуралд сонгогдоод явна гэж байхгүй. Ухаандаа энэ нийгэм
цэвэршиж эхлэх процесс байхгүй юу. Хохирлоо төлүүлээд, хүмүүсийн өмнө тэр хүн
хэн бэ гэдгийг гаргаад өгчихөж байгаа юм. Тэр утгаараа бүх зүйл байр байрандаа
очно л гэж ойлгосон. Гэтэл энэ хуулийг авлигачдыг өршөөсөн хууль гээд байх юм.

Ер нь бол гадаад
харилцааны салбараас хоёр дахин их буюу 100 тэрбумын төсөвтэй АТГ гурван
Засгийн газрын өмнөх Батлан хамгаалах яаман дээр хэрэгжсэн хоёр жижиг төсөл,
Боловсролын сайдын эхнэртэй холбоотой нэг хардлага гэх мэт зүйлийг өнөөдөр Их
хуралд өргөн барьж байна. Авлигатай тэмцэх тэмцлээ нийгмийн үзэл санааны тэмцэл
болгох, үл тэвчих уур амьсгалыг хүн бүрт хэвшүүлэх том шинэчлэлээ хийх цаг нь
өнөөдөр мөн юм байна гэдгийг харлаа.

-Өршөөлийн
хууль тэгэхээр танд ямар ч хамаагүй юм байна гэж ойлголоо…

-Ямар ч хамаагүй
ээ. Надад холбоотой гээд байгаа гурван зүйл дээр би шийдвэр гаргаагүй. Би
гаргаагүй шийдвэрийнхээ төлөө хэрэгтэн болно гэж байхгүй. Яаман дээр шийдвэр
гаргасан тодорхой албан тушаалтныг буруутгалаа гэхэд тэр нь яавч Эрүүгийн хэрэг
биш. Магадгүй тодорхой хэмжээнд Сангийн яамны дүрэм, журам зөрчсөн зүйл байдаг
юм боловуу, сайн мэдэхгүй байна. Ямартай ч дээрээсээ авахуулаад бүхий л
шатандаа зөвшөөрлөө аваад явсан. Ямар нэгэн байдлаар үүнийг гуйвуулан зөвшөөрөл
авсан ч байсан буруу гэж буруутгах гээгүй юм бол хууль, журмынхаа дагуу болсон.
Хууль дүрэм тэр тусмаа Эрүүгийн хууль зөрчсөн зүйл орж ирсэн бол би юу гэж
анхнаасаа зөвшөөрөх юм.

Дахин хэлэхэд
Өршөөлийн хууль надад хамаагүй. Зүгээр л нийгмээ цэвэршүүлэх томоохон реформ
шинэчлэлийг хийхэд зохих үүргээ гүйцэтгэнэ гэдэгт итгэж байгаа. Авлигалын
асуудлыг тусад нь авч үзэх ёстой.

Намрын налгар өдрүүд хэдийнэ эхэлж, хүн бүрийн сэтгэл налайн байна. Энэ л өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо Хүүхдийн спортын тавдугаар их наадам үргэлжилж байгаа билээ. Уг наадмын гар бөмбөгийн тэмцээний эрэгтэй багийн төрөлд алтан медаль хүртсэн Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын гуравдугаар 12 жилийн дунд сургуулийн 12А ангийнхныг энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа урилаа. Эл ангийн хувьд гар бөмбөгийн спортоор долоон жил хичээллэж байгаа юм. Ангийн багш нь гар бөмбөгийн спортын мастер Ж.Мөнхбаяр. Ж.Мөнхбаяр мастерын хувьд хар багаасаа гар бөмбөгийн спортоор хичээллэж амжилт гаргасан гэдгийг тус спортын хүрээнийхэн андахгүй болжээ. Одоо харин тэдний шавь нарыг спортын хүрээнийхэн хэдийнэ “олзолчихож”. Мөнхбаяр багш өөрийн залгамж халаагаа бэлтгэхийн тулд Мандал сумын гуравдугаар сургууль дээр гар бөмбөгийн сургалттай тусгай анги нээх хүсэлтээ илэрхийлэхэд сургуулийн удирдлагууд нь хүлээн авснаар өнөөдрийн “спортлог” ангийнхан бүрэлдэх эх суурь тавигдсан байна.

Аймгийнхаа нэрийн өмнөөс томоохон тэмцээн уралдаанд ангиараа оролцоно гэдэг тийм ч олон тохиолдоод байдаг зүйл биш ээ. Хүүхдийн спортын Их наадмын алтан медальт ангийнхан 28-уулаа ажээ. Бүгд л гар бөмбөгийн спортод “нугасгүй” дуртай. Тэднийг хүүхдийн спортын их наадмын дараа Зүүнхараа хот руу вагоноор буцахынх нь өмнө уулзсан юм. 2015 оны идэрчүүдийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд тус ангийнхан өрсөлдөгч бүх багуудаа илүүрхэн хожсоноор аваргын алтан медалийн төлөө тоглосон.

Өнгөрөгч хавар улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд Өмнөговь аймгийн багт 3:1-ийн харьцаатайгаар хожигдон мөнгөн медаль хүртэж байсан бол энэ удаа алтан медаль хүртсэн юм. Тэр тусмаа дөрвөн жилд нэг удаа болдог Хүүхдийн спортын Их наадам буюу хүүхдийн олимпд түрүүлсэн байна. Алтан медалийн төлөө улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд хожигдож байсан Өмнөговь аймгийн багтай дахин учраа таарч хожил байгуулснаар алтан медалийн тавцанд зогсож чадлаа.

Хүүхдийн спортын их наадмаас алтан
медаль хүртсэний дараа.

Тус ангийнхан охидын шигшээ баг мөн Сэлэнгэ аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд хэдэнтээ түрүүлж улсын аваргад мөн оролцон өнгөрөгч хавар Баянхонгорын охидын багт хожигдон мөнгөн медаль хүртэж байсан билээ. Тэгвэл энэ удаагийн Хүүхдийн спортын их наадмаас хараахан медаль хүртэж чадсангүй. Алтан медаль хүртсэн эрэгтэй багийн ахлах дасгалжуулагчаар Ж.Мөнхбаяр, туслах дасгажуулагчаар Сэлэнгэ аймгийн Спорт сургуулийн захирал, Аймгийн Волейболын холбооны нарийн бичгийн дарга, спортын мастер О.Наранбаатар нар ажиллажээ.

Сэлэнгийн шигшээ багийн холбон тоглогч Ганбаатарын Өсөхбаярыг ухаалаг холбогч хэмээн үнэлдэг юм билээ. Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс шилдэг холбон тоглогч хэмээх шагнал хүртэж байсан санагдана. Г.Өсөхбаярын хувьд багийн ахлагч хэмээх хариуцлагатай албыг давхар хашдаг юм байна. Багийн ахлагч Өсөхөө “Дөрвөн жилийн өмнө ах нар маань Их наадмаар алтан медаль хүртэж байсан. Багш нар маань болон Ж.Эрдэнэбат гишүүн, Н.Оюундарь эгч хоёр заавал алтан медаль аваарай. Ах эгч нар чинь түрүүлж байсан юм шүү” гэж захиж байсан гэлээ. Ямартай ч биднийг дэмжиж байсан бүх хүмүүсийнхээ итгэлийг алдсангүй. Итгэл гэдэг хамгийн чухал байдаг юм хэмээн хэзээний амьдрал үзсэн хүн шиг хэрсүүхэн өгүүлэх юм. 12А ангийнхан Хүүхдийн спортын их наадмынхаа бэлтгэлийг зуны турш базаажээ. Өмнө нь Өмнөговь аймагт хожигдсон болохоор энэ удаа заавал хожих ёстой хэмээн бие биедээ амлалт өгч байсан гэнэ. Тэр ч утгаараа зорьсондоо хүрч Ж.Мөнхбаяр багшийгаа баярлуулсан шүү хэмээн багийнхан нь бүгдээрээ хэлж байсан юм.

Томоохон тэмцээн уралдаанд аймгаа төлөөлөн оролцож буй багийнхан сум бүрээс шигшигдсэн хүүхдүүд байдаг. Гэтэл сэлэнгийнхний хувьд нэг сургууль тэр дундаа нэг ангийнхан болохоор бие биенээ ойлгоход тун амар байдаг аж. Тэмцээн уралдаанд сэлгээний тамир­чид­тайгаа нийлээд 12 хүүхэд оролцдог бол тэднээс ес нь нэг ангийнхан байдаг гээд бодохоор бас л бахархах сэтгэл төрж байв.

Энэ удаагийн Их наадмын үеэр өрсөлдөгч багийнхаа хаалт, довтолгоон бүрт идэвх­тэй байж чадсан тамирчин бол Эрдэнэдоржийн Төгөлдөр юм. Тэрбээр гар бөмбөгийн спортоор чамгүй хугацаанд хичээллэж байгаа бөгөөд өсвөр үеийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээний алт, мөнгө, идэрчүүдийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээний мөнгө, Их наадмын алтан медаль хүртсэн гэдгээ хэллээ. Э.Төгөлдөрийн хувьд спортын бусад төрлүүдээс хамгийн цэвэрхэн спорт гэж үзсэн тул сонгон хичээллэх болжээ. “Удахгүй сургуулиа төгсөн амьдралын их далайд хөл тавих гэж байгаа ч гэсэн гар бөмбөгийн спортоо орхихгүй ээ” хэмээн итгэл төгс хэлж байсан юм. Бусад нь ч гэсэн түүний хэлсэн үгийг дэмжиж гар өргөж байгаа харагдсан. Мэдээж спортын талбар гэдэг ялалт, ялагдлын хэмжүүр байдаг. Тэр ч утгаараа зарим тэмцээнд түрүүлэн инээд сацруулан гүйлдэх үе байхад зарим тэмцээнээс медальгүй хоцрон нулимс дуслуулах мөчүүд байсан хэмээн багийнхан хэлж байсан юм. Э.Төгөлдөрийн хувьд Хүүхдийн спортын их наадмаас шилдэг довтчлогчийн шагналыг хүртсэн билээ.

Гар бөмбөгийн гүнзгийрүүлсэн
сургалттай 10 а ангийнхан. 2013 он

Нэгэн зүйлийг өгүүлэхэд Мандал сумын гуравдугаар сургуульд спортын заал байхгүй. Гэсэн хэдий ч Ж.Мөнхбаяр багш нь “Спирт бал бурам” компанийн спорт заалыг түрээслэн шавь нарынхаа бэлтгэлийг хийлгэдэг аж. Тамирчин сурагчдын хувьд сургуульдаа өөрсдийн гэсэн спорт заалтай болохыг мөрөөддөг гэнэ. 12А ангийн сурагч М.Болдбаярын хувьд “Гар бөмбөгийн спорт нэг хүн шиг сэтгэж, зангидсан гар шиг болгож чаддаг” хэмээн онцолсон юм. Ер нь багаар ажиллах чадварыг багаас нь хүүхдүүдэд суулгая гэвэл багийн спортоор хичээллэх нь зөв шүү хэмээн үеийнхэндээ уриалж байсныг хэлэх нь зүйтэй болов уу.

“Бөмбөг хөөсөн хүмүүс сурлагадаа мууддаг” хэмээн намайг л бага байхад багш нар зэмлэнгүй байдаг байсан. Гэсэн ч гар бөмбөгийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай тус ангийнхны хувьд хичээл, бэлтгэлээ аль алийг нь зохицуулж чаддаг гэдгээ ам бардам хэлж байлаа. Тэднийг томоохон тэмцээн уралдаанд оролцож байхад нь С.Тулга захирал нь ирж тэмцээнийг нь үзэн тамирчдаа дэмждэг бол зарим багш нь ч гэсэн тамирчдынхаа тоглолтыг алгасахгүй үздэг юм байна.

Багаасаа л гар бөмбөгийн тамирчин болох юмсан хэмээн мөрөөдөл тээн явдаг байсан хүүг Э.Энхмөрөн гэдэг. Мөн л 12А ангийн сурагч. Түүнийг гар бөмбөгийн спортод дурлуулсан хүн нь Ж.Мөнхбаяр багш нь аж. Э.Энхмөрөн багадаа “Энэ ах шиг мундаг волейбол тоглодог болчих юмсан” гэсэн битүүхэн мөрөөдөл тээн явдаг байснаа ярьсан. “Өнөөдөр харин улсын аварга, Их наадмын аварга болчихлоо. Анх хараад энэ ах шиг болохсон гэж мөрөөддөг байсан хүн бүр ангийн маань багш болчихсон” хэмээн бахархангуй өгүүлэх.

Энэ удаагийн Хүүхдийн спортын их наадмын гар бөмбөгийн тэмцээнд 12 тамирчин оролцсоноос 10 нь Мандал сумын хүүхдүүд байжээ. Тэдний нэг нь Содхүүгийн Оргил юм. Түүний хувьд дээд ангийн ах нартайгаа хамт нэг баг болон энэ удаагийн тэмцээнд оролцсон юм байна. 11В ангийн сурагч хэдий ч хамт бэлтгэл сургуулилт, тэмцээн уралдаан гэж явсаар байгаад нэг ангийнхнаас ч дутахааргүй дотно болжээ. С.Оргилын хувьд гар бөмбөгийн спортыг сонирхдоггүй байсан ч Ж.Мөнбаяр багш нь “Бэлтгэл хий” хэмээн урьсан ч багаасаа хичээллээгүй болохоор “Би чадахгүй байх” гээд тээршаах маягтай байжээ. Гэсэн хэдий ч бэлтгэл сургуулилт хийгээд эхэлсэн цагаасаа хойш харин тэс өөр бодол тээн явах болжээ.

Б.Ган-Эрдэнийн хувьд багшаараа болон сургуулийнх­наараа бахархаж яваагаа илэрхийлээд “Бид чинь чөлөөт цагаараа ч гэсэн зааланд бөмбөгөө тоглоод л байж байдаг юм. Шантармаар цаг мөчүүд маш олон тохиолдож байсан ч тэр бүгдийг даван туулж чадсанаараа бид Их наадмын аваргууд гэдэг том амжилт гаргасан юм” гэлээ. Хүнээс гарсан хүч, хөдөлмөр бүр ямар их үнэ цэнээр олддог гэдгийг тамирчин хүн л илүүтэй мэддэг хэмээн хэлж байсан юм. П.Нямдаваагийн хувьд гар бөмбөгийн спортоор хичээллээд долоон жил болж буйгаа хэлээд тавдугаар ангиасаа хойш нэг баг болон тоглосон. Үүн шиг сайхан зүйл байхгүй гэдгийг хэлсэн юм. Түүний хувьд ангийн охин Хулангаараа бахархаж явдгаа энэ үеэр хэлж байлаа. Монгол Улсын шигшээ багт багтан олон улсын тэмцээнд явсан хэмээн хэллээ. Ер нь манай ангид муу тамирчин байхгүй гэв.

Сэлэнгийн шигшээ багийн лидер нь 12А ангийн сурагч Бөхцоожийн Хонгор юм. 2009 онд гар бөмбөгийн гүнзгийрүүлсэн анги нээгдэхэд л орсон юм байна. Энэ ангийнхны хувьд хоёр жил бэлтгэл сургуулилт хийгээд 2011 онд өсвөр үеийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцон алтан медаль хүртжээ. Үүнд ихээхэн урамшсан тамирчдад дараа дараагийн тэмцээн уралдаанд оролцох итгэлийн гал болжээ. Түүний хувьд 2011 оны улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс өсөх ирээдүйтэй тамирчин болсон бол 2013 оны улсын аваргын шилдэг довтлогч, 2014 оны улсын аварга шалгаруулах тэмцээний шилдэг тэгш тоглогч болсон байна. Мөн 2014 оны идэрчүүдийн супер найман багийн тоглолтын шилдэг довтлогч, 2015 оны идэрчүүдийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээний шилдэг довтлогч болж байсан юм. Тэмцээний үед дасгал­жуулагчийн зүгээс юу хэлдэг вэ гэхэд “Манай Ж.Мөнхбаяр багш бидэнд дэндүү итгэдэг. Биднийг аварга болно гэж үргэлж боддог. Манай багийн зорилго бол алтан медаль л авах” хэмээн тэд ярьж байсан билээ. Манай багш биднийг аварга болгох гэж л долоон жилийн хөдөлмөрөө зориулсан. Багшийнхаа мөрөөдлөөс бага багаар биелүүлж байгаадаа баяртай байдаг хэмээн багийн ахлагч Өсөхбаяр хэлж байлаа. Ж.Мөнхбаяр багш нь “Илүү юм бол илүүгээ харуул. Та нараас илүү баг гэж байхгүй” хэмээн урам өгдөг юм байна. Тэдний хувьд ноднингоос хойш дээшээ дэвшин Залуучуудын улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох юмсан хэмээн мөрөөдөж иржээ. Тухайн үед төсөв санхүү тааруу байсан тул боломж гараагүй байна. Харин хүүхдийн спортын их наадамд түрүүлчихвэл Залуучуудын улсын аваргад орох зардлыг нь шийдэж өгнө хэмээн нутгийн ах, эгч нар нь амлажээ. Энэ жил тэд Залуучуудын улсын аварга шалгаруулах тэмцээнийхээ бэлтгэлд шууд орно гэж байсан юм. Залуучуудын улсын аварга шалгаруулах тэмцээн нь энэ сарын 28-наас аравдугаар сарын 5-ны хооронд болох аж.

“Blue mon” компани Nike брэндийн албан ёсны дистрибьютерээр ажилладаг. Тэднийг Их наадмын алтан медаль авсны дараа Гадаад хэргийн дэд сайд асан Н.Оюундарь багийн тамирчид болон дасгалжуулагч нарыг Nike брэндийн оригинал пүүзээр шагнасан юм. “Тамирчин хүний хувьд хөлд эвтэйхэн пүүзтэй болно гэдэг гоё. Дэд сайд эгчдээ баярлалаа” хэмээн уламжилсан.

12А ангийн тамирчдаас довтлогч Хонгор болон чөлөөт хамгаалагч Идэрбатын Батбаяр нар нэгдүгээр зэргийн тамирчид болцгоосон байна. Чөлөөт хамгаалагч Батбаярын хувьд мэдрэмжтэй тамирчин хэмээн гар бөмбөгийн спор­тынх­ны хараанд хэдийнэ өртөөд байгаа билээ. Нуруу нам болохоор зарим бөмбөгөнд хүрэхгүй алдах тал бий ч бусад багуудын чөлөөт хамгаалагч нараас хэдэн хувь илүү гэдгийг багийнхан нь ч баталж байв.

12А ангийнхны амжилтын түүхийг сөхвөл 2012 оны Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын Хэрх тосгоны багт хожиг­дон мөнгөн медаль хүртэж байсан юм. Нэгэн үе Хэрх тосгоны гар бөм­бөгийнхөн Сэлэнгэ аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд бусдаас илүү байж 20 жил түрүүлсэн тухай баримт байдаг. Харин түүнээс хойш гуравдугаар сургуулийн энэ шавилхан хүүхдүүд буухиаг нь үргэлжлүүлж байгаа билээ. 2011, 2012 онуудад мини волейболын аварга шалгаруулах тэмцээний алт, 2013 онд аймгийн аваргаасаа алтан медаль хүртэж, улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртэж байжээ. Тэдний амжилт үүгээр ингээд зогсохгүй. 2014 оны Аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээний алт, 2014 оны Төвийн бүсийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл, 2014 оны Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний алт, 2014 оны идэрчүүдийн Супер найман багийн тэмцээний хүрэл, 2015 оны идэрчүүдийн Төвийн бүсийн аваргаас мөнгө, 2015 онд идэрчүүдийн Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний мөнгөн медаль хүртээд байна. Хамгийн сүүлд гаргаад байгаа амжилт нь мэдээж Хүүхдийн спортын тавдугаар их наадмын алтан медаль болоод байна.

Хонгор болон чөлөөт хамгаалагч Батбаяр нар өнгөрөгч зургадугаар сард Насанд хүрэгчдийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд “Алтайн барс” клубынхэнтэй хамт оролцон хүрэл медаль хүртээд байгааг багийн тамирчид нь хэлж байсан юм. Амжилт бүхний өмнө багаараа зогсож байх болтугай гэхэд “Ерөөл бат оршиг” хэмээн галт тэргэндээ суун нутгийнхаа зүг хөдөлцгөөсөн юм. Энэ багийнхан нуруугаар тийм ч өндөр биш. Хасумегастарс, Өмнөговь гээд шилдэг багуудын дэргэд бүр ч нуруу намтай харагддаг. Гэхдээ тэднийг нэг ангийнхан гэсэн халуун сэтгэл холбож байдаг болохоор нурууны намаа сэтгэлээрээ нөхцгөөдөг ажээ.

Эвлэгхэн яриатай спортлог ангийнхныг танилцуулахад ийм байна.

УИХ-ын даргын ахлах зөвлөх, ажлын албаны дарга С.Ламбаатай ярилцлаа.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулган энэ сарын 7-ны өдөр хуралдах юм уу. Гишүүдийн зүгээс тов зарлагдсан тухай ярьж байна?

-Одоогоор ээлжит бус чуулган хуралдах тов зарлагдаагүй байна. УИХ-ын дарга Засгийн газрын гишүүний нөхөн томилгоог 30 хоногийн дотор хийх хуулийн дагуу энэ сарын 6-ны дотор огцорсон зургаан сайдын нэрийг өргөн барихыг Ерөнхий сайдаас албан тоотоор хүссэн. Ээлжит бус чуулганы тов хэлэлцэх асуудал, үргэлжлэх хугацааг тодорхой зааж зарладаг. Өнөөдрийн байдлаар Ерөнхий сайд сайдуудын нэрсээ өргөн бариагүй байна.

-УИХ-ын дарга З.Энхболд дэлхийн парламентын спикерүүдийн уулзалтад оролцохоор АНУ явсан. Есдүгээр сарын 7-ны орой эх орондоо ирэх юм биш үү. Тэгэхээр Их хурлын даргыг орлож үлдсэн хүн байгаа юм уу?

-Тийм. Одоо УИХ-ын даргыг УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдорж орлож байгаа. Хэрэв сайдын нэрс өргөн барьсан тохиолдолд Р.Гончигдорж дарга ээлжит бус чуулганы товыг зарлаж 7-нд нээнэ. Нээлтийн дараа холбогдох Байнгын хороод хуралдаж сайдуудын асуудлыг хэлэлцэж шийдвэрүүдээ гаргах учиртай. Есдүгээр сарын найманд УИХ-ын дарга хурлаа удирдаж эцсийн шийдвэрийг чуулганы хуралдаан гаргана гэж төлөвлөж байгаа. Ер нь цаг алдмааргүй л байна шүү дээ.

-Ерөнхий сайд яагаад сайдуудын нэрсээ өргөн барихгүй намрын чуулган хүртэл хойшлуулаад байгаа юм бол, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдын санал зөрөлдөөд байгаа гэсэн мэдээлэл яваад байх юм?

-АН-ын бүлэг хуралдаж нэр дэвшигчдийг өргөн барих нь Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийн асуудал тул өөрөө сонголтоо хийгээд оруулж ирэх чиглэл өгсөн. УИХ-ын дарга ч Ерөнхий сайдын мэдэх асуудал гэж байсан. Мэдээж сонголтоо хийхэд Ерөнхий сайдад түвэгтэй байгаа юм болов уу даа.

-Ерөнхий сайд хэ­рэв зур­гааны дотор сайдуудынхаа нэрсийг өргөн барилгүй хууль зөрчвөл яах юм. 1998 онд мөн сайд нараа оруулж ирэлгүй үүрэг гүйцэтгэгчид долоон сар явсан байдаг. Энэ тохиолдолд яах ёстой вэ?

-Есдүгээр сарын зургаанд хугацаа дуусах гээд байгаа тул Ерөнхий сайдын зүгээс зургааны дотор өргөн барихаас өөр аргагүй. Ерөнхий сайдыг энэ сарын дөрөвний өдөр сайд нарынхаа нэрсийг өргөн барина гэсэн чиг яригдсан юм билээ. Гэхдээ өргөн барих уу, үгүй юу гэдгийг хэлж мэдэхгүй байна.

Есдүгээр сарын зургаанд сайд нарын нэрс өргөн баригдахгүй, долоонд ээлжит бус чуулган хуралдахгүй бол хууль зөрчсөн үйлдэл болно. Хэрэв хууль зөрчсөн тохиолдолд яах вэ гэдэг асуудлыг тухайн үед нь шийдэх байх.

1998 онд үүрэг гүйцэтгэгчид долоон сар болж байсан, өнөөдрийн нөхцөл байдал хоёр ялгаатай. Учир нь сая огцорсон зургаан сайдыг үүрэг гүйцэтгэгчээр томилоогүй тул заавал нөхөн томилгоо хийх болчихоод байгаа юм. Гэтэл хуулиар Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын гишүүд орон гарсан тохиолдолд 30 хоногийн дотор нөхөн томилох ёстой гэдэг заалтын дагуу асуудал явж байна. 1998 онд Ц.Элбэгдоржийг Ерөнхий сайд байх үед огцорсных нь дараа дараагийн Засгийн газар орж иртэл үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон. Тухайн сайд нарыг үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон байлаа. Энэ удаа МАН-ын зургаан сайдыг огцруулчихаад үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон бол яваад байж болно. Ийм тохиолдолд 30 хоногийн хугацаа хамаагүй байдгаараа ялгаатай.

-Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн зүгээс намрын чуулганаар сайд нарынхаа асуудлыг шийдье гэж зөвлөхөөрөө дамжуулан мэдэгдсэн. Их хурлын дарга зургааны дотор оруулж ир гэсэн. Хэрэв энэ хугацаандаа амжихгүй бол ямар хариуцлага хүлээдэг юм?

-Хэрэв хуулийн хугацаанд нэрсээ өргөн бариагүй бол Ерөнхий сайдад хариуцлага тооцох асуудал яригдаж болно. Тиймээс Ерөнхий сайдыг зургааны дотор өргөн барьчих байх гэж бодож байна. Мэдээж Ерөнхий сайдад хүндрэлтэй асуудлууд байгаа л байх. Бүлгээс гарсан шийдвэр, УИХ-ын даргын байр суурь Ерөнхий сайдыг нэрсээ оруулаад ир гэсэн байгаа. Би Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийг ийм мохоо байгааг гайхаж л сууна. Түүний хувьд “Би ийм хүмүүсийг томилно” гээд нэрсээ шууд оруулаад ирвэл маргах юм байхгүй. Одоо бол энэ хүн миний фракци, тэр хүн түүний фракци гэсэн юм л яваад байгаа болов уу. Тэр ч утгаараа шийдэж чадахгүй байна гэж бодож байгаа. Улс төрийн нөхцөл байдал хүндрэх байх гэж бодоод байгаа юм болов уу.

-Тэр нь юу гэсэн үг вэ?

-Манайхан чинь аливаа асуудал дээр өөрийнх нь үгэнд ороогүй бол төр засгийг самардаг, дураараа тонгочдог үзэгдэл хэвийн болчихлоо. Хаа сайгүй л тийм болчихсон байна. Ер нь бол хуулиар олгогдсон эрхээ эдэлж, ажлаа хийж сурмаар байх юм. АН фракцигүй нам боллоо гэдгээ зарласан. Фракцигүй нам болсон ч юм уу, үгүй ч юм уу. Эсхүл фракциуд нь дарамтлаад байдаг юм уу, бүү мэд. Цаашид шударгаар явахгүй бол Монголын төр төр биш болчих гээд байна шүү.

-Үнэхээр фракциудын оролцоо бий юу?

-Фракциуд оролцсон болоод л өнөөдрийн ийм байдалд хүрч байгаа шүү дээ.

-Есдүгээр сарын зургаанд багтан сайд нарынхаа нэрсийг өргөн барихгүй бол сөрөг хүчин болсон МАН-ын улс төрийн тоглолт болох уу?

-Ингэж удаашрах нь МАН-ын улс төрийн тоглолт л болж хувирна. МАН-ынхны хийх ажил нь тэр болсон. Сөрөг хүчний байр сууринаас хандаад л явчихна. Алдаа оноон дээр нь тоглоод явна. АН-аас томилогдсон хүмүүс хариуцлагатай байх хэрэгтэй. 1996-2000 оны хоорондох гашуун сургамжаа давтаж огт болохгүй.

-Тэр замаараа яваад байгаа юм биш үү?

-Арай ч тийм замдаа орчихоогүй байна. Хэрэв бид энэ Засгийн газраа солих юм бол 1996-2000 оны зам руу тэр чигээрээ орно гэсэн үг. Дараагийн Засгийн газар нь тогтвортой байх эсэх асуудлыг хэн ч таашгүй. Маш хүчтэй сөрөг хүчинтэй болчихсон. Улс төрийн тоглолтууд хаа сайгүй явж байна. 1996-2000 оны хооронд тийм ч олон нам өрсөлдөөгүй үед бид тоглуулж явсан шүү дээ. Тэр тоглоомонд орж яаж зовж, зүдэрч байлаа. Тэр түүх л өнөөдөр 25 жилийн түүх болон яригдаж байна. Бид түүхийг давтаад байж болохгүй. Харин ч түүхээ засч сайжруулан, алдаа оноогоо дэнслээд явбал болно. 1996-2000 оны хооронд тийм том алдаа гаргаж сургамж авчихаад ийм байдалтай цаг хугацаа өнгөрөөгөөд байх нь намын болоод ард түмний язгуур эрх ашигт нийцэхгүй. Би тэр талаас нь шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. 1996-2000 оны түүхийг давтах үгүйг АН, АН-ын бүлэг л шийднэ.

-Тодорхой хүмүүс дотроос кабинетаа бүрдүүлээд явах боломжийг Ерөнхий сайдад олгочихсон гээ биз дээ. Мөн дэд сайдаар томилогдох хүмүүсийн нэрс гээд гарчихсан байна лээ. Хүмүүсийн хандлагыг ч та анзаарч харсан байх…

-АН-ын бүлэг болон АН-ын дарга ийм хүмүүсийн нэр яригдаж байна гээд тодорхой гишүүдийн нэрийг Ерөнхий сайдад санал болгосон. Тэдгээр нэрс дундаасаа Ерөнхий сайд зориг гаргаад оруулаад ирэх хэрэгтэй. Харин дэд сайдуудын асуудал намын Гүйцэтгэх зөвлөлд хамааралтай болчихдог. Гүйцэтгэх зөвлөл нь шийдвэрээ гаргаад өгчихсөн байна лээ. Гүйцэтгэх зөвлөлийн шийдвэрийг томилгоон дээр анхаарч үзэх ёстой юу гэвэл, тийм.

-Энэ удаагийн ээлжит бус чуулганаар Өршөөлийн хуульд Ерөнхийлөгчийн тавьсан хоригийг хүлээж авах эсэхийг хэлэлцэх үү?

-Хэлэлцэх байх. Ер нь УИХ-ын чуулган завсарласан үед хориг тавигдсан тохиолдолд дараагийн чуулганы эхний асуудал болж хэлэлцэгддэг хуультай. Гэхдээ Өршөөлийн хууль бол олон хүнд хүлээлт үүсгэсэн онцгой хууль учраас хоригийг яаралтай хэлэлцэж эцэслэх ёстой гэж үзэж байгаа.

-Саяхан УИХ-ын дарга байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдсаны 25 жилийн ойг тохиолдуулан хүндэтгэлийн хуралдаан хийх тухай захирамж гаргасан байна. Ямар зорилгоор ийм захирамж гаргав?

-Ардын Их Хурлын анхдугаар хуралдаан 1990 оны есдүгээр сарын 13-нд Улсын Бага Хурлын дарга, орлогч дарга, нарийн бичгийн дарга болон 50 гишүүнийг сонгон баталснаар Монгол Улсад байнгын ажиллагаатай парламент үүсч байгуулагдсан. Улсын Бага Хуралд МАХН 33, Монголын Ардчилсан Нам 13, Монголын Социал-Демократ Нам дөрөв, Монголын Үндэсний Дэвшлийн Нам гурван суудал тус тус авч байсан. Энэ бол түүх. Тийм учраас Монгол Улсад байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдсаны ойг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг. Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 18.1-д Монгол Улсын түүх, тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдалтай холбоотой түүхэн ой, үйл явдлыг тэмдэглэх үед хүндэтгэлийн хуралдаан зарлан хуралдуулж болно гэж заасны дагуу захирамж гарсан.