Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэнтэй ярилцлаа.

-Их хурал ирэх оны төсвийг хэлэлцэж байна. Та Төсвийн ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллаж байгаа хүний хувьд ирэх оны төсвийн талаар ямар бодолтой байна вэ. Ирэх жил сонгууль болно. Зарим гишүүдийн зүгээс сонгуулийн төсөв болчихож гээд байгаа?

-Төсвийн тодотголын тухайд анзаарагдсан хэдэн зүйлээ эхлээд хэлчихье. 2015 оны төсвийг өнгөрөгч оны арваннэгдүгээр сарын 15-нд баталсан. 2016 оны нэгдүгээр сарын 24-25-ны хооронд төсөв дээрээ тодотгол хийсэн. Тэр үед санаа зовоосон нэг зүйл байсан нь нэгдсэн төсвийн орлогыг 7.1 их наяд төгрөгөөр баталсан. Нэгэнт бүтэшгүй зүйлийг тухайн үед хүчиндсээр байгаад эрх баригчид баталсан юм.

-Эрх баригчид гэхээсээ илүүтэйгээр танай нам Засгийн газарт орчихсон, Сангийн сайд нь МАН-ын хүн байсан шүү дээ. Огцорсныхоо дараа ингэж ярих нь хэр зохистой вэ?

-Манай намаас Сангийн сайд томилогдсон байсан нь үнэн. Гэхдээ биелэх боломжгүй зүйлийг оруулж ирсэн. Тэгээд ч манай нам Засгийн газарт 30 хувийг бүрдүүлж, зургаан сайдтай байсан цаг үе. Гэтэл Засгийн газар кабинетаараа шийдвэр гаргадаг. Тухайн үед бид ярьж байгаад орлогыг нь 5.7 их наядаар батлаад өгье, төсвийн алдагдлыг чинь хоёр хувьд багтаая гэсэн юм. Тэгэхэд дотоодын бондын үлдэгдэл 3.1 их наяд төгрөг болчихсон байсан. Хөгжлийн банкны санхүүжилтийг төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг болгоё гээд 700 гаруй тэрбум төгрөгөөр төсвийнхөө цоорхойг нөхье гэсэн.

Их хурал дээр ярьж байгаад төсвийн тодотголоор төсвийн орлогыг 6.6 их наядаар баталсан. Харин бидний хэлэлцэж буй төсвийн тодотголоор нэгдсэн төсвийн орлогыг 6.1 их наядаар оруулж ирсэн. Оны эхний есөн сарын байдлаар нэгдсэн төсвийн орлогын гүйцэтгэлийг харахаар ойролцоогоор дөрвөн их наяд орчим төгрөг байна. Үлдэгдэл 2.1 их наяд төгрөгийг дөрөвдүгээр улиралдаа багтаан цуглуулж чадахгүй гэдэг нь тодорхой болчихоод байгаа. Оны төгсгөлд улсын төсвийн орлого 5.7 их наядаас хэтрэхгүй болов уу. Дахин 400 гаруй тэрбум төгрөг 70 хоногийн дараа сох дутна гэдэг зүйлийг төсвийн ажлын хэсэг дээр сануулж байгаа. Сангийн яам, Засгийн газар болохоор бид орлогын төлөвлөгөөгөө биелүүлчихнэ гээд байх юм. Харин биелүүлж чадахгүй бол яах вэ гэдэг асуултад хариу өгөхгүй байна.

-Одоо яана гэж?

-Орлого зарлагаа тохируулахын тулд төсвийн тодотгол, 2016 оны төсвийг Их хурлын ажлын хэсэг дахин шинээр хийхийг ч үгүйсгэхгүй. 2016 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл дээр ирэх оны төсвийг 6.9 их наяд төгрөг гээд оруулаад ирсэн. Энэ жилийн бодит гүйцэтгэл 5.7 их наяд хүрэхтэй үгүйтэй байхад ирэх оны төсөв үүнээс илүү байна гэдэг эргэлзээтэй. Тиймээс ирэх оны төсвийн орлогыг 5.4 их наядаар баталъя гэж байгаа юм. Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай хууль дээр 6.4 хувьтай байх ёстой. Ингээд 900 тэрбум төгрөгийг нэмэх юм бол нэгдсэн төсвийн зарлагыг 2016 онд 6.4 их наяд төгрөг байх ёстой атал бараг 7.9 их наяд гээд тавьчихсан. Ойролцоогоор 1.5 их наяд төгрөг дутахаар байгаа. Ингэхээр төсвийн зарлагаа санхүүжүүлж чадахгүй хэмжээнд хүрчихээд байна. Ийм бүтэшгүй, биелэшгүй төсвийг дөрвөн жил дараалан батлаад явж байгаа. Үүнээс болж бизнесийнхний дунд төрийн нэр хүнд унасан. Санаагаар болдог бол макро тоонуудыг зөв тавих хэрэгтэй байна. Өрийн сүлжээнд ямархуу болтлоо орсныг Монголбанк бараг өдөр бүр л зарлаж байгаа. Монгол Улсын нийт гадаад өр 21.6 тэрбум ам.доллар болсон. Түүний дотор Засгийн газрын дотоод, гадаад өр ДНБ-ний 58 хувьд хүрч 14 орчим их наяд төгрөгийн өртэй болчихлоо. 2015 оны төгсгөлд Засгийн газрын дотоод бондын үлдэгдэл дөрвөн их наяд орчим төгрөгтэй тэнцэнэ. Хувийн хэвшлийнхний цусны эргэлт болж байх ёстой дөрвөн их наяд төгрөгийг Засгийн газар авахаар эдийн засаг уруудахаас яах юм. Бид энэ болохгүй байгаа зүйлсийг дөрвөн жил шүүмжиллээ. Сүүлдээ МАН гацаадаг, шүүмжилдэг, зогсоодог, харлуулдаг гэсэн яриа гарч байна. Тиймээс сүүлийн үед аль болох хэвлэлд ярилцлага өгөхгүй, нийгэмд хар мэдээлэл цацахгүй гэж шийдсэн. Бид шүүмжилсэн, шүүмжлээгүй бидний яриад байдаг нөхцөл байдал үүсч байгаа. 2015 онд гэхэд зээлийн хүүний төлбөрт улсын төсвөөс 700 орчим тэрбум төгрөгийг төлж байгаа л даа. 2016 онд 900 орчим тэрбум төгрөг зээлийн хүүнд төлнө. Энэ нь улсын нийт төсвийн орлогын 18 хувьд хүрнэ. 2011 онд зээлийн хүүнд улсын төсвөөс 37 тэрбум төгрөг төлдөг байсан. Одоо 963 тэрбум төгрөг болно. Хэд дахин өсч вэ гэдгийг бодох ёстой. Дөрөвхөн жилийн дотор эдийн засгийг ингэж нурааж болдог л юм байна гэдгийг харлаа.

-МАН-ынхан сөрөг хүчин гэдэг утгаараа шүүмжлэх нь зөв ч гарц ярьж байгаа гишүүн аль аль намд алга байгаа юм биш үү?

-Гарц тодорхой. Эхлээд хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийж сурах хэрэгтэй. Эдийн засгийн шинжлэх ухаан гэдэг чинь биднээс өмнө үүсээд манайхтай ижил төстэй зах зээлийн нийгэмд туршигдчихсан байхгүй юу. Шинжлэх ухаанаар нотлогдчих тэр замаар нь яваад эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдээ цэгцлэх ёстой. Эхний ээлжинд эдийн засгийн суурь тоонуудаа зөв болгоно гэдэг чинь гарц. Эдийн засгийн суурь зөв болчихоор Монгол Улс руу орж ирэх мөнгөний үнэ цэн бий болно. Хамгийн сүүлд Монгол Улсын Засгийн газрын баталгаатайгаар гаргасан Худалдаа хөгжлийн банкны бондын жилийн хүү 9.00375 хувьтай гарсан. Үүний дараа Засгийн газар нэг тэрбум ам.долларын бонд гаргах гэхэд авах хүн олдоогүй. Одоо гаргавал мөнгөний үнэ цэн жилийн 11-12 хувийн хүүтэй болчих гээд байгаа юм. Ийм өндөр хүүтэй мөнгөөр бүтээн байгуулалт хийж ашиг гарган хүү төлнө гэдэг боломж багатай зүйл. Нэг үгээр хэлбэл Грекийн араас явчих гээд байна. Одоо бол Засгийн газраас оруулж ирсэн 7.9 их наядын зарлагаас 1.7 их наядын зарлагаа хасахаас өөр аргагүй. Зарлага хасна гэдэг хэцүү. Гэхдээ хасахаас өөр аргагүй. Байхгүй юмыг яаж гаргаж ирэх гээд байгаа юм. Өнгөрөгч нэгдүгээр сард манай нам Засагт байхад би төсвийн тодотголын ажлын хэсгийг ахалж байхдаа “Одоо бодит амьдралдаа хүргэе” гэж УИХ, Засгийн газрын удирдлагуудтай хоёр цаг гаруй ярьсан. Харамсалтай нь манайх 26 кноптой учраас бидний санал биелэх боломжгүй болсон. Одоо бол тухайн үед ярьж байсан тэр тоо руугаа очиж байна. Бид ухаантайдаа үүнийг яриад байгаа юм биш. Дөрөвдүгээр курс төгсч байгаа чамбай оюутнууд ч үүнийг гаргаад ирнэ. Түүнээс би мундагтаа шинээр пуужин зохиогоод байгаа юм байхгүй. Тэгж ч цэцэрхээд баймааргүй байна.

Хэрэглээ гэдэг чинь донтолт дагуулдаг юм. Анх бид лада унадаг байсан. Дараа нь эксел, элентра гэж байгаад пажеро жийп унадаг болсон. Төд удалгүй ланд круйзер 100, 105, лексус 470, 570 унаж байна. Улаанбаатарын гудамжаар явж байгаа зөвхөн машинаар жишээ авахад дараа үеийн сайн машин унасан хүмүүс хэзээ ч лада унадаггүй л байхгүй юу. Энэ чинь донтолт юм шүү дээ. Хэрэглээний донтолтыг “үгүй” гэж хэлээд зогсоох цаг ирэх ёстой. Энэ цагийг ирүүлэх гэж сүүлийн үед ярьсан, тэмцсэн. Харамсалтай нь дийлээгүй.

-Гарц гэдэг дээрээ эргээд жаахан төвлөрөх үү?

-Дээр хэлсэн дээ, хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жий гэж. Төсвийг алдагдалгүй байгаа хэмжээнд нь батлах ёстой. Иймэрхүү байдлаар нэг жил орчим явна. Дараа нь төсвийн суурь макро тоонууд тогтворжоод ирэхээр манай орны бизнесийн эрсдэл багасч, мөнгөний үнэ цэн бууна. Мөнгөний үнэ цэн буухаар бараа бүтээгдэхүүний үнэ дагаад бууна. Тэгж байж тогтворжино. Энэ дахин 1-2 жил үргэлжилнэ. 2016 онд байгуулагдах шинэ Засаг энэ байдлаар 2019 он хүртэл уналтыг зогсоохоор ажиллавал жаахан сэргэлт ирэхийг үгүйсгэхгүй. Манай экспортын бараа бүтээгдэхүүний үнэ сайнгүй байгааг бүгд мэдэж байна. Манай эрх баригчдын нэг зовлонтой юм нь бүх зүйлээ гадаад нөхцөл байдал руу чихчихээд тэндээс л боллоо гээд байдаг. Эдийн засгийн уналтын шалтгааныг 100 хувь гээд аваад үзэхээр гадаад хүчин зүйлсийн нөлөөлөл 30 хувь, бидний дотоодын арчаагүй байдал 70 хувь болчихоод байгаа юм. Таны ойр орчны хүмүүсийн амьдрал сайжирч байна уу.

-Хэцүү байгааг мэдсээр байж асууж байгаа юм уу?

-Улстөрчид амьдрал сайхан болж байна. Та нар албаар “Амьдрал хүнд байна” гэж зохиож яриад байна гээд байгаа юм. Би сонгогчидтойгоо уулзахаар “Амьдрал хүнд байна” гэдэг. Сайхан амьдарч байгаа хүмүүс нь хаана яваад байна аа. Тэрийг үнэхээр олж сонсохгүй байна л даа.

2016 онд сонгууль болоод манай нам яллаа гэхэд бид бурхан биш ийм үр дүн гарна гэж амлаж чадахгүй. Өнөөдрийн нийгэмд гоё ярьдаг хүмүүс нь ихэдчихээд хэцүү байна. Гоё ярихын уралдаан явж байгааг хараарай. 2016 онд МАН олонхи болчихвол зарим хүнд уйтгартай болно.

-Тэр нь юу гэсэн үг юм…

-МАН гарчихаад Засгийн газар тогтвортой байх тул огцрохгүй. Тэр нь зарим хүнд уйтгартай. Тэр нь харин ард түмэнд жаахан тустай байж магадгүй. Одоо 600 мянган төгрөгийн цалин авч байгаа хүнийг дөрвөн жилийн мөчлөгт чадвал 850-900 мянган төгрөгийн цалинтай болгох тийм л зүйл ярина. 2012 онд өсч байсан трэндийг бид хадгалаад явж байсан бол одоо 900 мянган төгрөгийн цалин авч болох байсныг үгүйсгэхгүй. Бид алдагдсан боломжийн талаар ярихаа больчихсон. Намайг ингээд ярихаар “Энэ Чойжоо нам нь ялагдчихаад ийм юм ярьж байна” хэмээн шүүмжлэх байх. Миний хувьд шүүмжилж ч чадахаа байчихаад сууж байна.

-Төрийн зарим албан хаагчид, улс төрийн албан хаагчдын цалинг 10-30 хувиар хасна гэж байна. Өөр ямар ямар урсгал зардлуудыг танахаар төсөвт оруулж ирээд байгаа вэ?

-Би мэдэж төсөв зохиодог байсан бол төсвийн зарлагын мөр болгон дээр ажиллана. Төрийн өөрийнх нь зардал замбараагүй нэмэгдсэн.

-Та төсвийн ажлын хэсэгт байгаа юм чинь нэлээн нягт ажиллах боломж байгаа биз дээ?

-Байгаа. Би ажлын хэсэг дээр эхний ээлжинд нэг санал тавьж байгаа. Орлогоо л зөв тооцъё гэж байгаа юм. Төсвийн орлого 5.7 их наядаас хэтрэхгүй тул төсвийн алдагдлаа хамаагүй дөрвөн хувиар тавьж байгаад зарлагаа түүнтэй тохируулъя. Эхлээд макро хязгаараа тогтоочихоод түүн дээрээ нарийн ажиллах ёстой. Нэгэнт орлогодоо захирагдаж таарах тул цалинг бууруулахаас ч өөр замгүй. Гарцаагүй амьдрал зогсоочихгүй, гал алдчихгүй хэмжээний зардлуудаа гаргаад, тэвчиж болох зардлуудаа бүгдийг нь хасахаас өөр аргагүй. Харин улстөржиж, энийг тэрийг хасах ёстой гэж онцолж яримааргүй байна.

-ХСҮТ-ийн өргөтгөлийн барилгын ажлаа явуулахгүй байж ирэх оны төсөвт 100 гаруй тэрбум төгрөгийн бүтээн байгуулалтын ажил хийнэ гэж байна. Тэр төсөвт нь сургууль, цэцэрлэгийн барилгаас эхлээд нэлээдгүй урт жагсаалт байна лээ. Магадгүй сургууль, цэцэрлэгийн төсвөөс сонгуулийн мөнгөө гаргах гээд байна уу гэж хардаж болохоор байгаа юм?

-Мөнгө нь байхгүй зүйлийг төсөвт суулгахаар дахиад л нэг үлгэр болоод байна. Сургууль, эмнэлэг дээрээ ч тэвчихээс өөр аргагүй болж магадгүй. Өнөөдрийн нөхцөлд сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгээ ч барьж чадахааргүй болчихоод байгаа. Төрийн албан хаагчдын цалинг буулгамааргүй байна. Чаддагсан бол сургууль, эмнэлгийг нь бариад, амьдрал сайжруулмаар байна.

Сургууль, цэцэрлэгийн мөнгөнөөс сонгуулийн мөнгө босгох гэж байна гэсэн хардлага гадуур байгаа. Гэхдээ эрх баригчдыг би харлуулж, будмааргүй байгаа юм. Ажил хийж байгаа хүнийг хажуугаас нь шүүмжлээд байхад хэцүү байдаг. Шүүмжлэх зүйл заавал олддог. Би бие хүн болж төлөвшихдөө бизнес хийгээд сурчихсан. Төрийн албанд шилжихээсээ өмнө 10 гаруй жил бизнесийн замаар явчихсан хүн. Юм бүтээе гэхэд нурах магадлал их өндөр байдаг л даа. Би бизнес сэтгэхүйтэйгээс гадна инженер хүн. Тиймээс ийм юм хийх гэж байна гэж зарлах дургүй. Хийчихлээ гэж хэлэх дуртай. Нурах, зогсох тэр олон эрсдэлийг чимээгүй байж байгаад давсныхаа дараа хийчихлээ гээд дуугарах чинь кайф байхгүй юу. Амьдралыг үр дүнгээр хэмжих ёстой. Одоо бол тэгнэ, ингэнэ гэсэн ирээдүй цаг дээр бид амьдарч байна. Жаахан бодитоор сэтгэж харвал яасан юм. Бидний хүсэл таазанд, хийх боломж ширээн дээр байна. Энэ хооронд асар их орон зай бий. Байнга том зүйл хүсээд боломж нь түүнийгээ гүйцэхгүй болохоор бухимдал үүсдэг.

-Уул уурхайгаас орж ирдэг хөрөнгө оруулалт буурснаас хойш бид эдийн засгаа солонгоруулах ёстой гэж ярьж байгаа. Гэвч нэг хөл дээрээ дэгэнцэн буй эдийн засаг өнөө хэр нь явсаар байна. Боломж байна уу. Байвал ямар?

-Бид хэтэрхий яараад байна. 2000 онд МАН ялаад Засгийн газар байгуулж байсныг эргээд сана даа. 320 тэрбум төгрөгийн төсвийн зарлагатай байсан. Одоо бол 5.4, 7.5 их наяд гээд 10 дахин өссөн тоонууд яриад байгаа биз дээ. Тэгэхээр амьдрал жаахан ч гэсэн урагшилж байгаа. Харин хэт яараад байна. Эдийн засаг солонгоруулах талаар та ярьж байна. 2000 оноос хойших цаг хугацааг аваад үзэхээр шулуухан хэлэхэд солонгоруулах цаг хугацаа байгаагүй. 2006 оны төгсгөлөөс зэс дээр нүүрс гэдэг нэг сэдэв гарч ирсэн. 2008-2009 оныг дамжсан дэлхийн эдийн засгийн хямрал явагдаж 2010 оноос дөнгөж бодлогын зөв сонголт хийгээд гуравхан жил бид засагламаар аядан солонгоруулах чиглэлд бодлого явж эхэлж байтал бид сонгуульд ялагдсан.

2012 онд гадна ертөнц Монголыг сонирхож эхэлж байсан тэр боломжийг эрх баригчид алдсан. Одоо нэг хаширч, энэ нялхсын өвчнөөсөө салах байлгүй дээ. 2016 онд бид яллаа гэхэд нэг давуу тал ирнэ.

-Ямар давуу талын тухай ярьж байна вэ?

-Зовлон үзсэн чавганц гэдэг шиг эрх барихын зовлонг үзсэн бид цөөнх байхын зовлонг үзчихсэн байх юм. Тэгснээр үүнээс цааш алхаж болохгүй хязгаар бий юм байна гэдгийг бага зэрэг ойлгосон байх байлгүй гэж найдаж байна.

-Ирэх оноос гадны хөрөнгө оруулалтууд сэргэх болов уу гэж гишүүн бүрээс шахам асууж байна. Танаас ч бас асууя?

-Энэ жил гадаадын хөрөнгө оруулалт хасах тоотой гарах юм шиг байна.

-Оюу толгой, Таван толгой гэсэн томоохон ордуудаа их харж байна?

-Бид их том зүйл хүсдэг. 2016 оноос Оюу толгой хөдөлж эхэллээ гэхэд 300 орчим сая ам.доллар орж ирэх юм байна лээ. Үүнийг зарим нөхдүүд бага байна гэх юм. Бага ч гэсэн нэмэх тал руугаа явах ёстой. Оюу толгой гэлтгүй бусад төслүүд ч гэсэн яг адилхан. Бага багаар солонгоруулаад явах шаардлагагүй. 1000 гэдэг тоо ч гэсэн нэгээс бүтдэг гэдгийг санаарай.

Өнгөрөгч долоо хоногт Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаан дээр Улсын Дээд шүүхийн Эрүүгийн хэргийн танхимын тэргүүн Т.Уранцэцэг Өршөөлийн хууль нь олон улсын гэрээ, конвенциудыг зөрчсөн талаар мэдээлж, үндэсний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлөхөөр байгаа тухай ярьсан билээ. Энэ талаар Улсын дээд шүүхийн Эрүүгийн тэнхимийн шүүгч Ч.Хосбаяртай ярилцлаа.

-Өнгөрөгч долоо хоногт Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаан дээр Улсын Дээд шүүхийн Эрүүгийн хэргийн танхимын тэргүүн Т.Уранцэцэг Өршөөлийн хууль олон улсын гэрээ, конвенциудыг зөрчсөн талаар мэдээлж, үндэсний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлөхөөр байгаа тухай хэлж байсан. Та уг шүүх хуралд илтгэгчээр орсон. Чухам ямар гэрээ, конвенциудыг зөрчихөөр байгаа юм бол?

-Улсын Дээд шүүхийн Эрүүгийн хэргийн танхимын тэргүүн Т.Уранцэцэг өнгөрөгч лхагва гаригийн Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанд Өршөөлийн хуулийн зарим заалт Үндсэн хуулийн холбогдох заалтыг зөрчсөн талаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хүсэлт гаргасан Улсын Дээд шүүхийн Эрүүгийн хэргийн хяналтын шатны 2015 оны есдүгээр сарын 18-ны өдрийн 28 дугаар тогтоолын талаар мэдээлэл хийсэн. 28 дугаар тогтоол бүрэн эхээрээ шүүхийн цахим хуудсанд тавигдсан байгаа боловч Өршөөл үзүүлэх тухай хууль олон улсын ямар гэрээ, конвенци зөрчсөн талаар олон нийт тодорхой ойлголтгүй байх шиг байна. Би энэ талаар тайлбар хийе л дээ.

Дэлхий нийтийн энх тайван аюулгүй байдал болон сайн сайханд аюул заналхийлэл учруулж буй онц ноцтой хүн төрөлхтний аюулгүй байдал, энх тайвны эсрэг гэмт хэрэгтэй ганц улс үндэстэн биш дэлхийн хэмжээнд улс үндэстнээрээ тэмцье, аль аль тал нь дээрх төрлийн гэмт хэргийг өршөөж уучилдаггүй, хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолдоггүй байх олон улсын хэд хэдэн гэрээ, конвенцид манай улс нэгдэн орсон.

Нэгдүгээрт, 1958 онд Женевийн 1,3,4 дүгээр конвенци, 1966 онд “Төрлөөр устгах гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх,тийм гэмт хэрэг үйлдэгчдийг шийтгэх тухай” конвенци, 2002 оны дөрөвдүгээр сард Ромын дүрэм гэдэг олон улсын конвенцид тус тус нэгдэн орсон. Ромын дүрэм нь олон улсын Эрүүгийн шүүхийн дүрэм л дээ. Уг дүрэмд мөн хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэргүүд орсон байдаг. Ромын дүрмийн удиртгал хэсэгт ”Тэдгээр хүнд ноцтой гэмт хэрэг нь дэлхий нийтийн энх тайван аюулгүй байдал, сайн сайханд аюул заналхийлэл учруулж байгааг хүлээн зөвшөөрч, олон улсын нийт хамтын нийгэмлэгийн сэтгэлийг түгшээж байгаа хамгийн хүнд ноцтой гэмт хэрэг ял шийтгэлгүй үлдэх ёсгүй бөгөөд тэдгээрийг жинхэнэ ёсоор мөрдөн шалгах явцыг хангах арга хэмжээг үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлэх, олон улсын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх замаар хангах ёстой болохыг батлан илэрхийлж ийм хэрэг үйлдсэн этгээдэд ял шийтгэлгүй байх явдлыг эцэс болгосон. Ингэснээрээ тийм төрлийн гэмт хэргээс урдьчилан сэргийлэх талаар тус тус дөхөм үзүүлэхэд шийдвэр төгс байж олон улсын гэмт хэрэг үйлдсэний төлөө хариуцлага хүлээх этгээдэд өөрийн улс орны эрүүгийн шүүхийн шүүн таслах ажиллагааг хэрэгжүүлэх нь улс бүрийн үүрэг болохыг умарталгүй санаж” гэж заасан байдаг.

Гэтэл Хүн төрөлхтний аюулгүй байдал, энх тайвны эсрэг өөрөөр хэлбэл Эрүүгийн хуулийн 297, 298, 299, 300, 301, 302 дугаар зүйлд заасан гэмт хэргүүд, Цэргийн албаны эсрэг Эрүүгийн хуулийн 293, 296 дугаар зүйлд заасан гэмт хэргүүдийг үйлдсэн хүнийг энэ Өршөөлийн хуулиар бүрэн өршөөн хэлтрүүлэхээр болчихоод байгаа юм.

Хоёрдугаарт, Монгол Улс нь НҮБ-ын 1961 оны “Мансууруулах эмийн тухай” нэгдсэн конвенци, 1971 оны “Сэтгэцэд нөлөөлөх бодисын нэгдсэн конвенци, 1988 оны “Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөлөх бодисын хууль бус эргэлтийн эсрэг” нэгдсэн конвенцид тус тус нэгдэн орсон бөгөөд гишүүн улсууд нь 1988 оны “Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөлөх бодисын хууль бус эргэлтийн эсрэг” конвенцийн гуравдугаар зүйлд заасан тодорхой үйлдлүүдийг үндэсний хууль тогтоомжоор гэмт хэрэгт тооцож, ял шийтгэл оногдуулах үүрэг хүлээсэн бөгөөд Эрүүгийн хуулийн 188 дугаар зүйлийн 188.3, 192 дугаар зүйлийн 192.2, 194 дүгээр зүйлийн 194.2 дахь хэсэгт заасан хар тамхи, мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөлөх эм бэлдмэл, бодисыг хууль бусаар Монгол Улсын хил нэвтрүүлэх, бэлтгэх, олж авах, хадгалах, тээвэрлэх, илгээх, борлуулах гэмт хэрэг үйлдсэн хүн өршөөлд бүрэн хамрагдахаар байна.

Гуравдугаарт, Монгол Улс 2003 онд Терроризмыг санхүүжүүлэхийг хориглох тухай олон улсын конвенцид нэгдэн орсон ба 2004 онд Ази Номхон далайн орнуудын мөнгө угаахтай тэмцэх бүлэгт /APG/ элсэн орсон бөгөөд Өршөөл үзүүлэх тухай хуулиар Эрүүгийн хуулийн 166 дугаар зүйлд заасан мөнгө угаах гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг ялаас бүрэн өршөөн хэлтрүүлж холбогдох хэргийг хэрэгсэхгүй болгохоор заасан нь Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ зөрчихөд хүргэж байгаа юм.

-Хүн төрөлхтний аюулгүй байдал болон цэргийн албаны эсрэг гэмт хэргүүдээр манайд шийтгүүлсэн хүмүүс байдаг юм уу?

-Яг энэ төрлийн гэмт хэрэгт шийтгүүлсэн хүн байхгүй. Тэр утгаараа манайхан энэ тал дээр тайван хандаад байгаа юм. Дээр дурдсан гэмт хэргүүд нь universal jurisdic­tion буюу гэмт хэрэг гарсан газар, холбогдсон этгээдийн харьяаллаас үл хамаарч аль ч улсын үндэсний шүүх шууд харьяалан шийдвэрлэх “түгээмэл харьяалалтай бөгөөд Монгол Улсын шүүх энэ харьяаллын үүргийг хүлээсэн болно. Өөрөөр хэлбэл дээрх гэмт хэрэг үйлдсэн хүн манай улсад баригдсан тохиолдолд Монголын шүүх тухайн хүнийг өршөөлийн хуулиар өршөөн хэлтрүүлэх нөхцөл бүрдчихээд байгаа юм.

-Хэрэв Өршөөлийн хууль энэ чигтээ батлагдаад явчих юм бол цаашдаа ямар, ямар хориг тавигдах юм бэ?

-Нэгэнт гэрээгээ зөрчсөн бол гэрээнд заасан хариуцлагаа хүлээнэ. Үүнийгээ кодолсон байдаг тул ямар ч хариуцлага хүлээж болно. Олон улсын хориг арга хэмжээнд янз бүрийн хариуцлага байдаг. Эхний ээлжинд гэрээ, конвенцийн дагуу өршөөлд хамруулахгүй байх талаар хуулиа шинэчилж тогтоох шаардлагыг ирүүлж болох юм. Биелүүлээгүй тохиолдолд дараа дараагийн арга хэмжээг авч болно. Хатуу дипломат бодлого ч хэрэгжүүлж болох юм. Үүгээр зээл тусламж үзүүлэхээ больж, хориг тавьж ч болно. Авлигатай тэмцэх үүргээ хангалтгүй биелүүлбэл магадгүй хар жагсаалтад бүртгэж болно. Авлигын индексжүүлэлтээс эхлээд олон арга хэмжээ байгаа.

-Өршөөлийн хуульд ноцтой заалтууд орсон гэдгийг Улсын дээд шүүх хэзээ мэдсэн юм бэ. Хууль хэрэглэж эхлэх үед мэдсэн үү. Одоо бол Улсын дээд шүүх эртхэн үүнийгээ мэдээлэх байсан юм гэдэг зүйл яригдаад байгаа?

-Хууль албан ёсоор нийтлэгдсэний дараа шүүх хэрэглэж эхэлдэг. Шүүх хууль санаачилж, хуулийн төсөл өргөн барих эрхгүй. Тодорхой хэргийг шийдвэрлэх үед Өршөөлийн хуулийн зарим заалтууд нь Үндсэн хуулийн холбогдох заалтыг зөрчсөн байсан. Анх удаа хүндэвтэр, хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд ялаа эдлээд явж байхад, удаа дараа ял шийтгүүлж байсан, хүнд, онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн хүн өршөөгдөхөөр нөхцөл бий болсон. Хүн бүр шүүх хуулийн өмнө эрх тэгш байх, шударга ёсонд нийцсэн эсэх талаар асуудал сөхөгдсөн. Өршөөлийн хуулийг олон цаг сууж нэгд нэгэнгүй үзтэл олон улсын хэд хэдэн гэрээ, конвенц зөрчсөн байсан.

-Өршөөлийн хууль батлагдвал мөн ялтан солилцох гэрээг хэрэглэх боломжгүй болно гэсэн…

– Одоогоор манай улс БНСУ, БНХАУ, Канад, ОХУ, Польш, Турк, Куба зэрэг улстай ялтан шилжүүлэх гэрээ байгуулсан байна. Гэрээ мэдээж удаан хугацаанд түвэгтэй байдалд үргэлжилдэг.

Дээрх улсуудтай хийсэн гэрээний хоёр, гурав дахь заалтад тухайн улс оронд үйлдсэн гэмт хэргээр Өршөөлийн хууль гарсан эсхүл Эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлсөн хэргийг хэрэгсэхгүй болгох үндэслэлтэй байгаа бол ялтныг буцаан улс оронд нь өгөхгүй гээд заачихсан. Жишээлбэл БНХАУ-тай 1997 оноос хойш ялтан шилжүүлэх гэрээ байгуулахаар хоёр тал хэлэлцээр хийсээр байгаад 2015 онд байгуулсан. Энэ гэрээний гуравдугаар зүйлийн шилжүүлэх өгөхөөс татгалзах үндэслэлд хүсэлт хүлээн авагч талын хууль тогтоомжийн дагуу хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан, өршөөгдсөн зэрэг эрх зүйн үндэслэлээр шилжүүлэн өгөхийг хүссэн этгээдийг хариуцлага, эсхүл ял шийтгэлээс чөлөөлсөн бол өгөхгүй гээд заачихсан. Тиймээс гадаадад ял эдлэж байгаа монгол иргэнээ ялтан шилжүүлэх гэрээний дагуу шилжүүлэн авах боломжгүй болчихоод байна. Өмнөх Өршөөлийн хуулиуд гарахад ялтан шилжүүлэх гэрээ байгуулаагүй байсан. Одоо бол харин нөхцөл байдал өөр болсон. Хэрэв ялтнаа өгчихвөл тэр хүн нутагтаа очоод ял эдлэхгүй шууд гарчих байхгүй юу. Тиймээс тухайн улсдаа ялаа эдэлнэ гэсэн үг.

-Европын зөвлөлд элсэхэд хүндрэл учирч болзошгүй талаар ярьсан. Энэ талаар тодруулна уу?

Монгол Улсын Засгийн газар 2015 оны тавдугаар сарын 11-ний өдөр “Ялтан шилжүүлэх тухай Европын зөвлөлийн конвенцид нэгдэн орох асуудлыг хэлэлцэж Улсын Их Хуралд танилцуулснаар 2015 оны долдугаар сарын 1-ний өдөр Улсын Их Хурал Европын зөвлөлийн конвенцид нэгдэн орох нь ач холбогдолтой гэж үзэн, саналыг дэмжиж хуулийн төсөл боловсруулахыг Засгийн газарт үүрэг болгосон. Монгол Улс энэ конвенцид нэгдсэнээр Европын зөвлөлийн 47 улс, гишүүн бус 19 улстай эрх зүйн харилцан туслалцаа үзүүлэх гэрээтэй болж эх орондоо ялаа эдлэхийг хүссэн иргэдээ шилжүүлэх эрх зүйн үндэс бий болох юм. Конвенцийн хоёрдугаар заалтад ялтныг хүлээн авахыг хүссэн улсад тухайн гэмт хэрэгт өршөөл үзүүлсэн бол ялтныг шилжүүлэхгүй гээд заасан тул Өршөөл үзүүлэх тухай хууль нь энэ чигээрээ батлагдвал Монгол Улс энэхүү конвенцид нэгдэн орох эсэх асуудал дээр хүндрэл гарахыг үгүйсгэхгүй л дээ.

-Өршөөлийн хуулийг санаачлан Их хуралд өргөн барьсан Ц.Оюунбаатар гишүүний хувьд Улсын дээд шүүх Өршөөлийн хуулийг эсэргүүцэж байна гэсэн өнгө аяс бүхий зүйл ярьсан. Мөн хар тамхины хэргийг өршөөлд хамруулаагүй байхад хамруулчихлаа гээд байна гэдэг зүйл ярьсан?

– Өршөөлийн хууль хүний эрхийг хамгаалах хүрээнд гарч байгаа болохоор шүүх хүний эрхийг хамгаалагч гэдгээрээ үргэлж дэмжинэ. Ганцхан Үндсэн хууль зөрчсөн болохоор хүндрэл гарч байна. Эрүүгийн хуулийн 188 дугаар зүйлийн 188.4, 192 дугаар зүйлийн 192.3-т заасан гэмт бүлэглэлийн гишүүн, зохион байгуулалттай бүлэг хар тамхийг зөөвөрлөсөн, хэрэглэсэн, улсын хил нэвтрүүлсэн хэргүүдийг Өршөөлийн хуулиар хаасан нь үнэн. Гэхдээ Эрүүгийн хуулийн 188 дугаар зүйлийн 188.3, 192 дугаар зүйлийн 192.2, 194 дүгээр зүйлийн 194.2-т заасан хар тамхи болон мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөлөх эм бэлдмэл, бодисыг хууль бусаар бэлтгэх, олж авах, хадгалах, тээвэрлэх, илгээх, борлуулах хэрэгт ял шийтгүүлсэн этгээд өршөөлийн хуульд бүрэн хамрагдаж байгаа юм.

-О.Баасанхүү гишүүн Улсын дээд шүүх хууль хэрэглэх үүрэгтэй болохоос ҮХЦ-д гомдол гаргах эрхгүй гэдэг зүйлийг ярьсан. Үүн дээр тайлбар хийгээч?

-Шүүх хууль хэрэглэх үүрэгтэй нь үнэн. Гэхдээ шүүх Үндсэн хуульд нийцээгүй хуулийг хэрэглэх эрхгүй гэж Үндсэн хуулийн 50 дугаар зүйлийн 50.3 дахь хэсэгт заасан бөгөөд Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж үзвэл тухайн хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлж Үндсэн хуулийн Цэцэд хүсэлт гаргана гэж хуулиар зохицуулсан байгаа.

УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжинтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Эрх чөлөөгөө хязгаарлуулсан 2000 гаруй иргэн Өршөөлийн хуулийг хүлээсээр байна. Гэвч УИХ асуудлаа шийдэлгүй хүлээлт үүсгээд байгаа. Хуулийн төсөл тойрсон хэтэрхий их улстөржилт нь иргэддээ шийтгэл болж очоод байгаа юм биш үү. Зарим гишүүд он гартал энэ чигээрээ явна гэсэн зүйл ярих юм?

-Өршөөлийн хуулийн гацаа арилна гэдэгт би хувьдаа итгэж байгаа. Хууль зүйн байнгын хороо хуралдаад талуудын маргаантай байсан асуудлууд шийдэгдчихлээ. УИХ Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээгээд авчихсан. Хоригийг хүлээж авсантай холбогдуулан зохих өөрчлөлтийг оруулах ёстой байсан ч нэмэлт, өөрчлөлтийг ямар хэмжээнд оруулах, саналаа ямар хэлбэрээр хураах вэ гэдэг дээр маргаан гарсан. Энэ маргаан хэт сунжирчихлаа. Гэхдээ шийдэгдсэн. Өршөөлийн хууль Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаан дээр хураагдсан саналын хэлбэрээрээ бүхэлдээ чуулганы нэгдсэн хуралдаан руу орж байгаа. Ерөнхийлөгчийн хоригт дурдагдсан тодорхой зүйл заалтуудаар тус тусад нь санал хураалт явуулах байх. Миний хувьд Ерөнхийлөгчийн хоригийг 98 хувьтай дэмжиж байгаа.

-Яагаад 98 хувь гэж?

-Нэг гэмт хэргийг хаалтын хэсэг рүү оруулах шаардлагагүй. Тэр нь 150.3 дугаар зүйл. Энэ бол хуулийн байгууллагууд бизнес эрхлэгчдийг өлгөх гол гох дэгээгээ болгодог, хэрэг үүсгэж шантааж хийх маягаар бизнесийн хэвийн үйл ажиллагааг нь алдагдуулдаг, хувийн өсөө тайлчих гээд байдаг зүйл байгаа юм. Түүнийг хаалтын хэсэг рүү оруулах шаардлагагүй гэж би үзэж байгаа. Ерөнхийлөгчийн хоригт заагдсан бусад гэмт хэрэг болох албан тушаалаа хэтрүүлэх, авлига авах, үндэслэлгүй хөрөнгөжих, төсвийн мөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулах гэх мэт гэмт хэргүүдийг өршөөхгүй, Өршөөлийн хуулийн хаалтын хэсэгт оруулах ёстой. Түрүүч нь I нүүрт

-Гэвч өмнөх удаа Байнгын хороон дээр бусдын эд хөрөнгийг залилан мэхэлж авах, бусдын эд хөрөнгийг завших үрэгдүүлэх, албан тушаалаа урвуулан ашиглах, төрийн албан тушаалтан эрх мэдлээ хэтрүүлэх гэдэг зүйл заалтуудыг өршөөнө, бусдыг нь өршөөлд хамруулахгүй гэсэн. Байнгын хороон дээр олонхи болсон МАН-ын бүлгийн гишүүд кноп андуурч дарсан гээд байгаад итгэх хүн алга…

-Байнгын хороон дээр кноп яаж дарагдсанаас үл хамаарч чуулган дээр кнопоо яаж дарах нь хоригийн хувь заяанд чухал. Тиймээс чуулганы нэгдсэн хуралдаан дээр гишүүд хэрхэн саналаа өгч байгаагаар нь хэн нь хэвлэлээр хэлсэн үг, олон нийтэд харуулсан нүүрээрээ байж, байр суурь, зарчим дээрээ хатуу зогсож байна гэдгийг харчих боломжтой.

-Үнэндээ авлига, албан тушаалын гээд байгаа хэрэгт нягтлан бодогч голдуу 100 гаруй хүн шалгагдаж байгаа юм билээ. Авлигачдыг өршөөхгүй гэж байгаа бол цаад эздийг нь олох ёстой юм биш үү. Энэ 100 гаруй хүнээс болж өршөөлд хамрагдах ёстой 2000 гаруй хүний асуудал хүлээгдээд байна?

-Үүн дээр бол Өршөөлийн хууль уу, Эрүүгийн хууль уу гэдгээс илүүтэй мөрдөн шалгах үйл ажиллагааны ур чадварын асуудал яригдах байх. Авлига, албан тушаалын хэрэгтэй холбоотой маргааны хил хязгаар хоёр тийшээ саваад байгаа нь ч үүнтэй холбоотой. Нэг талаасаа төрийн үйлчилгээний чанар, шийдвэрийг хар зах дээр зарж байгаа юм шиг үнэ хаялцуулж, нийтийн ашиг сонирхлыг худалдан борлуулах замаар хувийн ашиг сонирхлоо ханган баяжиж байгаа хүмүүс бий. Үүнээс болоод төрийн болон хуулийн нэр хүнд унаж байгаа. Үнэндээ тогтолцоо бүхэлдээ сууриараа ганхахад хүрч байгаа. Энэ сорилтыг бид сөрж зогсох ёстой. Нөгөө талд нь процессын шударга ёс хангагдаагүй, мөрдөн шалгах үйл ажиллагаа хүний эрхэд суурилаагүй, шүүх тогтолцоо шударга ёсны хэмжүүртээ орж ирээгүй үед “авлига” гэдэг энэ үг хий хоосон популизм, нөгөө талаасаа хүн хэлмэгдүүлэх хэрэгсэл болчих гээд байгаа. Үүнийгээ дэнсэлж үзэх хэрэгтэй. Үнэхээр авлигатай тэмцэх нэрийн доор хүн хэлмэгдүүлээд, өш хонзон аваад, өрсөлдөгчдөө намнаад байна гэсэн шүүмжлэл байгааг би үгүйсгэхгүй. Гэхдээ үүнийг шийдэхийн тулд Өршөөлийн хууль гарч хууль ёсыг үнэгүйдүүлж, шударга ёсны тогтолцоог бүхэлд нь нулимахыг бас дэмжмээргүй байна. Асуудлыг шийдэхийн тулд хууль тогтоомжоо сайжруул, Эрүүгийн байцаан шийтгэх тухай хууль, Эрүүгийн хуулиа өөрчил л дөө. Хуульч, хууль сахиулагчдын гарт хутга болж очоод байгаа тэр зохисгүй эрх мэдлүүдийг нь хуулиараа засаач ээ, процессын шударга ёс гээд байгаа шаардлагуудаа тавиач ээ гэж байгаа юм. Жоомоо алах гээд байшингаа шатаав гэгчээр улс төрийн өшөө авалтыг зогсоохын тулд авлигачдыг өршөөх нь төрд итгэх иргэдийн итгэл, хуульд захирагдах нийтийн ёс суртахууныг үгүй хийнэ гэсэн үг болно. Дээр байгаа хүмүүс нь өөрөө өөрсдийнхөө гэмт хэргийг өршөөчих юм чинь дор байгаа иргэдэд хууль байгаад ч яах юм, төр засагт захирагдаад ч юу хийх юм гэдэг болчих гээд байна. Ингэж хоёр туйл руу ээлжлэн савж болохгүй. Харин шийдлээ зөв гаргаж том дүр зургаар нь хараад хүн хэлмэгдүүлээд, өрсөлдөгчөө намнаад, тийм боломж олгоод байгаа хуулийн тогтолцоогоо л өөрчлөх хэрэгтэй. Хуулиа л сайжруул.

-Өршөөлийн хуулиас өмнө Эрүү болон Зөрчлийн хуулиа батлах ёстой гэдгийг ээлжит бус чуулганы үеэр ч ярьж байсан. Харамсалтай нь тэгж чадсангүй. Энэ нь Өршөөлийн хуульдаа нөлөөлөөд байна аа даа, тийм үү?

-Эрүү болон Зөрчлийн тухай хуулиа баталъя гэж нэлээд эрчимтэй түлхсэн боловч зөрчил үүссэн. Эдгээр хуулиуд суурь шинжтэй л дээ. Хүн бүрийн амьдралд нөлөө үзүүлж, нийгмийг бүхэлд нь хамардаг хууль. Ийм хуулийг түргэн шуурхай хэлэлцэхгүй, сайн ярилцаж дундын ойлголцолд хүрч батлах ёстой гэдэг байр суурьтай УИХ-ын гишүүд байгаа учраас хүлээзнэх байдалд орсон. Энэ хүлээлт нөгөө талдаа иргэдээ хэт дорд үзсэн, шоронжсон, хууль хяналтынханд хууль бус зүйл хийх боломжийг нь олгодог өнөөгийн алдаатай тогтолцоог хүчин төгөлдөр үргэлжлэх боломж олгоод байна. Өршөөлийн хууль, Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулиуд нь цогц маягийн хамтдаа үйлчлэх бодлого юм ш дээ. Таны асуусанчлан Зөрчил, Эрүүгийн хуулийг батлагдахыг хүлээхээр нөгөө талд нь баялаг бүтээгч, бизнесийнхэн, жирийн иргэд хохирогч болсоор. Хуулийн болхи тогтолцооны дүнд өдөржин, шөнөжин хардуулж, мөрдүүлж, бизнесээ хийж чадахгүй, хөрөнгөө ч гаргаж чаддаггүй тийм байдалд хүрсээр. Гэтэл гадна, дотно хөрөнгө оруулалт “0” зааж, эдийн засаг унасаар, хүмүүсийн халаасан дахь мөнгө багассаар л байна. Үүнийг хараад л суугаад байх уу. Миний итгэл үнэмшил бол Эдийн засгийн ил тод байдлын хууль, Өршөөлийн хуулиа ядаж жил хагасын өмнө гаргачихсан бол эдийн засгийн хүндрэл харьцангуй гайгүй байх байсан болов уу гэж боддог.

-Жил хагасын өмнө гаргах боломж байсан юм уу?

-Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед хоёр ч удаа өргөн барьсан. Харамсалтай нь хэлэлцээгүй л дээ. Хэлэлцээгүй шалтгаанууд нь тодорхой. Мэдээж улс төр байсан. Н.Алтанхуягийг унагаахын тулд эдийн засгийн шинэ боломжуудыг нээхгүй байх нь тэдэнд ашигтай байсан байх. Түүнээс болж хэлэлцээгүй. Хэлэлцээгүйгээс болж маш олон боломжуудыг алдсан. Алдсан боломжуудын үнэ цэнийг бид тооцож сураагүй тул ийм байдалд хүрсэн. Мөн том төслүүдээ явуулаагүйгээс болж эдийн засаг, төсөв улам л хэцүү болсон. Энэ нь иргэдийн амьдралд их л хүнд тусна байх даа.

-Иргэдийн дунд “Тэмүүжин сайдын хуулийн шинэчлэлт” гэдэг ойлголт нэгэнт бий болчихсон байв. Гэтэл таны өргөн барьсан хуулиудыг дараагийн сайд нь эргүүлэн татаад, заримыг нь дахиж өргөн бариад явж байгаа. Тухайлбал, Цагдаагийн албаны тухай хууль… Ямар ахиц гарсан юм бэ?

-Хуулийн салбарын шинэчлэл олон хүчин зүйлээс хамааралтай ч суурь хүчин зүйл нь улс төрийн тогтвортой байдал. Улс төрд тогтвортой байдал хангагдаагүй газар хуулийн шинэтгэл явагдахгүй. Улс төр тогтворгүй, шинэчлэлийн талаарх тууштай байр суурь байхгүй байгаа газар шинэчлэлийг эсэргүүцэгчид, хуулийн гажиг тогтолцооноос шимж амьдрагсад хүч орж, шинэчлэлийг санаачлагчдыг эргээд буруутгаж, хэрчдэг тийм л дүр зураг байдаг. Энэ дүр зураг манайд ч харагдаж байна. Шинэтгэлийн зорилтууд бол 2012 оны Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөрт тусгагдан, сонгогчдодоо амласан зүйл. Шинэчлэл болон түүний эргэн тойрон болж байгаа үйл явцыг хэд хэдэн талаас харах ёстой. Нэгдүгээрт, хуулийн салбарын шинэчлэл бол Тэмүүжингийн асуудал биш. Ардчилсан нам амласнаа хийж чаддаг уу гэдэг л асуудал. Хоёрдугаарт, энэ олон хуулийн үзэл санаа чинь 2000 оноос яригдаж байсан зүйл. Тэмүүжин мундагтаа олоод сэдчихсэн ч юм биш. Өмнө нь зүрхэлж барьж авдаг хүн нь цөөн байсан байж магадгүй. Тиймээс энэ шинэчлэл тодорхой цаг хугацааны дараа дахиад л яригдана, хийгдэнэ. Үүнд би санаа зовохгүй байна. Харин хойшлогдож байгаа хугацаа нь таван жил үү, найман жил үү гэдэг л байна.

Цагдаагийн байгууллагыг иргэнд үйлчилдэг, үйл ажиллагаагаа олон нийтэд түшиглэсэн, хаалттай биш нээлттэй, даргад биш хуульд захирагддаг байгууллага болгох уу гэвэл болгоно. Олон нийтэд түшиглэсэн үйл ажиллагааны хүрээнд оюутан цагдаа, school police, олон нийтийн цагдаа гэх мэтчилэн иргэдтэйгээ хамтран хууль сахиулах үйл ажиллагаа явуулдаг шинэ арга хэлбэрүүд бий болсон. Цагдаагийн байгууллагын аюулгүй байдлыг хүртээмжтэй болгоё гээд Улаанбаатар хотод зургаахан байсан цагдаагийн хэлтсийг 14 болголоо. Хүртээмж нь хамаагүй сайжирч байгаа биз дээ. Цагдааг даргынхаа үгээр ажиллах биш, хуулийн дагуу иргэнд үйлчилдэг болгоё, иргэнээ хүндэтгэсэн харьцааны соёлтой болгоё гэсэн зорилго тавьсан. Алдаг оног зарим нь ажиллаж эхэлсэн. Нэгэнт иргэнд үйлчилдэг хууль сахиулагч байхын тулд иргэний хяналтад цагдаагийн үйл ажиллагааг оруулж, тайлагнах тогтолцоотой болгох ёстой. Үүнийг хийхэд цэрэгжсэн, хаалттай зохион байгуулалт садаа болоод байгаа тул түүнийг өөрчилж иргэншүүлэх шаардлагатай. Энэ бүхэн чинь бүгд л хүнд, тэр дундаа жирийн иргэнд зориулсан шинэчлэл. Үүнийг би цагдаад, тэр дундаа дарга нарт нь зориулж хийгээгүй. Нөгөө талд нь цагдаагийн жирийн албан хаагчдын нийгмийн асуудлыг шийдэх зорилтууд байсан. Суманд ажиллаж байгаа цагдаагийн нийгмийн асуудал бүрэн шийдэгдсэн. Тэгээд энэ зүйлс яагаад буруу байсан юм гэхээр хэн ч дуугардаггүй. Зүгээр л гомдсон гээд байгаа цагдаагийн хэдэн дарга, цолоо хураалгасан хэдэн нөхдүүд л байгаа шүү дээ. Иргэнд зориулсан энэ шинэтгэл өөрчлөлт зарим нэг хүнд таалагдахгүй нь тодорхой. Түүнийг нь дөвийлгөн гаргаж ирээд шинэтгэлийг баллуурдаж байна л даа.

-Гэлээ ч гэсэн хуулийг нь хүртэл буцаах байдлаар ингэж баллуурдахын эцсийн зорилго нь юу гэж?

-Эцсийн зорилго нь зүгээр л сандал ширээний хэрүүл. Эргээд харахаар тэр зорилт, шинэтгэлүүдийг ухрааж байгаа алхмууд нь хэн нэгэнд өр төлсөн, сандал ширээний төлөөх хэрүүл байсан гэж харагдаж байгаа учраас миний дургүй хүрч байна. Гэхдээ энэ чинь ирж яваа цаг. Хэн нэгний өр төлөөд дуусах бол дөрвөн жилийн л асуудал. Ирж яваа цаг гэдэг 40 жилийн асуудал юм. Хүссэн хүсээгүй хүмүүс юу нь зөв, буруу байсан гэдгийг ялгадаг болчихсон.

-Гэвч тэр ирж яваа цаг хэр удаан хүлээлгэх юм бол. Лав ирэх дөрвөн жилээр хэмжигдэхгүй нь бололтой. АН доторх фракциудын зөрчил, хэрүүл, хагарлыг хараад байхад тэгж харагдаж байна?

-Харьж яваа хүн ирж яваа цагийн дууг дуулдаггүй юм аа. Усны түрлэгийг юугаар ч хаасан зад тавьдаг…

-Хараад байхад Д.Дорлигжав сайд та хоёрын дунд ямар нэг хувийн өс хонзон гэхээр зүйл байдаг уу?

-Хувь хүн гэхээсээ илүүтэйгээр хамгийн гол нь бодлогын зөрчил байдаг. Явж байгаа бодлогыг нурааж байгаа хүнийг хувь хүний талаасаа зөрчилгүй байлаа ч яаж таатай хүлээж авах юм. Хэцүү ш дээ. Тэр хүн Ерөнхий прокурор байхдаа хамгаалж, хоохойлсон цагдаагийн гүйцэтгэх ажлууд байна. Эхлээд хар тамхины хэрэгт холбох гэж, дараа нь албан тушаалын хэрэгт оруулах гэж оролдсон. Эцэст нь нэг эмэгтэйтэй унтуулсан. Хэвлэлээр захиалж бичүүлсэн зүйлээ УИХ-д “маш нууц” гэсэн тамгатай бичгээр явуулаад, чуулганы хуралдаан дээр орж ирж өөрсдөө тэрийгээ хаалттай ярьсан болоод, олон нийтэд аймшгийн гэмт хэрэгтэн болгож харагдуулах гээд яаж л явлаа. Сайдын суудлын төлөө эхийгээ ч зарахад бэлэн ийм хүмүүсийг харах таатай биш л дээ. Түүнээс болоод тэвчихгүй хэлэх үг бас байна.

-Энгийн хүмүүс шиг уулзаад ярилцаж болоогүй юм уу?

-Өмнө нь уулзаад энгийн сайхан ярьдаг л байсан. Одоо бол хэт өндөр дээрээс шүлсээ хаяж байгаа хүний өөдөөс ам ангайх дэмий биз дээ.

-Хуулийн салбарын шинэчлэлд цаашид юу тулгарах бол? Үргэлжлэх үү, эсвэл үгүй юу?

-Нэгэнт галт тэрэг хөдөлчихсөн. Тэр галт тэрэг эхлээд хурдаа авч хүрэх ёстой газраа дөхөх боломж байсан бол одоо замынхаа дунд очоод зогсчих магадлалтай болчихлоо. Одоохондоо галт тэрэг зогсоогүй. Хүмүүс амьдарч буй нийгмээ, тогтолцоогоо байнга сайжруулахын төлөө явдаг. Байнгын сайжруулалтын үр дүнд л тайван сайхан амьдрал бий болдог. Түүнээс ганц төгс зүйл хийчихээд болчихлоо гээд сууж болохгүй. Хүн л болсон хойно алдана, ононо. Тиймээс энэ шинэтгэлийг байнга сайжруулах ухаалаг хүмүүс цаг цагтаа гарч ирээд, хийгээд л явна. Сайжирсан тогтолцооны үр шимийг олон мянган хүн хүртсээр байх болно. Энэ бол хэн нэг хүнд хаяглагддаг зүйл биш. Амьд үргэлжилдэг процесс.

-Сүүлийн үед Ардчилсан намынхан хоорондоо таарамжгүй байгаа дүр зураг ажиглагдах боллоо. Энэ нь бүлэг дээр ялангуяа илүү тодорч байна. АН-ын залуу гишүүний хувьд өрнөж буй эдгээр процессуудыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Ардчилсан нам дотор таагүй, дэмжиж боломгүй нэг зүйл байгаа нь үнэн. Тэр нь юу вэ гэхээр Ардчилсан нам нэг нэгэндээ маш гүнзгий шарх сорви үлдээдэг. Гэхдээ энэ нь намтай холбоогүй л дээ. Намын удирдлагын түвшний хүмүүс болон лидерүүдтэй холбоотой асуудал. Эсвэл намаар дамжиж өндөр албан тушаалд очсон хүмүүсийн хийдэг ажил. 1996-2000 онд ийм л байсан. Үүний дүнд С.Зориг нас барсан. Маш олон хүн хэлмэгдэж, зарим нэг нь амьдралаараа хохирсон. Зарим нь шоронгоос гарч ирээд амь насаа алдаж байсан тохиолдол хүртэл бий. Нэг нэгэндээ хэтэрхий гүн сорви үлдээдэг муу зуршил өнөөдөр ч арилахгүй байна. Ний нуугүй хэлэхэд өрсөлдөгч намынхаа бодлого зөрүүтэй улстөрчдөөс хавьгүй илүүгээр өөрөө өөрсдийгөө үзэн ядах юм. Өш хонзон санах юм. Хүнд үзэл бодлын зөрүү байж болно. Үзэл бодол өөр байлаа гээд ардчилсан зарчмаар олонхийнхоо саналыг дагахын оронд хууль хүчний байгууллагыг оруулж ирээд нэг нь нэгийгээ шоронд хийчих юм. Нэгнийхээ амьдралаар тоглох гэж оролдох юм. Энэ нь эцсийн дүндээ эдгэшгүй шарх сорви үлдээж байна. Мэсний сорви арилдаг, үгийн сорви арилдаггүй гэдэг. Ярилцаж байгаад хэрэлдэж шүүмжлээд, ширээ шаагаад босч явах бол улс төрд байдаг л зүйл. Харин эсрэгээрээ өөрийнхөө удирдлага доор байгаа хууль хүчний байгууллагыг хөдөлгөөд гэр бүл, амьдралаар нь тоглох гэж оролдоно гэдэг дэндүү л дээ. Тэр шарх чинь аньдаггүй байхгүй юу. Ардчилсан намын энэ үзэгдэл 1996-2000 онд ч байсан. 2012-2016 онд ч энэ үзэгдэл давтагдаж байна. Энэ нь АН-ыг муухай харагдуулж байгаа. Уг нь нэг намд байгаа болохоор үзэл баримтлал, үнэт зүйл нэг гэж харж болохоор хүмүүс атал авсан шарх, өгсөн сорвиосоо болоод нэг намд зэрэгцэн оршиж чадахгүй хэмжээнд хүртлээ үзэн ядалцаж байна. Үүнээсээ болоод эв түнжингүй болчихоод байна. Хамгийн аймшигтай нь гудамжинд байхдаа зүв зүгээр байсан хүмүүс эрх мэдэлд очихоороо эвдэрчих юм. Энэ хамгийн том аюул. Үүнд намын жирийн гишүүд огт хамаагүй. Тэр тусмаа АН-ыг дэмждэг ардчиллын төлөө яваа хүмүүс бүр ч хамаагүй. Тэнгэрийн суудалтай юм шиг дээр гарчихаад байгаа цөөхөн хүмүүсийн л асуудал.

25 жилийн өмнө ардчиллыг эхлүүлсэн хүмүүс дотор лидер шиг лидер яваа хүмүүс бий. Үүнийг үгүйсгэх аргагүй. Үнэт зүйлээ гээгээгүй, итгэл үнэмшилтэй, тулхтай, асуудлыг ноён нуруутай шийддэг, залуусаа дэмждэг хүмүүс ч байдаг. Гэхдээ тэр дунд анхны үзэл баримтлалаасаа ухарч, үнэт зүйлээ гээчихээд, шүүмжилж байсан хүмүүсийнхээ дараагийн дүр төрх болоод хувирчихсан хүмүүс их болчих гээд байгаад жаахан шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Үүнийг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй. Болохгүй байгаа зүйлээ шууд хэлчих зориг, тэвчээр ч байх хэрэгтэй. Бүгдийг нь зулгуйдаад явна гэж байхгүй.

-Намын лидерүүд гэхээр 25 жилийн өмнө ардчилсан хувьсгал хийж явж байсан нөгөө л хэдэн хүн. Одоо ч гэсэн эрх мэдлийн оройд хэвээрээ. Залуучууд хаана байна?

-Манай намын хуучин лидерүүдийн цөөнгүй хэсэгт нэг хатуу итгэл үнэмшил байдаг юм. “Залуучууд чадалтай бол хаалгаа өшиглөөд ороод ир” гэдэг. Тийм учраас залуус өөрийнхөөрөө байвал хүнд сорилт, таагүй нөхцөл дундаас олон шарх авч шовойж гарч ирнэ. Тэгэхгүй гэвэл хэн нэг лидерийн цүнхийг барьж, араас нь гүйж, зарим газар түрийвч, зарим газар улаан хамгаалагч нь болж байж эдэлбэр газарт нь хурган дарга хийнэ. Тэгэхээр эрүүл саруул бодол алга болчихдог. Энэ бол ганц Ардчилсан намд биш, бусад намуудад ч байгаа түгээмэл үзэгдэл. Улс төрийн намуудад дотоод ардчилал байхгүйтэй холбоотой. Намуудын санхүүжилт ил тод биш байгаатай холбоотой. Бодлогын эрүүл саруул өрсөлдөөн биш албан тушаал, эд хөрөнгөө яаж хуваалцах вэ гэдэг өөр уралдаан руу орсноос улбаатай. Үүнийг өөрчлөхийн тулд улс төрийн намуудаа өөрчлөх ёстой. Ерөнхийлөгч ч энэ цэгийг олж харсан учраас улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэхээр шийдсэн хэрэг.

-Ирэх жил сонгууль болно. Гэвч Улс төрийн намуудын болон Сонгуулийн нэгдсэн хууль, Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хэлэлцэх асуудлын дараалалт багтсангүй. Энэ бүгдийгээ өөрчлөх юм уу, үгүй юу?

-Өргөн баригдаагүй хуулийг хэлэлцэх асуудлын дараалалд бичдэггүй. Өргөн баригдаад явчихвал яаралтай хэлэлцэх ёстой хуулиуд л даа. Сонгуулийн нэгдсэн хууль, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг өргөн барих гээд дуншиж байна. Улс төрийн намын тухай хуулийн хэлэлцүүлгийг Ерөнхийлөгч хангалттай хийлээ. Албан ёсоор хууль тогтоох байгууллагад оруулаад хэлэлцүүлэх цаг нь болсон.

-Яг ямар хуулиуд гараасай гэж бодож байгаа вэ?

-Өмнөх хуулиудаасаа сургамж аваад урагшаа алхсан хууль л гаргах ёстой. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт дээр юун дээр итгэл үнэмшилтэй байна вэ гэхээр хүчтэй Ерөнхий сайдтай болох ёстой. Засгийн газар гүйцэтгэх эрх мэдлээ бүрэн өөртөө авч чаддаг парламентын засаглал бүхий улс болох шаардлага байна. УИХ нь УИХ шиг ажиллаж, Засгийн газартаа хяналтаа тавьсан шиг тавьдаг, гэхдээ гүйцэтгэх эрх мэдэл рүү ороод эрх мэдэл булаацалдаад байдаггүй. Ерөнхий сайд нь кабинетаа бүрэн мэдэж ажилладаг, хариуцлагаа бүрэн хүлээдэг, ажил хийдэг, мэргэшсэн захиргаатай байх ёстой. Түүнээс биш фракциудын төлөөлөл гээд УИХ-ын жижигрүүлсэн хувилбар болчихоод улстөржөөд суугаад байж болохгүй. Улс төр хийх нь УИХ дээрээ л байдаг юм байгаа биз. Эрх мэдлийн хуваарилалтын энэ гажгаа засах хэрэгтэй. Улстөржих газраа улстөржихгүй болохоор Засгийн газрын кабинет дотроо хүртэл талцаад улстөрждөг боллоо. Яам, агентлагуудыг фракц бүү хэл хувь хүн эзэмшээд эхэлчихлээ. Энэ чинь Засгийн газрын кабинетын зарчим, гүйцэтгэх эрх мэдлийн нэгдмэл байдал гэх ойлголтууд байхгүй гэдгийг харуулаад байна. Монгол Улсыг нэгдмэл улс гэчихээд аймгуудаараа хуваагдаж, салбараараа өмчлөгддөг энэ байдлыг таслан зогсоох шаардлагатай. Тэгэхгүй бол энэ үзэгдэл Монгол Улсын суурь аюулгүй байдалд заналхийлээд эхэллээ. Монгол Улс нэгдсэн улс боловч “нэгдмэл бус улс”-ын шинж рүү явчихлаа. Холбооны улсад ч ийм систем байхгүй. Фракц, хувь хүн, эдийн засгийн бүлэглэлүүд Монгол Улсыг салбараар нь эзэмшинэ гэдэг нь бүрэн бүтэн тусгаар, бүгд найрамдах улсын суурь эвдэгдэж байна гэсэн үг. Энэ бол аюул. Энэ аюулаас бид салахын тулд Үндсэн хуулиа өөрчлөх ёстой.

Манайх шиг парламентын засаглалтай улсад байж боломгүй нэг алхам хийсэн нь намын дарга, Ерөнхий сайд хоёр тусдаа байгаа явдал. УИХ-ын дарга намын дарга байна гэдэг ч бас том зөрчил. Бусад орнуудад намаас түдгэлздэг албан тушаал дээр бид бүүр нөгөө тийш нь саваад намын дарга тавьчихаад байгаа. Үнэн чанартаа УИХ-ын дарга нь хоёр дахь Ерөнхий сайдыг бий болгочихож байгаа юм. Ингээд эрх мэдлийн давхар хуваарилалт үүсч, нам доторх зөрчил, тэмцэл бий болж байна. Нэг нь нэгийгээ хэмлэдэг, хэлмэгдүүлдэг, заримдаа төмөр шиг хатуу өширхсөн энэ зөрчлийн үртэс нь энгийн хүний амьдралд овоолсон хог болж, үр хүүхдийнхээ ирээдүйг олж харах нүдийг сохолж байна шүү дээ. Уг нь эрх мэдлийн хуваарилалт эрэг шураг нь зөв таарсан машин шиг Монгол Улсыг хөгжил рүү хөтлөх ёстой.

-Засгийн газрыг огцруулна, Засгийн газрын гишүүнийг огцруулна л гэх юм. Гэтэл ҮХЦ “УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнийг огцруулж болохгүй” гэж шийдвэр гаргасан. Харин УИХ хүлээж аваагүй. Үүний үр дагаврыг та юу гэж харж байна вэ?

-Хувь хүнийхээ итгэл үнэмшлээр Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүдээ томилдог, өөрчилдөг тэр тогтолцоо руу очих ёстой гэж боддог. Харамсалтай нь өнөөдөр хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Үндсэн хууль тийм боломж олгохгүй байна. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар үүнийг шийдэж болно. Үндсэн хуулиар боломжтой зүйлийг Цэц боломжгүй мэт тайлбарлан “УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнийг огцруулж болохгүй” гэдэг дүгнэлт гаргасан нь алдаа л гэж би харж байна. Үндсэн хуульд цагаан дээр хараар биччихсэн зүйл, заалтуудыг нүдээ аниад байхгүй мэт явж болохгүй байх. Түүнээс биш Цэц Засгийн газраас авлига авч, шийдвэр гаргасан энэ тэрийг бол би мэдэхгүй. Энэ байгууллагын хэвийн ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх үүргийг төр хариуцдаг. Үйл ажиллагаагаа явуулах шаардлагатай санхүү болон техник, дэд бүтэцтэй холбоотой асуудлаар хуулийн хүрээнд Засгийн газар шийдвэр гаргаж байгаа бол буруутгах шаардлагагүй.

-Сүүлийн үед таныг хамаатан садандаа орон сууц өгсөн талаар мэдээлэл гарч байна. Энэ тал дээр тайлбар өгөөч?

-Хэвлэлээр хар тамхины хэрэгт гүтгэж, хүүхэнтэй унтуулж, ямар ч үнээр хамаагүй нэрийг нь бохирдуулаад үлдээе гэсэн өмнөх технологитой л адилхан байхгүй юу. Баахан хамаатан садандаа байр өгсөн гэж хэвлэлээр цуураад, дараа нь сэтгүүлчдийг дуудаад, Хууль зүйн яамны тамгын газрын дарга нь “Сэтгүүлчид асуусан болохоор хэлж байгаа юм. Тэмүүжин ер нь хууль зөрчсөн байж болзошгүй” гэх ухааны юм хэлээд сууж байдаг. Яахав дээ, хүн бусдыг өөрөөрөө л хэмждэг юм. Өөр шигээ л бодсон биз. Захын хуульч хэдий шуналтай байлаа ч ийм гэнэн, тэнэг зүйл хийхгүй. Малын эмч хүн хуулийн ажил хийвэл харин магадгүй л юм. Би энэ асуудлыг шалгуулахаар АТГ-д хүсэлтээ хүргүүлчихсэн. Тэд шалгаад тодруулаад гаргаад ирэг. Тэр дунд ашиг сонирхлын зөрчилтэй нэг ч гэсэн хамаатан гараад ирээсэй билээ. Шинэ хамаатантайгаа танилцчихмаар л байна шүү.

-Гэхдээ энэ бүх мэдээллүүд бүгд таны ойр орчин, нэг намынхнаас гараад байна. Гомдолтой биш үү?

-Урагшаа гараад тулааны талбарт өрсөлдөгчидтэйгөө ширүүхэн үзэж чаддаггүй хэрнээ окопон дотроо дэргэдэх хүмүүсээ “Түгжилдээд” суудаг хүмүүс манай намд олон бий. Тэр дундаа төрийн өндөр албан тушаалд намын нэрээр байнга очдог нь ч нэг бус бий. Тэр хүмүүстэй хэл ам хийгээд явна гэхээр намын нэр хүнд уначих гээд. “Идсэн эрүү хувхайрч идүүлсэн бут ургадаг” гээд хүлцэнгүй яваад байтал энэ бүхэн хэрээс хэтэрлээ. Олгой хагаравч тогоон дотроо, толгой хагаравч малгай дотроо гэдэг шиг намынхаа “Түгжилүүд”-ийн хийдэг ажлыг дэлхийгээр нэг зарлаад яахав гээд чимээгүй тэвчээд байтал тэр нь энэ хэмжээнд ирж байгаа юм бол хагарвал ч хагараг л дээ. Өрсөлдөгчидтэйгөө ханилж, өөрсдийнхнөө намнадаг энэ байдал чинь бүр 1996-2000 оноос эхтэй. Тэр үеийн улс төрийн туршлагаараа өнөөдөр амьдрах гэж оролдож байгаа энэ хүмүүс бол АН доторх томоохон хорт хавдар л даа.

УИХ-ын
гишүүн, УИХ дахь Ардчилсан намын бүл­гийн дарга Б.Гарамгай­баатартай цаг үеийн
асуудлуудаар ярилцлаа.

-Сүүлийн үед
УИХ дахь АН-ын бүлгийн гишүүд хоорон­­доо толхилцоод эхэл­сэн талаарх мэдээлэл
гарч байна. Бүлгийн хурал дээрээ ч нэлээд ширүү­хэн үгс унагаж байгаа сураг­­тай.
Д.Ганбат гишүүн гэхэд Хуульзүйн байнгын хороо­ны даргад бүлэг дээрээ дэмжлэг
авсан ч байнгын хорооны хурал дээр Ш.Түвдэн­дорж гишүүн нэрээ дэвшүүлэн
бүлгийнхээ саналын эсрэг явсан гээд янз бүрийн л зүйл яригдаж байна. Үнэхээр
бүлэг дот­роо таарамжгүй зүйлс байгаа юм уу?

-Манайхан бүлэг
дотроо таарамжгүй, хоорондоо толхилцоод байгаа зүйл байхгүй. Бүлгийн хуралдааны
үеэр ёс зүй, сахилга, хариуцлагын талаарх асуудал сөхөгдсөн үү гэвэл тийм.
Ардчилсан нам бол бүлгийн зохион байгуулалттай. Ухаан­даа багийн тоглолт хийж
бай­гаа гэж ойлгох хэрэгтэй. Олонхийг бүрдүүлж байгаа хариуцлагатай нам гэдэг
утгаараа бүлэг доторх ёс зүйгүй асуудлуудыг цэгцлэх талаар бид ярилцаж шийд­вэр
гаргасан. Тэр утгаараа тодорхой гишүүдэд хариуцлага тооцсон. Зарим гишүүдэд нь
сануулга өгөх зэрэг ажил хийгдсэн.

-Ш.Түвдэндорж
гишүүнд бүлгийн зүгээс хариуцлага тооцож бүлгийн дэд даргын албаас чөлөөлсөн
байна лээ. Тэгэхээр Ш.Түвдэндорж гишүүн Хуульзүйн байнгын хорооны дарга болоод
явна гэсэн үг үү?

-Ардчилсан намын
бүлгийн дүрмийн хүрээнд асуудал шийдэгдэнэ. Тэр утгаараа бүлэг хуралдаад
Д.Ганбат гишүүнийг Хуульзүйн байнгын хорооны даргаар улираан сонгох нь зөв
гэдэг шийдвэр гаргасан. Нэгэнт бүлгээс гарсан шийдвэрийг бүлгийн гишүүд дэмжиж
ажиллах үүрэгтэй. Гишүүд бүлгийн шийдвэрээ биелүүлэх ухамсраас болоод АН-ын
бүлгээс гаргасан шийдвэр Хуульзүйн байнгын хороон дээр унасан. Тиймээс АН-ын
бүлэг дахин хуралдаж энэ асуудлыг бүлгийн хурлын шийдвэрийн дагуу явуулахаар
шийдвэрлэсэн. Нэг ёсондоо бүлгийн шийдвэрийг зөрчиж, бүлгээс гарсан шийдвэрээс
өөр байр суурь хадгалсан гишүүн Байнгын хороон дээр дэмжигдсэн ч гэсэн саналаа
татаж авах ёстой. Тэр утгаараа Ш.Түвдэндорж гишүүн саналаа татаж авах
шаардлагатай.

-Ш.Түвдэндорж гишүүн бүлгийнхээ хурал дээр саналаа татаж авахгүй гэдгээ
мэдэгдчихсэн юм биш үү?

-Тийм асуудал байхгүй. Даваа гаригт Ш.Түвдэндорж гишүүн эцсийн шийдвэрээ
гаргана.

-УИХ 2015 оны төсвийн тодотгол, 2016 оны улсын төсвийг хэлэлцэж байна.
Танаж болох урсгал зардлуудаа бүгдийг нь танасан гэдгийг Сангийн сайд
мэдэгдсэн. Эдийн засагч гишүүний хувьд төсвийн төслийг хэрхэн харж байгаа вэ?

-2015 оны төсвийн тодотгол, 2016 оны төсвийн төслийг УИХ хэлэлцэж байна.
Чуулганы уур амьсгалыг ажиглаад байхад гишүүд олон жил алдсан алдаагаа
залруулах хүсэл эрмэлзэлтэй байна гэсэн өнгө аяс харагдаж байна л даа. Зарим
нэг гишүүн өөр өнцөг, байр сууринаас шүүмжлэлтэй хандаж байгаа зүйл бий. Бид
өнөөдрийг хүртэл хөөсөрсөн төсөв баталж ирсэн. Дахин УИХ-ын гишүүн болохын тулд
сонгогчдодоо тал зассан байдлаар улс орноо бодолгүй хувийн болон намын эрх
ашгийн үүднээс хөөсөрсөн төсөв баталдаг. Шийдлийн Засгийн газрын зүгээс оруулж
ирсэн төсвийн тодотгол болон 2016 оны төсвийн төсөл тэр бүхнээс зайлсхийсэн,
салах оролдлого хийж байна. Өмнө нь УИХ дээр ийм оролдлого хийж байсан боловч
харамсалтай нь УИХ-ын гишүүд өөрсдийн дураар авирладаг байдлаас болж төсөв
буруу явж ирсэн. Одоо харин гишүүд хичнээн
дураараа авирлах гэж оролдсон ч нөхцөл байдал нь тийм байж болохгүй
хэмжээнд хүрчихсэн байна. Гишүүд үнэнд гүйцэгдсэн гэсэн үг. Тэр утгаараа гишүүд
төсөв хэлэлцэх үед аль болох аядуу тайван байдалтай хэлэлцэж байна гэж хувьдаа
харж байгаа. Төсвийн тодотгол, улсын төсөв тооцоо судалгааны үндсэн дээрээс
хийгдэж байна. Түүнээс биш 2012 оноос шууд өөр төсөв хийж эхэлсэн юм биш. Үе
үеийн Засгийн газрын бодлого, тэр бодлогын хүрээнд хийж байсан ажлын үргэлжлэл
явагдаж байгаагаас биш шинэ зүйл гарч ирээд байгаа юм байхгүй. Үүн дээр зарим
нэг шүүмжлэлтэй хандаж байгаа гишүүдийг гайхах хэрэгтэй.

-Юуг нь гайхна гэж?

-Тэр хүмүүс хуучнаараа сэтгэж байна. Мөн намуудын үзэл бодол өөр байдаг.
Ардчилсан нам, МАН-ын үзэл баримтлал хоорондоо тэс өөр. Энэ утгаар нь авч үзвэл
тухайн намуудын үзэл баримтлалын хүрээнд тооцоолдог аргачлалууд нь өөр байхгүй
юу. Тиймээс энэ намууд эсрэг тэсрэг байр суурьтай, янз бүрийн өнцгөөс
тайлбарладаг. Мэдээж энэ нь эрүүл үзэгдэл. Энэ мэтгэлцээний дүнд 2015 оны
төсвийн тодотгол, 2016 оны төсөв хамгийн бодитойгоор гарах байх гэж бодож
байна. Гишүүдийн байр суурийг хараад байхад тэр чиглэл рүү явж байгаа нь
анзаарагдаж байна шүү. Хаа очиж 2016 оны сонгуулийг харж улсын төсвөө ярихгүй
байгааг анзаарч байгаа байх.

-Ирэх онд Монгол Улс 4.4 их наядын өр төлнө гэдгийг чуулган дээр
Ч.Хүрэлбаатар гишүүн хэлж байна лээ. Ирэх онд улам л их бүсээ чангалах нь дээ.
Ирэх оны улсын төсөв, эдийн засгийн нөхцөл байдлыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Гадна, дотнын эдийн зас­гийн судалгаа хийдэг байгууллагуудын дүн гарч
байна. Тэндээс харахад 2016 оны эдийн засгийн өсөлт гурав орчим хувьтай байх
болов уу гэдэг ерөнхий төлөв гарчихлаа. Гишүүдийн ярианаас харахад тийм зүйлийг
хэлж байна. Миний хувьд ч гэсэн мөн адил тийм бодолтой яваа.

Нэг зүйлийг тодруулан хэлэхэд өнгөрөгч гурван жилийн хугацаанд бид маш
олон тооны дэд бүтэц, үйлдвэрийн асуудлыг шийдсэн. Үүн дээр маргах аргагүй үнэн
шүү. Хичнээн ч булах гээд нэмэр байхгүй. Өнөөдөр тэдгээр үйлдвэрүүд нь
ашиглалтад ороод үйл ажиллагаа нь эхэлчихлээ. Үүнийгээ дагаад дотоод эдийн засгийн
нөхцөл байдал сайжрах байх. Ганцхан гадна талд л асуудал үүснэ гэсэн үг.
Дотоодын эдийн засгийн нөхцөл сайжрахын хэрээр сахилга батын асуудал яригдах
ёстой. Гишүүдийн ярианы өнгийг харж байхад яамдыг цөөлье, хэрэгжүүлэгч,
тохируулагч агентлагуудыг тодорхой түвшинд зохион байгуулъя гэсэн асуудлууд
яригдаж байна.

-Зарим яамдыг нэгтгэх, зарим агентлагуудыг татан буулгахыг та дэмжиж
байгаа юм уу…

-Бүлгийн даргын хувьд хэлэхэд Засгийн газрын зүгээс оруулж ирсэн төсвийн
тодотгол, 2016 оны төсвийн төслийг дэмжих ёстой. Үүнийг гишүүд болон бүлгийн
саналаар өнөөдөртөө өөрчлөх шаардлагагүй. Манайхан бүгд нөхцөл байдлыг мэдэрч
байгаа тул улстөржүүлж, ард түмний дунд тайван бус байдал үүсгэх шаардлага огт
байхгүй. Тиймээс бид төсвөө шуурхай батлаад хариуцлагыг нь Засгийн газарт нь
өгөх ёстой. УИХ-ын гишүүд төсөв мэддэг, нэмдэг, танадаг, хасдаг байдлаас болж
энэ хүндрэлүүд үүсдэг. Энэ хүрээнд ч гэдэг юм уу Үндсэн хуулийг өөрчлөх асуудал
яригдаж байгаа нь цаг үеэ олсон асуудал гэж бодож байна. Тиймээс Үндсэн хуультай
холбоотой асуудлуудыг иргэдээс сайн асууж байж түүнтэйгээ уялдсан бүтцийн
өөрчлөлт хийх нь зайлшгүй асуудал. Ямартай ч Шийдлийн Засгийн газар эхний
алхмуудаа оруулж ирж байна. Үүн дээр 2016 оны УИХ, Засгийн газар бүтэц
бүрэлдэхүүнээ шийднэ гэдэг нь нэг талаараа зөв боловч, нөгөө талдаа энэ
алхмуудыг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй гэсэн үг. Одоо бол оруулж ирсэн
төсвийг дэмжээд явах нь аль аль талдаа ашигтай.

-Чингис, Самурай бондын мөнгө хаачив гэдэг эрэл сурал болж байх шиг
байна. Бондоос санхүүжсэн компаниуд нээлтээ хийгээд эхэлчихсэн мэдээлэл гарч
байгаа. Бондын эргэн төлөлт ямархуу байгаа бол. Эдийн засагт нөлөөлөл үзүүлэх
цаг хугацааны хувьд хэзээ вэ?

-Ганцхан жишээ хэлье. Оюу толгой, Таван толгойгоос 600 орчим сая
ам.долларыг урьдчилж аваад иргэдэд тараасан. Одоо үлдсэн байна. Үүн дээр
хариулт байгаа юм уу. Энэ бол энгийн жишээ.

Чингис, Самурай бондыг авснаар юу үлдэж байгаа юм. Яаж ч харлуулаад
үүнээс үр дүн гарахгүй. Эдгээр бондуудаар юу хийсэн бэ гэдэг нь тодорхой
харагдаж байгаа. УИХ-ын дарга долоо хоног бүр үйлдвэрүүдтэй танилцаж бондын
мөнгөөр ямар үйлдвэр бий болсон бэ гэдэгтэй танилцаж байна. Үнэхээр бүхий л
чиглэлийн үйлдвэрүүд бий болсон. Тийм байтал бондын мөнгө хаачив хэмээн худлаа
эрэл сурал болоод байх хэрэггүй. Ердөө ганцхан алхамын цаана харагдаж байгаа
шүү дээ. Энэ тал дээр зөв зүйтэй мэдээлэл өгөх нь чухал.

-Таныг ам.долларын ханшийн талаар ярих дургүйг мэднэ. Гэхдээ ирэх оны
төсөвт ам.долларын ханшийг 2030 төгрөг байхаар тусгасан байна. Энэ тал дээр
саналаа хуваалцаач?

-Үүнийг бид мэдэж ярьдаг зүйл биш. Монгол бол тусгаар тогтносон улс. Тэр
утгаараа Сангийн яам, Монголбанктай. Валютын ханшийг санхүүгийн байгууллагууд
олон жилийн дунджаар тооцож байж гаргадаг. Тэр дагуу л гарч ирж байгаа дүн.
Үүнийг хэн нэгэн гишүүн өөрчлөхгүй. Хэн нэгэн хүн таамаглах нь утгагүй асуудал.
Энэ нь хэн нэгнийхээ амыг баалсан асуудал болохоос өөр зүйл биш. Зах зээл
өөрийнхөө дэг жамаар явж байгаа нь үнэн л юм бол зах зээл нь өөрөө зохицуулж
таарна.

Төсөв хаанаас бүрддэг вэ гэдгийг гишүүд ойлгох хэрэгтэй. Төсвийг
бүрдүүлдэг гол хүч нь хувийн хэвшил. Хувийн хэвшлийнхний нуруун дээр өнөөдрийг
хүртэл үүнээс өмнөх үе үеийн Засгийн газар ачааг нь үүрүүлж явсан. Энэ ачааг
хөнгөлөх гэж төсвийн тодотгол, төсвийн хэмнэлтүүдийг хийх гээд оролдоод байгаа
юм. Тэдгээр бизнесийнхнийхээ нурууг амраачихвал дараа нь тэр хүмүүс чинь хариу
үйлдэл хийхдээ дутагдаад, хүрэлцэхгүй байгаа төсвийн бүрдүүлэлт улам сайжирна
гэсэн үг. Энэ утгаар нь Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хууль болон
бусад олон гарцыг бид хайж байгаа юм. Нэг талаараа эсэргүүцэлтэй тулж байгаа
боловч зайлшгүй хийх ёстой зүйлсээ хийгээд явж байна. Ийм зүйлийг бид ойлгох
цаг болсон.

-Зарим гишүүдийн зүгээс Засгийн газрыг огцруулна гээд гарын үсэг зурж
байна. ҮХЦ-ээс Засгийн газрын гишүүдийг шүд сугалах маягаар огцруулах нь буруу
гэдэг шийдвэр гаргасан. Гэвч Их хурал хүлээж авсангүй. Цэцийн их суудлын
хуралдаанаар асуудал орох байх. Цаашид хэрхэн үргэлжлэх бол?

-Цэцийн хуралдаанаас гарсан шийдвэр өнөөдрийг хүртэл хүчин төгөлдөр
гэдгийг хуульчид хэлж байна. Эцсийн шийдвэр гартал Цэцийн гаргасан шийдвэр
түдгэлзсэн хэлбэртэй байдаг. Энэ утгаараа ямар нэгэн Засгийн газрын гишүүнийг
огцруулах асуудал яригдах ёсгүй. Үүнийг гишүүд өөр өөрсдийнхөө сонирхлоор
тайлбарлаад байна.

Засгийн газрыг огцруулах, Ерөнхий сайдыг огцруулахаар Г.Уянга гишүүн
гарын үсэг зуруулаад яваад байгаа л даа. Г.Уянга гишүүний хийж байгаа энэ
үйлдлийг харахаар нэг бол их шударга ажил хийгээд байгаа юм шиг боловч улс
орноороо өөрсдөө тоглоод байгаа юм шүү дээ. УИХ-ын 76 гишүүн дотор Засгийн
газраараа тоглодог нэг хэсэг гишүүн бий болчихлоо. Нөгөө нэг хэсэг нь улс
орныхоо төлөө ажил явуулах хүсэлтэй байна. Өөр нэг хэсэг нь аль аль талыг нь
харж байгаад ялах магадлалтайд нь ордог бүлэг бий болчихсон. Өнөөдрийн УИХ-аас
ийм л дүр төрхийг харж болно. УИХ, Засгийн газраар нь тоглож хэн нэгэн хүнийг
нь унагааж бах таваа хангах юмсан гэсэн хэсэг бүлэг хүмүүс аль аль намд бий.

-Гэхдээ АН-ын бүлгийн гишүүд Засгийн газраа тогтвортой байх ёстой гэдэг
дээр санал нэгдсэн гэдгийг дээр хэлж байсан. Энэ зарчмаасаа ухраагүй биз дээ?

-УИХ дахь АН-ын бүлэг Засгийн газраа унагаахгүйн төлөө ажиллана. Тухайн
Ардчилсан намын гишүүн, Ардчилсан намын нэрээр сонгуульд орсон, Ардчилсан намын
бүлэгт харьяалагддаг гишүүд олонхийн буюу бүлгийн шийдвэрийг дагах үүрэгтэй.
Энэ үүргээ умартаж байгаагаасаа болж арга хэмжээ авахуулж байгаа учраас дараа
дараагийн арга хэмжээг бүлэг цаг алдахгүйгээр авна. Үүн дээр гишүүд нэг
ойлголттой болж байгаа гэж бодож байна. Мэдээж хувь хүмүүст таалагдахгүй
асуудал байхыг үгүйсгэхгүй. Гэсэн ч улс төр гэдэг бол багийн тоглолт. Олонхийн
шийдвэрээ дагаж явах ёстой. Хэрвээ дагах хүсэлгүй бол сонголтоо хийх эрх нь
бий.

-Сүүлийн үед ҮХЦ-ийг “Лексус 570” машинаар авлигадсан гэдэг
зүйлийг ярих боллоо. Төсвийн мөнгөөр аваагүй гэдгийг Ерөнхий сайд мэдэгдсэн…

-УИХ хууль баталдаг, хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавьж, алдаа оноог нь
засч залруулдаг газар. Түүнээс хэн нэгнийг шүүдэг, ялгадаг газар биш. Өнөөдрийн
дүр төрх Ц.Нямдорж, Г.Уянга, О.Баасанхүү гишүүний ч бай өөрсдийнх нь хүсэл
сонирхлын үүднээс хийж байгаа ажил болохоос тэдний хийж байгаа үйлдэл улс эх
оронд хэрэгтэй зүйл гэж байхгүй. Нэг талаасаа УИХ-ын гишүүнийхээ эрх үүргээс
давсан ажил хийж байгаа юм.

-Хоёр толгойн асуудал ёстой л улс төрийн мөнхийн сэдэв болчихлоо. Оюу
толгой нь оны төгсгөлөөр шийдэгдэх сурагтай. Таван толгойн асуудал харин
гацаанд орчихлоо. Хэтэрхий их улстөржилтөөсөө яаж салах вэ?

-Тухайн салбараа мэддэг, тухайн салбартаа үйл ажиллагаа явуулдаг
хүмүүсийн шийдвэр голлох учиртай. Гэтэл энэ шийдвэрийг нь улстөрчид татаж авч ирээд
нэг танхимд өөд өөдөөсөө харж суугаад мэддэг юм шиг яриад суучихдаг. Үүнээс
болоод дээшилсэн зүйл ч байхгүй, иргэдийн ухамсарт өөрчлөлт хийгээд байна. Энэ
асуудлыг засах цаг болсон. Одоогийн Их хуралд уул уурхайгаар мэргэшсэн хүн
цөөхөн байгаа.

УИХ-ын гишүүн болчихсон юм чинь би бүхнийг мэддэг гэж ойлгодог хүмүүс
дэндүү олон болчихсон. Харин УИХ-ын гишүүд өөр өөрсдийнхөө мэргэшсэн салбараа л
мэддэг байх ёстой. Түүнээс бусад салбарууд дээр мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг
сонсоод явах хэрэгтэй. Харамсалтай нь манай УИХ-ын гишүүд бүхнийг мэддэг гэж
эндүүрдэг. Их хурлын гишүүн болчихоороо тэнгэрийн дээгүүр нисдэг гэж өөрсдийгөө
төсөөлдөг байдал бодитоор харагдаж байна.

-АН олонхи болсон үед Шилэн дансны хууль хэрэгжиж эхэлсэн нь нэлээд
баалуулах шалтгаан болж байх шиг байна. Шилэн дансны хуулийн тал дээр ямар
бодолтой явна вэ?

-Шилэн дансны тухай хууль нь л
АН олонхи болсон үед гарсан.
Шилэн дансны хууль гарсан нь ихээхэн ач холбогдолтой. Энэ хууль гарахаас өмнө
байсан булхайтай болгон өнөөдөр илэрч байгаа юм. Тэр булхай болгоноо Ардчилсан
нам руу чихнэ гэвэл үүн шиг худлаа зүйл байхгүй. Энэ булхай чинь 2012 оноос
хойш АН Засаг барьж байгаа үед гарч байгаа юм биш. Шилэн дансны хуультай
болсноор өнөөдөр хүмүүсийг шүүмжилж байгаа хүмүүсийн өөрсдийнх нь булхайг ил
болгож байгаа.

Бид өнөөдөр загасны л ой санамжтай байна. Мөнгөний төлөө явдаг хэдэн
залууг ашиглан янз бүрийн юм хийлгээд, түүнийгээ жигтэйхэн том юм хийж байна
гэж хүмүүсийн тархи толгойг угаадаг тийм л зам руу явж байгаа л даа. Өөр юу
хэлэх вэ дээ. Мөнгөтэй холбоотой бүхэн өмнө нь байсан. Өнөөдөр харин засарч
байгаа юм. Шилэн дансны хууль гарснаар тэр нь тод болсныг нь гаргаж ирчихээд
“Бид хийлээ” гэж ярих хэрэггүй. Толгой дээрх бухлаа харахгүй байж хүний толгой
дээрх өвсийг хараад байх шаардлага ч байхгүй.

-Ярилцлагын төгсгөлд нэг зүйл асуухад сүүлийн хэд хоног цахим орчинд
“Б.Гарамгайбаатар даргын Монроуд компани Хөгжлийн банкнаас зээлсэн 4.4 тэрбум
төгрөгөө өгөхгүй байна” гэсэн мэдээлэл гарч байна. Энэ тал дээр тайлбар
хийхгүй юу?

-Өмнө нь би хангалттай тайлбар хийсэн дээ. Одоо би УИХ-ын гишүүн.
“Монроуд” компани тусдаа удирдлагатай тул тэндээс очиж асуусан нь
дээр. Өнөөдрийн нөхцөлд шударга, зарчмаар нь ажиллаж байгаа. Түүнээс биш хэн
нэгний үгийн олз болж явмааргүй байна.