Author: Э. Энхболд

Энэ удаа “Нэг ангийнхан” буландаа өдгөөгөөс 48 жилийн өмнө 33-уулаа Мядагмаа багшийн ангид мөр зэрэгцэн орсон нэгэн үеийнхний тухай өгүүлэх болно. Энэ бол Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараа хотын Улсын тэргүүний лаборатори нэгдүгээр сургуульд 1967 онд элсэн орж 1977 онд төгссөн 10А ангийнхан билээ. Тус ангийнхан ажилч, хичээнгүй, тууштай байдлаараа бусад ангиасаа ялгардаг байж. Энэ бол тэдний ангийнхны зарчим. Зөвхөн сурагч ахуй цагийнх биш, одоо ч гэсэн амьдралын зарчим болгон мөрдөж явааг дуулгахад таатай байна. Тийм ч болоод энэ ангиас УИХ-ын гишүүн, Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбат, бригадын генерал П.Доржсүрэн тэргүүтэй 20 гаруй салбарын тэргүүний ажилтан, сэхээтнүүд төржээ.

“Ганган эрээн цэцгүүд

Гангийн эргээр алаглаад

Хээр талыг чимсэн

Хээнцэр сайхнаар ярайна вэ” хэмээх энэхүү дууг дотночилж дуулсан баярын сэтгэлээр уулзалт эхэлсний учир нь урлагийн үзлэгээр ангийн дарга Даваасүрэн, таван онцын эзэн, математикийн багш Дондогдоржийн хүү Эрдэнэбатын хамтаар дуулдаг байсан аж. Ийнхүү уулзалтын эхэнд ангийн дарга энэ дуугаараа ая барьж нөхдөө хөгжөөсөн нь хүүхэд насны гэнэн томоогүй үеийг нь санагалзуулсан хоромхон ч гэсэн бодолд автуулан гэгэлзүүлсэн мөчүүдийн нэг байлаа. Даваасүрэн “Энэ дуугаа зүгээр ч нэг дуулчихдаггүй, Д.Эрдэнэбат гитарддаг, би дуулдаг, сурагч насны минь хамгийн гоё үе байж, Аж үйлдвэрийн сайдаар хөгжимдүүлээд л тэр үедээ яаж ч мэдэх билээ” хэмээх хөнгөн хошин дурсамжаар тэдний яриа үргэлжилсэн юм. Нэг үгээр хэлбэл төрийн түшээ Д.Эрдэнэбат ангийн даргынхаа хөгжимчин байсан гэсэн үг.

Эл ангийнхны хувьд тийм ч даруухан биш. Даруухан бишдээ буруу гэсэн үг биш. 10А ангийнхан сагсан бөмбөг, гар бөмбөгийн спортоор сургуулийн аварга хэдэнтээ болж, шигшээ багийнхаа бүрэлдэхүүнд багтчихдаг, сургуульдаа толгой цохидог хүүхдүүд байж. Урлагийн үзлэгээр ч мөн адил сургуульдаа цахиур хагалж явсан юм билээ. Тэдний дунд хар багаасаа волейболын спортоор хичээллэж, сэтгэл зүрхээ зориулсан “сурагч” бол Дондогдорж багшийн хүү мөнөөх л Эрдэнэбат. Манайхан энэ эрхмийг УИХ-ын гишүүн, Аж үйлдвэрийн сайд гэдгээр нь илүүтэй мэдэх билээ.

Уулзалтад ирсэн “бяцхан” ангийнхнаа харсан ангийн дарга Даваасүрэн нь “Манай ангийнхан нэгэн зууны хагасыг насалсан амьдралын ид сайхан цэцэглэлтийн үедээ яваа” хэмээн тодотгоод цаашид ч улс орондоо бүтээн байгуулах боломж бий гэдгийг ч хэлж байлаа. Сурагч ахуйдаа ангийн даргаар ажиллаж байгаад сургуулиа төгссөн ч гэсэн Даваасүрэнгийн хувьд нэгэндээ тохиолдсон жаргал зовлон гээд бүх зүйлийг нөхдөдөө дуулгаж холбож зохион байгуулдаг, өдгөө ч ангийн даргынхаа ачааг үүрч яваа гэнэ.

Ёстой л бүхий л салбарт хүч үзэж яваа аж, эл ангийнхан. Тухайлбал, Доной Тагнуулын ерөнхий газарт, Энхтуяа хувиараа газар тариалангийн салбарт сэтгэл зүтгэлээ зориулжээ. Харин Нармандах Хүнсний технологич мэргэжлээрээ тууштай ажилласаар Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний тэргүүний ажилтан болжээ. Энэ мэт ангиас 20 гаруй салбарын тэргүүний ажилтан төрөн гарсан байх юм. Тэдний нэг нь Эрдэнэцэцэг. Хүнсний салбарт олон жил ажиллаж сүүлд нь Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнуулсан байна. Энэ ангиас төрсөн Бадамханд, Түвшээ, Мөнхтуяа гээд эмч нарын цуваа үргэлжилнэ. Бүхий л насаараа ард түмнийхээ эрүүлийг хамгаалах үйлсэд хоёргүй сэтгэлээр зүтгэснийг төр үнэлж Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр шагнаж байсан байх юм. Бат-Өлзий хувиараа бизнес эрхэлж байгаа бол Оюундэлгэр үр тариа, газар тариалангийн салбарт хүч үзэж яваа хөдөлмөрч эмэгтэй аж. Мөн л Хүнс, хөдөө аж ахуйн тэргүүний ажилтан. Улаанбаатар төмөр замын Хос дугуйн токарьчин хэмээх ховорхон мэргэжлийн эзэн бол Цогтмагнай юм. Цогтмагнайтай хамт төмөр замын вагон депод насаараа ажилласан эрийг Баяраа гэх. Ангийнхныхаа бахархал хүндлэлийг хүлээсэн, хоёр удаагийн мэргэжлийн аварга болж байжээ. Тэгвэл Ю.Оюунаа нь нөхөр Дамдинсүрэнгийн хамтаар Зүүнхараа хотод телевизийн өргөн нэвтрүүлгийг хүргэж байгаа соёлын үрийг таригчид гэнэ. Ганбатын хувьд геологич мэргэжилтэй бөгөөд хөрсөн доорх эд баялгийг нээн илрүүлдэг мундаг хүн гэж ангийнхан нь тодорхойлов. Шархүү хүнсний технологич мэргэжил эзэмшин “Спирт бал бурам” компанид 38 жил химийн технологичоор ажиллажээ. Тэдний ангиас төрсөн цөөнгүй багш нарын нэгийг Д.Эрдэнэчимэг гэнэ. Англи, Орос хэлний багшаар 30 гаруй жил ажиллаад гавьяаныхаа амралтад суужээ. Харин Н.Рэгзэдмаа Сэлэнгэ аймгийнхаа Цаг уур орчны шинжилгээний газрын даргаар ажиллаж байгаа аж.

Тэдний ангийн тэргүүний сурагчдын нэг нь УИХ-ын гишүүн, Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбат гэдэгтэй маргах хүн гарсангүй. Тус ангийн удаахь тэргүүлэгч нь Сэлэнгэ аймгийн дөрөв дэх, Мандал сумаас төрсөн анхны генерал П.Доржсүрэн юм. Ангийнхан эдгээр эрхмүүдээрээ бахархаж явдаг гэдгээ ам уралдан ярьж байсныг тэмдэглэх хэрэгтэй болов уу.

Уулзалтад ирээд хамгийн урд эгнээнд сууж байсан эмэгтэйг тус ангийнхан уран нугараач хэмээн дүгнэсэн юм. Уран нугараачийг Оюунчимэг гэдэг бөгөөд нэгдүгээр ангиасаа уран нугаралтаар хичээллэжээ. Тийм ч болохоороо одоо ч гэсэн ийм сайхан биеэ авч яваа юм хэмээн ангийнхан нь сайрхана. Тэгвэл нэлээд хэлэмгий гэж хэлж болохоор ангийн дарга Даваасүрэн нь 1990 онд МУИС-ийг, 1994 онд Удирдлагын хөгжлийн академийг төгсчээ. Дараа нь 2000 онд МУИС-ийн хууль зүйн сургууль төгссөн хуульч аж. Түүний хувьд 21 жил улсад багшилсан юм байна.

Ангийн төгсөлтийн 38 жилийн ойн уулзалтын үеэрээ тэд Гадаад явдлын яамны ахлах мэргэжилтэн, насаараа дипломат алба хашилцсан Р.Мөнхөө, төмөр замын машинч Ганболд, Цогтсайхан, Оюунбадам, Алтанцэцэг, Долгоржав, Хатантуул, шар Бадрах, Шинэчимэг гээд бурханы оронд одсон найз нараа ч мөн дурсаж суулаа.

“Нэг ангийнхан” булан бэлтгэж байхад анги бүрээс заавал хос төрөн гарсан байдаг нь анзаарагддаг. Тэгвэл энэ ангиас Бадрал, Эрдэнэцэцэг, Түвшинжаргал, Цагаандүгэр, Л.Зоригтбаатар, Н.Рэгзэдмаа гээд хэд хэдэн хос гарч өрх тусгаарласан байх юм.

Энэ удаагийн уулзалтад 20 гаруй сурагч иржээ. 10А ангийнхан хоёрдугаар ангид байхдаа зуны амралтын өмнө зугаалганд явж байхдаа тухайн үедээ л нүдний гэм байсан гурван төгрөгийн алаг бөмбөгөө усанд алдчихаж. Бөмбөгөө алдахгүй гээд Оюунаа нь Хараа голын ус руу яваад орчихож. Юун нөгөө бөмбөг манатай юм болж Оюунаагаа усанд үйх дөхжээ. Тэр үед Болдоо ухаан сийлж ус руу мод шидээгүй бол Оюунаа өнгөрөхгүй юу хэмээн ангийнхан дурсан ярив. Яриа ийн өрнөж байтал “Хэргийн эзэн хэнгэргийн дохиур Оюунаа тэр сууж байна” гээд ангийн дарга Даваасүрэн заалаа. Оюунаа мушилзан инээмсэглэнгээ “Гоё зугаалга байсан шүү” хэмээн даруухан хариулаад чимээгүй болох нь хүүхэд насны гэнэн сайхан дурсамж юм шүү дээ гэх шиг санагдаж байлаа.

Генерал П.Доржсүрэн багт наадамд хэрхэн оролцдог байснаа ярилаа. А бүлгийнхний хувьд сургуулийн хэмжээнд болдог багт наадмаасаа халиад хотын багт наадамд оролцон шагнал авч байсан гэдгээ ёстой л цоглог дуугаар өгүүлэв. Энэ ангийнхан аливаа зүйлд заавал багшийнхаа гарыг хараад байхгүйгээр өөрсдөө бүхий л зүйлээ зохион байгуулчихдаг биеэ даасан хүүхдүүд байсан гэнэ.

Ангийнхан нь энэ уулзалтаараа бид П.Доржсүрэнгийнхээ генерал цолыг Аж үйлдвэрийн сайдынхаа Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонг давхар угаана аа гэхэд Д.Эрдэнэбат сайд “Энэ шагналыг чинь би аль эрт авчихсан юм аа. Харин наад Зоригоо чинь сая Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон авсан. Гэхдээ одон медаль угаана гэхээсээ илүүтэйгээр ангиараа уулзаж байгаа нь миний хувьд маш сайхан байна” гэлээ. Д.Эрдэнэбат яриагаа ийн үргэлжлүүлэв. Тэрбээр “Та хэдийгээ орж ирсэн цагаасаа хойш хараад л сууж байлаа. Багын дурсамж өөрийн эрхгүй нүдэнд харагдаж байна” хэмээн инээмсэглэлээ. Тэрбээр цааш нь “Нутагтаа ирэхээр агаар нь нэг л тунгалаг сайхан. Хүмүүс нь танил дотно санагдаад хоргодоод байдаг юм шүү гэхэд “Яах аргагүй үнэн шүү. Энэ үгийг яажшуухан эвтэйхэн хэлье дээ гэтэл Эрдэнэбат маань хэлчихлээ” хэмээн түүний үгийг ангийнх нь хүүхдүүд дэмжинэ. Тэдний яриаг хэсэг чагнаалан суусан Баяраа 10 жилийн сурагч байхдаа намрын ажилд явж хэрхэн хөглөснөө ярив. Ангиараа л явж байгаа хойно хааяа нэг ажлаа хийдүүлэх үе байлгүй яахав. Нэг өдөр түр амсхийхээр уул руу гараад бүтэн өдөр ажлаа хаячихаад багшдаа загнуулж суух ч сайхан байсан даа гэсэн юм. Ганц өдөр ингэж ажлаа орхиод явахад нь Баяраагийн аав хүүгээ зутарч байгаа болов уу хэмээн сэтгэл зовнин эргэхээр ирсэн нь таарч гэнэ. Гэсэн ч ногооны талбайд өдөржин хүүгээ хүлээгээд “Бүтэхгүй юм байна даа” гээд буцсан байж. Баяраагийн араас Л.Зоригтбаатар “Ингээд бодохоор манай ангиас төрийн түшээ, Батлан хамгаалахын генерал, Шинжлэх ухааны салбарын доктортой, бусад салбарт амжилттай яваа олон нөхөд маань байна. Энэ бүхнээс харахад сургаж хүмүүжүүлэхээс гадна хөдөлмөрт хүнийг нэгтгэж, хүн болгохыг сургасан багш нартаа насан туршдаа талархаж явдаг. Бидэн шиг олон мундагчуудтай хамт олон ер нь ховор байх.

Багш зөвхөн боловсрол олгохоосоо гадна хөдөлмөрөөр төлөвшүүлж, бага наснаас минь хөдөлмөрийн амт шимтийг мэдрүүлсэн. Бид долоо, наймдугаар ангийн жаахан хүүхдүүд байхдаа хаврын тариалалт болон намрын ургац хураалтад пүүгээнээсээ жижигхэн, хүрзнээсээ намхан хөвгүүд хувингаасаа томгүй охидууд 14 хоногоор ажил хийх гээд л гарч өгнө дөө. Аравдугаар ангид орох жилээ бид хадланд яваад эрчүүд бухал нуруу хийж, охид бухал оосорлогч хийдэг байлаа. Тэр үед хадланд Батгончиг багш биднийг удирдаж авч явж байлаа. Багш могойноос айна, бид орой уйдна. Дэмий яримаар санагдах хэдий ч багшийн хажууд дэмий ярьж чадахгүй болохоор могой гэж айлгаад л сахилгагүйтдэг байлаа. Тэгээд л сайхан ярьж өгнө дөө. Харин энд нэг дурсамжийг та нар санаж байна уу” гээд яриагаа цааш үргэлжлүүлэв.

Дээд ангийнхан хадланд явж байхад бүх л хүүхэд байгаа хоол хүнсээ хувааж иддэг байж. Бороотой нэг өдөр тэдний хүнс барагдаж гэнэ. Хангамж ирэх болоогүй байсан тул бүгд л өлссөн байж таарна. Гэтэл орой унтахад дээд ангийнх нь нэг нөхөр орон дотроо юм идээд байгааг нь Д.Эрдэнэбат, Л.Зоригтбаатар хоёр мэдчихэж. Тэд хоорондоо “Энэ нөхөр орон дотроо юм идээд байна, яах вэ” гэж ярилцаж байгаад маргааш нь ангийнхаа хэсэг нөхөдтэй айлуудын тогооны угаалтуур болгож ашигладаг боролзгонын иш, харгана түүгээд ир гээд хэсэг нөхөдтэйгээ өнөө “орондоо идэгч”-ийг явуулчихаж. Тэднийг гараад явсан хойгуур нь Д.Эрдэнэбат, Л.Зоригтбаатар хоёр шуудайд нь нэгжлэг явуултал боорцог, молоко тэргүүтэй идэх юм гарч иржээ. Угаасаа хүнсгүй болчихсон байсан тул өнөө хоёр жаахан идэж байгаад үлдсэнийг нь бусдадаа тавьчихаж. Шөнө боллоо. Одоо нөгөөх маань яах нь вэ гээд сонсоод байсан чинь шуудайгаа ухаж байгаа бололтой байна гэнэ. Шуудай нь хоосон юм чинь тэгсхийж байгаад унтаад өгч. Маргааш нь бид хоёрт юу ч хэлж чадахгүй чимээгүй байсан. Ингэж бид хүний хүүдийний боорцгийг авч л байлаа.

Л.Зоригтбаатар “Харин манай генерал П.Доржсүрэн “тоовор” гэдэг хочтой байсан. Багын л цэрэг цагдаа ярьсан нөхөр байсан юм ш дээ. Д.Эрдэнэбат бид хоёр ангийнхныхаа сайн, муу юмны түрүүнд их явсан даа. Арван жилээсээ авахуулаад одоог хүртэл найзалж байна. Багын цэвэр бичигтэн байсан. Ангийн булан, сонин хоёрыг хийдэг сурагч байсан юм. Түүний ажил, амьдрал туулсан зам өргөн гэж боддог” гэв. Ийнхүү Аж үйлдвэрийн сайдын талаар ангийн нөхөр нь дурсахад араас нь “Д.Эрдэнэбат маань байнга Зүүнхараад ирж иргэдтэй уулзаад явдаг. Харин шинэхэн генерал Доржсүрэн маань ирж ангийнхныхаа ганц чимэг нь болоод ирлээ дээ хэмээн арын эгнээнээс Баяраа генералынхаа дал мөрийг алгадна. Үүнийг сонсож суусан Доржсүрэн генерал багадаа ангийнхаа хөвгүүдийн хэрхэн барилдаж дээл хувцасны мангас явсныг яриад, хоорондоо алдар цолтой бөхчүүдийн нэр өгчихөөд барилдахынхаа өмнө цоллодог байснаа хуучиллаа. Д.Эрдэнэбат маань Хайдав арслан, Цогтмагнай маань Бээжин аварга болоод бусад хөвгүүд маань… хэмээн ярьж байтал Монгол Улсын аварга Гунаажавын Эрхэмбаяр 10А ангийнханд хүндэтгэл үзүүлэхээр ороод ирэв. Генерал маань “Яг бөхийн тухай ярьж байтал Эрхэмээ аварга ороод ирлээ. Яасан сайхан бэлгэшээлтэй зүйл болж байна аа” хэмээн аваргатай гар барилаа. Ирэх жил л аваргыгаа юм дуулгана гэж хүлээж байгаа шүү хэмээн Зоригоог өгүүлэхэд ангийнхан нь ёстой зөв шүү. Энэ жилийн наадмаар манай аварга унаагүй юм билээ. Харин өнөө давсан гээд байгаа хүүгийн тохой түрүүлээд хүрчихсэн байсныг нэг мундаг зурагчин авсан байна лээ хэмээн аваргын тухай яриагаа үргэлжлүүлцгээв. Аварга орж ирснээс хойш ч хэсэгтээ л тэдний яриа бөхийн уур амьсгалаар солигдож сурагч байхдаа ангийнх нь хөвгүүд хичээлээ таслан Хараа голын ширэг дээр барилддаг байсан тухайгаа ярин хөгжилдөнө. Доржсүрэн генерал Баян-Өлгий аймаг дахь Барилгын цэргийн ангийн захирагчаар ажиллаж байгаад Улаанбаатарт ирээд удаагүй байгаа. Өдгөөгөөс жил гаруйн өмнө Алтай Таван богд хайрхны тэнгэрийг тайх ёслолд оролцохоор очиход генерал маань хурандаа цолтой байсан юм. Түүний хувьд амьдралынхаа хэдэн жилийг Баян-Өлгий дэх Барилгын цэргийн ангид өнгөрүүлсэн билээ.

Генерал Доржсүрэнгийн аав нь хошууч цолтой, хоёр дайнд оролцож явсан хүн байжээ. Тэдний гэр бүлээс таван хурандаа цолтон төрөн гарсан бол саяхан Доржсүрэн нь генерал болсон нь энэ юм. Түүний хувьд багадаа дамар малгай өмсч, орос цэргүүдийн соёмботой школа бүс бүслэх дуртай байсан гэнэ. Хааяа тэднийхээр ирдэг Улаанбаатарын цэргийн штабын дарга авга ах Ванчинсүрэнгийнхээ малгайгаар даанч гоёх дуртай байсансанж. Магадгүй тэр зөн намайг цэрэгт татсан байж мэдэх юм хэмээн инээмсэглэнэ. Тэрбээр Д.Эрдэнэбат сайдын тухай толгой цохидог онц сурлагатан байсныг дурдаад цэцэрлэгээсээ эхлээд нэг ангид явсан тухай өгүүлэв. Манай Эрдэнэбат багын спортлог, оюунлаг, хөдөлмөрч, ангийн бүхий л зүйлд ангиа уриалан оролцдог лидер хүүхэд байсан тухай түүнээс хол очиж байгаад ярьж өглөө. Түүнээс та наймдугаар ангиа төгсөөд ТМС-д явж ирээд цэрэгт явсан гэж ангийнхан тань ярьсан гэхэд “Би муу сурлагатайдаа ТМС-д яваагүй юм шүү” гээд инээмсэглэнэ. Сургуульд сурч байхад гэм хоргүй үймүүлчихдэг хүүхдүүд байдаг даа. Тэдний ангид мөн л тийм хэдэн хүүхэд байсны нэг нь генерал Доржсүрэн. “Үймүүлдэг хүүхдүүд” гээд хэд хэдэн хүүхдийг шууд л ТМС-д илгээсэн байна. Доржсүрэн генерал барилгын ТМС-д явж ирээд Номгоны сангийн аж ахуйд Атрын хоёрдугаар аянд нэгдэн тракторын жолоочоор ажиллаж байгаад цэрэгт морджээ. Цэрэгт байхдаа Цэргийн нэгдсэн дээд сургуульд элсэн орсноор түүний амьдрал жинхэнэ утгаараа өөрчлөлтийн он жилүүд байжээ. Тэрбээр цэрэгт өнгөрүүлсэн 32 жилийн хугацаанд Зэвсэгт хүчний жанжин штабын дарга болон дэд даргаас бусад бүхий л албан тушаалыг хашсан байна. Энэ хугацаанд гурван анги удирдсан бөгөөд хамгийн нүсэр нь Баян-Өлгий аймагт цэргийн анги байгуулах байлаа хэмээн хэлж байв. Казахчуудтай ойлголцож, тэдний дэмжлэгийг авах тийм ч амар байгаагүй гэнэ. Баян-Өлгий аймаг дахь Барилгын цэргийн анги өнгөрөгч намар таван жилийнхээ ойг тэмдэглэж Доржсүрэнгээ урьжээ. Түүнийг яваад очиход Баян-Өлгийнхөн “Та манай аймгийн генерал шүү. Манай аймгаас гараагаа эхэлсэн шүү” хэмээн баяр хүргэж байсан аж.

Эдний ангийнхан тавдугаар ангид ороход нь ангийг нь хуваахаар болоход Мядагмаа багш нь “Манай ангиас салах хүүхэд байхгүй. Бүгд хичээлдээ сайн” хэмээн нэг ч хүүхэд ангиасаа хасалгүй Намидцоо багшид хүлээлгэн өгч байжээ. Наймдугаар анги төгссөнийх нь дараа 8А ангийг мөн л тараалгүй бусад ангийг нь тарааж өөр бүлэгт хуваан өгч байсан гээд бодохоор сургуульдаа толгой цохидог нь байсан нь мэдэгдэж байгаа биз.

Ц.Энхтуяа “Ардын армийн ахлагч цолоос генерал цолонд хүрнэ гэдэг үнэхээр мундаг хүний л хийж чадах зүйл. Байлдагчийн халаасанд генералын мөрдэс бий гэдэг үнэн юм байна” гэхэд ангийнхан нь түүний яриаг дэмжиж байлаа.

Харин удтал чимээгүй суусан Ю.Оюунцэцэгийг ангийнхан нь ярь л даа гэхэд “Аравдугаар ангиа төгсөөд Нийтийн ахуйн үйлчилгээний техникум төгссөнөөс хойш 40 жил оёдол хийж байгаа” гэлээ. Түүний хувьд нөхөр таван хүүхдийн хамт, ач зээ 10 гаруй болж өнөр өтгөн гэр бүл болжээ. Ю.Оюунцэцэгийн хөдөлмөрийг үнэлж төр засгаас Аж үйлдвэрийн тэргүүний ажилтан тэмдгийг гурван жилийн өмнө олгож байжээ. Ю.Оюунцэцэгийн хувьд генерал Доржсүрэнтэй тохой нийлүүлэн суудаг байсан гэнэ. Сурагч ахуй үеийг эргэн дурсахад хүнд хэцүү сорилт бүр шалгалт байдаг. Гэтэл эдний ангийнхан хэзээ ч нэгэндээ хуулуулах шаардлага гарч байгаагүй гэдгийг ам бардам өгүүлцгээнэ. Багадаа дарга болно гэж тоглодог байсан ч генерал, сайд болно гэж ёстой бодож байгаагүй шүү хэмээн хүүхэд цагийн гэнэн үеэ дурсацгааж байлаа.

УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт, А.Бакей, Д.Батцогт, Ц.Дашдорж, Ч.Хүрэлбаатар, Л.Энх-Амгалан нар Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төслийг өчигдөр УИХ-ын дарга З.Энхболдод өргөн барилаа. Уг хуулийн төслийн талаар УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалантай ярилцлаа.

-Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төслийг зарим гишүүд өргөн барилаа. Энэ хуулийн төслийг өргөн барих болсон гол шалтгаан нь юу байв. Яагаад заавал алслагдсан аймгууд гэж тодотгоод байгаа юм бэ?

-Байнгын үйл ажиллагаа явуулдаг, гурваас доошгүй ажлын байр бий болгосон аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг хөнгөлж, гурван жилийн хугацаанд дагаж мөрдөхөөр боловсруулсан. Уг хуульд ашигт малтмалын хайгуул хийх, ашигт малтмал ашиглах, согтууруулах ундаа борлуулах, импортлох, тамхины ургамал тарих, тамхи үйлдвэрлэх, импортлох, газрын тосны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, бөөний худалдаа эрхлэх, үүрэн телефоны үйлчилгээ эрхлэх, эрчим хүчний эх үүсвэр, шугам сүлжээ байгуулах, эрчим хүч үйлдвэрлэх, борлуулах, түгээх, иргэний нисэхийн үйл ажиллагаа эрхлэх, авто зам, замын байгууламж барих, засварлах, цацраг идэвхт ашигт малтмал, цөмийн энергийн чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхлэхээс бусад үйл ажиллагаанаас олсон аж ахуйн нэгжийн орлогын татвар ноогдох орлогоос хөнгөлөхөөр тусгаж өгсөн.

Энэ хуулийн гол зорилго нь Улаанбаатар буюу улсынхаа нийслэлээс алслагдсан Баян-Өлгий, Баянхонгор, Говь-Алтай, Дорнод, Завхан, Увс, Ховд, Хөвсгөл аймагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагааг дэмжих зорилготой юм. Өнөөдрийнх шиг эдийн засгийн хүндрэл, бэрхшээлтэй нүүр тулсан энэ цаг үед бизнесийнхнээ дэмжих нь хамгийн зөв гарц. Улаанбаатар хотоос 600 км, 1000 км алслагдсан тийм нутаг оронд бизнес эрхэлж байгаа хүмүүс үнэхээр хүндрэлтэй байна гэдгийг тэд өөрсдөө ч хэлж байна.

Алслагдсан аймгуудад бизнес эрхэлдэг хүмүүс хамгийн өндөр өртөгтэйгөөр бизнесийн үйл ажиллагаагаа явуулдаг юм. Хамгийн өндөр үнэтэй шатахуун хэрэглэж, бараа бүтээгдэхүүн нь хамгийн өндөр өртгөөр очиж, тээврийн зардал нь хамгийн өндөр гээд асуудал бий. Тийм болохоор алслагдсан аймгуудын иргэд өндөр үнэтэй бараа, бүтээгдэхүүн авч хэрэглэхээс өөр ямар ч замгүй болж байгаа юм.

-600 км, 1000 км гээд хоёр янзын хэмжигдэхүүн яригдаад байна. Энэ хоёр нь ямар учиртай юм бэ?

-Бид аж ахуйн нэгжүүдийг ангилаад Улаанбаатар хотоос 600 км дотор үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол одоо төлж байгаа Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараас 20 хувийн хөнгөлөлт эдлүүлэх юм. Ухаандаа найман хувийн татвартай болж байна гэсэн үг. Харин нийслэлээс 600-1000 км дотор аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулдаг бол Аж ахуйн нэгжийн албан татварыг 50 хувь буюу таван хувь болгоно гэсэн үг. Улаанбаатараас 1000 км-ээс дээш зайд алслагдан үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа бол Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварт нь 90 хувийн хөнгөлөлт үзүүлээд одоо мөрдөж байгаа 10 хувийн татвар маань нэг хувь болно гэсэн үг. Уг хуулиар ийм эрх зүйн зохицуулалтуудыг хийж өгч байгаа юм.

-Уг хуулийг дэмжлээ гэхэд ямар сайн зүйл гарах юм…

-Уг хууль батлагдвал хөдөө орон нутагт бизнесийн орчин сайжирч, ажлын байр хадгалагдана. Орон нутагт жинхэнэ утгаараа жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжиж байгаа төрийн дэмжлэг болох учиртай юм. Хөдөө орон нутгаа бид дэмжиж чадвал нийслэлийг чиглэсэн их нүүдэл татарна. Бизнес эрхлэх сонирхолтой хүмүүс заавал Улаанбаатарт ирээд байх шаардлагагүйгээр орон нутагтаа аятайхан амьдрах боломж бүрдэх юм. Их хурлаас хоёр жилийн өмнө Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг баталсан. Уг хуулийг алслагдсан аймгуудад хөрөнгө оруулалт хийвэл хэр алслагдсанаас, хэр хэмжээний хөрөнгө оруулснаасаа шалтгаалан тодорхой хөнгөлөлт эдлэх боломжтойгоор баталсан байдаг. Хөрөнгө оруулалтын хууль батлагдчихсан юм чинь одоо Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуульдаа өөрчлөлт оруулж чадвал хөдөө орон нутагт бизнес эрхлэх орчин сайжрах давуу талтай.

-Энэ хуулийн төслийг бизнес эрхлэгчид таатай хүлээж авах нь гарцаагүй. Гэхдээ эдийн засаг ийм хүнд байхад уг хуулийг батлах боломж байгаа юм уу. Орон нутагт бизнес эрхлэгчид жилдээ хэдэн төгрөгийн татвар улсад төлдөг юм бэ?

-Улаанбаатараас 600 км-ээс дээш үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн улсын төсөвт төвлөрүүлдэг орлого нь 2.3 тэрбум төгрөг юм билээ. Улсын хэмжээнд 2.3 тэрбум төгрөгийн төсвийн орлого тасрах магадлалтай ч нөгөө талдаа бид ингэж л аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжихгүй бол маш олон хүн ажлын байргүй, орлогогүй болох, орон нутагт бизнесийн үйл ажиллагаа хаагдах ийм нөхцөл байдал үүсчихээд байна.

Өнөөдөр маш олон аж ахуйн нэгж хаалгаа барьж байгааг бүгд харж, мэдэрч байна. Бид иргэдээ орлоготой, амьжиргааны эх үүсвэртэй, орон нутагтаа бизнесийн үйл ажиллагаа явуулах боломжийг нь дэмжих нь чухал. Түүнээс биш эдийн засгийн хувьд маш хүндрэлд орсон аж ахуйн нэгжүүдээсээ татвар авах нь төрийн гол зорилго биш.

-Гэхдээ алслагдсан аймгуудад бензин шатахуун өндөр үнээр очиж байна. Үнийг нь буулгах ёстой гэсэн боловч харин ч эсрэгээрээ Онцгой албан татварыг нэмэгдүүлэхээр болсон. Уг хуулийн төсөл чинь энэ замаар явчих юм биш биз?

-Бензин, шатахууны Онцгой албан татварыг нэмнэ гэхэд МАН эсрэг байр суурийг барьж байсан. Бензин, шатахууны үнэ дэлхийн зах зээл дээр үндсэндээ 60 хувь хямдарчихаад байна. Засгийн газар Онцгой албан татвараа нэмээгүй бол бензин шатахууны үнэ хөдөө орон нутагт 60 хувь хямдарч бусад бараа бүтээгдэхүүний үнэ хямдрах боломж байсан.

УИХ-аас сая баталсан төсөвтэй холбогдуулан Монгол Улсын бүх газар нутагт шатахууны үнэ ижил байх чиглэлийг Засгийн газарт өгсөн. Засгийн газар УИХ-ын энэ тогтоолыг хэрэгжүүлэх ёстой.

-2016 оны төсвийг батлачихлаа. Бизнесийнхэнд сайн, муу ямархуу төсөв болсон бэ?

-2016 оны төсөв буруу тооцоологдсон. Учир нь орлогыг маш өндрөөр баталчихлаа. Төсвийн орлого өндөр тооцогдоно гэдэг нь аж ахуйн нэгжүүд дээр ирэх татварын ачаалал нэмэгдэнэ гэсэн үг. Тиймээс бидний өргөн барьсан хууль аж ахуйн нэгжүүд тэр тусмаа алслагдсан аймаг, сумдад үйл ажиллагаа явуулж буй бизнесийнхэндээ тодорхой хөнгөлөлт үзүүлж улс оронд үүссэн эдийн засгийн хямралаас гарах төрийн бодлого дэмжлэг гэж харж байгаа юм.

-Алслагдсан аймгийн бизнесийнхэнд боломж олгоно гээд байх юм. Төвийн бүсийнхнээ ялгаварлаад байгаа юм биш үү. Нийслэлд байгаа аж ахуйн нэгжүүд яах юм?

-Нийслэлээс гараад Төв, Булган, Хэнтий, Сэлэнгэ ч гэдэг юм уу 600 км дотроо багтсан орон нутгийн бизнес эрхлэгчид 20 хувийн хөнгөлөлтөө эдлээд явна. Зөвхөн нийслэлд үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжүүд хөнгөлөлт эдлэхгүй. Гэхдээ УИХ-ын нэр бүхий гишүүдийн санаачилсан Орлогын албан татварыг нэг хувь болгох хуулийн төсөл өргөн баригдчихсан байгаа. Тэр хуулийг энэ цаг үед давхар хэлэлцээд явах ёстой. Ардчилсан намын гишүүд 90 хувийн хөнгөлөлт үзүүлье гэсэн. МАН-ынхан 90 хувийн хөнгөлөлт гэдэг бол нэг хувийн татвар юм. Тиймээс энэ тогтоолцоонд оръё гэсэн үг. 10 хувиа төлөнгүүт нь 90 хувийн хөнгөлөлт үзүүлээд төлсөн 90 хувийг нь буцаан олгоно гэдэг бол маш том хүнд суртлын тогтолцоог бий болгоно. НӨАТ-ын буцаан олголт гэхэд гаалийн болон татварын байцаагчдын өнгө үзэмжээс шалтгаалдаг бизнесийн дарамтууд их байдаг. Тиймээс шууд нэг хувь болгочих юм бол Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар чинь алслагдсанаасаа үл шалтгаалаад шууд нэг хувь болоод зохицуулагдаад явах боломж нь бий.

-УИХ Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хуулийг баталсан. Уг хууль бол бизнес эрхлэгчдэд том боломж гээд байгаа. Төрөөс олгосон боломжуудад хувийн хэвшлийнхэн хойрго хандаад байгаа юм билээ?

-Эдийн засгийн ил тодын нэртэй боловч энэ чинь татварын өршөөлийн хууль байхгүй юу. Татварын өршөөлийн хуулиар өмнө нь татварын баланст тусгаагүй нуусан үл хөдлөх хөрөнгөө аж ахуйн нэгжүүд маань ил болговол торгуульгүй, хуулийн хариуцлага хүлээлгүйгээр далд эдийн засгаа ил болгох хууль юм. Өмнө нь батлагдаж байсан өршөөлийн хуулиар бүх аж ахуйн нэгж бүрэн хамрагдаж чадаагүй. Монгол Улсад 70 гаруй мянган аж ахуйн нэгж бүртгэлтэй байдаг ч байнгын татвартай харьцдаг 20 гаруй мянган аж ахуйн нэгж бий. Бусад 50 мянган аж ахуйн нэгж нь “Х” тайлан гаргаж явдаг хэрнээ үйл ажиллагаа явуулдаг. Тэгсэн мөртлөө үл хөдлөх хөрөнгөтэй байдаг. Тэгсэн мөртлөө хөрөнгөтэй байдаг. Түүнийгээ татвар дээрээ гаргаж ирж чаддаггүй хүндрэлүүд байсан. Энэ бүгдийгээ татвар дээрээ гаргаж ирж чадахгүй байсныг нь ил болгож гаргаж ирснээр тухайн компанидаа, иргэн хүндээ ашигтайгаар өөрийн хөрөнгөө албан ёсоор баталгаажуулж авч байна гэсэн үг. Ингэснээрээ татварын бааз суурийг нэмэгдүүлж байгаа тийм л хууль.

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн дарга Б.Гарамгайбаатартай ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлт сүүлийн үед олны анхаарлын төвд орлоо. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай гэж хүн бүр ярьж байгаа ч зарим заалт дээр нь санал нэгдэхгүй байна гэдгээ хэлж байна. Ард нийтийн саналыг авна гэж байна. Ингэхийн тулд тогтоолын төслийг хэлэлцэх байх. Энэ тал дээр та нэг мөр тайлбар өгөөч?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг манайхан олон жил ярьж байна. Үе үеийн УИХ Үндсэн хуулийг өөрчилнө гэж ярьж байсан ч харамсалтай нь өөрчлөлт хийж чадаагүй. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлын хэсэгт өмнө нь Үндсэн хуулийг батлалцаж явсан хүмүүс багтан ажилласан. Нэлээд хэдэн жил дуншиж байж Үндсэн хуулийг өөрчлөх төслийг өргөн барьсан гэж ойлгож болно. Өргөн барьсан төсөлтэй 100 хувь санал нийлж, 100 хувь санал нийлэхгүй байгаа асуудал өнөөдөр эцсийн байдлаар тодорхой болоогүй байна.

Манай хэвлэлийнхэн УИХ-ын гишүүд болон судлаачид, ард түмнээс энэ тухай санал асууж байгааг харахад Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах цаг нь болсон гэдгийг хэлцгээж байгаа юм. Тиймээс Үндсэн хуулийг өөрчлөх нь зөв гэдэг дээр ерөнхийдөө санал нэгдсэн. Гэхдээ зарим нэг заалт дээр санал нэгдэхгүй байгаа гэдэг нь харагдаж байна. Манай намын бүлэг дээр ч гэсэн бүлгийн санал дүгнэлт нэг болж чадаагүй. Үндсэн хуулийн төсөлтэй 100 хувь санал нэгдэж чадаагүй байна л даа.

-Өргөн баригдсан хуулийн төслийн ямар зүйл заалт дээр санал нэгдэж байгаа юм?

-Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүний албыг давхар хашихгүй гэдэг дээр дийлэнх нь санал нэгдсэн. Мөн аймгуудын төвийг хот болгоно гэдэг дээр иргэд, судлаач, УИХ-ын гишүүд санал нэгдэж байгаа. Харин Ерөнхийлөгчийг УИХ-аас сонгодог болох заалт дээр жаахан маргаан байна. -Яг ямар маргаан байна гэж?

-Одоо ойлголцох л хэрэгтэй. Маргаан гарах болсон шалтгаан нь тодорхой. Ерөнхийлөгч Монголын ард түмний төлөөлөл гэдэг утгаар нь бүх ард түмнээс санал авч байж сонгогддог тул үүнийг өөрчлөхөд хүмүүс бэлэн биш байна. УИХ-ын гишүүд, аймаг, нийслэлийн ИТХ-ын дарга нарын төлөөллөөр Ерөнхийлөгчийг сонгоно гэдэг дээр иргэд бэлэн биш байна гэдэг нь харагдаж байгаа юм. Өөр нэг зүйл нь орон нутаг буюу сум, багийн Засаг дарга нарыг намын харьяалалгүйгээр ард түмний санал хураалтаар сонгоно гэдгийг дэмжиж байгаа боловч намын асуудал дээр эмзэг хандаж байгаа нь анзаарагсан. Улс төрийн нам байж гэмээнэ сонгуульд ордог тул намын гишүүн гэдэг утга дээр нь гишүүд янз бүрийн байр суурьтай байгаа. Зарим гишүүд намын байгууллага заавал нэр дэвшүүлэх ёстой гэдэг дээр хатуу байр суурьтай байна. Нөгөө хэсэг нь нам хамаагүй, ард иргэд хүсэн хүлээж байгаа сайн хүнээ дотроосоо сонгоод явах нь зөв гэж байгаа юм. Зарим гишүүдийн хувьд нам хамаагүй сонгоод явчихвал сум орон нутагтаа олон хамаатан садантай хүн Засаг дарга болно гэх мэтээр янз бүр ярьж байна л даа.

Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төслийг Их хуралд өргөн барьсан ч одоогоор хэлэлцэх асуудлын дараалалд багтаагүй байгаа. Харин Ард нийтийн санал асуулга явуулах тогтоолын төслийг энэ долоо хоногт хэлэлцэн шийдээд, яг хэдний өдөр ард нийтийн санал асуулга явуулах юм бэ гэдэг хугацаагаа тодорхой болгоё гэж байгаа юм. Дараа нь УИХ тодорхой хугацаанд завсарлаад, гишүүд тойрогтоо очиж иргэдтэйгээ уулзан санал бодлыг нь сонсъё гэдэг нэг хувилбар байна. Энэ ч зөв байж магадгүй гэж Ардчилсан нам үзэж байгаа. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нь зөв хэмээн МАН эвслийн Засгийн газарт байхдаа намуудын хамтран ажиллах гэрээний нэгдүгээрт нь бичиж байсан.

Өнөөдөр л харин тэдний санаа бодол эргэчихээд байгаа болохоос Үндсэн хуулийн өөрчлөлт нэн тэргүүнд явж байж засаглалын хямралаас гарна гэдгийг бүх намууд хүлээн зөвшөөрдөг. Гэсэн ч өөрсдөд нь ашиггүй байдал үүсчихвий гэсэн болгоомжлолтой байх шиг байна. Ардчилсан нам бол санаачлагч нь. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт нь зайлшгүй юм аа гэдгийг бүх нийтээрээ мэдэрч байгаа энэ үед цаг үеэ олсон асуудлыг хөндөж тавиад байна гэж ойлгодог.

Хэрэгжих байдал, санал асуулга явуулах хугацаа, өөрчлөх асуудал нь зайлшгүй ярьж, хүмүүсийн саналыг сонсож байж, УИХ-ын нийт гишүүдийн 50-иас дээш хувь нь хүлээн зөвшөөрч байж хийгдэх учраас тэр асуудал нь дараагийн хувилбар руу явах байх.

-Ард нийтийнхээ саналыг мессэжээр авна гээд яригдаад байна. Хэрэв мессэжээр авах юм бол бодит үр дүн гарах уу?

-Ард нийтийн санал асуулгыг мессэжээр явуулна гэдэг яриа огт байхгүй. Харин тийм хардлага байгаа юм байна. Харин хар машинаар санал асуулга явуулна гээд хуулийн төсөлд бий. Хар машинаар санал асуулга явуулчихвал хоёр талын ач холбогдолтой. Иргэдийн нэг хэсэг нь хар машинд итгэдэггүй бол нэг хэсэг нь харин итгэл үзүүлдэг. Энэ эргэлзээг шалгаад үзэх нэг боломж нь хар машин гэж харж байна. Ажлын хэсэг дээр ч гэсэн зарим хүмүүс хэлж байсан. Сонгууль өгч байгаа юм шиг хар машинаар саналаа өгөөд гарсан дүнг нь нэг бүрчлэн гараар тоолъё гэж байгаа юм. Хэрэв тэгвэл Ардын намынхны хар машинд итгэхгүй, гараар тоолъё гэдэг хардлагыг алга болгох боломж бүрдэнэ.

-Ард нийтийн санал асуулгаар Үндсэн хуулийг өөрчилье гэсэн санал өглөө гэж бодъё. Гэтэл УИХ хүлээж авахгүй гэвэл яах юм. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг гишүүдийн дөрөвний гурваар хүлээж авах ёстой биз дээ. Ийм нөхцөлд яах ёстой юм?

-Төслийг хүлээж авах, авахгүйн асуудал байхгүй юу. Өнөөдрийн нөхцөлд Ажлын хэсэг хуулийн төслөө Их хуралд өргөн барьсан. Энэ хуулийн төсөл нь хоёр хуудас 20 гаруй зүйл заалттай өөрчлөлт юм. Гишүүдийн хувьд энэ өөрчлөлтүүд нь зөв үү, буруу юу гэдэг дээр эргэлзэж байгаа. Зургаан өөрчлөлт байлаа гэхэд гурвыг нь 100 хувь дэмжиж байна. Үлдсэн гурав дээр нь эргэлзэж байна. Тиймээс дэмжсэн гурвыг нь явуулъя гэдэг дээр Ажлын хэсгийнхэн ямар ч асуудалгүй гэсэн. Үндсэндээ Ардчилсан намын зүгээс Ажлын хэсгээс өргөн барьсан хуулийн төслийг УИХ хүлээгээд авчихсан юм чинь хэлэлцэх ёстой гэж үзэж байгаа. Үнэхээр зайлшгүй өөрчлөх шаардлагатай заалтууд нь энэ юм байна гээд ялгагдаад ирэх үед тэрийг нь хэлэлцээд бусдыг нь орхиё гэсэн байр суурьтай байгаа байхгүй юу. Түүнээс биш Ардчилсан нам өргөн барьсан хуулийн төслийг одоо байгаа үг үсгээр нь шууд батлах гээд байгаа юм биш.

-Гэхдээ иймэрхүү ойлголт яваад байгаа шүү дээ…

-Яахав ээ, хүмүүс янз бүрээр л мушгин ярьж байна. “Үндсэн хуульд заасан энэ заалтыг шууд өөрчлөх гээд байна. Одоо энэ парламентыг 99 гишүүнтэй болгох гээд байна. Ерөнхийлөгчийг Их хурлаас сонгох гээд байна. Сум, багийн Засаг даргыг тэгж сонгох гээд байна” гэсэн зүйлсийг хатуу тавиад өгчихсөн юм шиг ойлгоод байгаа юм. Үндсэн хуулийг орж ирсэн хувилбараар нь шууд өөрчлөх гээд байгаа юм биш. Хуулийн төслийг хэлэлцэх шатанд тодорхой өөрчлөлт ордог биз дээ. Тэр зарчмаараа л явна. Ард нийтийнхээ санал асуулга дээр тулгуурлаж байгаа тодорхой өөрчлөлтүүдээ хийх боломж нээлттэй байгаа гэдгийг төсөл санаачлагчид хэлж байгаа. Ардчилсан нам ч гэсэн тийм л байр суурьтай байна.

-Өнөөдрийн нөхцөлд Их хурал 99 гишүүнтэй, Их хурал, Засгийн газрын бүрэн эрх таван жил, Засгийн газар есөн яамтай байна гэсэн өөрчлөлтүүдийг хийх цаг мөн үү. Ц.Нямдорж гишүүн бол бөөгийн тоо оруулаад ирсэн байна гэж хэлсэн?

-Ц.Нямдорж гишүүн тэнгэртэй харьцдаг, бөө энэ тэр гээд ярьсан байна лээ. Аливаа зүйлийг янз бүрийн байдлаар үгүйсгэж болно. Зарим гишүүд Үндсэн хуулийг өөрчлөх Ажлын хэсэгт ороогүй байж болно. Магадгүй ормоор байсан ч юм бил үү, бид мэдэхгүй. Нэгэнт л Ажлын хэсэгт нь ороогүй юм чинь яаж ч эсэргүүцэж болно шүү дээ. 99 гишүүнтэй байна гэдгийг би тайлбарлаж чадахгүй. Нэг хэсэг нь бүр 104 гишүүнтэй болъё гэж байгаа.

Энэ бүгдийгээ олон улсын жишигт байдаг гэж тайлбарлаж байгаа юм. Хүн амынхаа тоонд харьцуулсан парламентын гишүүд байх ёстой гээд 104, 130 гишүүнтэй байх юм гэж байна. Өнөөдрийн нөхцөлд гишүүдийн тоо гурван оронтой тоонд шилжиж байгаа тул Ажлын хэсэг хоёр оронтой гээд 99 гэдэг тоо тавьсан гэдэг тайлбар өгч байсан. Ажлын хэсгийн зүгээс хоосон тоо тэнгэрээс хараад тавьчихаагүй байх. Тооцоо судалгаа гаргаж байгаад өнөөгийн нөхцөлд 99 байх нь зүйтэй гэсэн юм билээ. Заавал 99 гишүүн байх ёстой гэсэн юм байхгүй. 99, 76, 104, 130 гээд хэд ч байж болно. Хуулийн төсөлд 99 гэсэн тоо орсноос болоод 99 парламентын гишүүнтэй болох гээд байна гэдэг зүйлийг яриад байгаа юм. Яг хэдэн гишүүн байх ёстой вэ гэдгийг хуулийн төслийг хэлэлцэж байх явцад шийднэ.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө нэг талд нь гаргаж шийдсэн байх ёстой гээд байгаа. Энэ хугацаандаа амжих уу. Нэг хэсэг нь амжина, нөгөө хэсэг нь амжихгүй гээд байх юм. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг өргөн барьснаас хойш нэг сарын дотор хэлэлцэх ёстой гээд хуульчилсан байдаг бил үү?

-Сонгуулиас зургаан сарын өмнө Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хэлэлцэх юм бол бусад асуудлуудыг хэлэлцэлгүй зөвхөн Үндсэн хуулиа хэлэлцээд явна. Цаг хугацааны хувьд боломжгүй гэдэг зүйл үүнээс болж гараад байгаа юм. Зарим гишүүдийн ярьж байгаагаар УИХ-ын гишүүд тойргоороо явж иргэдийнхээ санал бодлыг сонсоод ул суурьтай хандаж чадвал санал асуулга явуулах нь хэзээ ч байж болохоор байгаа юм. Заавал энэ сонгуулийн өмнө нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ёстой гэдгийн зөв, бурууг хэлж мэдэхгүй байна. Ард иргэд 2016 оны сонгуулийн өмнө нэмэлт, өөрчлөлтөө оруул гэх юм бол тэгж явахаас өөр зам байхгүй. Энэ бүгдийгээ бид хуулийн хүрээнд л хийнэ.

Үндсэн хуулийг сонгуулиас зургаан сарын өмнө өөрчлөх ёстой гэвэл нэгдүгээр сарын нэгнээс өмнө Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэвэл хугацаа жаахан давчуу байж мэдэх юм. Үүнийг зохицуулах боломж бий гэдгийг Ажлын хэсгийнхэн ярьж байна лээ. Ямар ч байсан Ард нийтийн санал асуулгынхаа хуулийн өөрчлөлтийг хийчихээд иргэдтэйгээ уулзах нь зөв. Иргэдийнхээ санаа оноог сонсоод нэмэлт өөрчлөлтөөс хасах, нэмэх зүйл юу байна гэдгээ тодорхой болгосны дараа Үндсэн хуулиа хэлэлцээд явах нь зөв болов уу.

-Ардчилсан намынхан хүч түрээд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах гэж байна гэдэг зүйл яригдаад байгаа?

-Цаг хугацаа бага байхад Ардчилсан намынхан хүч түрж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах гэж байна гэж ярьж байгаа бүхэн худлаа. Энэ бол зүгээр л улс төрийн тоглоом явж байгаа хэрэг. Ард иргэдийг үймүүлж, тогтворгүй байдал үүсгэх гэсэн санаа юм. Үүнийг хаа хаанаа ойлгох ёстой.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг өргөн бариад 10 гаруй хоночихлоо. Бусад намын бүлгүүдтэйгээ санал солилцсон зүйл бий юу?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг УИХ-д суудалтай болон суудалгүй бүх намууд ярилцаж таарна. Одоогоор УИХ-д суудалтай намын бүлгүүд нэгдмэл байр суурьт хүрч чадаагүй байна. Аль ч намын гишүүд дотроо үзэл бодол зөрөлдсөн тийм зүйл ажиглагдаж байгаа. Өнөөдрөөс Байнгын хороодоор Ард нийтийн санал асуулга явуулах тухай хуулийг хэлэлцээд эхлэхээр нөхцөл байдал жаахан тодорхой болж эхлэх байх. Ардчилсан намын бүлгийн хувьд Ард нийтийн санал асуулга явуулах тухай хууль болон тогтоолын төслийг хэлэлцэн дэмжсэн.

-УИХ-ын гишүүд тэр дундаа сөрөг хүчний гишүүдийн зүгээс “Энэ УИХ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эрх зүйн боломжгүй. Тийм ёс зүйгүй” гэдэг зүйлийг ярьж байна. Энэ бүхнийг харахаар өөрөө гишүүн байж өөрийгөө болон бусад гишүүдийг ёс зүйгүй гэж хэлээд байх шиг санагдах юм. Тэгсэн хэрнээ би ард түмний төлөөлөл гэх юм…

-Энэ яахав ээ, сонгууль ойртсоны шинж байх л даа. Гэхдээ нэг талаасаа өөрсдийгөө доош нь хийж байгаа хэлбэр гэж хэлэхээс өөр хэлэх үг алга. Сонгуулийн хуулийн асуудлыг ярьж байхад МАН-ынхан бүх нийтийн санал асуулга явуулъя гэдэг санал гаргаад тэр бүү хэл төсөв мөнгө нь тэд болох нь гээд гаргачихсан байсан. Үүнийг батлаад өгвөл хар машинаар явуулах уу, үгүй юу гэдгийг бүх нийтийн санал асуулгаар шийдчихье. Хууль зөрчихгүй, болохгүй бүтэхгүй зүйл байхгүй хэмээн баахан ярьсан. Одоо болохоор арай өөр зүйл яриад байгаа биз.

Үндсэн хуультай холбоотой асуудлаар санал асуулга явуулж болохгүй. Хугацаа байхгүй гэж байна. Тэр бүү хэл энэ Их хурал Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хэлэлцэх эрх зүйн чадамжгүй гэж байгаа нь өөрсдийнхөө хэлсэн үгнээс 180 градус эргэсэн гэсэн үг. МАН-ынхан чинь загасны ой санамжтай гэж шүүмжлэх дуртай. Жинхэнэ загасны ой санамжтай хүмүүс нь өөрсдөө болж таарч байна. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулна, оруулахгүй гээд яригдаад эхлэхээр хэн нь улс орны эрх ашгийн төлөө, хэн нь хувийн эрх ашгийн төлөө, хэн нь намын эрх ашгийн төлөө явж байна вэ гэдэг нь тодорхой болно.

Судлаачдын нэлээд хэд хоногийн турш телевиз, радиогоор ярьж байхыг сонссон. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах цаг нь болсон гэдгийг бүгд ярьж байна. Болох болохдоо хойшлуулж болохгүйгээр болсон байна. Тиймээс энэ засаглал, эдийн засгийн хямралаас эхлээд болж бүтэхгүй байгаа олон зүйлээ цэгцэлж авах цаг үе өнөөдөр мөнөөсөө мөн. Энэ бол алтан боломж. Алтан боломж гэдгийг аль аль намынхан болон иргэд, судлаачид хэлж байна. Ганцхан улс төрийн ашиг сонирхол, өөрсдийн эрх мэдлийг хадгалах сонирхол бүхий хүмүүс өөр зүйл ярьж эхэлж байна. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн явцад олон дүр төрх харагдана даа.

МАН-ынхан арваннэгдүгээр сарын 26-нд ард нийтийн санал хураалт явуулж амжихгүй гээд байгаа. Хэрэв тийм юм бол хэзээ явуулах юм гэж байгаа юм. Нөгөөх нь 99 гишүүн байж болдоггүй юм бол 76-гаараа байх уу, 100 гаруй гишүүнтэй байх уу. Намуудыг энэ бүхэн дээрээ санал солилцоочээ гэсэн хувилбар л байхгүй юу. Түүнээс биш бүр болж бүтэхгүй, ор үндэсгүй зүйлийг зүтгүүлээд байна гэдэг яриа улс төрийн тоглоом.

-Хоёр том нам нэг л сайн ойлголцож өгөхгүй байна, тийм үү?

-Үнэндээ Ардын намынхан өнөөдөр эдийн засаг хямарч л байвал сайн гэдэг дүрмээр тоглоод байна. Би шууд ингэж хэлнэ. Олон зүйл дээр энэ нь харагдаж байгаа. Эдийн засаг муудсан гэж ярих юм бол МАН зургаан сард Засагт хамтарч ажилласан. Тэр хугацаанд төсвийн тодотголууд нь хийгдэж байсан. Тэр хугацаанд эдийн засгийн гол яамдыг МАН-ын сайд нар удирдаж байсан гэдгээ мартаж болохгүй. Энэ бүхнээс харахаар үгүй гэхийн аргагүй зүйлс явж байгаа биз дээ. Өмнөх парламентуудыг ярих юм бол аль нам нь олонхи байсан билээ гээд бодох хэрэгтэй. Энэ бол үеэ элээсэн асуудал. Цаашид бид яаж явах вэ гэдгээ ярих ёстой. 2016 оны улсын төсөв батлахад Ардын намын ааш аяг тодорхой харагдлаа шүү дээ. Засгийн газраас оруулж ирсэн төсвийн төсөл бол хямралд зохицуулагдсан, боломжийн хязгаарлалтууд тавигдсан төсөв оруулж ирсэн ч УИХ-ын гишүүд задалчихсан. Задалж байгаа шалтгаан нь ердөө л Их хурлын гишүүдийн тойргийн асуудал, улс төрийн тоглолт байсан. Цалин мөнгө ингэлээ тэглээ гэж баахан шүүмжилчихээд буцаагаад оруулчихаар өөр зүйл ярьдаг. Тэдний олон жилийн турш тоглосон тоглолтын арга барил өнөөдөр ч хэвээрээ байна. Телевизийн өмнө мундаг эх орончид болоод цагаа тулахаар ярьж хэлснээсээ эсрэг тоглолт хийдэг хүмүүс юм байна гэдэг нь харагдсан. Энэ бүхнийг Ардчилсан нам өөрчилье гэдэг үүднээс тодорхой ажлууд хийгээд явж байна. Гэхдээ энэ бүхнийг өөрчлөхөд хүнд байгаа ч өөрчлөөд явах зарчмын асуудлууд бий. Төсөв дээр гэхэд АН-ынхан төсөв задалчихсан юм шиг яриад байна л даа. Үнэндээ бүх намын гишүүд улсын төсөв батлахад гараа дүрэхийн дээдээр дүрж оролцсон.

-Ардчиллын алтан хараацай С.Зориг агсны гэргий Д.Булганыг хорьсон байна. Ер нь сонгууль дөхсөн үед л С.Зориг агсны хэрэг сөхөгдөх юм. Тэр бүрт АН-ын нэр хүнд унаж байгаа дүр зураг ажиглагддаг. Танай намын рейтингийг зориудаар унагахын тулд дахин сөхлөө гэдэг зүйл яригдаад эхэллээ…

-Тийм байхыг үгүйсгэхгүй. Бидэнд гашуун туршлага бий. Яг энэ хэргээр олонхийг бүрдүүлсэн түүх байдаг. Өнөөдөр ч энэ бүхэн хуучраагүй байна. Тэр зүйл дахин явж байхыг үгүйсгэхгүй. Энэ тухай бүлгийн хуралдаан дээр Ерөнхий сайдаас тодруулсан боловч Ерөнхий сайд ч тодорхой мэдсэн зүйлгүй байна лээ. Үнэн худлааг бид мэдэхгүй байна. Бидний хувьд хэвлэлээс авсан мэдээлэлтэй л байгаа. С.Зориг агсны хэрэг улс төрийн шоу битгий болчихоосой.

УИХ-ын гишүүн Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

-Байнгын хороодоор БНХАУ-ын Экспорт, импортын банкнаас нэг тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн хэлэлцээрийг зөвшилцөхийг дэмжлээ. Та уг зээлийн хэлэлцээрийн тал дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Уг зээлийн хэлэлцээрийг би дэмжиж байгаа. Эгийн голын усан цахилгаан станцад хөрөнгө оруулж, үйл ажиллагааг нь эхлүүлэхийг бүр ч их дэмжиж байна. Монгол Улсын хувьд өнөөдрийн нөхцөлд ч гэсэн гаднаас эрчим хүчний тал дээр хараат байгаа.

Эрчим хүч гэдэг манай улсын хувьд хамгийн чухал салбар. Сүүлийн жилүүдэд эрчим хүчний хэрэглээ маш их өсч байгааг хүн бүр мэдэж байгаа байх. Одоо бол бидэнд эрчим хүчний найдвартай хангамж гэдэг хамгийн чухал, тулгамдсан асуудлын нэг болчихлоо.

-Эгийн голын усан цахилгаан станцын төслийн онцлог нь юу вэ?

-Эгийн голын усан цахилгаан станцын төсөл бол өөрөө сэргээгдэх эрчим хүчний төсөл л дөө. Эгийн голын усан цахилгаан станц ашиглалтад орсноор Хөвсгөл нуурын гуравны хоёртой тэнцэх хэмжээний усан сан бий болно. Аялал жуулчлал, байгаль орчиндоо ямар нэгэн сөрөг нөлөөгүй.

-Гишүүдийн зүгээс өрийн тааз чинээндээ тулсан байгаа. Улсын өрийн хэмжээ нэмэгдэх юм биш үү гэдэг байр суурийг илэрхийлсэн. Харин та ямар бодолтой байна вэ?

-Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж уул уурхай, төмөр зам, эрчим хүчний салбарын төслийг улсын өрд оруулахгүй гэж баталсан. Учир нь тэдгээр төслүүд нь өөрсдөө өрөө төлөөд явчих бүрэн боломжтой байдаг. Тиймээс заавал улсын өрөнд тооцох шаардлагагүй.

Нэг тэрбум ам.долларын зээлээс санхүүжих Баянзүрх, Налайх дүүргийн холбох замыг 4-6 эгнээтэй болгоно. Одоо байгаа зам нь хоёр эгнээтэй, байнга замын түгжрэл үүсдэг газар. Налайхаас цаашаа явж буй замууд нь харин тун сайхан болчихсон. Тиймээс үүнийг шийдэх шаардлагатай. Зам барих мөнгө нь өрийн таазандаа ороод явчихна. 2016 онд өрийн тааз 58.5 байна гэсэн байгаа. Сангийн яамныхан үүндээ багтаж байгаа гэсэн. Нэг тэрбум ам.долларын зээлийн 700 гаруй сая ам.доллар нь Эгийн голын усан цахилгаан станцад орж зориулагдана.

-Эгийн голын усан цахилгаан станц ашиглалтад орсноор эрчим хүчний дутагдалтай хэсгээ хангаад явахад том түлхэц болно. Гэхдээ уг усан цахилгаан станцын төсөл 20 гаруй жил яригдаж ирсэн. Одоо нэг хөрөнгө мөнгөтэй болоод явна гэсэн чинь ОХУ үүнийг хүчтэй эсэргүүцнэ гэсэн яриа гарч байгаа. Ийм популизмаас болоод маш удаан хугацаанд энэ төсөл гацаанд байсан…

-ОХУ Эгийн голын усан цахилгаан станцыг зөвшөөрөхгүй гэдэг яриаг сонссон. Өнөөдрийн нөхцөлд манай хоёр хөрш маш нягт харилцаатай байгаа. БНХАУ-ын Засгийн газар энэ төсөлд зээл өгье гэсэн болохоор тэр хавьдаа зохицуулагдаж байгаа болов уу гэж ойлгоод байгаа шүү. Олон жил яригдаж буй энэ асуудлаа бид шийдээд л явах ёстой.

Ирэх долоо хоногт Монгол Улсын Ерөнхийлөгч БНХАУ-д төрийн айлчлал хийнэ. Тэр үед л гарын үсэг зураад явчихвал энэ төсөл хэрэгжинэ гэсэн үг. Үүнийг бид хойш нь тавьчихвал дахиад ийм зээл олдоно гэдэг хэцүү гэж харж байна. Хамгийн гол нь БНХАУ-ын Экспорт, импортын банкнаас зээлээр хэрэгжиж байгаа учраас хойд хөрш гайгүй дэмжчих байх. Харин Шүрэнгийн цахилгаан станц дээр эсрэг байгаа гэж сонссон.

-Шатахууны үнэ ханш нэмэгдэх нь гэдэг яриа гараад байна. Улсын төсвийн орлогоо нөхөх гээд нефть импортлогч, дотоодын аж ахуйн нэгжүүдээ дарамтын шахалтад оруулах шаардлага байгаа юм уу?

-Нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэхгүй байх бүрэн үндэслэл бий. Учир нь дэлхийн зах зээл дээр түүхий нефтийн үнэ буурчихсан. Үүнээс улбаалан бензин, шатахууны үнэ буураад байгаа. Тиймээс үнэ буурсан энэ зөрүүгээр Онцгой албан татвар, Гаалийн татвараар улсын төсөвт авч байгаа юм. Мэдээж олон улсын зах зээлд түүхий нефтийн үнэ өсч, гаднаас оруулж ирж буй нефтийн үнэ нэмэгдчихвэл үнэ тогтвортой байхын тулд дээрх татваруудаа буулгачих юм. Дэлхий нийтэд ч гэсэн ийм зохицуулалт байдаг.

УИХ дээр Онцгой албан татварыг нэмэх интервал буюу зайг өсгөж өгсөн. Түүний нефтийн үнэ баррель нь 30 ам.доллар боллоо. Энэ үед ч гэсэн татвараа авах ёстой. Тиймээс татварын дээд хязгаараа дээш нь тавьж өгсөн ийм л асуудал. Өнөөдрийн нөхцөлд бензиний үнийг нэмэх нь бүү хэл харин ч бууруулах боломжтой байна. Татвараа бид бага авах юм бол үнэ бууруулж болно. Өөр ямар ч асуудал байхгүй. Онцгой албан татвар нэмэх шийдвэрийг УИХ гаргасангүй. Дээд хязгаарыг нь л дээш нь өсгөсөн. Сая УИХ дээр ярьж байхад 12 хувийн ашигтай явж ирсэн гэж ярьж байна лээ. Тэр утгаараа Онцгой албан татвараа жаахан нэмэх шийдвэр гаргасан байх. Дахин хэлэхэд олон улсын зах зээл дээр нефтийн үнэ өсөхөд татвараа дагаад буулгана. Ийм механизм руу орчихсон.

-Хувийн хэвшлийнхэн өнөөдөр бол татварын дарамт доор хэцүү байгаа гэдэг. Татвараас болоод үнээ нэмчих юм биш үү. Тэр ачаа нь ард түмний нуруун дээр л буучих гээд байх юм?

-Бензин, шатахуун гэдэг бол өөрөө стратегийн бүтээгдэхүүн. Тиймээс төр гадагшаа нэг цонхоор хандах ёстой. Газрын тосны тухай хуульд бензин импортлогч нь мэргэжлийн холбооны гишүүн байна. Мэргэжлийн холбоо нь төрийн байгууллагатай хамтарч ажиллана гээд нэгдсэн бодлоготой болсон. Газрын тосны газар, нефть импортлогч компаниуд хамт сууж байж хэлэлцээрийг хийдэг байсан. Зөвхөн Монголд нийлүүлж буй бензин 300-400 ам.доллараар илүү байсан. “Энэ яагаад ийм байгаа юм бэ” гэхэд “Та нар нийлүүлээд ир. Өөр яах вэ гэдэг байсан ш дээ” гэдэг байлаа. Тэгэхээр нь бид “Хятад руу экспортолж буй түүхий нефтийнхээ оронд бензин авъя” гэхэд үнээ яаж тохирох вэ гэдэг асуулт гарч ирсэн. Гэтэл тэд “Сингапурын хөрөнгийн бирж дээр газрын тосны үнэ байгаа. Эндээс тооцъё” гэсэн юм. Бид олон улсын аргачлал тэгшитгэлээр тооцож Роснефть компани хүлээн зөвшөөрсөн. Ингэж бид бензиний нэгдсэн бодлоготой болсон. Одоо бол зохиомлоор үнэ нэмэх боломжгүй болсон л доо.