Author: Э. Энхболд

УИХ–ын гишүүн, МАХН–ын дэд дарга Д.Тэрбишдагватай ярилцлаа.

–Таныг МАХН–ын намын дэд даргынхаа албан тушаалыг өгч байгаа гэсэн яриа гарсан байна. Та албан ёсоор энэ тал дээр тайлбар хийсэнгүй. Үнэхээр дэд даргынхаа албан тушаалыг өгч байгаа юм уу?

-Энэ үнээн. МАХН-ын дэд даргаас чөлөөлөгдөх өргөдлөө өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын 28-ны өдөр МАХН-ын дарга Н.Энхбаярт өгсөн. Шинэ жил таарсан учраас мэдээлэл хожуу цацагдаж л дээ. Манай намын хувьд намын дарга эзгүй, гадаадад эмчлүүлж байх үед бол яах аргагүй дэд дарга шаардлагатай байсан цаг үе бий. Ер нь нам “олон толгойтой” болох тусам намыг нэгдсэн бодлогоор зангидахад түвэгтэй болж, өөрийн тойргоо үүсгэж, дотоод эв нэгдэлд халтай болж, их мэдэгчид бужигнуулах сөрөг тал ажиглагддаг. Тийм ч учраас миний хувьд олон дэд даргатай байх шаардлагагүй гэж үздэг. МАН, АН дэд даргагүй л байгаа биз дээ. Намын дарга Н.Энхбаярыг БНСУ-д эмчлүүлж байхад ч хэд хэдэн удаа “МАХН-ын дэд даргын албан тушаалыг өгнө” гэж өөрийн байр сууриа илэрхийлж байсан. МАХН-ын дарга Монголд ирсэн, намын удирдлага зохион байгуулалтыг нэг гарт төвлөрүүлэн удирдаж ажиллах шаардлага өнөөгийн нийгэм, улс төр, намын дотоод нөхцөл байдлаас бодитой үүсээд байгаатай уялдан Н.Энхбаяр дарга өөрөө удирдаад явах боломж бүрдсэн учраас миний хувьд дэд даргын албаа өгөх шийдвэр гаргаж байгаа юм.

–Та ч яахав өргөдлөө өгдөг юм байж. Намын дарга Н.Энхбаяр таны өргөдлийг хүлээж авсан юм уу. Өмнө нь өөрөө БНСУ–д байхдаа хүлээж аваагүй юм байна шүү дээ. Таны улс төрийн туршлага аль алийг нь бодсон ч намын дэд дарга байх нь МАХН–д хэрэгтэй байх?

-Нэгдүгээрт, Би УИХ-ын гишүүн. Тиймээс намын дарга болон дэд дарга нар ямар нэгэн байдлаар өөрийн байр сууриа илэрхийлэхээр л намын бодлого гэж ойлгогдох явдал бий. Тухайлбал, Оюу толгойн Дубайн гэрээн дээр би хатуу байр суурьтай байсан. Зөвхөн Оюу толгой гэлтгүй бусад асуудал дээр үг хэлчихээр л Тэрбишдагвын гэхээсээ илүүтэй МАХН-ын байр суурь болж харагддаг.

Хоёрдугаарт, аливаа нам сонгуульд ялах нь маш чухал байдаг. Тиймээс сонгуулийн тойрог дээр олон түмэнтэй тулж ажиллаж, өөрийн биеэр оролцохгүй л бол болдоггүй. Намын дэд даргын хувьд хурал зөвлөгөөн зохион байгуулах, өдөр тутмын амьдралд оролцох, намын гишүүд, хүмүүсийг хүлээн авах зэрэг оволзсон шахуу ажил ихтэй байдаг юм. Манай улс төрийн нөхцөл, цаг агаар шигээ их хувирамтгай.

амын даргын гарт удирдлага төвлөрч, асуудал хариуцсан олон нарийн бичгийн дарга нар бас ажиллаж байна. Сонгууль ойртсон үед хуралдаж, зохион байгуулалтын ажилд хутгалдаж цаг барж байхаар дэд даргын ажлаа өгчихөөд, МАХН-аас нэр дэвшигчдийг ялалт байгуулахын төлөө тодорхой дүүрэг, аймаг хариуцаж ажиллах шаардлагатай гэж бодож байна. Мөн МАХН-ын рейтингийг өсгөнө гэдэг бол УИХ-д орж ирэх хүмүүсийн тоог нэмнэ гэсэн үг. Миний хувьд 2012 оны сонгуульд Сонгинохайрхан дүүрэгт нэр дэвшиж 42399 сонгогчийн саналыг авснаар хамгийн өндөр санал авсан нэр дэвшигчдийн хоёрдугаарт орж, МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслийн төлөө өгсөн саналын 35.8 хувийг дангаараа бүрдүүлсэн байдаг. Аль болохоор л тойрогт нэр дэвшигчийг олноор ялуулж байж МАХН маань парламентад жагсаалтаар цөөнгүй хүнээ оруулж чадна. Тиймээс энэ чиглэлд түлхүү анхаарч ажиллахыг чухалчилж байгаа.

–Таныг тэгээд дэд даргаас албан ёсоор чөлөөлсөн юм уу. Та Н.Энхбаяр даргатай уулзсан уу?

-Намын даргад өргөдлөө хүргүүлснээс хойш уулзаж амжаагүй байгаа. Н.Энхбаяр дарга гадагшаа явж таарсан. Миний хувьд Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийн хүрээнд Р.Бурмаа сайдын хамт гадаадад туршлага судалж байгаад ирлээ. Намын дарга болон журмын нөхөд маань ямар шийдвэр гаргахыг мэдэхгүй л байна.

–Таныг дэд даргын албан тушаалаа өгөх сургаар “Тэрбишдагва Н.Энхбаяртай таарахаа больжээ”, “Тэрбишдагва намаасаа гарах гэж байна”, “Шадар сайдын суудлыг өгөөгүй болохоор намдаа гомджээ” гээд янз бүрийн таамаг явж байна. Яг ямар асуудал болсон юм бэ?

-Тийм яриа сошиал мэдээллээр их тархсан байна лээ. Миний өмнөөс ярилцлага зохиочихдог болжээ. Би өөрөө ч мэдээгүй байхад янз бүрийн юм гардаг. Гэхдээ нам бол амьд организм. Олон бодол санаа уралдуулж байж амьд, хүчтэй байдаг. Аль ч намын амьдрал тийм шүү дээ. Бүх зүйлд дуулгавартай явдаг тийм хөг өнгөрөөд олон жил болж байгаа. Үүнийг олон ургальч үзэл ч гэдэг. Үзэл бодлоо илэрхийлэх явдал байнга тохиолддог шүү дээ. Намайг дэд даргаас чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өгчихөөр өөрсдийнхөө бодсоноороо янз бүрээр бичиж л байх шиг байна. “Стандарт бус Засгийн газарт хадаг бариад ирсэн ч орохгүй, хууль бусаар Дубайн төлөвлөгөө нэртэй гэрээг байгуулсан “Шийдлийн” нэртэй Засгийн газарт ажиллах нь Монгол Улсынхаа эсрэг ажилласнаас ялгаагүй” гэж ярилцлага өгч байсан. Тиймээс энэ Засгийн газарт орж ажиллахгүй гэдгээ тов тодорхой илэрхийлсэн байгаа биз дээ. Сайдын ажлыг авч ч байсан, өгч ч байсан. Авсан бол хийсэн шиг хийх хэрэгтэй, өгсөн бол өгсөн шиг өгөх хэрэгтэй. Араас нь хэл ам болж, гоншигоноод байх хэрэггүй гэж үздэг. Би ийм л зарчимтай.

–Таныг бас бүлгийн дарга бол гэсэн юм биш үү?

-Намайг “Шударга ёс” эвслийн бүлгийн дарга бол гэсэн. Бүлгийн дарга болох уу, үгүй юу гэдгийг МАХН, МҮАН хоёр хамтарч хуралдаж, бүлэг дээр санал бодлоо нэгтгэж байж шийдвэр гарсны дараа л шийдэгдэнэ.

–Та МАХН–ыг МАН–тай нэгтгэх гээд байгаа юм уу?

-Монголын улс төрийн амьдралд гарсан сонин үйл явдал бол МАХН хагарч хуваагдсан явдал. Үүнд намын эгэл жирийн гишүүд, дэмжигчид, тэр ч бүү хэл олон түмэн хүртэл таатай биш байдаг. Хуучин намын зүтгэлтнүүд хүртэл байж ядаад, хажуугаас хараад сууж чадахгүй болоод хоёр намын даргад нэгдэх тухай бичиг өргөснийг та мэдэж байгаа. Миний хувьд, угшил нэгтэй намууд яагаад хамтарч ажиллаж болохгүй гэж боддог. Хүчээ нэгтгэх, хамтарч ажиллах талаар эртнээс ярьсан нь үнэн л дээ. Тухайн үеийн намын удирдлагууд МАХН гэдэг нэрийг өөрчилж, шүүмжлэл хэлсэн хэдийгээ нүд үзүүрлэж, эв нэгдлийг сарниулах бодлого явуулснаас болоод хоёр нам хуваагдсан.

Ер нь дэлхий дээр хамгийн үнэтэй брэнд нэр арав гаруй тэрбум ам.долларын үнэд хүрч байсан юм билээ. Жишээ нь Google, Coca cola гээд л. МАХН гэдэг 90 жилийн түүхтэй, биднийг ямар байдлаас ямар болгосон билээ гэж жирийн олон талархдаг брэнд нэр. 2008 оны сонгуулиар ард түмэн МАХН гэдэг нэрэнд дургүйцээгүй, харин ч дэмжиж, үнэмлэхүй олонхи болгож байлаа. Гэтэл нийгмийн сэтгэлзүй, олон нийтийн хандлага, гишүүд, дэмжигчдийн байр суурийг үл тоож, цөөн тооны хэдэн нөхдүүд хуйвалдаж, хүчээр асуудлыг шийдэхээр задрал явагдах нь гарцаагүй шүү дээ. Хэдийгээр ингэж нам задарсан ч гэлээ олон жил нөхөрлөж яваа андууд маань МАН-д бий. Нуух хэрэггүй ээ, би тэдэнтэй уулзаж, санал бодлоо солилцдог ярилцдаг. Бид хэдийгээр МАХН, МАН гэж хоёр хуваагдсан ч Монгол Улсын төлөө нэг эрх ашгийн цэг дээр санал нийлдэг юм. Хот хөдөөгийн иргэдтэй уулзаж байхад тэд ганцхан юмыг захин хэлж байгаа нь “Энэ хоёр нам хамтран ажиллах ёстой, тэр цаг үе нь болсон” гэж байна. Үүнийг хоёр намын удирдлагууд зарим явцуу эрх ашгаас дээгүүрт тавьж анхаарал хандуулж ажил хэрэгчээр асуудалд хандах цаг нь болсон.

–Н.Энхбаяр даргыг Шадар сайд болгоно гэдэг яриа нэг хэсэг явсан. Түүний ялтайд тооцогдох хугацаа нь дууссан, дуусаагүй гээд аль нь зөв ярьж байгааг үнэндээ хэн ч мэдэхгүй л байна. Дээр нь Г.Шийлэгдамба сайдын асуудал байна. Эргээд Эрүүл мэнд, спортын сайд болох боломжтой гэж ярих юм?

-Н.Энхбаярыг Шадар сайд болохыг хувьдаа дэмждэг. Яагаад Шадар сайд болж болохгүй гэж. Монголын төрийн гурван дээд албан тушаалыг хашсан энэ хүнд мэдлэг, чадвар, туршлага хангалттай бий. Энэ хүний туршлага, оюуныг Монголын төр ашиглах хэрэгтэй. Монгол төрд ашиглах хүмүүс гэж бий шүү. Зарим хүмүүс Ерөнхийлөгч байсан хүн Шадар сайд болж, доошоо буух гэлээ, Ерөнхийлөгч байсан хүнийг улс төр рүү дахин оруулж болохгүй гэсэн яриа ч явдаг. Ерөнхийлөгч байсан хүнийг шоронд оруулсан биз дээ. Хэлмэгдүүлэлт явуулж, шоронд хийхэд юу ч дуугараагүй хүмүүс өнөөдөр Шадар сайд болох гэлээ гээд эмзэглээд байх хэрэггүй.

–Одоо болтол Эрүүл мэндийн сайдыг томилоогүй байна. Өргөн барьсныг Ерөнхий сайд хүлээж авахгүй гээд л томилогдох хүнгүй байгаа юм уу?

-Өнөөдөр эрүүл мэндийн чиглэлээр мэргэшсэн, ёс суртахуунтай, эмчийн тангараг өргөсөн хүмүүс нь ажлаа хийгээд явж байна. Гэхдээ энэ хүмүүст бодлого тодорхойлогч зайлшгүй хэрэгтэй. Одоо болтол сайдыг томилсонгүй. “Шударга ёс” эвслээс санал болгосон хүнийг Ерөнхий сайд өөрийнхөө бүрэн эрхийн хүрээнд хүлээж авахгүй байж болно. Өөрт нь олон гарц бий. Заавал нэг хүнийг сайдаар томилоод нөгөөхийг нь шилжүүлэн тавина гэсэн ойлголт байхгүй. Эрүүл мэнд, спортын яамны Төрийн нарийн бичгийн даргаар томилогдсон хүн өмнө нь энэ салбарыг удирдаж байсан ч мэргэжлийнх биш. Тиймээс сайдыг нь мэргэжлийн хүн л томилмоор байгаа юм. Эрүүл мэндийн салбарт олон мундаг эрдэмтэн, докторууд байна шүү дээ.

Та надаас хоёрхон асуулт асууна гэж хэлсэн биз дээ. Энэ удаад хоёулаа ярилцлагаа ингээд дуусгах уу. Улс төр, эдийн засгийн асуудлын талаар цагаан сарын өмнө хоёулаа дэлгэрэнгүй ярилцъя.

УИХ–ын гишүүн, Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга С.Баярцогттой Үндсэн хуулийн өдрийн хүрээнд ярилцлаа. Тэрбээр 23 насандаа АИХ–ын депутат болж 24 насандаа ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг батлалцаж байсан. Өнөөдөр шинэ Үндсэн хуулийн 24 жилийн ой тохиож байна. Түүнээс 24 асуултад хариулт авснаа хүргэе.

–Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг баталж байхдаа хэдэн настай байсан бэ?

-24-тэй байсан.

–Одоо та хэдэн настай вэ?

-48 хүрч байна. Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг 24 настайдаа батлалцсанаас хойш 24 жил өнгөрчээ.

–АИХ–ын депутатад нэр дэвшихдээ хаанаас өрсөлдөж байв?

-АИХ-ын депутатуудаар сонгоход намуудаас нэр дэвшүүлдэггүй, байгууллага нэр дэвшүүлдэг байсан. Тухайн үед би Монголын Хувьсгалт Залуучуудын эвлэл гээд 240 мянган гишүүнтэй байгууллагын дэд даргын албан тушаалтай байлаа. Би хотод амьдардаг байсан ч намайг Сэлэнгэ аймгийн МХЗЭ-ээс аймгийн төв Сүхбаатар суманд буюу 288 дугаар тойрогт нэр дэвшүүлсэн.

–Өдгөөгөөс яг 24 жилийн өмнөх энэ өдөр та Үндсэн хуулийг батлалцаж байлаа. Тэр өдрийг эргэн дурсахгүй юу?

-1992 оны нэгдүгээр сарын 13-ны өдрийн сэтгэгдэл гэвэл их л баяртай байсан. Тэр үед ардчилсан улс болно гэдэг урт хугацааны процесс гэж бодож байсангүй. Үндсэн хуулиа баталчихад л ардчилсан улс болчихно гэсэн ойлголттой явсан. Харин Үндсэн хуулиа баталсны дараа Б.Чимид гуай дээр гүйж очоод “Манай улс ардчилсан улс болчихлоо шүү дээ” гэж баярласан сэтгэлээ хуваалцахад надад нэг зүйлийг хэлсэн юм.

–Б.Чимид гуай танд юу гэж хэлсэн юм бэ?

-“Манайх ардчилсан улс болтол 4-5 сонгуулийн нүүр үзнэ. Үүнийг би үзэхгүй байх. Харин чи үзэх байх” гэсэн. Түүнээс хойш зургаан сонгууль өнгөрсөн байна. Амжилтад хүрсэн зүйл байгаа ч илүү амжилтад хүрэх боломжуудаа ашиглаж чадаагүй.

–УИХ–ын гишүүний нас 25-аас эхэлдэг. Гэтэл та 24-тэйдээ нэр дэвших гээд танд зориулан нэр дэвшигчийн насны доод хязгаарыг 25 гэж тогтоосон гэдэг юм билээ?

-Тийм ээ. Яагаад гэвэл Үндсэн хууль баталж байхад би 24-тэй байсан. Би гуравдугаар сард төрсөн учраас зургадугаар сард сонгууль болоход би 25 хүрчих байсан юм. Манайхан насыг 30 байхаар хийе гэж байлаа. Тэгээд “Энийг бүлтэлзүүлсээр байгаад сонгуульд оролцуулахгүй байх юм уу” гээд 25 болгож байсан тийм нэг түүх бий.

–Та УБХ дотроо хэнтэй илүү ойр дотно нөхөрлөж явсан бэ?

-Би П.Улаанхүү, Баабар хоёртой ойр байсан.

–УБХ–ын гишүүн С.Баярцогтыг хоёр удаа цэрэгт татсан гэдэг байх аа?

-Би УБХ-д байхдаа хоёр удаа цэрэгт татагдаж байсан. Үүнийг нь зохицуулсан хууль байхгүй байлаа. Намайг бүр бунхны цэрэг бол гэж байсан юм.

–Бунхны цэрэг гэдэг нь?

-Төрийн ордны урд бунхан байсан юм. Манай Улсын бага хурлын гишүүд “Чи цэрэгт татагдчих. Бунхны хажууд зогсож байгаад үг хэлмээр байвал гүйж орж ирээд үгээ хэлчихээд тэндээ очоод зогсож байхгүй юу” гэж хүртэл хэлж байсан шүү.

–Та нам бус байхдаа Нагаржунайн нам гээд МАХН–аас нэр дэвшээгүй гэдэг бил үү?

-Би 1992 онд нэр дэвшихдээ нам бус байв. Намайг тухайн үед МАХН, Ардчилсан нам аль аль нь нэр дэвшээч гэсэн юм. 1992 онд МАХН-ын Удирдах зөвлөл намайг дуудаад “Манай намын нэр дээр дэвш” гэсэн. Талийгаач С.Зориг манай сургуулийн хүүхэд байсан тул “Манай намаас дэвш” гэж байлаа. Би МАХН дээр очоод “Би танай намаас дэвшихгүй” гэсэн. Тэр үед төв ёсны үзэлтэй нам гээд Нагаржунайн нам гэдэг байсан юм.

–МАХН–ыг уу?

-МАХН чинь төв ёсны үзэлтэй байж байгаад Нагаржунайн нам болсон. Би залуу байсан болохоор төв үзэлтэй Нагаржунайн нам гэж яриад явж чадахгүй байсан. МАХН, АН-ын саналыг хүлээж авалгүй итгэл үнэмшил арай ойр юм гээд Социал демократ намыг сонгосон. Хөдөө очоод Социал демократ нам гээд ярихаар хэн ч ойлгодоггүй байлаа.

-1992 оны сонгуульд нэр дэвшээд яасан юм?

-Манай Сэлэнгээс гурван гишүүн гарах ёстой байсан юм. Би дөрвөөр гарч ирээд чадаагүй. Унасныгаа ч зөв зүйл болсон гэж боддог. Тэр хугацаанд би МУИС-д сурч, Германд очиж худалдааны академи төгссөн.

–Үндсэн хуулийг батлахад 70 гаруй хоног зарцуулсан. Удаан хуралдсан байгаа юм шүү?

-Үнэнийг хэлэхэд АИХ-ын хоёрдугаар чуулган эхлэхэд үсрээд л 14 хоног хуралдаад баталчихна гэж бодож байлаа. Гэтэл 76 хоног хуралдсан. Эцэс төгсгөлгүй процесс яваад эхлэхээр “Үндсэн хуулиа баталж чадах юм уу” гэх сэтгэгдэл төрдөг юм билээ.

–Үндсэн хууль батлалцаж байсан хүмүүсийн талаарх таны бодол?

-Улс орны өнцөг булан бүрт ажиллаж, амьдарч байгаа АИХ-ын депутатууд, Улсын бага хурлын гишүүдийг Их дээд сургуулиуд уриад Үндсэн хууль баталсан нэгдүгээр сарын 13-ны өдөр залуучуудын дунд яриа хийлгэдэг байвал зөв байх. Тэр үеийн уур амьсгал ямар байсныг одоогийн залуучууд тэр бүр мэддэггүй. 1990-1992 он гэхээр хоёр жил гээд урт хугацаа мэт санагдавч 1992 нэгдүгээр сарын 13-ны өдөр Үндсэн хуулийг баталсан. 1990 оны долдугаар сард АИХ-ын сонгууль болсон. Үндсэндээ 17 сарын дотор бүх зүйлээ хийсэн.

–Хоёр нийгэм солигдоод ороо бусгаа байсан цаг. Хүмүүсийн сэтгэхүй Үндсэн хууль батлахад бэлэн байсан уу?

-АИХ-ын депутатууд, УБХ-ын гишүүд өөрсдийн үндсэн үүргээ маш сайн ойлгож байсан. АИХ, УБХ-ынхан маань таван жилээр сонгогдсон ч Үндсэн хуулиа баталчихаад зургадугаар сард УИХ-ын сонгууль явуулъя гэж шийдэж байсан. Өөрсдийнхөө бүрэн эрхийн хугацааг таван жил байсныг хоёр жил болгон хязгаарлаад шинэ Үндсэн хууль дээр суурилсан сонгууль явуулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Ингээд бодохоор УБХ-ын гишүүдийг идеалист хүмүүс байжээ гэж боддог. Тухайн үед МАХН-ынх, ардчилсан хүчнийх гэж хуваалгүйгээр “Бид л энэ улсыг ардчилсан улс болгоно” гэж бодож байсан. Мэдээж зөрчилтэй хурал хаяж явах зүйл байсан ч бүгдээрээ Монголд ардчиллыг бий болгож байна гэсэн сэтгэлээр хандсан.

–Үндсэн хуулийг батлахад гол үүрэгтэй оролцсон хүмүүс нь хэн хэн байв?

-429 депутатдаа Үндсэн хуулийг зөв тайлбарлах үүргийг гүйцэтгэж байсан Б.Чимид, Г.Очирбат, Б.Даш-Ёндон, С.Зориг, Э.Бат-Үүл, Ц.Элбэгдорж гээд гол хүмүүсээ дурсах ёстой. Үндсэн хууль гэдэг чинь маш олон хүний хамтын бүтээл. Түүхийн нэг харамсалтай нь ялсан хүмүүсээр түүх бичигдээд байдаг юм. Түүх бодитой байх ёстой. Энэ өдрийг эргэн дурсахаар Үндсэн хууль баталсан чухал өдрийг цөөхөн депутатын хүрээнд тэмдэглэдэг баяр шиг болгоод байна. Миний хувьд орон даяар Үндсэн хуулиа сурталчилдаг өдөр болоосой гэж боддог.

–ЗХУ–ын нийгэм, улс төрийн нөлөөлөл манайд Үндсэн хуулиа өөрчлөхөд хэр нөлөөлсөн юм бэ?

-ЗХУ-д хийгдэж байсан өөрчлөлт шинэчлэлт хамгийн их нөлөөтэй байсан. 1985 оны дөрөвдүгээр сард престройка эхэлсэн. Намайг Моксвагийн Их сургуулийн нэгдүгээр курсээ төгсөж байхад эхэлж байлаа. Энэ престройка 1989 он хүртэл яваад 1989 онд ЗХУ-д анх удаа хагас чөлөөт сонгууль болсон. Сахаров, Ельцин гээд энэ хүмүүс хамгийн анх тойргоос гарсан депутатууд. Би 1989 оны наймдугаар сард сургуулиа төгсөөд Монголд ирсэн. Харин 1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд МоАХ байгуулагдсанаар албан ёсоор манайд ардчилсан хөдөлгөөн эхэлсэн. Энэ үйл явц чинь Монголд 4-5 жил бэлтгэгдчихсэн байлаа.

–Ардчилсан хөдөлгөөн үүссэнээр эрх чөлөөний салхи сэвэлзэж эхэлсэн цаг мэдээж 1989 оны сүүл 1990 оны эхэн үе. Эрх чөлөөний талаарх таны бодол?

-Монголчуудын цусанд нь эрх чөлөө гэдэг зүйл байдаг гэж боддог. Бусдаас хамааралгүй амьдраад сурчихсан учраас биеэ даагаад явчихдаг. Монголчууд боломжийг маш сайн ашиглаж чаддаг ард түмэн. Энэ нь нүүдэлчдийн соёл дээр суурилсан зүйл. Түүгээрээ ч бахархдаг.

Тухайн цаг үед монголчуудын хувьд ЗХУ-аас жинхэнэ утгаараа тусгаарлаж бие даасан улсаа байгуулах хүсэл эрмэлзэл байсан. Тэр үед хамгийн их мэдрэгдэж байсан зүйл гэвэл социалист системд бүхэлдээ орж байгаа өөрчлөлт байлаа. Социализмын үеийн эдийн засаг бүхэлдээ маш өндөр өсөлттэй байж байгаад уналтын үе нь 1980-аад оны сүүл үе болж таарсан. Өөрөөр хэлбэл монголчууд эрхэм дээд эрмэлзэл дээрээ хүртэл эргэлзсэн цаг үе байлаа. Шинэчлэлийн хөрс нь бүхэлдээ маш томоор бүрдсэнийг монголчууд маш сайн ашигласан. Тэгснээрээ эдийн засаг, улс төрийн өөрчлөлт шинэчлэлтээ цуг хийж чадсан юм. Энэ бол хамгийн сайн боломж байсан.

–Ямар эдийн засгаар явах вэ гэдэг нь өөрөө маргааны гол сэдэв болж байсан гэдэг?

-Бид процессоо маш сайн ойлгох хэрэгтэй. УБХ чинь 1990 оны есдүгээр сард байгуулагдсан юм. Үүний өмнө буюу тавдугаар сард нь 1960 оны Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн. “МАХН нийгмийн удирдан чиглүүлэгч” гэдэг үгийг авч, олон намын тогтолцоогоор сонгууль явуулна гэдгээ баталчихсан, парламент нь дээд, доод танхимтай, өмчийн хэлбэрийг ижил тэгш хэмжээнд аваачна гэдгийг тунхаглачихсан учраас Үндсэн хуулийн хажуугаар Хөдөлмөрийн хууль, Өмч хувьчлалын хууль гээд реформын шинжтэй хуулиудаа давхар батлаад явсан. Энэ нь маш хүчтэй эргэлдэж байсан процессыг эхлүүлсэн. Дунд нь алдаа оноо бий ч зах зээлийн эдийн засагт эргэлт буцалтгүй оръё, хувийн өмч гэдгийг хүлээн зөвшөөрье, шашны эрх чөлөөг олгоё гэсэн юм. Залууст энэ талаар ярихаар “Ямар сонин юм бэ. Цаанаасаа өгөгдчихсөн шүү дээ” гэж магадгүй. Өдөр бүхэн эсэргүүцэлтэй тулгарч, өдөр бүр л нээлт хийж байсан юм. Тиймээс энэ өөрчлөлт шинэчлэлтийг хийсэн хүмүүст Монголын ард түмэн хүндэтгэлтэй хандах учиртай.

-1989-1990 оны ардчилсан хувьсгалыг 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалтай дүйцүүлдэг. Энэ тал дээр ямар бодолтой байна вэ?

-1911 он гэдэг бол Манжийн дарлалаас гараад автономит улс байгуулж байсан үе. 1990 онд Монгол Улс НҮБ-д бүртгэлтэй бүгд найрамдах улс байсан ч гэсэн бүрэн биеэ даасан гадаад, дотоод бодлого чөлөөтэй явуулахыг тодорхойлсноороо маш том амжилт.

-1992 оны Үндсэн хууль тухайн үеийнхээ хүлээлтийг хангаж чадаж байсан байх. Энэ 24 жилийн хугацаанд нийгэмд ямар томоохон өөрчлөлт авч ирсэн юм бэ?

-Үндсэн хууль нь өөрөө тухайн улсын тогтолцоо, суурь зарчмуудыг тодорхойлсон баримт бичгээс гадна төрийн тогтолцоог тодорхойлсон баримт бичиг юм. Ямар засаглалтай улс байх вэ гэдэг зохицолдлогоог нь хангасан байдаг. Бид Үндсэн хууль батлахдаа символ зүйлс дээр нь анхаарал хандуулж ирсэн юм билээ. Тухайлбал, төрийн сүлд ямар байх вэ, төрийн далбаа ямар байх вэ гэдэг дээр маргаан олон хоног үргэлжилсэн. Сонгодог парламентын, Ерөнхийлөгчийн, холимог засаглал уу гэдгээ тодорхойлж улс төр, эдийн засгийн өөрчлөлт дээр хэдий үед нь нэмэр болоод хэдий үед нь саад болох вэ гэдэг бодлогыг тухайн үед тодорхойлж чадаагүй гэж боддог.

–Тэгээд одоо л хэлж байгаа юм уу?

-Тухайн үед яагаад хэлж чадаагүй юм бэ гэхээр нэг улстөрч хувь хүнийхээ хувьд Үндсэн хууль батлагдсанаас хойших 24 жилийн хугацаанд урт удаан хугацаанд лидерийн үүрэг гүйцэтгэсэн үү гэвэл тийм. Н.Багабанди гуай гэхэд дөрвөн жил УИХ-ын дарга, найман жил Ерөнхийлөгч гээд нийтдээ 12 жил Монгол Улсын удирдах албан тушаалыг хашсан байна. Н.Энхбаяр гуай гэхэд дөрвөн жил Ерөнхий сайд, нэг жил УИХ-ын дарга, дөрвөн жил Ерөнхийлөгч гээд есөн жил болчихсон. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч нэг жил Ерөнхий сайд, дараа нь хоёр жил мөн Ерөнхий сайд, найман жил Ерөнхийлөгчөөр ажилласан гээд нийтдээ 11 жил лидерийн үүрэг гүйцэтгэсэн. Үүнийг харахаар нэг зүйл буруу байгаа юм. Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч гээд гурван албан тушаалыг дамжаад байгаа биз. Меркелийг хар л даа. Дөрөв дэх удаагаа сонгогдоод 10 гаруй жил Ерөнхий сайд хийж байна. Засгийн газар тогтворгүй байгаа, манай лидерүүд нэг голлох албан тушаал дээр удаан хугацаагаар ажиллахгүйгээр дамжаад байгаа нь Үндсэн хууль дотор төрийн салаа мөчир хоорондын уялдаа сул байгаатай шууд холбоотой.

–Засгийн газрын дундаж нас ч гэсэн тийм ч урт биш. Энэ ч мөн Үндсэн хуультай хамаатай байх?

-П.Жасрай, Н.Энхбаяр гуай хоёрын Засгийн газрыг хасчихвал бусад Засгийн газрын ажилласан хугацаа нь дунджаар 1.3 жил байна. Үндсэн хуулийн өөрийнх нь зарчим төр нь тогтвортой, бүтээлч байж засаглалын суурийг нь бий болгож өгөх ёстой. Үндсэн хууль нь өөрөө учир дутагдалтай болсон байна гэдгийг өнөөдөр хүн бүр хүлээн зөвшөөрч байгаа. Тиймээс Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг яриад байгаа юм.

–Үндсэн хууль үүргээ биелүүлж чадсан уу?

-Үндсэн хууль тогтвортойгоор нийгмийнхээ үйл ажиллагааг зохицуулах ёстой. Мөн зөрчлийг зохицуулах ёстой юм. Анхны Үндсэн хуулийн суурь нь тийм. Парламент гэдэг ойлголт байгаагүй. Харин төр гэдэг ойлголт байсан. Түүнийгээ л гүйцэтгэх засаглал гэж үздэг.

Аливаа улсын хөгжлийг улс төрийн тогтвортой байдал, бодлогын залгамж чанараар тодорхойлдог. Манай орны хувьд улс төрийн байдал нь тогтвортой байгаа ч бодлогын залгамж чанар нь байхгүй болчихсон. Нэг Засгийн газар 1.3 жил ажиллаад дараагийн Засгийн газар нь гарч ирээд тодрох ёстой болдог. Тэгээд л өмнөх Засгийн газраа муулдаг. Тийм болохоор 1.3 жил болоод дараагийн Засгийн газар нь өмнөхийгөө давтаад яваад байгаа юм. Энэ нь богино хугацаанд бид өндөр хөгжилтэй улс болох боломжийг хаагаад байна. Бодлогын залгамж чанар үндсэндээ байхгүй байгаа болохоор Урт хугацааны баримт бичгийн тухай хууль гээд ярьж байна. Үндсэн хуульдаа бид бодлогын залгамж чанарыг суулгаж чадаагүй. Үндсэн хууль өөрөө суурь баримт бичгийнхээ хувьд баталгаажуулах ёстой.

Гэрэл зургуудыг Ц.Мягмарсүрэн

УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдоржтой ярилцлаа.

–Өнгөрөгч
долоо хоногт Их хурлаас Эрүүгийн болон Зөрчлийн тухай хуулийг батлан гаргалаа. Хууль зүйн байнгын хорооны дарга болон Хууль зүйн сайдын томъёолсноор эрүүгийн шинэчлэлд маш том эргэлт боллоо гэж байна. Харин таны хувьд анхнаас нь дэмжих боломжгүй гэдэг байр суурийг илэрхийлж байсан. Эдгээр хуулийн тал дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Яг үнэнийг хэлэхэд Эрүүгийн
хууль ямар зорилго­той
байд­гийг мэддэггүй хүмүүс­тэй цэц булаалдах
надад тийм ч сонин
биш. Эрүү­гийн хуулийг
шинэчиллээ гээд байгаа Д.Ганбат чинь Эрүү­гийн хууль сөхөж
ч үзээгүй хүн.
Тийм хүнтэй би юу
ярих юм. Том хандлагаар
нь авч үзвэл шүүхийн
дөрвөн хууль батлуулчихаад эд
нар чинь мундаг том
юм хийчихлээ гээд үсэрч байсан
биз дээ. Одоо эргээд
хар даа. Бүгд Үндсэн
хууль зөрчсөн байна. Ингэж
шүүхийг бүхэлд нь самарч
байгаа юм. Наад Эрүү­гийн хууль гээчийн
чинь согог нь мэдэгдэх
болоогүй. Яг хэрэглээд эхлэхээр
нь ер бусын согог
дагуулна даа. Эрүү­гийн
хууль чинь гурван сая
иргэнийг тусгаар тогтнол, газар
нутагтай нь гэмт халдлагаас
хамгаалдаг хууль. Үндсэн өгөгдөхүүн нь энэ. Нийгмийн дийлэнх хэсгийг гэмт үйлдэл, гэмт этгээдүүдээс яаж хамгаалах вэ гэдэг асуудал уг хуулийн гол зорилго нь байдаг. Энэ хүмүүс шинэчилсэн хууль гээч юм батлуулахдаа гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүсийг яаж өөхшүүлэх вэ гэдгийг ярьж, үүнд анхаарал хандуулсан. Мөн биз. Эрүүгийн шинэ хуульд шинжлэх ухааны ямар ч үндэслэл байхгүй. Эрүүгийн шинжлэх ухаан гэж байдаг юм. Түүнээс улбаалсан тулгуур, суурь зарчим байдаг л даа. Энэ бүхнийг эд нар огоорч мартсан. Онц хүнд гэмт хэргийн тухай ойлголт, гэмт хэргийн ангиллын ойлголт, рецетив гэмт хэргийн ойлголт, зохион байгуулалттай гэмт хэргийн тухай ойлголт гээд аюултай этгээдүүдээс нийгмийг хамгаалж байдаг бүх хөшүүргийг шинэ хуулиараа авч хаясан. Эцсийн том дүнгээр нь авч үзвэл хөрөнгө чинээний ч ялгарал гаргасан.

–Хохирлоо барагдуулсан бол шоронд ял эдлэхгүй байх гэснийг яриад байна уу?

-Хөрөнгөтэй хүмүүс гэмт хэрэг үйлдэх юм бол гэрийн хорионд байгаад зувчуулсан мөнгөөрөө амьдарч, ардын хүүхэд хэрэг хийвэл шоронд явдаг тийм хууль хийчихлээ. Гэрийн хорио гэдгээ яаж ч хэрэгжүүлэх гээд байгаа юм. Тухайлбал, малчин хүнийг гэрийн хорионд хорино гэж чи бодож байна уу.

–Явах хязгаарыг нь заагаад өгчихнө гээд байгаа. Тийм болохоор хязгаараасаа гарахгүй бол болчих юм биш үү?

-Тийм юм байхгүй. Гэр хороололд байдаг хүнийг гэрийн хорионд байна гэж чи бодож байна уу. Энэ бас л худлаа зүйл. Гэх мэтээр яривал уг хуулийг зөндөө шүүмжилж болно.

–Гэхдээ олон улсын туршлагаас судалж байж нэлээд чамбай хууль гаргасан гээд байгаа. Болохгүй, бүтэхгүй гээд байвал болж, бүтэх зүйл угаасаа байдаг юм уу?

-Эд нар гаднаас ямар туршлага авсан юм. Ямар ч туршлага аваагүй. Миний 2002 онд батлуулсан Эрүүгийн хуульд Германы толгойлох эрдэмтэд сууж ажилласан юм шүү дээ. Амарсанаа Хууль зүйн сайд байхад ажиллаж байсан. Ханс Зайделийн сангийн шугамаар Германы эрдэмтэд иржсууж байж араг ясыг нь босгосон хууль юм. Харин энэ хууль дээр бол ямар ч тийм юм байхгүй. Ямар ч судалгаа хийгдээгүй гэдгийг би мэднэ. Энэ нөхдүүд цээжний пангаар л хийж байна. Наад яриад байгаа Эрүүгийн хууль чинь мөрдөгдөх юм болов уу даа.

–Яагаад?

-Хаана ч байхгүй тооцооны нэгж гэдэг юмыг энэ хуулийн суурь болгосон. Энэ хуулийг хэрэгжүүлдэг Шүүхийн хууль, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, Прокурорын хууль, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн хууль гэх мэт хуулиа бараг л баталж амжихгүй дээ. УИХ чинь өөрөө ажилгүй болчихлоо шүү дээ. Ирэх оны есдүгээр сар гэхэд ганц Эрүүгийн, Зөрчлийн хуультай сууж байна даа. Одоо мөрдөж буй хуульд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг суурь болгосон байдаг. Гэтэл шинэ хуулиар нь тэнд байхгүй тооцооны нэгж гэдэг юм ороод ирчихсэн байна. Есдүгээр сарын нэгэн гэхэд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээтэй хууль, тооцооны нэгжтэй хууль хоёрын алийг нь хэрэглэх вэ гэдэг ац асуулт гарч ирээд хуулийнхны ажил сууна даа. Цаад талд нь ийм л зүйл болж байгаа юм.

Ийм маягийн хууль хийхдээ дэлхийн хандлага хаашаа явж байна гэдгийг заавал харах хэрэгтэй байдаг. Энэ дэлхий чинь цоо шинэ дэлхий болчихлоо. Ертөнцийн бүх улс исламын улс гэдэг улстай байлдаж байна. Исламын улсын гар хөл хаа сайгүй аллага, дэлбэрэлт зохион байгуулж, хүзүү хэрчсэн хүмүүс л байх юм байна шүү дээ. Энэ манайд яах вэ гэдгийг уг хуулийн дотор харах л ёстой байсан юм. Гэтэл харамсалтай нь хараагүй. Дэлхий өөрөө ийм догшин болж байхад цаазын ялыг халах ёстой байсан юм уу. Удахгүй тэнд байсан нэг хүн энд ирээд хэдэн арваар нь алж хядвал яана. Үүнийг илээд өршөөгөөд өнгөрүүлэх үү. Шоронд тэжээгээд байх юм уу гээд л асуудал үүснэ. Энийг хүртэл харах чадвар алга байна. Эдэнд шинэчилсэн гэдэг нэр зүүх нь л гол зорилго юм шиг байгаа юм. Түүнээс энэ хууль монгол төрийн, монгол түмний хамгийн том эрх ашгийг хамгаалж чадаж байна уу гэдэг нь эдэнд сонин биш. Ийм л юм болсон. Тиймээс ийм муу юманд оролцож яахав дээ гээд би хэлэлцүүлгийг сүүлд нь орхисон. Миний нэг зарчим байдаг юм. Ядаж л хэтдээ Монголын төр, ард түмэнд халтай хууль батлахад картаа хийж буяндаа бузар хуралдуулахгүй байх нь миний үндсэн зарчим. Сонгуулийн хуулийг хэлэлцэхэд хар машиныг оруулаад явахад би хэлэлцүүлэгт нь ороогүй. Би яг л энэ үгээ хэлчихээд гараад явсан. Би нэр төрдөө сэв суулгахгүй гээд шүүхийн хуулиудыг батлахад оролцоогүй. Харамсалтай нь минийхээр л болоод байгаа юм. Шүүхийн хууль илт Үндсэн хууль зөрчин батлагдаж байхад Байнгын хорооны дарга байсан Одбаярт би хэлж л байсан. “Буруу юм хийж байна шүү, та нар. Цаг хугацаа хэний зөв байсныг харуулна. Буруу гэдгийг нотлох цаг хугацаа тун удахгүй ирнэ” гэж хэлээд орхиод явж байлаа. Яг л тэгж хэлж байснаар бүх юм боллоо доо.

–Иргэндээ энэрэнгүй хандах уг хуулийг заавал эсэргүүцэх шаардлага юу байна аа. Бид чинь хүнлэг, энэрэнгүй ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаа хүмүүс шүү дээ?

-Гэмт хэргийн нөхцөл байдал ертөнцөд улам хүндэрч байна. Шашин дээр суурилсан супер улсуудын геополитик, түүнээс үүдэлтэй лалын ертөнцөд гарч буй дайн дажин, зэвсгийн наймаа, хар тамхи, хүний худалдаа, мөнгө угаах гээд хүнд хэлбэрийн хэрэг гарах хөрс суурь хумигдах биш улам л нэмэгдэж байгаа. Хоёр хөршийг хар. Манай хоёр талд хар тамхи гаарч байгаа нь үнэн. Энэ хоёр орон зэвсгийн зах зээл дээр жин дардаг нь үнэн. Хэтдээ энэ хоёр гүрэн дэлхийн улс төрийн бодлогод шийдвэрлэх нөлөө үзүүлэх ирээдүй байж л байна. Оросуудыг хар. Сүр хүчээ үзүүлээд эхэлчихлээ. Энэ бүгдийг чинь харж байж л Эрүүгийн хуулийг хийдэг юм. Ийм хоёр том гүрний дунд байгаа жижигхэн улс Эрүүгийн хуулиар дамжуулж яаж тусгаар тогтнолоо хамгаалах вэ гэдгийг давхар бодож байх хэрэгтэй. Хуулийн шинэчлэл яриад байгаа хүмүүст үүнийг харах тархины багтаамж алга.

–Д.Ганбат дарга эрүүгийн нөхцөл байдал хүндэрч байгаа ийм цаг үед хуулиа зөөллөж өгвөл дагаад үйлдэгдэж буй гэмт хэргийн балмад байдал ч өөр болно гэж хэлсэн…

-Энэ хуулиуд чинь хэрэгжээд эхэлбэл эрүүгийн нөхцөл байдал чинь дахиад хоёр дахин хүндэрнэ гэдгийг хэлчихье. Яагаад гэхээр яалт ч үгүй шоронд аваачиж хийж нийгмийг хамгаалах ёстой этгээдүүд нь торгуулчихаад гэрийн хорионд байхдаа гудамжинд хийдгээ л хийнэ шүү дээ. Харин ч алагдах хүний чинь тоо нэмэгдэнэ. Ер нь тэгээд цэргийн нэг бага дарга Эрүүгийн хууль яриад байдаг ч юм биш. Энэ хуулийг чинь эрүүгийн эрх зүйгээр мэргэшсэн том хүмүүсийн ярьж, хийдэг ажил. Жишээлбэл, С.Нарангэрэл Эрүүгийн хуулиар юм ярьсан бол би үгийг нь сонсоно. Д.Ганбатаас чинь юуг нь сонсох юм. Жагсаалын бага даргын дайны л амьтан шүү дээ. Ийм хүнтэй Эрүүгийн хууль яриад маргана гэдэг утгагүй. Үнэ цэнгүй л байхгүй юу.

–Гэхдээ Эрүүгийн хуулийг хоёр жил гаруйн хугацаанд хэлэлцээд явсан. Та ингэж шүүмжилж байхаар анхнаас нь Ажлын хэсэгт нь орж ажил­лаад болохгүй байгаа зүйлсийг нь засаад явчихаж болоогүй юм уу. Таныг орно гэхэд цаашаа л гэхгүй байсан байх. Уг хуулийн хувь заяа тэгэхээр яах болж байна аа?

-Юу ч хэлээд хүлээж авахааргүй дүлий олонхи бүрдүүлээд байхаар яаж ажиллах вэ. Жишээлбэл, Х.Тэмүүжин Эрүүгийн хууль ярьдаг хүн биш. Наадах чинь Эрүүгийн хууль ч сөхөж үзээгүй, зачёд өгсөн төдий л хүн. Эрүүгийн хавтастай хэрэг сөхөж үзээгүй л хүн. Ажлын хэсэгт орсон шүүх, прокурорын хүмүүс дотор Эрүүгийн хууль мэддэг хүн байхгүй л байна лээ. Улсын прокурорын Эрдэнэбат чинь Эрүүгийн хууль мэдэхгүй. Эрүүгийн хэрэгуншиж үзээгүй хүн шүү дээ. Улсын дээд шүүхийн шүүгч Батцэрэн ч гэнэ үү тэр нөхөр Эрүүгийн хууль мэдэхгүй. Ийм л учиртай юм болоод байна даа, цаана чинь. Хувь заяа нь яаж эргэхийг би мэдэхгүй. Ингээд Эрүүгийн хуультай холбоотой хэсгийн яриагаа дуусгая. Эд нар ээлжит балмад юмаа л хийсэн. Хуулийг хэрэглээд эхлэхээр гол гэмт хэрэгтнүүд нь гудамжаар зугаалаад явна. Учруулах хохирол аюул нь хэд дахин нэмэгдэнэ. Тэр цагт “Та нар юу хийчихэв дээ” гэж ард түмэн гаслах болно.

–Сүүлийн үед Их хурлаас баталсан хуулиуд Цэц дээр очоод унадаг боллоо. Их хурал бол ард түмнийхээ амьдралд нийцүүлэн хууль баталчихаад байхад Үндсэн хууль зөрчөөд байгаа нь Үндсэн хуулиа шинэчлэх цаг болсны дохио гэж гишүүд ярьж байна л даа. Шүүх байгуулах хууль дээр гэхэд Цэц дүгнэлтээ гаргасан. Харин Ерөнхийлөгч хориг тавьчихлаа…

-Миний 2002-2003 онд батлуулсан 10 гаруй хууль чинь Үндсэн хуулийн үзэл санаанд яв цав нийцсэн хуулиуд байхгүй юу. Харин сүүлд батлаад байгаа хуулиуд чинь дандаа Үндсэн хууль зөрчсөн хуулиуд болчихоод байна.

–Гэхдээ амьдралд ойртуулсан хуулиуд баталсан гээд байгаа шүү дээ?

-Юу ярьж байгаа юм. Амьдралаас холдуулсан хуулиуд батлаад байна. Үндсэн хуульд “Аймаг, нийслэл нь засаг захиргаа,нутаг дэвсгэрийн цогцолбор мөн” гээд биччихсэн байдаг юм. Тэгээд аймаг бүр шүүхтэй байна гээд биччихсэн байдаг юм. Дүүргүүд шүүхтэй байна гээд биччихсэн байдаг юм. Шүүхийг чинь аймаг дунд, дүүрэг дунд байгуулаад эхлэхээр Үндсэн хууль зөрчихгүй яах юм. Галзуу хүн л үүнийг чинь өөрөөр тайлбарлана. Эрүүл ухаантай хүн наадахыг чинь яаж ч өөрөөр тайлбарлаж чадахгүй. Тэгэх гэж Үндсэн хууль батлагдсан юм шүү дээ. Намайг Хууль зүйн тэргүүн дэд сайд байхад Үндсэн хуулийн шүүх эрх мэдлийн хэсэг ньманай яаман дээр томъёологдож байсан юм. Улсын бага хуралд ч тэр, АИХ-д ч тэр Ж.Амарсанаа танилцуулж байлаа. Ж.Амарсанаа гээд байгаа чинь одоогийн Цэцийн дарга Ж.Амарсанаа. Энэ хүн чинь оюун санаагаа гээчихээгүй байгаа юм бол юу батлуулснаа мэддэг юм байгаа биз дээ. Үндсэн хуулийн эсрэг юм хийдэг Төрийн тэргүүн, Үндсэн хуулийн эсрэг юм хийдэг УИХ-тай болчихоод байна. Үндсэн хуулийг чимээгүйгээр хорлон сүйтгэх ажиллагаа явагдаж байна шүү дээ. Үндсэн хуулийг хамгийн түрүүнд хэрэгжүүлэх ёстой хоёр том субьект нь Үндсэн хуулийнхаа эсрэг юм хийгээд байхаар чинь яаж Үндсэн хууль тогтдог юм. Яаж төр тогтдог юм. Яаж хууль тогтдог юм. Тогтохгүй шүү дээ. Ийм бусармаг юм л хийгээд байна. Үндсэн хуулийн Цэц дээр маргаан шийдвэрлэгддэг юм. Тэр чинь хоёр субьекттэй байдаг юм. Нэг нь төр, нөгөө нь төртэй ижил эрхтэй иргэн гэсэн зарчим үйлчилдэг. Хууль нь төрийн бүтээгдэхүүн болдог учраас Их хурал төлөөлөгчөө томилж маргааны нэг тал болж тайлбараа өгдөг. Иргэн чинь өөрөө тайлбараа өгдөг. Энэ хоёрын маргаанд хэнбугай нь ч оролцох ёсгүй.

Ерөнхийлөгчийн хориг бол маргаан дотор орж нэг талд нь үйлчилсэн хуулийн процедур болоод явчихаж байгаа юм. Энэ утгаараа Ерөнхийлөгч өөрөө Үндсэн хууль зөрчсөн. Хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэхэд хэнбугай нь ч оролцох ёсгүй гээд Үндсэн хууль дотор нь биччихсэн байдаг юм шүү дээ.

–Цаашид тэгээд оролцуулахгүй байх арга хэмжээг яаж авах ёстой юм?

-Энэ төрд алба хашиж байгаа хүмүүс хууль хүндэтгэж сурах ёстой. Тийм хүмүүсийг л төрийн өндөр албанд тавих ёстой юм. Өөрийгөө Үндсэн хууль гээд бодчихсон Их хурал, өөрийгөө Үндсэн хууль гээд бодчихсон Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд байх юм бол цаашид байнга л зөрчинө. Сүүлд ҮХЦ дээр сайдын суудалтай холбоотой маргаан хянан шийдвэрлэгдэж байхад Засгийн газар Цэцийг хахуульдаж байгаад хүссэн шийдвэрээ гаргуулж байна. Сайд огцруулах санал гаргах УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг мөнгөөр худалдаад авчихаж байна шүү дээ. Одоо бүр давраад ҮХЦ нь мөнгөнд худалдагдаж Үндсэн хуулиа бусниулдаг болж эхэллээ. Энэ бүхнийг ард түмэн хараад сууж байгаа гэдгийг эд нар ойлгохгүй юм. Ард түмний гэсгээл нэг өдөр ирэх байлгүй дээ. Бурхангүй газрын бумба галзуурав гэдэг л болж байна, өнөөдөр. Тэгэхээр наадахыг чинь засах ард түмэн байгаа шүү. Эд нар арай гурван сая ард түмнийг байхгүй болгочихгүй байлгүй дээ гэдэгт л найдах юм. Үнэнийг хэлэхэд төр барьж буй Ардчилсан нам түүнээс угшилтай хүмүүс Үндсэн хуулийн эсрэг хүчин болоод хувирчихлаа. Үндсэн хуулийг биелүүлж байх ёстой улс төрийн хүчин өдөр бүр Үндсэн хуулиа гишгэж дэвсэлж байна. Үндсэн хуульд Ерөнхий шүүгч, Ерөнхий прокурорын бүрэн эрхийн хугацаа зургаан жил байна гээд улс төрөөс холдуулж хугацааны зааг тавьж өгсөн байдаг. Гэтэл 2009 оны Ерөнхийлөгч гарч ирээд хугацаанаас нь өмнө тэр хүмүүсийг хөөж явуулсан. Тэр үед “Шүүх, прокурор чинь улс төрийн байгууллага боллоо шүү” гэдгийг би хэлж байсан. Сонгуулийн мөчлөг дагасан шүүх, прокурортой болбол цаашид хэлмэгдүүлэлт гарна шүү. Нэг хэлмэгдүүлээд эхэлчихвэл дараагийнх нь хэлмэгдүүлнэ шүү. Хэлмэгдүүлэлтийн гинжин урвал эхэллээ шүү гэдгийг би 2010 оны тавдугаар сард хэлж байсан юм. Энэ Их хурлын гишүүд чинь шүүхийн зохион байгуулалт Үндсэн хууль зөрчсөн гэдгийг мэдэж байгаа. Тэгсэн хэрнээ “Яадаг юм” гэж зөрөөд л кноп дараад байгаа. Ийм Их хурал ард түмнээ хууль сахь гэж хэлэх эрхтэй юу.

–Та хэлмэгдүүлэлтийн эх тавигдлаа гэдгийг сануулж хэлж байсан гэлээ. Өнөөдөр манайд хэлмэгдүүлэлт байгаа юм уу?

-Байгаа. Цагдаагийн дарга нарыг долдугаар сарын нэгний хэрэгтэй холбогдуулж хэлмэгдүүлсэн. Тэднийг цэргийн зүйл ангиар шийтгэсэн. 2008 онд цагдаагийнхан цэргийн гэмт хэргийн субьект болдог байсныг болиулаад энгийн албан тушаалын гэмт хэргийн субьект болгочихсон юм. Тэр нь 263 дугаар зүйл (албан тушаалаа хэтрүүлэх) гэдэг нь таван жилийн ялтай. Тэр таван жилийн ялтай зүйл анги 2009 онд шинэ Ерөнхийлөгч гарч ирээд Өршөөлийн хууль гаргахад хамрагдсан л даа. Гэтэл тэднийг цэргийн зүйл ангиар шийтгэсэн. Тэгж л долдугаар сарын нэгний хэргийг эд дарсан.

Түүнээс өөр хүмүүсийн яриад байгаа хэлмэгдүүлэлт гэдэгтэй би санал нэг биш ээ. Цагдаагийн дарга нарыг жинхнээс нь хэлмэгдүүлсэн юм. Нэгэн цагт цагдаа нарын энэ хэрэг цайрах байх.

–Та яриандаа улс төрийн зарим хүчин Үндсэн хуулийг дэвсэлж байна гэлээ. Гэхдээ өнөөдөр Үндсэн хуулиа өөрчилье гэдэг яриа хамгийн хүчтэй явж байгаа шүү дээ. Харин та болохоор энэ Их хурал Үндсэн хуулийг өөрчлөх эрхгүй гэж ярьсан?

-Ардчилсан нам Монголын төр, Монголын хуулийг самрах нэг л юм хийгээд байна. Ямар зорилготой гэдгийг нь эцэслэн хэлж чадахгүй. 2012 онд гарч ирээд өнөөдөр энэ улсыг ямар байдалд хүргэв. Төр нь төр биш болж, Их хурал нь өдөр бүр Үндсэн хууль зөрчдөг болсон. Засаг нь засаг биш болсон. Гадаадын хөрөнгө оруулалт байхгүй, Монголын гадаад өр 21 тэрбум ам.долларт хүрлээ. Социализмын 40 жилд авснаас хоёр дахин илүү өрийг гуравхан жилийн дотор тавилаа. Дараагийн Их хурал, Засгийн газар өрийн гинжин дотор ажиллах болно. Өнөөдөр Монголд төрсөн өлгийтэй хүүхэд найм орчим сая төгрөгийн өртэй байна. Шүүхийн системийг босохын аргагүй болтол нь самарлаа. Ийм Их хурал Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж болох уу. Энэ хямрал чинь Үндсэн хуультай холбоотой юм биш. Эрх баригчдын дотоод алан хядлагатай холбоотой тийм л зүйл. Төрийн ажлыг хийж чадахгүй, Засаг барьж чадахгүй байна. Үндсэн хуулиа мэдэхгүй байна. Тэд хаана хүрэхээ ч мэдэхгүй байна. Эд худлаа ярьж л цаг нөхцөөж байгаа болохоос тун удахгүй цалингаа тавьж чадахгүй нөхцөлд хүрнэ. Нэг сарын цалин тавьж өгөх мөнгө эдэнд байгаа болов уу. 17 хувийн өсөлттэй байсан эдийн засгийг ингэж л цөлмөж дуусгалаа. АН-ынхан Үндсэн хуулиас болж ийм зүйл болоод байна гэдэг ойлголтыг ард түмний тархинд суулгаж сонгуульд орон луйвар хийх гээд байна. Тэгээд би эсэргүүцээд байгаа юм.

Үнэхээр л Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулъя гэж байгаа бол одоо мөрдөгдөж байгаа хуулиар асуудалд хандах хэрэгтэй. 2011 онд батлагдсан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль гэж байдаг юм. Тэр хуулийнхаа бүх заалтыг зөрчөөд өргөн барих процесс нь явагдаж байгаа. Үүнийг тойрохын тулд ард нийтийн санал асуулга гэдэг юмаар бамбай хийж байгаад залилан хийх гэж байна. Хуулийн залилан, төрийн залилан хийгээд байгаа болохоор би Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг улайран эсэргүүцээд байгаа юм аа. Ардын намын бүлэг дэмжихгүй гэдгээ хэлсэн. Эд нар хийж чадахгүй. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж болно. Гэхдээ нэлээд нухацтай хэлэлцэх ёстой, бас сонирхлын зөрчилгүй байх ёстой. Үнэхээр Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулъя гэж байгаа бол Ажлын хэсгийг Ерөнхийлөгчөөр ахлуулах хэрэгтэй. Гэхдээ одоогийн Ерөнхийлөгчөөр биш шүү.

–Тэгээд 2017 онд сонгогдох Ерөнхийлөгчөөр Ажлын хэсгийг ахлуулах юм уу?

-Энэ Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаа дуусч байгаа учраас Ерөнхийлөгчийн дараа юу хийх вэ гэдгээ бодчихсон байгаа юм шиг байна лээ. Гэнэтхэн Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлнэ гээд Их хурал дээр улайм цайм ярьсан. Цаад талд нь сонирхлын зөрчил нуугдаж байна аа л гэсэн үг. Сонгуулиас зургаан сарын өмнө Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулахгүй гээд хуульд заачихсан тул арваннэгдүгээр сарын 26-нд ард нийтийн санал асуулга явуулна гээд арваннэгдүгээр сарын зургаанд төсөл өргөн мэдүүлсэн. Ингэж буу тулгаад байгаа юм. Галзуу л биш бол энэ суманд оногдох ёсгүй. Лав л оногддог нь би биш. 2016 онд нөхцөл байдал яаж эргэхийг мэдэхгүй ч төслөө бэлэн болгоод 2017 онд сонгогдох Ерөнхийлөгчөөр Ажлын хэсгийг нь ахлуул. Цаашдаа тэгээд ганц нэг тоймтой сэдвээр л явах хэрэгтэй. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах хамгийн том зүйл нь засаглалын хэлбэрийн маргаанд цэг тавих. Бид парламентын засаглалтай байх юм уу, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болох юм уу. Би гэхэд парламентын засаглалыг их өмөөрдөг байсан хүн. Тэр утгаараа 1999 оны долоон өөрчлөлт хийхэд идэвхийлэн оролцсон хүн би мөнөөсөө мөн. Түүнээс хойших нөхцөл байдлыг харахаар олигархиуд Их хуралд шигдчихсэн үед парламентын засаглалтай явах хувилбар нь дуусч байх шиг байна. Нам дамжсан олигархи бүлэглэл дийлдэхгүй нь. Хаалгаа хааж байгаад эрх мэдэл ашиглаж байгаад яаж өрсөлдөгчөө намнах вэ гэдэг ганц л зүйл ярьдаг, хийдэг боллоо. Сүүлийн хоёр Их хурлын нөхцөл яг ийм байдалд явж ирлээ. Ийм ерөнхий том зураг харагдаад байгаа болохоор Ерөнхийлөгчийн засаглалд шилжихээс өөр аргагүй байна гэдэг үгийг хэлчих гээд байгаа хүн дээ, би. Хэрвээ миний хувирч байгаа зөв бол үүнийг харин ард түмнээс асуух ёстой. Парламентын засаглалтай байх юм уу, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу гэдгийг ард түмнээр эцэслүүлэх хэрэгтэй. Ийм том зүйлийг ард түмнээс асууж болно. Түүн рүү л би бараг явчих гээд байгаа юм даа. Ойрын үед энэ олигархиуд зайгаа тавьж өгөхгүй.

–Тэгээд олигархиудын зайг яаж тавиулах юм?

-Зайг нь тавиулах арга бол гол намын удирдлагууд үүнийг ойлгож боловсон хүчнийхээ бодлогыг 180 градус эргүүлэх нэг арга байна. Ингэж чаддаггүй юм бол Ерөнхийлөгчийн засаглалд нь шилжүүлээд энэ Их хурлын эрх мэдлийг хумихаас өөр аргагүй. Одоо бол хүссэн болгоноо гаргаж, мөнгөөр худалдаж авч байна. Ийм даварсан юм гэж байж болох уу. Мань мэт нь хий чарлаад дуусдаг. Ард түмэн нь гэртээ гаслаад, телевизортойгоо хэрэлдээд сууж байна. Эд нар болохоор ордондоо намайг хэн хэлж нохойг хэн саах вэ гээд галзуураад сууж байдаг. Засаг дарга нарыг ард түмнээс сонгоно гээд ярьж байна. Монгол чинь нэгдмэл төвлөрсөн юм шүү дээ хө. Нэгдмэл төвлөрсөн улсын Засаг дарга нарыг иргэд сонгодог болчихвол орон нутаг дахь жижиг хаад нь төв засагтаа захирагддаггүй болчихвол яана. Өмнөговь аймгийг гэхэд Монголын Засгийн газар удирдаж чаддаггүй шүү дээ. Ингээд олон жил боллоо.
“Та нар Өмнөговио удирдаж чадахаа болилоо. Энэ жижиг хаад чинь улсыг чинь худалдчих вий дээ” гэж хэд хэдэн засгийн үед яриад болохгүй л байгаа юм даа. Морь уясан нэг баян хүн тэнд нүүрс үнэгүй тараагаад дураараа нэг дургиж байна аа. 21 аймгийн дунд хаад 327 сумын жижиг хаад бүгд төв засагтаа захирагдахгүй “Би чамаар сонгуулаагүй. Би ард түмнээсээ сонгогдсон” гээд гэдрэг хараад суучихвал яана. Яг үнэнийг хэлэхэд Э.Бат-Үүлийг Засгийн газар захирч чадахгүй л байгаа шүү дээ. Тэнд вант улс байгуулчихсан. Энэ чинь ерөнхийдөө жижиг ханлигуудын дүр зураг харагдаад байгаа юм. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулна гэж байгаа бол үүнийг чилтэл нь бодох хэрэгтэй.

Мунхаг хүнд илд бүү бариул, Мухар үхэрт худаг бүү үзүүл гэдэг ардын үг байдаг. Монголын шүүгчдийг бүх насаар нь томилдог болох цаг хугацаа нь болоогүй байсан. Тийм хуульч, шүүгч Монголд бэлтгэгдээгүй. Ойрдоо ч бэлтгэгдэхгүй. Монголын гол шүүгчид өнгө мөнгөнд идэгдсэн нь үнэн. Хамгийн шударга бус зүйл хийдэг хүмүүс тэнд байдаг нь бас үнэн. Прокурор, цагдаагийнхан чинь бас ч гэж учиртай. Эцсийн шийдвэрийг нь шүүх гаргадаг учраас. Харин бүх насаараа томилогддог шүүгч нар бид бүгдээрээ Ерөнхийлөгчөөс бүх насаараа томилогдсон юм чинь гээд Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгчээ үздэг болчихсон улс шүү дээ. Энэ мэтчилэн яривал Үндсэн хууль дээр ярих юм бий. Үндсэн хуулийн асуудлыг согтуу нөхөр машин барьж яваад гэнэт ухаан орж байгаа юм шиг шийдэж болохгүй.

–Өнөөдөр манайд хамгийн их эрх мэдэлтэй хүмүүс АТГ–ынхан юм биш үү. Энэ хүмүүсийг цаашид яах ёстой вэ?

-Эрх мэдэлгүй байхдаа авлигатай тэмцэнэ гэж манай АН-ынхан их ярьсан. 2005 онд М.Энхсайхан Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшихдээ “Авлигачдыг цээрлүүлнэ” гэсэн цуст лоозонтой орж байсан. 2009 онд “Авлигачдын нурууг бөхийлгөж, ард түмний нурууг тэнийлгэнэ” гэж Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн сонгуульд орж байсан. Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайд болчихоод “Авлигатай тэмцэхэд найраа байхгүй шүү” гэж Их хурлын индэр дээрээс ярьж байсан. Тэгж байсан хүмүүсийн зарим нь өнөөдөр авлигатай биш АТГ-тай тэмцэх ажилтай болчих юм. Хүрээллийнх нь хүмүүс элдэв зүйлд орооцолдоод ирэхээр ингэж зүсээ хувиргадаг юм байна. Авлига асуудал мөн үү гэвэл мөн. Хамгийн сүүлд гэхэд өрөөндөө мөнгө авч байгаад л баригдлаа. Ийм зүйлтэй тэмцэхгүй гээд яах юм. Үүнтэй тэмцдэг байгууллагыг ингэж ад үзэж болохгүй. Бусад руу болохоор дайрахын дээдээр дайрдаг байж өөрсдөө асуудалд холбогдохоороо АТГ-тай дайн зарлаад байгааг ойлгохгүй юм. Тийм л юм бол анхнаасаа авлига авахгүй л байхгүй яасан юм. Авлигын хэргийг зохион байгуулахгүй л байхгүй юу. Одоо болоо юм биш үү. АТГ-тай байлдсанаас өөртэйгөө байлдсан нь дээр. Шуналтайгаа байлд. Ийм зүйл ярьж байгаа хүмүүс нүгэлтэйгээ байлд.

АТГ-тай тэмцэж байгаа хүмүүсийн ард нэг авлигын хэргийг нуух гэсэн санаа байдаг байхгүй юу. Үүнийг чинь мэдэж ядаад байх зүйл огт байхгүй. Нэг нь чарлаад ирэнгүүт цаад талд нь юу байгаа юм гэхэд “Тийм юм байгаа” гээд мэдэгддэг байхгүй юу. Хуулийнхнаас асуухад нарийн ширийнээ хэлэхгүй ч гэлээ иймэрхүү зүйл байгаа л гэдэг байхгүй юу. Халаасандаа нэг хүнтэйгээр АТГ руу дайрдаг юм. Үүнд бууж өгч болохгүй. Авлигачдын өмнө Монголын төр бууж өгч болохгүй. Өршөөлийн хуулийн үед Ерөнхийлөгчийн тавьсан хоригийн ард нэг том асуудал байсан болохоор яг үнэнийг хэлэхэд үхэл, сэхлийн төлөөх дайн явагдсан. Арай ч буу сумандаа хүрээгүй дууссан. Энэ сэдвийн хүрээнд өнөөдөр авлигачдын өмнө Монголын төр бууж өгөх үү гэдэг тэмцэл явагдаж байна. Энэ байдлаараа цааш явбал төр нь ялагдаж мэдэхээр харагдаж байна.Учир нь шүүх, прокурорыг гартаа хийчихсэн олигархи бий. Эдний чинь амьдардаг нэг хөрс суурь нь авлига. Баахан бүтээн байгуулалтын төсөл нэрээр төсвөөс мөнгө гаргаж тэрэн дээр ажиллаж ашиг хүртдэг нь зарим хүмүүсийн амьдрах арга хэрэгсэл болчихлоо. Хамгийн сүүлийнх нь цэргээр төмөр зам бариулна гэж байна. Цэргээр албадан хөдөлмөр хийлгэх нэрийдлээр төсвөөс 20 тэрбум төгрөг авахаар болоод хэл ам болж байна даа.

–Гэхдээ цалин өгч байгаа болохоор албадан хөдөлмөрт орохгүй. Олон улсын гэрээ конвенци зөрчөөгүй гээд байгаа л даа?

-Юу ярьж байгаа юм. Нэгдүгээрт, цэрэг цалин авна гэж байдаггүй юм аа. Наадуул чинь эх орноо хамгаалах чадвартай болохын тулд ганцхан жил байж байгаа хүмүүс. Цэргийг зөвхөн цэргийн зориулалттай барилгын ажилд оролцуулна гээд олон улсын конвенцид заасан, түүнд нь бид нэгдээд орчихсон. Удахгүй наад асуудлаар чинь ҮХЦ-ийн шийдвэр гарна, харж л байгаарай. Үүний цаана дандаа хулгай явагддаг. Төсөл хөтөлбөр боловсруулж байгаа нэрийдлээр хулгай явдаг, хийдэг. Үүнд гаршчихлаа.Сайншандын аж үйлдвэрийн парк барина гэж баахан мөнгө үрэн таран хийсэн. Юу боссон юм. Наад цогцолборын чинь нэрээр төсвөөс багагүй мөнгө цусалсан. Төмөр зам гэж баахан мөнгө цусалж байна. Ийм байхад АТГ ажиллахгүй яадаг юм. Ийм этгээдүүдийг шоронд нь явуулахгүй яадаг юм. Эрүүгийнхэн гэж их ярьдаг. Үнэндээ тэдэн дотор жинхэнэ эр хүмүүс байдаг юм шүү дээ. Хэрэг хийсэн бол ялаа эдлээд явах сэтгэлийн тэнхээтэй байдаг. Цагаан цамцан дээр хар зангиа зүүчихээд найман жилийн ял аваад давж заалдахгүй шорон руу явж байсан эрүүгийн гэх тодотголтой хүнийг би мэддэг. Яахаараа жирийн ардын хүүхэд хэрэг хийчихээрээ өлсөж цангасан ч байсан албадан эмчилгээ хийдэг цагаан захтнууд нь хэрэг хийхээрээ гурав хоноод бие мууддаг юм. Адилхан л хүн ш дээ. Тийм л байсан юм бол яах гэж хэрэг хийдэг юм. Тэднийг авлига аваатах гэж гуйсан юм уу. Хэргээ даачих хэмжээний бие, сэтгэлийн тэнхээтэй байж хэрэг хийх хэрэгтэй. Энэ чинь арвандолдугаар зуунд гарсан симуляци буюу баашлах гэдэг зүйл.

–Монголд ардчилал хөгжөөд 25 жилийн ойтойгоо золгож байна. Ардчилагчид нь баяраа тэмдэглэж байна…

-Монголд энэ хувьсгал гээч нь гарсан ч гараагүй ч төр улсынхаа хувьд бэхжих нь ойлгомжтой байсан. Ардын хувьсгалыг үгүйсгэж, Ардчилсан хувьсгалаа дөвийлгөх гэж одоогийн амбиц өндөртэй хүмүүс их л зовж байна. Сайн муу янз бүрийн л зүйл бий. Гэхдээ ардын хувьсгалыг үгүйсгэтлээ эд сайн юм хийчихээгүй байна л даа. Бид малыг, орон сууцыг иргэдэд өгсөн л гэдэг юм. Өссөн мал, баригдсан байшинг тарааж өгөх амархан. Яагаад байшин барьсан, бариулсан хүмүүсийг нь ярихгүй байна аа. Ардчиллын ойг тэмдэглэх зөв. Гэхдээ Сүхбаатарын талбайн нэрийг булааж автлаа дэгсдүүлж болохгүй. Ардын хувьсгал байгаагүй бол ардчилсан хувьсгал гэж ямар элэнцгийнх нь юм байх байсан гэж. Энэ хүмүүс өөрсдийгөө их дөвийлгөх юм. Буу бариад байлдчихсан биш. Гамингуудыг хөөгөөд явуулчихсан юм шиг авирлах юм байна шүү дээ. Үхсэн хойноо сайндаа л долоо хоног өлсөө биз дээ. 1921 оны партизануудын дэргэд юу ч хийгээгүй. Өвөл өлслөө л гэдэг юм. Хавар өлсөх нь яасан юм. Хэтэрхий ингэж дөвийлгөөд байгаа нь дургүй хүргээд байна. Нарийндаа бол Ж.Батмөнх дарга Улс төрийн товчоог огцруулсан нь тэр үеийн МАХН-ын төв хорооны дарга хүн тусгаар улсын төлөө хийсэн сүүлчийн том алхам нь тэр байсан. Намын төв хороо, НАХЯ хэрмэл холбоотой байсан учраас цаашид эрх чөлөөний агаараар амьсгалъя гэх юм бол тэр сүлжээг нурааж байж дараагийн үедээ эрх мэдэл шилжүүлж, хойд айлын хараатаас холдох сүүлчийн алхам хийсэн хүн. Үүнийг нь тэд ярьдаггүй хэрнээ бууж өгсөн л гээд байдаг. Ж.Батмөнх гэдэг хүний дотор эдний бодож байгаагаас шал өөр тусгаар тогтнол гээч зүйл байсан болоод үүнийг хийсэн болов уу гэж боддог. Намын төв хороо татан буугдсанаар хойд айл хэнтэй харилцахаа мэдэхээ байсан. Тэгэхээр чинь бүрэн тусгаар тогтнол руу явах замын чинь чулуу түүгддэг юм байгаа биз дээ. Энэ хүмүүс чинь хараатын зовлонг махан биеэрээ мэдэрсэн хүмүүс. Тэр тойргоос яаж гарах вэ гэдэг чинь Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал, Ж.Батмөнх дарга гээд үе үеийн дарга нарын шүдний өвчин болсон байсан асуудал байлаа. Ю.Цэдэнбал дарга Эрдэнэтийг хүлээж авчихаад орой нь ирээд Ширэндэв гуайтай ганц шил архи хувааж уусан түүхийг надад хүн хэлсэн. Манай Ө.Энхтүвшин бас сонссон байдаг юм. Бал дарга “За, ганц сайхан үйлдвэртэй болчихлоо. Одоо дахиад ийм нэг үйлдвэртэй болчихвол хойд айлын гар харах нь багасна даа” гэж хэлээд санаа алдаад сууж байсан гэдэг. Аймшигтай байсан байгаа биз. Х.Чойбалсан хамт яваа хүмүүс нь хэлмэгдэж байхад алга ташаад сууж байсан гэж чи бодож байна уу.

–Үгүй л болов уу даа…

-Үгүй. Энэ улсын алдагдсан тусгаар тогтнолыг сэргээхийн төлөө өөрийгөө хүртэл золихоос сийхгүй юм хийж байсан. Монголын ардчилал дардан замаар явсан нь зовлон үзсэн дээрх удирдагчдын олон жилийн мөрөөдлийн биелэл байсан. Энэ нөхдүүд чинь хараатын зовлон, гуйхын зовлон, хүнд дээрэлхүүлэхийн зовлонг мөн ч их үзсэн дээ. Гаднаас нь харахад машин унасан дарга нар харагддаг байсан ч дотроо бөөн зовлон явдаг байсан. Бидний энэ зовлонг мэдэхгүй бас үзээгүй.

–Ю.Цэдэнбал даргын ойг тэмдэглэх дээр манайхан нам намаараа талцаж байгаад өдрийн хагас хэрэлдэв ээ…

-Улстөржих шаардлага юу байсан юм. Хэлмэгдүүлснийх нь төлөө уучлал гуй гэж дайраад л байгаа харагдсан. Хэлмэгдүүлэлтийг том зургаар нь харвал геопилитикийн асуудал цаана нь байдаг. Буриад зон олон түүхэндээ дөрвөн удаа хэлмэгдүүлэлтэд өртсөний сүүлийн хоёр нь большивекуудын үед гарсан. 1916-1917 оны үед Монгол руу баахан буриадууд дайжиж нүүсэн байдаг. Сүүлд 1930-аад онд Оросын дотоод явдлын яамны орлогч сайд Фриновский гэдэг хүн 130 орчим хүний нэр барьчихсан Японы тагнуул байна гээд Х.Чойбалсанд энэ хүмүүсийнхээ учрыг ол гэсэн байгаа юм. Дараа нь Лхүмбийн хэрэг гэдэг чинь боссон юм. Энэ хэлмэгдүүлэлтийг ганцхан МАХН хийчихсэн юм биш. Орост болон Оросыг дагасан бүх оронд л болсон хэлмэгдүүлэлт. Үүний хаялага орж ирсэн байгаа юм. Гэтэл үүнийг нэг хүнтэй, нэг улс төрийн хүчинтэй холбох л юм яваад байна.

Том гүрнүүд чинь геостратегийн бодлогоо тавихаар мөнгө мөнгө биш болдог. Мөнгийг цацаад цацаад явчихдаг. Сирийг хар л даа. Нэг жижигхэн улсыг бүх том гүрнүүд нийлж бөмбөгдөж байна. Үнэн хэрэгтээ тэнд зэвсгийн туршилт явагдаж байгаа хэрэг. Оросууд лав гурван шинэ зэвсэг туршчихлаа. Монголд болсон хэлмэгдүүлэлт гээд байгаа чинь геополитикийн л хаялага. Үүнийг нэг намыг удирдаж байсан хүнтэй холбоно гэдэг дэндүү өрөөсгөл гэдгийг дахиад хэлье. Х.Чойбалсан бол одоогийн дарга нарын дэргэд хэдэн зуун мянга дахин зовлон үзсэн нь бодит үнэн. Монголын сүүлийн 400 жилийн түүхийг харвал манай үеийн дарга нардураараа дургиж дунд чөмгөөрөө жиргэж байна. Богд, Чинван Ханддорж, Сүхбаатар, Чойбалсан, Амар, Гэндэн, Цэдэнбал, Батмөнх гээд үе үеийн удирдагч нар зовж зүдэрч явсны эцэст бид бүрэн тусгаар тогтнолоо олсон. Тэднийг адлаад байж хэрэггүй.

–Сонгуулийн тухай хуулийг өөрчлөх ёстой гээд дөрвөн хуулийн төсөл өргөн баригдаад байна. Том Ажлын хэсэг гаргана гэсэн ч ажлаа эхлээгүй л байна. Намууд тохироонд хүрэхгүй бол хуучин хуулиараа явах саналтай байгаа нь АН–аас сонгогдох боллоо. Сонгуулийн хуулийн тал дээр байр сууриа илэрхийлээч?

-АН-ын дарга З.Энхболд гэдэг хүн намрын чуулганы нээлт дээр үг хэлэхдээ Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулахгүй ээ гэдгээ бараг хэлчихсэн юм шүү дээ. “Намууд хоорондоо зөвшилцөж чадвал зарим өөрчлөлт байж болноо” гэсэн. Энэ чинь манай нам зөвшилцөхгүй ээ, тиймээс Сонгуулийн хууль өөрчлөгдөхгүй ээ гэсэн үг. Яг ингэж үг хэлдэг өдөр нь би намынхандаа хэлсэн. Та нарын хамтарсан засаг байгуулахдаа тохирсон бас нэг ажил чинь худлаа боллоо гэж. Одоо яахыг нь харъя. 2007 онд намайг Их хурлын дарга байхад Сонгуулийн тухай хууль, Орон нутгийн сонгуулийн тухай хуулийг өөрчилсөн. 2008 оны аль аль сонгуульд манай нам ялсан. Ялсан нам Сонгуулийн хуулиа цөөнхийн айлган сүрдүүлэлтээс болж 2011 онд өөрчилсөн. Үүнийг юу гэж үзэх юм. Тэр муу хууль байгаагүй. Асуудал хуулийн муудаа биш, төр түшиж байгаа хүмүүсийнхээ мууд байдаг юм. Ажлаа хийж чадахгүй байгаа хүмүүс эргэж хууль руугаа дайрдаг ийм нэг юм яваад байна. Манайхан 45 суудалтай байхдаа ийм өөрчлөлтийг хийсэн. Би энэ хар машинд ерөөсөө итгэдэггүй. Тэртэй тэргүй хар машин оруулаад ирчихсэн юм чинь давхар гараар тоолъё. Тэгж чадвал техникийн болон хүний талаасаа ч маргаангүй амар. Сонгуулийн дараа түйвээчих гээд байдаг явдал дахин гарахгүй.

Сонгуульд ялагдсан хүмүүс “Би луйвардуулчихлаа” гээд байгаа, би ерөөсөө ойлгодоггүй юм. Тэр нөхдүүд яг яаж луйвардаж байгааг нь хараад сууж байсан юм шиг ярьдаг байхгүй юу. Шүүхдээч гэхээр шүүхэд асуудлаа тавихгүй. Монгол хүний хоёр нүдэнд итгэдэггүй, харийнхны оруулж ирсэн хар машинд итгэдэг төртэй болчихсон байна гээд бод доо. Би зургаан удаагийн сонгуульд орсон хүн. Сонгуулийн хороогоор санал өгөх үедээ л нэг ордог. Бусад үед аль болох хол байхыг боддог. Сонгуулийн дүн зөв л гардаг шүү дээ. Сонгуулийн булхай хийгээд ялна гэж байсан хүмүүс ялагдчихаараа гомдол тавьдаг юм шиг байна лээ. Манай нам нөгөө намын нөхөр аль нь ч хамаагүй улайм цайм уначихаад “Би яг ялж яваад луйвардуулчихлаа” гээд дэргэд нь харж байсан юм шиг ярьдаг. Энэ Сонгуулийн хууль чинь юу л болдог бол доо. Засагт хамтрахад нь Р.Бурмаагийн хууль чинь явахгүй юм байна аа гэхэд явуулна аа л гэсэн. Өнөөх нь явдаггүй дээ.

–АН–д хууртагдлаа л гэх юм. Ардын намынхан тийм гэнэн хүмүүс юм уу?

-АН-ынхан манайхныг хуурч, сэтгэлийн зугаагаа гаргадаг байж болно. Эх орноо хуураад байх юм даанч. Ардын намынхны гэнэнг далимдуулан хуурч болдог л байж. Ард түмнийг ингэж хуурч болохгүй. Аймгуудыг нийслэлтэй авто замаар холбосон гавьяа хэнийх вэ гээд нэг гоё юм яваад байна. Тэгсэн “Таны сонголтын гавьяа” гэсэн хариултыг өөрсдөө өгсөн. Хамгийн сүүлд эд “Ард түмэн ядуурсан нь хэний гавьяа вэ” гэж асуух байх. Тэгээд “Таны сонголтын гавьяа” гээд амыг нь хаана. Муухай тавлаж байгаа биз. Эд нар ялагдвал энэ дөрвөн жилд цуглуулсан хөрөнгөөрөө бүгд гадаадад гараад явна даа. Ч.Сайханбилэгээсээ эхлээд хэн нь ч энд тогтохгүй. 2000 онд яг ингэсэн юм.

–Энэ Их хуралд яагаад заавал мөнгөтэй хүмүүс гардаг юм. Салбар салбарын мэргэжилтнүүдийг оруулах боломжийг нээж өгч болдоггүй юм уу. Мэдсээр байж мөнгөтэй хүн сонгочихоод араас нь толгойгоо шаагаад суух юм?

-Би гэхэд намынхаа боловсон хүчний бодлоготой огт таардаггүй хүн. Ардын намын боловсон хүчний бодлогыг, ардын төрийн боловсон хүчний бодлогыг 380 градус эргүүлэхгүй бол болохгүй болчихлоо гэж олон удаа хэлсэн дээ. Төрийн алба хашиж байсан, төрд бэлтгэгдсэн шунал, хулгай, худлаас хол хүмүүсийг сонгуульд нэр дэвшүүл. Их хурал чинь Нарантуул зах шиг боллоо гээд дийлэхгүй байна. УИХ бол одоо наймааны газар болчихсон. Ийм байхад яаж төр өөдлөх юм. Яаманд төрийн нарийн, газрын дарга, агентлагийн дарга зэрэг алба хашиж байгаа, төрд бэлтгэгдсэн хүмүүсийг Их хуралд дэвшүүлээд гаргавал Монгол төр төр шиг харагдана. Тэд ийм балиар юм хийхгүй. Тийм хүмүүст муу зүйл хийх хүмүүжил байдаггүй. Би өөрийнхөө системээр хэт явцуурж байж магадгүй. Манайд сайхан шүүгч, прокурорууд байна. Хамгийн их мөнгөнд идэгдсэн хүмүүс манай хуулийнхан дотроос өмгөөлөгчид байдаг. УИХ-ын гишүүн болох сонирхолтой хоёрдугаар ээлжийн өмгөөлөгч нар өдөр бүр л хэвлэлээр гарч байгаа биз дээ. О.Баасанхүүг дуурайгаад байгаа юм. Асуудал үүнд байна. Үндсэн хуульд асуудал байхгүй. Нам удирдаж байгаа хүмүүс зарчмаа солих хэрэгтэй. Энэ олигархиудыг хүний өөрийн ялгаагүй бүгдийг нь төрөөс холдуул. Эд бол бүгдийг мөнгөний нүдээр хардаг. Хууль оруулж өгөөд, “Үүнийг уншаарай” гэхэд хэдэн төгрөг унагаж болох вэ л гэж хардаг юм. Энэ улс ийм байдалтай болно гэж боддоггүй. Их хуралдаа суудаггүй нэг жүдоч, нэг уяач байна. Ерөөсөө харагддаггүй ийм хүмүүсийг нэн даруй хөөж явуулах ёстой. Үүний чинь цаана хулгай луйвар, Их хурлын гишүүний нэр барьсан дарамт, шахалт явж байгаа. Асуудал зарчимдаа байгаа болохоор засч болно. Төрийг хувийн капитал арвижуулах машин гээд ойлгочихсон хүмүүс давамгайлаад байна. Телевиз харахаараа аймар шударга юм ярьчихаад телевизийн эфир хаагдангуут хувийн бизнес, хулгайгаа ярьж, би Их хурлын гишүүн гэж амьтан хүн айлгаад явж байгаа, наадуул чинь. Энэ цэвэрлэгээг хийхэд хохиролгүй гарна гэж ерөөсөө байхгүй. Эсэргүүцэл тулгарна. Гэхдээ үүнийг давж гарахаас өөр сонголт байхгүй. 2016 оны сонгуулийн дараа одоогийнхоос долоон дор нөхдүүд орж ирэхийг үгүйсгэхгүй. Амлалт нэхэн ард түмний холбоо гээд гудамжинд жагсаж байгаад Их хуралд орж ирэхээр нь гайгүй юм хийчих болов уу гэсэн чинь шал худлаа юм байна. Ийм хүмүүсийн чинь тоо дараагийн Их хуралд нэмэгдэж мэднэ. Харамсалтай байгаа биз. Шунал, эрх мэдэл, мөнгө гурвыг салгахгүй бол ойрдоо Монголын төр олигтой нар үзэхгүй. Тийм болохоор аргаа бараад би Ерөнхийлөгчийн засаглал яриад сууж байхав дээ.

–Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болох нь тийм зөв алхам уу?

-Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болчихоор бас нэг хэцүү юм байна. Бараг галзуу нөхөр гараад ирвэл яана. Надад тийм бодит жишээ харагдаж байна. Маргааш Ерөнхийлөгчийн сонгууль болоход хэн Ерөнхийлөгч болох вэ гэдэг нь харагдаад байгааг яах юм. Гитлер тэгж л гарч ирээ биз дээ. 50 сая хүний цусаар гараа угаасан Гитлер шиг галзуу гараад ирвэл яана гэж бодохоор Ерөнхийлөгчийн засаглал оновчтой биш харагдаад болж өгдөггүй.

Одоо хэн дуртай нь Эрүүл мэндийн сайд болж байна. Тийм л юм бол яах гэж мэргэжил байдаг юм гэж олон намын даргад хэлээд явахгүй байгаа юм даа. Уг нь бол Монголын төрийг цэгцэлье гээд зориод тэмүүлбэл амархан. Зарчмаа хатуу мөрдөөд л гурван сар болчих л доо. Нэг сонгууль өнгөрөөчих, тэгээд л болоо.

–Шадар сайд Ц.Оюун­баатар Эрүүл мэндийн сайд болж МАХН–ын дарга Н.Энхбаяр Шадар сайд болно гэж байна. Энэ тал дээр ямар бодолтой яваа бол?

-Хошин шогийн хэлбэр рүүгээ явж байна даа. Түрүүчийн сайд нь өрөөндөө мөнгө цүнхэлж байгаад баригдсан гээд шуугиж байна. МАХН гээчийн ерөнхий нарийн бичгийн дарга байсан томоохон улс төрийн албан хаагч. Түүнийг орлож очсон Оюунбаатарыг нь “Эрүүл мэндийн салбарт сахилга дэг журмыг тогтооно” гэсэн тушаал гаргахаар нь гайхаад байгаа юм. Энэ нөхөр биднийг тавлаад байгаа юм уу. Өөрийнх нь намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь тийм эвгүй юманд холбогдчихоод байхад оронд нь очоод дэг журам бэхжүүлнэ гээд байгааг юу гэж ойлгох вэ. Эсвэл сэтгэцийн өвчний шинэ илрэл юм уу. Ийм зүйлд холбогдсон нам энэ суудлаас татгалзах ёстой. Яаж ч бодсон.Ардчилсан нам нь яамаа авна гээд байгаа нь зөв. МАХН эрүүл мэндийн салбараар дөрвөн жил тоглолоо. Н.Удвал гэж хүн байхдаа хэдэн эмнэлгийн дарга нартай хэрэлдсээр байгаад гурван жилийг үдсэн. Дараагийн хүн нь мөнгө цүнхэлж байгаад баригдчих юм. Би ойлгохгүй байна.

Шадар сайд болох гээд байгаа Н.Энхбаярыг би танихгүй. Миний мэддэг Н.Энхбаяр 2005 онд Ерөнхийлөгч болоод байхгүй болчихсон. Энэ хүнтэй нэгэн цаг үед мөр зэрэгцэн явж байсан минь үнэн. Одоо бол надад шал өөр,миний таньдаггүй Энхбаяр харагдаад байгаа юм. Өөрөө тийм болоод байна уу эсхүл дэргэд нь байгаа нөхдүүд тийм болгоод байна уу. Монгол Улсын Их хурлын дарга, Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч хийж байсан хүн ийм жижигхэн суудлын төлөө ингэж явна гэж байдаг л юм байх даа. Үнэхээр тэгээд явж байна гээд бодохоор миний мэддэг байсан Энхбаяр байхгүй болчихсон гээд байгаатай таараад байна л даа. Манай намын дарга байсан, Ерөнхий сайд байсан Энхбаяр лав энэ биш. Бие нь, царай зүс нь байна. Гэхдээ оюун сэтгэхүй нь биш ээ. УИХ-ын дарга байсан би Байнгын хорооны дарга болъё гээд гүйгээд байвал утгагүй л дээ. Ямар өвчин туссан биш дээ. Гэтэл энэ нь үнэн юм шиг байгаа юм. М.Зоригт хамтарч ажиллахгүй гээд твиттер дээрээ бичнэ гэдэг чинь цаана нь хөдөлгөөн хийгдэнэ л гэсэн үг. Н.Энхбаяр Л.Жамбалжавын нэрийг явуулахдаа“чи буцаачих” гэж Ч.Сайханбилэгтэй тохирсон байж магадгүй. Сайханбилэг толгой мэдэж тэр нэр буцаана гэж хэзээ ч байхгүй. Надад ингэж уншигдаж байна. Би энэ хүмүүсийн үйлдлийг мэднэ. Ийм зүйл хийж чадна. Эрүүл мэндийн салбар гэдэг дахиад нэг мэргэжлийн бус хүний гарт очиж цусаа холиулдаг ямар ч ядаргаатай болчихсон юм.

–Таныг ирэх сонгуульд Хан–Уул дүүргээс нэр дэв­шинэ гэж байна. Нэр дэвших сонголтоо хийчихсэн юм уу?

-Би ямар ч шийдвэр гаргаагүй. Би дарга нарт харин “Энэ удаа би дэвшихгүй гэж хэлэхгүй гэж л хэлсэн.2016 оны сонгууль магадгүй миний сүүлчийн сонгууль байж болох юм. Ямар хэлбэрээр яаж орох вэ гэдэг нь тухайн үеийн нөхцөл байдлыг харж шийдэх асуудал. Гэхдээ би сонгуульд нэр дэвшлээ гээд алийгаа алдаж явахгүй. Ард түмнээ басамжлахгүй. Юм тарааж, ил далдаар санал худалдаж авах тийм балиар юм хийхгүй. Байдгаараа байж байгаад л эцсийг нь үзнэ дээ.

1992 онд Э.Бат-Үүлтэй хамт Хан-Уул дүүрэгт нэр дэвшиж 55 хувийн саналаар гарч байсан юм. Тэр утгаараа ч юм уу намайг Хан-Уул дүүргийг хариуцаач гэсэн юм. Тэгээд л ийм яриа гарсан байх. Тэр үед би сонгуульд орох бодолгүй байж байгаад 1992 оны тавдугаар сард Н.Багабанди даргад нэр дэвшээд үзмээр байна гэдгээ хэлсэн, тэр хүсэлтээ намын дарга Даш-Ёндон гуайд хэлж би улс төрд орсон. Одоо чинь өөрийгөө нэр дэвшүүлчихээд хэнд ч хэлэлгүй явж баахан мөнгө тараагаад уулзалт зохион байгуулж, хурдан морь уралдуулж, нүүрс, гурил, бидон тараагаад мөн ч цадиггүй болж байна аа.

–Манай сонинд уншигчдын захидал ирдэг. Тэдгээр захид­луудаас Ц.Нямдорж гишүүнийг Хууль зүйн сайд болгоод рецетив гэмт хэрэгтнүүдийг журманд нь оруулах ёстой гэж хэдэн ч хүнээс ирсэн. Аль нам эрх барьж байгаа нь хамаагүй таныг сайд болгох хүсэл байна. Центрпоинтын гэх тодотголтой хэргийг та дарж байсан болохоор тийм хүлээлтийг танаас хүсээд байна. Тухайн үед та Центрпоинтын хэргийг яаж дарсан юм бэ?

-Маш товчоор хариулъя. Цагдаа нар ажлаа хийхэд садаа болоогүй, бас цагдаа нарт ирэх дарамт шахалтыг цээжээрээ хаасан. Ердөө л энэ.

УИХ–ын даргын ахлах зөвлөх, АН–ын Бодлогын зөвлөлийн ажлын албаны дарга, доктор, профессор С.Ламбаатай ярилцлаа.

–АН–ын даргын тушаалаар бодлогын зөвлөл байгуулж ажлын албаны даргаар таныг томиллоо. АН–ын бодлогын зөвлөл ямар үүрэг гүйцэтгэх вэ?

-Намын дарга Ардчилсан нам бодлогын нам байна гэдгийг зарлаж, Үндсэн дүрмийн 4.3-т “Намын бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх байнгын ажиллагаатай байгууллага Бодлогын зөвлөл байна”, 6.7.1-д “Бодлогын зөвлөлийн үйл ажиллагааг журмаар зохицуулна” гэсэн заалтын дагуу зөвлөлийн үйл ажиллагааг зохицуулах журмыг баталсан. Бодлогын зөвлөл Үндсэн дүрмийн 6.7.2-т зааснаар Үндэсний Зөвлөлдөх хороо болон Гүйцэтгэх зөвлөлөөр хэлэлцэх бодлогын шинжтэй асуудлыг боловсруулах, төсөл бэлтгэх, намын гишүүд, байгууллагуудад хандан санал, зөвлөмж бэлтгэх, бодлогын асуудлаар хэлэлцүүлэг явуулах, намын удирдлага болон гүйцэтгэх байгууллагаас судалгааны захиалга авч хэрэгжүүлэх, бодлогын бүлгэмүүдийн үйл ажиллагааг уялдуулахад дэмжлэг үзүүлнэ. Мөн сая батлагдсан журмаар намын бодлого тодорхойлох, мөрийн хөтөлбөр боловсруулах, намын дүрэм бусад үйл ажиллагаатай холбоотой журам боловсруулах, намын боловсон хүчин, хүний нөөцийг бэхжүүлэх бодлого боловсруулж санал гаргах үүрэг хүлээсэн.

–Бодлогын зөвлөлийг хэрхэн байгуулж ажиллуулах вэ?

-Бодлогын зөвлөл намын удирдлага, бүлгэмийн зөвлөлийн дарга нараас бүрдэж, намын дарга удирдана. Үйл ажиллагааны журамд зааснаар 12 бүлгэмийн зөвлөлийг АН-ын ҮЗХ-ны гишүүдийн бүрэлдэхүүнтэй байгуулж, бүлгэмийн зөвлөлийн хурлаас олонхийн санал авч нэр дэвшсэн хүнийг Бодлогын зөвлөлийн даргын тушаалаар бүлгэмийн даргаар томилно. Энэ хүн бодлогын зөвлөлийн гишүүн байх юм.

–Та сая бодлогын 12 бүлгэмтэй байна гэлээ. Ямар ямар бүлгэмүүдийг байгуулах вэ?

-Төрийн байгуулалт, гадаад бодлого, аюулгүй байдал, Эдийн засаг, санхүү, худалдаа, Хууль эрх зүй, Хөдөлмөр нийгмийн хамгаалал, Үзэл суртал, соёл, хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах, Боловсрол, шинжлэх ухаан,Эрүүл мэнд, спорт, ХАА, байгаль орчин, ногоон хөгжил, Эрчим хүч, уул уурхай, Аж үйлдвэр, мэдээллийн технологи, Барилга, хотын хөгжил, Зам тээвэр, ложистик гэд салбарын бодлоготой уялдсан бүтэц бүхий бүлгэмүүд байна. Эдгээр бүлгэмүүд хариуцсан салбарынхаа талаар байнгын судалгаа хийж тодорхой асуудлыг боловсруулж бодлогын зөвлөлд оруулна.

–Бодлогын зөвлөл, бүлгэм нь АН–ын ҮЗХ–ны гишүүдээс бүрдэнэ гэхээр бас л хэдэн хүн тойрсон хаалттай бүтэц бий болж байгаа юм биш үү?

-Бүлгэмийн бүрэлдэхүүнд ҮЗХ-ны гишүүдийг оруулахын хамт салбарын тэргүүлэх мэргэжилтэн залуусыг татан оролцуулж, улмаар АН-ын хүний нөөцийг бэхжүүлэх бодлого баримтална. Миний хувьд бүлгэмүүдэд салбарын чиглэлээр өндөр боловсрол эзэмшиж, мэргэшсэн залуучуудыг татан оруулж тэдгээр залуучуудыг судалгааны том баг болгон ажиллуулна гэж бодож байгаа. Энэ бол манай намын хүний нөөцийг бэхжүүлэх үндэс болно.

–Ардчилсан намын дарга өмнө нь Ардчилсан нам фракцгүй нам болно гэж зарласан. Одоо бодлогын нам болно гэж байна. Үнэхээр фракцгүй нам болж чадсан уу?

-Манай нам бол дэндүү олон намын нэгдэл. Тэр ч утгаараа нам толгойлж байсан лидер олонтой нам. Тэр бүхэн нам доторх фракц мэтээр харагдаж ирсэн. Сүүлдээ энэ фракцуудаас зарим нь салж албан тушаал, амбицынхаа сонирхлоор нэгдэж түүнийгээ “фракц” мэтээр зарлаж, нам дотор байр сууриа бэхжүүлэх гэж оролдсон. Энэ нь үнэндээ АН-ын хүчийг сулруулж хүмүүсийн намд итгэх итгэлийг сааруулж ирсэн. Тийм учраас З.Энхболд дарга АН-ыг фракцгүй нам болгоно гэж зарласан. Олон мянган гишүүдийн дэмжлэгийг авсан. Үнэндээ ҮЗХ-ны гишүүд ч гэсэн энэ фракцуудад хуваагдсан нь үнэн. Одоо салбарын бодлогоор ҮЗХ-ны гишүүд хуваагдаж бүлгэм болж бодлогын зөвлөлд нэгдэж ажиллая гэж байна. Энэ бол хамгийн зөв хувилбар. ҮЗХ-ны гишүүд хурал зарлагдвал ганц нэг цугладаг байдлаасаа салж намын бодлого боловсруулах, шийдвэр гаргах түвшинд бүлгэм, бодлогын зөвлөлөөр дамжиж идэвхтэй ажиллах нөхцөл бүрдэнэ. ҮЗХ-ны гишүүд аймаг, дүүргээс сонгогдсон болохоор тухайн аймаг, дүүргийн хөгжлийн бодлогыг орон нутгийн намын байгууллагатай хамтарч боловсруулах ч үүрэг хүлээнэ. Ингэснээр тухайн асуудлаар суурь бодлого боловсрогдож тэр нь намын мөрийн хөтөлбөр болж хэрэгжинэ гэсэн үг.

–Бодлогын зөвлөлийн хийх хамгийн нэн тэргүүний ажил гэвэл таны бодлоор юу байх вэ?

-Одоо Ардчилсан нам төр засгийн эрхийг барьж байна. Бүрэн эрхийн хугацаа дуусах дөхөж байна. Тийм болохоор хамгийн эхлээд хийх ажил бол АН-ын болон Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтийг гаргаж, Монголын ард түмэнд сурталчлах ажлыг эрчимжүүлнэ. Дутуугаа гүйцээхийг УИХ, Засгийн газарт шаардаж ажиллана. Энэ ажил зөвхөн УИХ, Засгийн газрын түвшинд хийгдээд зогсохгүй аймаг, нийслэл, сум дүүргийн хэмжээнд ч хийгдэнэ. Аймаг, нийслэлийн намуудад ч ийм бүтцийг бий болгож хяналт тавьж ажиллуулна. Мэдээж энэ явцад 2016 онд болох бүх шатны сонгуульд орох АН-ын мөрийн хөтөлбөр боловсрогдоно.

–Одоо ямар ажил өрнүүлж байна?

-ҮЗХ-ны гишүүдийнхээ нарийвчилсан судалгааг гаргаж, бүлгэмээ байгуулж байна. Гишүүдтэй эцэслэн тохироод Бодлогын зөвлөлийн даргын тушаалаар баталгаажуулна. Бодлогын зөвлөл байгуулах шийдвэр гарснаар ҮЗХ-ны гишүүд хөдөлгөөнд орж, санал бодлоо маш идэвхтэй илэрхийлж байна. Тэдний хүсэн хүлээж байсан ажил өрнөж, эхлэх гэж байна. Энэ утгаар авч үзвэл намын даргын энэ шийдвэр цаг үеэ олсон чухал шийдвэр болсон гэж үзэж байна.

–АН–ын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр хэр зэрэг биелэлттэй байгаа вэ?

-Үнэнийг хэлэхэд манай нам бол шинэ шинэ бодлогыг дэвшүүлж хэрэгжүүлдэг нам. Өнгөрсөн 25 жилийн түүхэнд хийгдсэн олон ажил АН-ын бодлогоор хийгдсэн гэдгийг баттай хэлж чадна. 2012 онд гэхэд АН анх удаа “Монгол хүн 2020” гэсэн урт хугацааны хөтөлбөр боловсруулж, сонгуульд орсон. Ийм л урт хугацааны бодлого Монголд хэрэгтэй. АН-ын 2016 оны сонгуульд орох хөтөлбөр энэ хөтөлбөрийн үргэлжлэл болно.Замаа дуусгана, эхлүүлсэн их бүтээн байгуулалтын ажлаа дуусгана гэх мэтээр үргэлжилнэ.

–Та бол УИХ,Засгийн газарт ажиллаж байсан туршлагатай улстөрч, бас таван нам нэгдэж АН байгуулагдахад нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан хүн. Сүүлийн үед шинэ нам байгуулах аян эхэлж байна. Сонгууль дөхөхөөр ингэдэг л дээ. Та энэ үйл явцыг юу гэж үздэг вэ?

-Болдог юм болдгоороо л болж байна. Нэг талаас цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр залуу үе маань өсч торниж, энд тэнд явж, галуу шувууны мах идэж, эрдэм боловсрол эзэмшиж, юм үзэж нүд тайлцгааж байна. Тэдэнд улс орноо хөгжүүлье, шинэ юм хийе гэсэн асар их хүсэл мөрөөдөл байгаа байх. Тэр хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөгдөж шинэ нам байгуулж байна. Нөгөө талаас албан тушаал, амбицандаа хөтлөгдсөн зарим хүмүүс шинэ нам байгуулахаар намаасаа явж байх шиг байна. Сонгуулийн өмнө дандаа л ийм юм болдог болохоор мань мэт нь огт тоодоггүй юм ш дээ. “Хат сууж халуун чулуу долооно” гэгчээр 25 жилд юу эсийг үзэхэв.

–Тэгвэл та нам байгуулахад тийм ч таатай ханддаггүй юм аа даа?

-Ардчилсан Монгол Улсад хууль нь байна, эрх чөлөө нь байна. Ийм хууль гаргаж, эрх чөлөөг нь олгоход оролцож явсан улстөрч хүний хувьд яалаа гэж таагүй хандахав. Намуудын тоо 30 хүрэх гэж байгаа байх. Одоо хэд ч болох юм бүү мэд.

–Одооны залуучууд нам л байгуулчихвал бид “алаад” өгнө гэх ухааны юм ярих юм байна ш дээ?

-Нам байгуулснаар асуудлаа шийдчихэж байгаа хэрэг огт биш. Ямар гээч нам болохыг би ч, та ч, тэд ч таашгүй. Зөвхөн Монголын ард түмэн сонгуулийн үеэр дүн тавина. Одоо монголчууд сонголтоо хийж сурч байгаа болохоор шинэ нам тэдний итгэлийг хүлээнэ гэхэд тун бэрх. Нам болж төлөвшихөд асар урт хугацаа шаардана. МАН /МАХН/ 90 гаруй жилийн түүхтэй Монголын ууган улс төрийн хүчин. Ганцаараа юм болохоор сайн ч муу ч түүхийн 70 жилд нь Монголын улс төрийн давцан д ээр дангаараа ноёрхсон. Харин 1990 оны ардчилсан хувьсгалын үр дүнд Монгол Улсад олон намын тогтолцоо бүрдэж улс төрийн тавцан дээр шинэ намууд өрсөлдөх болсноор МАН /МАХН/ “үйлээ” үзэж байна. Шинэ ардчилсан хүчнүүдийн байгуулсан шинэ цагийн намуудын эдэлж ирсэн зовлон бэрхшээлийг одоо л тэд амсаж байна. Салж бутарч, ялж ялагдаж, бүх л зовлонг туулж байна. Бид энэ зовлонг аль эрт туулаад өнгөрчихсөн болохоор харин ч шинэ цагийн тэргүүлэгч нам болчихоод байна.

–Танай нам зовлон бэрхшээлийг туучиж явж л өнөөдөр өдий зэрэгт хүрсэн гэдэг ч үнэн шүү?

-Ганц намын дарангуйллыг халж, шинэ нам байгуулж 1990 оноос хойш 25 жил МАХН болон бусад шинэ намуудтай зургаан удаагийн УИХ-ын, Ерөнхийлөгчийн, орон нутгийн ИТХ-ын сонгуульд өрсөлдөж байна. Нэг намын дарангуйллыг халж ч гэж дээ, үнэндээ МАХН хуучин массаараа л үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсэн. Тийм болохоор бид мөн ч их зовлон бэрхшээлийг давж туулсан. 1990 онд Ардчилсан хувьсгалын манлайд тодорсон МоАХ, МШДХ, МСАХ гэсэн гурван том хөдөлгөөн МоАН, МҮДН, МСДН-ыг байгуулсан. Түүнээс хойш хичнээн ч салж нийлэв. 1996-2000 онд “Ардчилсан холбоо” эвсэл төрийн эрх мэдлийг аваад 2000 оны УИХ-ын сонгуульд МҮАН л ганц суудалтай үлдэж байлаа. 1996-2000 онд “Ардчилсан холбоо“ эвсэл муу ажилласандаа бус 2000 оны УИХ-ын сонгуульд МҮАН, МСДН, МШАН гээд ардчилсан хүчний намууд бүгд салж сонгуульд өрсөлдсөн учраас санал хувааж дундуур нь МАХН “монжсон”. Тийм учраас ардчилсан хүчний намууд бодит байдалд улс төрийн дүгнэлт хийж 2000 оны арванхоёрдугаар сарын 06-ны өдөр МАСМН, МҮАН, МСДН, МоАН, МШАН нэгдэж одоогийн Ардчилсан намыг байгуулсан. Түүнээс хойш бид УИХ-ын, Ерөнхийлөгчийн, орон нутгийн сонгуульд байр сууриа хадгалж чаддаг болж байна. Ардчилсан нам 2012 оны УИХ-ын сонгуульд олонхи суудал авч орон нутгийн сонгуулиар 12 аймаг, 170 гаруй суманд ялалт байгуулсан. 2009, 2013 оны Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дараалан ялалт байгууллаа. Энэ бол Ардчилсан нам төлөвшиж ард түмэндээ хүлээн зөвшөөрөгдсөн улс төрийн хүчин болсныг гэрчилж байна. Мөн ч их хугацааг туулсан байгаа биз. Шинэ намууд энэ зовлонг гарцаагүй туулна.

-2012 онд АН хамгийн олон суудал авч төрийн эрх мэдлийг авсан хэдий ч хэлсэн амандаа хүрч чадахгүй байна гэсэн хатуу шүүмжлэлд өртөөд байгаа юм биш үү?

-Хүмүүс намайг шалтаг ярилаа л гэх байх. Үнэндээ АН зургаан удаагийн УИХ-ын сонгуульд нэг ч удаа олонхийн суудал авч байсангүй. Хоёр удаа арай олон суудал авсан гэдэг утгаараа төр засгийн эрх мэдлийг бусадтай хамтарч хэрэгжүүлж байна. 1996 онд 51 суудалтай нам олонхи болдог байхад 50 гишүүнтэй, 2012 онд 39 суудалтай нам олонхи болдог байхад 35 гишүүнтэй ялалт байгуулсан. 1996-2000 онд шинэ залуу улс төрийн хүчин ямар зовлон бэрхшээлтэй тулгарч, МАХН-ын сөрөг хүчинд хэрхэн тоглуулж байсныг монголчууд мартаагүй байгаа байх. Гэхдээ л олон чухал асуудлыг шийдэж чадсан жинхэнэ ардчилсан, халгиа цалгиатай парламент байсан юм шүү. Одоо ч гэсэн АН бусад нам эвсэлтэй нэгдэж, ая эвийг нь олж улс орныхоо эрх ашгийн төлөө ажиллах гэж зовж л байна.

–Ард түмний сонголт юм болохоор яалтай ч билээ. Гэхдээ л танай намынхны явцуу эрх ашгаас болж хамаг асуудал үүсээд байгаа юм биш үү?

-Намынхны ч биш л дээ, улстөрчдийн гэвэл байгаа онох байх. Монголын ардчиллын төлөө гутлынхаа улыг эргэтэл зүтгэсэн АН-ын жирийн гишүүд дэмжигчид үүнд ямар ч буруугүй. Тэдний хүч хөдөлмөр, уйгагүй хичээл зүтгэлийн үр дүнд эрх мэдэлд хүрсэн зарим улстөрчдийн ганцаарчилсан тоглолт, нам доторх эрх ашгаараа бөөгнөрсөн фракц хоорондын зөрчил л асуудал үүсгэж ирсэн. Харин З.Энхболд дарга намын дарга болоод АН-ыг фракцгүй нам болно гэж зарласан нь хэрэгжүүлэхэд хүнд ч гэсэн өнгөрсөн алдааг засахад нэг алхам ургаш алхсан.

–Өнөөгийн залуучууд намынхаа хуучцуулыг одоо улс төрөөс гар, зайгаа тавьж өг гэдэг болж. Та нэг удаа Да.Ганболд, Баавар мэтийн хүмүүсийг намын жагсаалтад оруулах ёстой байсан гэж ярьж байсан. Яагаад?

-Залуухан мод, цэцгийг хүртэл усалж арчилж байж ургуулдаг биз дээ. Ер нь 25-хан жилийн түүхтэй “хал үзэж хат суусан” намын лидерүүдээ “хуучцуул” гэж цоллох шаардлага байхгүй. Тэд залуучууддаа өмөг түшиг болж алдаа оноог нь шүүж тунгаах аваас залуучууд улстөрийн хат сууж сайн улстөрч болох нөхцөл бүрдэнэ. Монголчууд намаас гадна хэн нь хэн бэ гэдгийг хардаг болсон цаг. Хийсэн юмтай, хэлэх үгтэй, зөв үзэл бодолтой, монголчуудад танигдаж мэдрэгдсэн улстөрчид л ард түмнээсээ санал авдаг. Сонгуулийн хэд хоногт танигдана гэж байхгүй. Тийм болохоор залуучууд нь бидний үе ирсэн гэж хуучцуултайгаа сөргөлдөж, хуучцуул нь та нар болоогүй хүлээж бай гэж залуучуудаа түлхэх бус хамтын хүчээр л улс төрийн ялалтын төлөө зүтгэх учиртай. Тэр дотор залуучууд байр сууриа эзлээд л явах болно. УИХ бол хууль тогтоох байгууллага. Би хувьдаа энэ танхимд хий нь гарчихсан туршлагатай улстөрчид сууж байхад гэмгүй гэж боддог. Харин Засгийн газарт бол залуучууд орж, бүх хүч чадал, авьяас билгээ дайчилж, ёстой нөгөө “чөмгөө дундартал” зүтгэх хэрэгтэй.

–Тэгээд л Та 2012 онд Б.Болорыг Архангайд дэвшүүлж өөрөө больсон уу?

-Тэгж ойлгож болно. 2008 онд бид Архангайд хамтарч ажиллаад Хамтарсан засгийн газар байгуулагдахад Б.Болор Гадаад харилцааны яамны дэд сайд болсон. 2012 онд Архангайд өөрийнхөө оронд дэвшүүлж дэмжсэн. Тэгээд л сонгогдсон. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдоод Байнгын хорооны дарга, сангийн сайд болоод л явж байна. Залуучууд ингэж л байр сууриа эзлэх хэрэгтэй. Хамгийн гол нь иргэд сонгогчдынхоо итгэлийг хүлээхийн төлөө чармайж ажиллах ёстой.

–Танай намд сайн улстөрчид олон байгаа. Тэд хойч үеэ бэлтгэж байгаа биз дээ?

-Байлгүй яахав. Ард түмэндээ хүлээн зөвшөөрөгдөөд УИХ-д удаа дараа сонгогдсон гишүүд, Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, сайдын алба хашсан эрхмүүдээ манай намаас төрсөн лидер улстөрчид л гэж боддог. Олон хүн байна шүү дээ. Тэд бэлтгэж байгаа байх аа. Хамгийн гол нь улстөрч хүний нэр хүндийг ямар нэг байдлаар сэвтээхгүй байх нь бидний хойч үеэ бэлтгэхэд чухал ач холбогдолтой.

–УИХ–ын ажлын хэсгээс Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг санаачилсан. Гэтэл энэ их хурал нэмэлт өөрчлөлт оруулж болохгүй, хугацааны хувьд ч амжихгүй гээд байна л даа. Таны хувьд санал нийлж байгаа юу?

-Санал огт нийлэхгүй байгаа. Нэг ярихаараа хамгийн олон намын төлөөлөлтөй энэ парламент улс төрийн гацаанд орсон асуудлыг яаралтай шийдэх хэрэгтэй гэнэ. Заримдаа бүр эсрэгээрээ олигархижсан энэ парламент Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж болохгүй, ер нь юу ч хийх хэрэггүй, тарах хэрэгтэй гээд орилно. Үнэндээ улстөрчид л өөрийнхөө эрх ашгийг дээгүүр тавьж, популизм хийж, төрийн нэр хүндийг унагаж “булшилдаг”. Энэ 76 чинь нэг хэсэг нь намын жагсаалтаар нөгөө хэсэг нь тойргоос сонгогдож, тангаргаа өргөсөн Улсын Их Хурлын гишүүд шүү дээ. Үндсэн хуулийн 69.3-т “Улсын Их Хурал ээлжит сонгууль явуулахын өмнөх зургаан сарын дотор Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж үл болно” гээд заачихсан учраас амжихгүй гээд байгаа байх. Амжуулъя гэж бодохгүй байна л даа. Хэрэв сэтгэл байсан бол аль хэдийнэ амжуулчих хугацаа байсан. Үнэхээр Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах боломжгүй парламент гэж өөрсдийгөө үзээд байгаа юм бол ард түмнээсээ асууж болох байсан. Үндсэн хуулийн 25.16-д “Сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн олонхи нь оролцсон ард нийтийн санал асуулгыг хүчинтэйд тооцож, олонхийн санал авсан асуудлыг шийдвэрлэгдсэн гэж үзнэ” гэсэн заалт байдаг. Өөрөөр хэлбэл МАН-ын тавиад байгаа саналын дагуу ажлын хэсгийн өөрчлөлтийг зүйл заалт бүрээр нь ард түмнээсээ асуугаад олонхийн санал авсан заалтыг УИХ баталж болохоор байгаа. Энэ бол УИХ-ын онцгой бүрэн эрх. Харамсалтай нь санал асуулга явуулах асуудлаа ч шийдэж чадахгүй хугацаа алдаж байна.

–Сонгуулийн хууль бас л явж өгөхгүй боллоо. МАН болон бусад намууд хар машиныг эсэргүүцэж жагслаа. Гол нь олон хууль өргөн баригдсанаас түвэгтэй байдал үүсчихээд байна уу?

-Ердөө л тэр шүү дээ. Намууд өөрсдийн сонирхлоор хийсэн хуулиудаа татаж аваад хэдэн жил ажилласан сонгуулийн нэгдсэн хууль дээрээ хамтраад ажилласан бол батлагдах бололцоотой байсан. Байдал нэгэнт иймдээ тулчихаар заавал өөрчлөлт оруулах гээд зүтгээд байх хэрэг юу байхав. Хууль нь байж л байна. Энэ ертөнцөд байдаг бүх л хувилбараар сонгууль явуулж үзлээ ш дээ. Одоо жаахан тогтвортой байж болноо доо. Мэдээж төсөв зардлаа хэмнэх, дөрвөн жилийн ихэнх хугацаанд нь сонгуультай ноцолдож хамаг цагаа бардгаа больё гэж УИХ-ын сонгуулийг орон нутагтай хамтатгая, сонгуулийн хугацааг богино болгоё гэх мэт зарчмын хэдэн өөрчлөлт хийхийг АН дэвшүүлсэн. Тэр нь хар машин, жижиг тойрог болоод явчихаар утгаа алдчихаж байна.

–МАН болон бусад намууд хар машинаар тоолсноо гараар тоолж баталгаажуулдаг болох асуудлыг дэвшүүлж хурал орхиж, гадаа жагсаж, хар машиныг шатааж байна?

-Энэ 76 гишүүн цөмөөрөө хар машинаар тоолсон тооллогын дүнгээр УИХ-ын гишүүн болсон. Уг нь одоо мөрдөж байгаа хуулийн дагуу тухайн үед хэсэг бүр дээр хоёр гурван машины санал хураалтын дүнг гараар тоолж баталгаажуулж байсан. Тухайн үед МАН-ынхан өөрсдөө санаачилж ийм машиныг нэвтрүүлчихээд одоо эргэж буцаад байгааг нь огт ойлгохгүй юм. АН хар машинаар тоолж булхай хийх гээд байна гэх юм. Үнэхээр тэгж болдог байсан бол АН 2012 онд юу гэж 35-хан суудал авч, бусад нам эвсэлтэй нэгдэж, тэдний аманд орж, үйл тамаа цайж явахав дээ.

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Б.Гарамгайбаатартай ярилцлаа.

-Өнгөрөгч долоо хоногоос хойш УИХ-ын чуулган, Байнгын хороод ирц бүрдэхгүй байгаагаас асуудлаа хэлэлцэж чадахгүй байна. МАН-ын бүлгийнхэн Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулахгүй бол цаашид ямар ч хуралдаанд оролцохгүй гээд мэдэгдчихсэн байгаа. Их хурлын үйл ажиллагаа ингээд гацаад байх юм уу?

-УИХ өнөөдөр ч гэсэн ажлаа хийж байгаа. Хэлэлцэж шийдвэрлэх асуудал маш их байгаа нь үнэн. Гэсэн ч ганцхан асуудлаас болоод сүүлийн хоёр долоо хоног бүх асуудал гацаанд орсон нь ч бас үнэн. Шалтгаан нь МАН тэргүүтэй бусад намууд зөвхөн Сонгуулийн хуулийг хэлэлцэх ёстой. Сонгуулийн хууль бол ард түмний хүсэн хүлээж байгаа ганц хууль. Бусад хууль хамаагүй. Үүнийг л шийдэж өгөхгүй бол УИХ-ын чуулган болон Байнгын хороодын хуралдаанд суухгүй гээд байгаа юм. УИХ-ын болон Дэгийн тухай хуулиар албан ёсоор завсарлага авдаг атал Ардын намынхан хууль журмынхаа хүрээнд завсарлагаа авахгүй байна. Бүлгийнх нь дэд дарга эсхүл намынх нь нэг гишүүн нь орж ирчихээд завсарлага авсан болоод гараад явдаг. Үнэндээ бол тэд ажлаа хийхгүй хаяж алга болоод байгаа юм. Өнөөдөр (өчигдөр) Ерөнхийлөгчтэй уулзахад хүртэл энэ асуудал яригдсан. Төрийн тэргүүний зүгээс ямар шалтгааны улмаас ийм асуудал үүсээд байгаа талаар намын төлөөллүүдээс асуусан.

Сонгуулийн хууль бол тийм ч чухал хууль биш байна. Учир нь УИХ байгуулагдсан цагаасаа хойш сонгууль болгоноор эрх барьж буй нам өөрсдөдөө зориулсан хууль гаргадаг гэсэн байнгын шүүмжлэл явж байгаа. Одоо мөрдөгдөж байгаа Сонгуулийн тухай хууль чинь 2012 онд МАН-ыг олонхи байхад батлагдсан хууль. Энэ хуулийг бид гаргаагүй. Өөрсдийнх нь батлан гаргасан хуулиар нь сонгуульд оролцож АН олон суудалтай нам болсон. Түүнээс биш бид энэ хуулийг гаргаагүй. Сонгуулийн санал хураалтыг тоолох системийг боловсронгуй болгох асуудлыг манай нам шийдээгүй. Одоо бол тэдний гаргасан хуулиар л явж байгаа. Үүнээс илүү түвэгтэй зайлшгүй шийдэх ёстой асуудал бидний өмнө байна. Тиймээс бусад асуудлуудаа шийдье гээд Байнгын хорооны хуралдаанаар оруулах гэхээр ганцхан Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх ёстой гэдэг асуудлаас болж бүх зүйлийг гацаачихаад байна л даа. Энэ бол цэвэр Ардын намаас гарч байгаа араншин. Ард түмэн үүнийг мэдэж байгаа байлгүй. Зөвхөн Сонгуулийн тухай хууль хэрэгтэй. Бусад хууль хэрэггүй гэж байгаа бол харин манайхан тэгж бодохгүй байна. Үүнээс чухал эдийн засгийг сэргээх, санхүүжилтийн эх үүсвэрүүдийг бий болгох гээд маш олон чухал хуулиуд бий. Ардын намынхан энэ асуудал чинь 10, 20 дугаар асуудал гэдэг. Харин Сонгуулийн хууль бол гучдугаар асуудал байхгүй юу.

-Өнөөдөр иргэдийн дунд бухимдал, хүлээлт үүсгээд байгаа асуудал бол яах аргагүй ипотекийн зээлийн асуудал. Найман хувийн зээл зогссоноос хойш иргэдийн бухимдал эрс нэмэгдэж, бид яахаараа найман хувийн зээлээр орон сууцанд орж болдоггүй юм гэж байна. Танайхны зүгээс хуулийн төсөл өргөн барих гэж байгаа гэсэн. Тэр юу болж байна вэ?

-2012 оноос хойших энэ Их хурал нэлээд хэдэн чухал хууль гаргасны нэг нь Үл хөдлөх эд хөрөнгийн барьцааны тухай хуулийг баталсан явдал. Уг хууль бол ард иргэдэд хэрэгтэй цаг үеэ олсон хууль болж чадсан. Харамсалтай нь иргэд Цэцэд гомдол гаргасны дагуу ҮХЦ шийдвэрээ гаргасан. Тиймээс нэг талын төлөөлөл болсон банк санхүүгийн байгууллагууд моргейж гэлтгүй цалингийн зээлээс бусад бүх зээлээ зогсоосон. Тэгэхээр энэ бол нэг талын шийдвэр биш. Олон талын шийдвэр гэсэн үг. Энэ нь үнэхээр олны анхаарлын төвд орсон асуудал болчихлоо. Цэц нэгэнт Их суудлаараа эцсийн шийдвэрээ гаргачихсан тул шинэ хууль эрх зүйн орчин зайлшгүй хэрэг болсон. Шинэ хуулийн төсөл өргөн барихаар гишүүд ажиллаж байна. Шинэ хууль баталж байж энэ гацаанаас гарна. Үүн дээр улс төр орчихоод байгаа гэхээс өөр арга байхгүй. Улс төр орох шалтгаан ч бас байсан. Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан иргэдийн нэр хаяг ч тодорхой болсон. Улс төрийн өнцгөөс асуудалд хандсан зүйл бий. Тиймээс л энэ маргаан үүсчихээд байгаа л даа.

-Шинэ хуулийн төслөө хэзээ өргөн барих вэ. Иргэдийн хувьд урьдчилгаа мөнгөө өгчихөөд байрандаа орж чадахгүй нөхцөл байдал үүсчихээд байна. Ард түмэн даруйхан шийдэх ёстой гээд байна л даа?

-АН-ын бүлэг болон “Шударга ёс” эвслийн бүлэг хамтран богино хугацаанд энэ асуудлыг нэг талд нь гаргаж шийдэх ёстой гэсэн мэдэгдэл хийсэн. Тэр ч утгаараа Ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж байгаа. Өнөөдрийн нөхцөл байдалд МАН бүх асуудлыг гацааж байгаа учраас энэ асуудлууд тодорхойгүй хугацаагаар хойшлоод байгаа нь үнэн.

-Бүлгийн даргын хувиар сөрөг хүчний Бүлгийн даргатай уулзав уу. Гацаанд байгаа асуудлуудаа шийдээд явъя гэдгээ ярилцсан уу. МАН ард түмэн гэж хамгийн их ярьдаг улс төрийн хүчин шүү дээ?

-Ардын намынхан “Ард түмэн ингэж хүсч байна”, “Ард түмэн тэгэхийг шаардаж байна” гэдэг. Сонгуулийн хууль сонгогчдод зориулсан хууль болохоос сонгуульд оролцох аль нэг намын хууль биш гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Одоо бол сонгуульд оролцох гэж буй намууд өөрсдөдөө хэрэгтэй хуулийн өөрчлөлтийг хүсээд байна. Тиймээс л ойлголцлын зөрүү гараад байгаа. Миний хувьд АН-ын бүлгийн даргын хувиар МАН-ын бүлэгтэй тодорхой хэмжээнд ажиллаж байгаа л даа. Маргаан дагуулаад буй Сонгуулийн хуулийн асуудлаар гурван ч удаа уулзсан. Аль аль талаасаа буулт хийчих ямар хувилбар байна. Өргөн баригдсан гурван хуулийн төсөл дээр суурилсан ямар өөрчлөлтүүдийг хийж болох вэ, ямар өөрчлөлт оруулах вэ гэдэг дээр санал солилцоод явж байгаа.

-Тэгээд юун дээр гацаад байгаа юм бэ?

-Санал тоолдог хар машинаа боль. Мажоритар системээр сонгуулиа явуул гэдэг шаардлагуудыг нь хүлээж авах ямар ч боломж байхгүй.

Хэрэв үүнийг хүлээгээд авчихвал Монгол Улс ухралт хийсэн болно. Тухайлбал, Ланд 200 гэдэг машин өнөөдөр хэрэгцээ болсон байгаа үед наадахаа болиод УАЗ 469 машинаа эргээд уна гэдэгтэй утга нэг болчихоод байна.

-Хяналтын тооллогыг нь хийлгээд явчихаж болохгүй байгаа юм уу?

-Өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа Сонгуулийн хуульд хяналтын тооллого хийх боломж нь нээлттэй байгаа. Хар машинаар саналаа өгдгөөрөө өгч хяналтын тооллогоо шодоод хийх эрх нь байгаа шүү дээ. Үүгээрээ явъя гээд байхад заавал өөрсдөдөө зориулсан хуулийг гаргахаар зүтгээд байгааг АН хүлээж авахгүй. АН-ын хувьд өөрсдөдөө зориулсан Сонгуулийн хууль хэзээ ч гаргаж байгаагүй. Өмнө нь гаргасан хууль дээр нь ажиллаад тэр хуулиар нь явъя гэж байна.

-Хөгжлийн банкны бондын зарцуулалтын асуудал сөхөгдөж, Ажлын хэсгийн зарим гишүүн мэдээлэл хийсэн. Ажлын хэсэг дахин хуралдана гэсэн ч ахлагч Л.Энх-Амгалан гишүүн орон нутагт яваа гээд хуралдаж чадахгүй байсаар байлаа. Энэ хэзээ нэг тийшээ болох вэ. Улс төр хэтэрхий их орчихлоо гэж харагдах юм?

-Хөгжлийн банкийг шалгасан ажлын хэсэгт улс төр орсон. Түүнээс болоод Монгол Улсын гадаад зах зээл дээрх нэр хүнд эдийн засаг хүнд байгаа энэ үед санхүүгийн байгууллагуудын үнэлэмж улам муудсан. Энэ ажлын хэсгийн хийсэн ажлын үр дүнг Эдийн засгийн байнгын хороогоор заавал хэлэлцэх ёстой. Тэр утгаараа бид шаардаж л байна. МАН-ынхан Ардчилсан намынхнаас болсон гэдэг тайлбар хийж, дутуу мэдээлэл ард түмэнд өгч шуугиан тарьчихаад өөрсдөө алга болсон. Өчигдөр (уржигдар) ажлын хэсгийн ахлагч Л.Энх-Амгалантай уулзсан. Л.Энх-Амгалан гишүүн нэгдүгээр сарын 10-ны үед энэ асуудлаа шийдье гэсэн. Ардын намын гишүүдийн зүгээс орон нутагт ажиллах шаардлага байгаа тул уг асуудлыг хэлэлцэхээ хойшлуулъя гэсэн. Ер нь бол аливаа асуудал хойшлох тусмаа хүмүүсийн хардлагад өртдөг.

МАН-ынхан хэвлэлийн хурал зарлаж сэтгүүлчдэд өгсөн мэдээлэл, санал дүгнэлт буруу байсан гэдгийг бид нотолсон. Аудитын зүгээс бидэнд “Ажлын хэсгийн дүгнэлт буруу” гэдэг албан бичгээ ирүүлсэн. Сангийн яамны ажлын хэсгийн дүгнэлт гэдэг зүйл байхгүй гэдгийг Сангийн яам албан ёсоор ирүүлсэн. Энэ бичгүүдийг Л.Энх-Амгалан гишүүнд албан ёсоор өгсөн. Эдгээр зүйлсийг ажлын хэсгийн дүгнэлтдээ оруулаач ээ, дэд ажлын хэсгийнхний ажилласан санал дүгнэлтийг үнэн зөвөөр нь оруулж ирээч ээ гэдгийг хэлсэн. Энэ асуудал шийдэгдэх байх.

-Ажлын хэсгийн ахлагч Л.Энх-Амгалан гишүүн өөрөө юу гэж байх юм?

-Л.Энх-Амгалан гишүүн “Материалтай танилцъя. Үнэхээр бидэнд алдаа байсан бол түүнийг залруулъя” гэдэг зүйлийг хэлсэн. Хөгжлийн банкны асуудал дээр цэвэр улс төр явуулсан гэдгийг бүх хүн мэдэж байгаа. Үүнээс болж Монгол Улсад нэлээд их хохирол учирч байгааг мэдэж байгаа байлгүй. Ардын намынхан Ардчилсан намыг муулах тусам өнгө ороод байна л даа. Энэн дээрээ ч тэр хүмүүс дүгнэлт хийх байх. 90 гаруй жил Монгол Улсыг жолоодон авч явж өдий зэрэгтэй болгосон гэж ярьдаг хүмүүс Ардчилсан нам дөрвөн жил засаг барихдаа юу хийсэн бэ гэдэгтэй харьцуулаад үзэхэд газар, тэнгэр шиг ялгаа гарна гэдэг нь өдөр ирэх бүр мэдрэгдэж байна. Тиймээс тэр хүмүүс хэлж, ярьж, улстөржүүлж байгаа асуудлууд дээрээ дүгнэлт хийх цаг нь болсон.

-Сүүлийн үед ямар ч асуудал хэлэлцсэн улс төрийн өнгө аясаар шийдэх гээд эсхүл гацаанд орчихоод байна. Энэ нь магадгүй сонгууль ойртсоны дохио юм болов уу. Энэ удаагийн сонгууль арай л эрт эхэлж байгаа юм биш үү?

-МАН-ын Бага хурал өнгөрөгч долоо хоногт хуралдаад албан ёсоор сонгуулийн бэлтгэл ажилдаа орсон гэдгээ зарлачихлаа. Хуулийн хүрээнд ярих юм бол энэ харин арай өөр асуудал. Өөрсдийгөө улс төрийн тулхтай, боловсон хүчинтэй гэж ярьдаг нам юу ярьж хэлж байгаагаа мэдэж байгаа байлгүй. “Бид сонгуулийн ажилдаа албан ёсоор орлоо” гэдгээ зарласан. Бусад улс төрийн хүчнүүд Ардын нам шиг юу юугүй зарласан юм алга. Манай намын хувьд хуулийн хүрээнд сонгуулийн ажлаа явуулна. Өнгөрсөн хугацааны мөрийн хөтөлбөрөө дүгнээд дараагийн мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулна.

-Өнгөрөгч долоо хоногт Халзанбүргэдэй-Солонготын давааны чиглэлийн 100 км замын нээлт боллоо. Аймгийн төвүүдийг нийслэлтэй автозамаар холбох ажил улам л дөхөж байна гэж ойлгож болох уу?

-Халзанбүргэдэй-Солонготын давааны замын ажил бүр улиг болчихсон. Маш олон жил үүн дээр улстөржсөн. Өнгөрөгч долоо хоногт ашиглалтад өглөө. Ямар зам болсныг тэр замаар явсан хүмүүс болон хяналт тавьсан байгууллагынхан тодорхойлох байх. Миний хувьд ганцхан Халзанбүргэдэйн замын нээлтэд оролцоод ирсэн юм биш. Архангай аймагт хийгдсэн Гудамж төслийг хүлээлгэн өгөх үйл ажиллагаанд орсон. Энэ бол Ардчилсан намын үед хийгдэж буй ажлуудын үр дүн харагдаж байна гэхэд болно. Ад болон шүүмжлүүлж, дайрч давшлуулаад байгаа бондын хөрөнгө оруулалтууд ямар үр дүнд хүрч байна вэ гэдэг нь тэндээс харагдаж байна. Иргэд ямар их сэтгэл ханамжтай байгаа нь тэндээс ажиглагдсан. Харин шүүмжилж байгаа хүмүүс болон сөрөг хүчнийхэнд хэцүү байгаа байх.

-Яагаад хэцүү гэж?

-Ажил хийх чадвартай хүмүүс нь ажлаа хийж, амаараа өөнтөглөдөг хүмүүс нь амаараа гаргууд байдаг юм байна гэдгийн ялгаа харагдаж байгаа юм. Нэг хэсэг нь ажил хийж байгаа бол нөгөө хэсэг нь хий хоосон сүржигнэдэг юм байна гэдгийн ялгааг эндээс тов тодорхой харж болно. Дахиад хэлье. Ардын намынхан Ардчилсан намынхныг муулах тусам өнгө орно. Зэс эдлэлийг өнгөлөөд байх тусам гялалздаг шиг янз бүрээр муу хэлээд давшлаад байх тусам хэн юу хийсэн бэ гэдэг нь тодрон харагдаж байна. Яг үнэндээ үүн дээр хэлэх үг байхгүй болчихсон. Сонгууль ойртох тусам энэ байдал улам нэмэгдэнэ.

-Маргааш (өнөөдөр) чуулганы ирц бүрдэж асуудлуудаа шийдээд явах болов уу. МАН-ынхан байхгүй байлаа гээд бусад нь чуулгандаа сууж болохгүй юм уу?

-Бид ирц бүрдүүлж ажлаа явуулахын төлөө ажиллаж байгаа. Ардчилсан намын болон “Шударга ёс” бүлгийн гишүүд цагтаа ирж байна. Ардын намтай намгүй чуулганы ажил явах боломж бий. Тиймээс Улсын их хурлын гишүүн гэдэг эрхэм нэрийг ард иргэдээсээ авсан энэ хүмүүс цагаа бариад явчих юм бол Ардын намтай намгүй болчихно.

Бүгд
найрамдах намын дарга Б.Жаргалсайхантай ярилцлаа.

–Таныг
Монголын ардчилсан хувьсгалд гар бие оролцож явсан хүн гэдгийг мэднэ. Монгол Улс ардчилалтай золгосны 25 жилийн ойн баяраа тэмдэглэж байна. 1990 оноос хойших 25 жилийн улс төр, нийгмийн нөхцөл байдлыг хэрхэн дүгнэх вэ?

-Би нэг аавтай, нэг
ээжтэй 1990 онд байсан Б.Жаргалсайхан хэвээрээ л байна. Морин
дээрээс сэлэм эргүүлж хувьсгал
хийх амархан. Харин мориноосоо буугаад
төр улсаа төвхнүүлэх хэцүү
гэж Сүхбаатар кинон дээр Богд
гэгээн хэлдэг байх аа.
Бүрэн төгс нийгмийн тухай
хөгжил асууж байгаа бол
хаа ч байсан юм.
Бидэнд суралцах зүйл асар их
бий.

Манай үеийнхний аав, ээж, өвөг
дээдэс маань ардын хувьсгалыг
байгуулж, социалист Монголыг бий болгож коммунизм
руугаа тэмүүлэн хөгжинө гэж тунхаглаж
байсан. Тэр утгаараа Монгол
Улс чинь социалист орнуудаас
миллиард 200 гаруй сая ам.долларын зээл авч бүтээн
байгуулалтуудыг чинь хийж байсан
юм. Тэрхүү зээл нь
30 гаруй тэрбум ам.доллар
болсон байсны нэг хэсгийг
нь төлөөд нөгөө хэсгийг
нь хөнгөлөөд сүүлчийн 10 миллиард ам.долларыг нь
10 жилийн өмнө ОХУ-тай
хэлэлцээр хийж хүчингүй болгосныг
санаж байна уу. Бид
нүүдлийн иргэншилтэй аж ахуй эрхэлж
явсан тул түүнийгээ дагаад
соёл, боловсрол дулимагхан явж ирсэн. Тэр
бүхнийг өөрчлөхийн тулд бид 70 жил
явсан. Боловсролтой нийгмийн давхаргыг бий болгож энэ
байдал чинь арай дээр
болсон юм. Тухайн үед
өмч хөрөнгө төрийн мэдэлд
байсан. 1990 оноос өмнө Монголын
нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг
Моксвад Оросын төлөвлөгөөний хороо
удирдан зохион байгуулдаг байсан
гээд бод доо. Манай
улсын хувьд түүнийг нь
биелүүлэгч л байж ирсэн.
1990 онд ЗХУ-д эдийн
засаг, улс төрийн хямрал
нүүрлэснээр Орос улс дампуурсан.
Энэ үед монголчууд харьцах
улсгүй болж хэсэг тэвдсэн.
Жил бүр Оросоос авдаг
байсан 700-800 сая ам.долларын
худалдааны зээлээ авч чадахаа
больж Монгол Улс хомсдолд
орсон. Тэр цаг үед
Эрдэнэт үйлдвэрээс бусад нь үүдээ
хааж хүнд байдалд орсон
л доо. Манай
түүхий эдийн дийлэнх нь
ЗХУ руу гардаг байсан
тул харилцагчгүй болчихсон хэрэг. Ингээд Монгол
гэдэг улс чинь мухар
үлддэг юм байгаа биз
дээ. Тиймээс 1990 онд шинэ хөгжлийн
замыг нь сонгосон нь
ардчилал, чөлөөт зах зээл,
тусгаар тогтнол байсан юм.
Тусгаар тогтнол гэдэг зүйлийг
заавал буу үүрч байж
олдог юм биш. Эдийн
засгийн тусгаар тогтнол гэдэг
айхтар нэр томъёо бий.
Бид эдийн засгийн тусгаар
тогтнолынхоо асуудлыг шийдэхийн тулд дэлхийн бусад
орнуудтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэхээр
болсон. Тиймээс малчдад малыг
нь, тариаланчдад газрыг нь өгөөд
хөнгөн үйлдвэрээ устгахыг нь устгаад хаалгыг
нь барьсан. Сүүлийн үед Хөтөлийн
цемент шохойн үйлдвэр, Дарханы
төмөрлөгийн үйлдвэрийг хөгжүүлэхэд анхаарч байна. Үүнээс
харахад бидэнд чадахгүй зүйл
маш их байна.

–Тухайлбал?

-Бид аж ахуй эрхэлж
сураагүй, мөнгө барьж сураагүй.
Тооцоо тайлан гаргаж сураагүй.
Дэлхий глобальчлагдаж байгаа энэ үед
боловсрол бүх хүнд алга.
Ялангуяа сүүлийн 20 жилд бид хэрэглээний
давалгаанд цохигдон явлаа. Авъя, хэрэглэе,
зээл аваад тэр мөнгөөрөө
машин авч уная, хоол
аваад идчихье гэдэг сэтгэхүйгээр
явж ирлээ. Бид ардчилалд
суралцаж байгаа нэрийн доор
зүгээр тэжээлгэх гээд байх юм.
Хуучин бол Оросыг дагаж
коммунизм байгуулах гэж байсан болохоор
оросууд биднийг тэжээсэн юм
шүү дээ. Одоо бид
ардчилал гээчийг байгуулж байгаа
болохоор АНУ, Япон, Европын
орнууд тэжээх ёстой гэдэг
сэтгэхүйтэй болчихсон.

Аж үйлдвэрлэл хөгжсөн орнууд байгаль
экологид сөрөг нөлөөтэй, гар
ажиллагаатай хөнгөн үйлдвэрлэлээ Зүүн
өмнөд Ази руу нүүлгэчихлээ.
Тэд өөрсдөө үйлдвэрлэхээ больчихсон.
Япон ч гэсэн хөнгөн
үйлдвэрлэлээ нүүлгээд араас нь гэр
ахуйн цахилгаан барааны үйлдвэрлэлээ хүртэл
нүүлгэх гэж байна. Лаос,
Камбожи оймс, турсикийг нь
хийдэг юм байгаа биз.
Дэлхийн энэ хөдөлмөр хуваарилалтын
дунд бид хаана нь
байгаа вэ. Монголын тухай
тэд ярьж байна уу,
Монгол Улс юугаараа оролцох
ёстой вэ гэдэг асуудлыг
манай улстөрчид шийдэх цаг нь
болсон.

–Тэгээд
бид юу хийх ёстой юм бэ. Бидний оролцоо юу байж болох вэ?

-Монголчуудаар
гэрлийн хурдаас хурдан онгоц
хийлгэх үү, биднээр орчин
үеийн атомын цахилгаан станцын
төсөл хийлгэх үү, Самсунг,
Apple-тэй өрсөлдөх Монгол гэдэг гар
утас хийлгэх үү. Ямартай
ч монголчууд оймс,
турсик хийгээд нэмэргүй юм
байна гэдгийг харлаа. Цаана
чинь хоёр миллиард хүн
оймс хийж байхад бид
эндээ хэдийг хийх юм.
Эсвэл бид ул боов
хийх үү. Дэлхийн бүх
айл ул боов идээд,
ааруул мэрээд суух юм
уу. NBA-ийн сагсчид нь
сагс тоглохдоо ааруул хүлхээд гүйж
байх уу. Эсвэл бүх
айлд эсгий таавчик хийж
өгөх юм уу. Дэлхийн
таван миллиард хүн бүгдээрээ эсгий
таавчиктай байх уу. Тэгэхээр
бид дэлхий ертөнцөд ямар
оролцоотой оролцох вэ гэдэг
асуудал л байна.

–Та
тэгээд гарцаа хэл л дээ?

-Үүнийг яривал асар урт
яриа болно. Би 1990 оноос
хойш хариуцлагатай болъё, хүн амаа
эрүүлжүүлье, соёлтой болцгооё, боловсрол
эзэмшье гэж зөндөө л
ярилаа. Бид хөдөлмөрлөж сурах
хэрэгтэй. Арвич хямгач болох
хэрэгтэй. Монголчууд бид арьс нөмрөөд
гүйдэг эрин зуунд амьдарч
болохгүй. Хятад Дэлхийн валютын
сангийн гишүүн орон болчихлоо.
Энэ тун аюултай. Юань
хөрвөдөг болчихвол Монгол Улс баахан
юань оруулж ирээд Монголыг
эдийн засгаар нь авчихна.
Монголын эдийн засгийг нь
авчихсан байхад дараа нь
хүнийг нь авахад амархан.
Гэхдээ тэдэнд гурван сая
хүн ерөөсөө ч хэрэггүй.
Тэдэнд газар нутаг, тэнд
байгаа жаахан байгалийн баялаг
л хэрэгтэй байх.
Монгол хүн лав тэдэнд
хэрэггүй. Харин монгол хүн
чинь чи бидэнд л
хэрэгтэй байхгүй юу. Би
энэ улстөрчдөөс шал өөр бодолтой
яваа.

–Улстөрчид
гэхээр бүгд л адилхан гишүүний суудалд суучих бодолтой явдаг юм биш үү. Та чухам ямар бодолтой явдаг юм бол?

-Би 25 жил бизнес, улс
төрийн ажил хийлээ. Миний
хувьд шударга байхыг хамгийн
их хүсдэг. Энэ хугацаанд
би улстөрч гэдэг бол
шударга зарчим дээр бүх
ажлаа явуулах ёстой гэсэн
зарчим барьж ирсэн. Яахав
дээ, АН, МАН аль
аль нь Сонгуулийн хуулиа
зөрчөөд явдаг байсан. Нэг
нь иргэний бүртгэлээр луйвар
хийдэг байсан бол нөгөөх
нь хэдэн компьютер оруулж
ирээд луйварддаг болсон. Үүнийгээ нээлттэй
болгохыг аль аль нам
нь хүсэхгүй байна. Энэ чинь
л нөгөө ардчиллын
үнэт зүйлсээсээ ухарч байгаагийн тэмдэг.
Төрийн эрхийг Үндсэн хуулийн
бус аргаар авч байгаа
хэлбэр мөнөөсөө мөн.

Монголчуудын
60-70 хувь нь залуучууд болсон.
Гэтэл тэдэнд ямар ч
мөнгөн хуримтлал байдаггүй. Манайхны амьдрал үнэндээ ядуу
шүү дээ. Банкны зээлээр
Японы хуучин машин авч
уначихаад яваад байгаа болохоос
бусад орнуудын дэргэд ядуу, ядуу.
Бүр ядуугийн туйл л байгаа.
Тэд дөнгөн данган амьдарч
байна. Тиймээс эхний ээлжинд
хүнээ аврах хэрэгтэй. Тэр
нь юу гэхээр дөнгөж
төрсөн хүүхдүүдийг яаж аврах вэ
гэдэг асуудал. Төрийн гол бодлого
үүнд чиглэх ёстой. Түүнээс
биш гадаадынхан, гадны хөрөнгө оруулагчид
чухал биш. Эхлээд монгол
хүн. Хамгийн түрүүнд энэ
монгол хүмүүсийг яаж эрүүл байлгаж,
сайн сайхан амьдруулах вэ
гэдгээ шийдэх хэрэгтэй. Насанд
хүрсэн энэ хүмүүсийг гудамжинд
байлгаад байх юм уу,
яах юм. Миний бодлоор
хүмүүсийн чухал зүйл нь
амьдрах гэр орон. Тэр
хүмүүс чинь гэр оронтой
байх ёстой. Монголчууд хориннэгдүгээр
зуунд майханд амьдарч байна.

–Яагаад
майхан гэж. Нүүдлийн соёл иргэншлээсээ суурин иргэншилд шилжээд орон сууцанд орох нь орон сууцанд ороод л явж байна…

-Монгол гэр гэдэг чинь
майхан биш юм уу.
Хэдэн сарзгар мод босгож
байгаад эсгийгээр хучна гэдэг чинь
гадныхны хувьд майхан байхгүй
юу. Монголчууд л гэр гэдэг
юм. Бид хориннэгдүгээр зуунд
майханд биш орон сууцанд
амьдрах шаардлагатай. Иргэдийг орон сууцтай болгохын
тулд ипотекийн зээлийг болих хэрэгтэй.
Хүмүүсийнх нь сарын орлого
хэд билээ. Гэтэл ийм
өндөр хүүтэй банкны зээлд
хамрагдаж орон сууцанд орох
юм. Миний бодлоор 30 жилийн
хугацаатай хүүгүй зээлээр орон
сууцыг иргэдэд өгөх хэрэгтэй.

–Тийм
боломж байгаа юм уу?

-Байгаа. Хэрэв ингээд өгчихвөл
30 жилийн турш иргэн ажил
хийж байгаад зээлээ төлөөд
явчихна. Гэхдээ нэг зүйлийг
тохирох ёстой. Тэр нь
юу гэхээр одоогийн байгаа
валютын ханшаар гэрээ хийх
юм. Ам.доллар өссөн
ч, буурсан ч энэ
ханшаараа явна гэсэн үг.
Тэр том барилга бариулсан
хүмүүс банкнаас зээл аваад байшин
барьсан байж таараа. Тэдний
хохирлыг улс том төслүүдээ
хөдөлгөж байгаад тэндээсээ мөнгө
татан хаах хэрэгтэй.

Өнөөдөр монгол хүн тутмын
гурван хүний нэг нь
халдварт өвчнөөр өвчилж байна.
Үүнийг хурдан таслан зогсоохгүй
бол удахгүй хоёр хүн
тутмын нэг нь халдварт
өвчнөөр өвчилнө. Тиймээс яаралтай эрүүл
мэндийн үзлэгийг орон даяар явуулахаас
өөр аргагүй. Төрөөс мөнгө гаргаж
байгаад энэ бүхнийг хийхгүй
бол наад монгол хүн
чинь хэцүүдлээ та минь ээ.

–Эдийн
засаг хүнд байгаа энэ үед хөрөнгө зарж бүх хүнийг эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулна гэдэг худлаа л болов уу?

-Ард түмнийг хямгадаж болохгүй.
Харин тэр дарга нараа
л хямгад. Үрэлгэн
зардлуудаа хасчихаач. Аймаг, сумаас эхлээд
Засгийн газар, Их хурлынхаа
зардлыг 50 хувь хасах хэрэгтэй.
Түүнээс биш ард түмнээс
хоолыг нь хасаад байж
болохгүй.

Манайхан сүүлийн үед цалин
хасна гэдэг болж. Үнэндээ
цалин хасаад энэ асуудлыг
шийдэхгүй. Хүн рүүгээ явуулсан
бодлого явуулах хэрэгтэй. Эрүүл
мэндийн байгууллагыг олон нийтийнх болгохгүй
бол болохоо байчихлаа. Иргэд
эрүүл мэндийн үзлэгт хамрагдлаа
гэхэд даатгалаараа үзүүлдэг болмоор байна. Тэгэхгүй
бол эмч нар чинь
хувийн эмнэлэг байгуулаад явах
гэж байна. Энэ бүгд
дээрээ анхаарахгүй бол тэр ард
түмэн чинь биеэ үзүүлж
чадахгүй үхэх нь байна
шүү дээ. Үүнийгээ цэгцлэхгүй
бол цалин хасч, байгууллагын
хаяг сольсноор юу ч өөрчлөгдөхгүй.
Тэр олон мянган төрийн
албан хаагчаа цөөлж, зээл
өгч явуулаад бизнес хийлгэ. Төрийн
аппаратыг цомхон болго л
доо. Ядаж л төсвийн
мөнгөөр зам тавиулаад баймааргүй
байна. Энэ төсвийн мөнгө
гэдэг чинь та бид
хоёрын талхны мөнгө, ойлгож
байна уу. Зам ашигласны
татвар гэж авдаг. Тэр
мөнгөөрөө замаа тавь л
даа. Сүүлийн 10 жилд явуулж буй
төрийн бодлогоо үргэлжлүүлбэл эдийн засгийн энэ
хямралаас гарахгүй.

–Шинэ
бодлого хэрэгжүүлэх боломж байгаа юу. МАН-ынхан чинээлэг дундаж давхаргыг буюу Норвегитэй адилхан алтан дунджийн нийгмийг байгуулах урт хугацааны бодлого боловсруулсан гээд байгаа?

-Би тэгж бодохгүй байна.
Бид 500-600 мянган өрх айлын
л асуудал шийдэх
гээд байгаа юм. Монголчууд
олж байгаа мөнгөнийхөө 70-80 хувийг
ямар ч хэрэггүй зүйлд
зарцуулдаг. Үүнийгээ л больчих.

Эрүүл мэндийн асуудлын дараа
манай улсын тулгамдсан асуудал
бол хүнсний эрүүл ахуй.
Манайхан хангалттай хоол иддэггүй болохоор
иргэд бие бялдрын хөгжил
муутай. Монголчууд жижигхэн, туранхай, хар хөх байдаг
чинь үүнтэй холбоотой. Хүүхдүүд
багадаа даарснаас болоод өсөлтийн гармон
нь ажиллахаа больдог. Тийм болохоор энэ
хөдөөний хүүхдүүд чинь жижигхэн байгаа
юм. Хотын хүүхдүүд өндөр
байдаг нь дулаан байшинд
байдагтай холбоотой. Өнөөдөр монголчууд оройхондоо
нэг махны тасархай усанд
чанаад гурил дээрээс нь
хаячихдаг. Үүнийгээ тэд хоол гэж
ярьдаг. Витамин агуулсан хүнсний
бүтээгдэхүүн хэрэглэж чадахгүй болохоор биеийн эсэргүүцэл сулардаг.
Бид үүн дээр бодлогоор
анхаарах хэрэгтэй. Үүнийг би мундагтаа
яриад байгаа юм биш.
Орон сууцны асуудлыг нь
шийдээд, хүнсний асуудлыг нь
шийдчихвэл энэ улсад хүмүүс
амьдрах орчин бүрдэнэ. Дараа
нь үйлдвэрийн асуудлаа ярих ёстой. Бид
үйлдвэрийн газрыг ажиллуулахдаа хүүтэй
мөнгөөр ажиллуулж болохгүй. Харин хүүгүй мөнгөөр
явуулах ёстой. Тэгэхгүй бол
үйлдвэрүүд чинь ажиллаад байдаг
хэрнээ мөнгө олдоггүй. Банкныхаа
хүүнд идүүлчихдэг байхгүй юу. Үйлчилгээний
салбарыг бага хүүтэй мөнгөөр
ажиллуулж болно.

–Яагаад?

-Нийгмийн баялаг бүтээхгүй байгаа
биз дээ. Худалдааны байгууллагуудыг
хүүтэй явуулах нь зөв.
Монголын ард түмэн бүх
нийтээрээ татвар төлөгч байх
ёстой. Үйлдвэрийн ажилчид татвар төлөөд
малчид татвар төлдөггүй байж
болохгүй байлгүй дээ. Үндсэн
хуульдаа бүх хүн тэгш
эрхтэй гээд заачихсан. Асуудал
нь үүнд л байгаа
юм. Бид дэлхийн хөгжлийн
хаана нь байх вэ
гэдгээ л сайн бод.
Түүнээс биш Монголын 500 мянган
өрхийг орох оронтой, идэх
хоолтой болгох нь хүслийн
л асуудал. Даанч
энэ хүмүүс хүсэхгүй байна.

–Яагаад
хүсэхгүй байна гэж. Идэх хоол, хийх ажилтай байлгах гэж энэ гишүүд чинь сонгогддог биз дээ?

-Мэдэхгүй.
Тэр хүмүүсээс нь өөрсдөөс нь
асуухгүй юу. Яагаад энэ
хүмүүс хүсэхгүй байгаа юм. Яагаад
тэд хийж чадахгүй байгаа
юм. Чаддаггүй юм бол чаддаг
хүмүүст нь ажлаа өгчих.
Үүний төлөө л бид
сонгууль хийх гээд байгаа
биз дээ. Бид дэлхийн
хөдөлмөр хуваарилалтад нэг зүйлээр л
оролцох юм шиг байна.
Тэр нь оюуны хөдөлмөр.
Манай залуус дэлхийн том
сургуулиудыг онц төгсөх юм
бол тухайн улс орны
хөгжлийн том лабораторийн эзэд
болж болно. Ийм магадлал
хамгийн өндөр байгаа юм.
Дэлхийн банк санхүүгийн корпорациудын
захирал болох магадал өндөр.
Бид яаралтай дэлхийн эзэд бэлдэх
хэрэгтэй. Залуусыг худлаа сургуульд сурдгийг
болиулах цаг болсон. Боловсролын
салбарт реформ хийх хэрэгтэй
болжээ. Багшийн дээд сургууль
заавал Улаанбаатарт байх шаардлагатай юм
уу. Багшийн дээдийг хоёр
хуваагаад нэгийг нь Багануурт
нөгөөхийг нь Дарханд ч
юм уу байгуулчих хэрэгтэй.
Хөдөө аж ахуйн их
сургууль Улаанбаатарт юу хийж байгаа
юм. Тэр Сэлэнгэ, Дархандаа
л байг л
дээ.

–Манайхан
чинь нэг хэсэг Сайншандад Аж үйлдвэрийн парк барих юм болоод баахан бужигнаж байгаад чимээгүй болчихлоо. Аж үйлдвэрийн парк барих боломж байна уу?

-Тэр хэзээ ч бүтэхгүй.

–Томоохон
төслүүдийг яриад л эсэргүүцэлтэй тулгарах юм?

-Том төслүүдээ Монголын эрх ашигт нийцүүлж
явуулахгүйгээр хувийн өмч болгож,
хувийн компаниараа дамжуулж хийх гээд байгаа
учраас энэ төслүүд явахгүй
байгаа юм. Өнөөдрийг хүртэл
булаацалдаад байна. Энэ том
төслүүдийг гурван сая монгол
хүний сайн сайхны төлөөх
бизнес болгох хэрэгтэй. Тэгэхгүй
бол Таван толгойг хувьдаа
авч бизнес хийх гэж
байна. Төмөр зам барина
гээд бас л хувийн
юмаа хийх гэж байна
шүү. Тэгээд л энэ
төслүүд чинь маргаан болчихоод
таг зогсож байна л
даа. Том төслүүдийг улс
хоорондын том концессын гэрээгээр
хийдэг болохоос хувь хүн хүслээрээ
хийдэг зүйл биш. Улстөрч
хүний хувьд хэлэхэд энэ
гуравхан сая хүнийг зовоогоод
хэрэггүй. Туршилтын туулай болгох бүр
хэрэггүй.

Бидний муу муухай үйлдлээс
болоод улс орон маань
хөгжихгүй байгаа гэж ойлго.
Хэрэв би улс төрд
амжилттай явах юм бол
энэ бүхнийг хийнэ. Улстөрчдийн
ажил бол иргэдийг сайн
сайхан явуулах.

–Эдийн
засгийн хямралаас болоод олон ч компани хаалгаа барьж байна. Бизнесийн салбарын талаар бодлоо хуваалцахгүй юу?

-Төрийн бодлого алга. Нэг
бизнес эхлэхээр бүгд шуурдаг, манайд.
Кока кола оруулж ирвэл
ашигтай гээд хэлчингүүт бүгд
кола оруулж ирдэг. Зам
баривал ашигтай юм байна
гээд манайхан баахан замын компани
байгуулж аваад харсан газар
бүртээ зам тавих гээд
гүйцгээлээ. Барилгын салбар ашигтай гэнгүүт
бүгд болсон болоогүй шамбий
юм барилаа. Ингэхээр чинь дампуурахгүй яах
юм. Төрийн бодлого, төлөвлөлт,
зохион байгуулалт алга байгааг үүнээс
харж болно.

Зах зээлийн нийгэмд амьдарч
байгаа болохоор дампуурах нь дампуураад, босох
нь босоод явах тийм
л зарчим. Хэн
ч чиний өмнөөс
амьдраагүй. Гэхдээ дампуурлын эрсдэлийг
багасгах бодлого байхгүй байгаагаас
энэ бүхэн шалтгаалж байна.

–Ойрын
хэдэн жилдээ эдийн засгийн төлөв байдал хэрхэн өөрчлөгдөх бол?

-Сонгуулиар
улс төрийн сонголтоо зөв
хийвэл сайжруулж болно. Сонголтоо хийж
чадахгүй 3000 төгрөг, нэг шил
архиар саналаа өгөөд байвал
энэ байдал даамжирна. Миний
хэлж байгаа энэ бүхэн
монгол хүний төлөө юм
шүү. Сайн сайхан амьдрах
ёстой гэдгээ ард түмэн
бүгдээрээ хүсэх хэрэгтэй. Гэтэл
манай иргэд дор дороо
нэг нэг гар утастай.
Түүгээрээ өдөржин тоглоом тоглож,
интернэтэд орж байна. Мөнгөгүй
байсан ч нэг найзаараа
даалгаж бааранд орж ууж
иддэг. Мөнгөгүй байж машин авна
гэж мөрөөдөөд хүмүүсээс юм гуйгаад л
яваа харагддаг. Бүтэхгүй ч гэсэн манайхан
тэгээд л яваад байдаг
юм. Иргэд амьдралаа сайжруулъя
гэж байгаа бол улс
төрд анхаарлаа хандуул гэж хэлмээр
байна. Хөгшин залуу гэлтгүй
сонгуульд саналаа өг. Саналаа
өгөхдөө өөрийнхөө төлөө биш улс
орныхоо төлөө саналаа өг.
Би хэнийг сонговол амьдрал
маань сайжирчих бол оо гэдгээ
бод. Түүнээс чамайг сонгох
юм бол надад юу
өгөх юм гэдэг байдлаар
асуудалд хандаж болохгүй. Бидний
хариуцлагагүй, бэртэгчин байдал ийм болгож
байгаа болохоос нэг америк нөхөр
ирээд бидний амьдралыг муу
болгоод байгаа юм байхгүй
ээ. Үүнийг өөрчлөх хэрэгтэй.
Өөрчлөхийн тулд “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан хэлэхэд
иргэд минь улс төрийн
ухамсар, соёл, хариуцлагаа дээшлүүл
гэж хэлмээр байна. Сонгуульд
бүгд оролцох хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр
бид энэ нийгмийг өөрчилж,
сайхан амьдарч чадахгүй.

–Сонгуулийн
дөрвөн хуулийн төслийг хэлэлцэж байна. Хуулийн төсөлтэй танилцсан уу?

-Мэдэж байгаа. Иргэд сонгуулиа
өгчихөөд сонгуулийн дүн гартал хэсгийн
хороогоо тойроод хүлээж байх
хэрэгтэй. Таны өгсөн санал
үнэхээр өгсөн хүндээ очиж
уу гэдгийг хар. Ардчилсан
нам хүний эрх, эрх
чөлөөний талаар их ярьдаг
юм байна лээ. Тийм
болохоор АН-ынханд найдаж
байна. Бид ардчилсан чөлөөт
сонгууль гэж 25 жил хашгирсан.
АН-ынхан төр барьж
байхдаа ардчилсан чөлөөт сонгууль явуулах
боломжоо нээж өгөх ёстой.
Түүнээс биш СЕХ хүссэнээ
гаргаж, хүссэнээ гаргадаггүй сонгууль хийж болохгүй. Энэ
чинь хүний эрхийг зөрчиж
байгаа хэлбэр. Сонгуулиа нээлттэй
явуулахаас юундаа айгаад байгаа
юм. Нэг хэсгийн хороон
дээр 1500 хүний санал тоолох
л асуудал байгаа
биз дээ. Энэ чинь
таван минутын л ажил.
Хар машинаас гадна бүх саналыг
гараар тоолох хэрэгтэй. Тэгвэл
энэ хардалт алга болно.

Би Сонгинохайрхан дүүрэгт нэр дэвшихэд
сонгиночуудын 90 хувь нь надад
саналаа өгсөн гэж итгэж
байгаа. Л.Эрдэнэчимэг гээд
хаанаас ч юм нэг
аптек ажиллуулдаг эмэгтэй гарч ирээд
Жагаагаас илүү санал аваад
гараад ирчих юм. Энэ
чинь эмгэнэлтэй биш үү. Асуудал
энэнд байна.

–Гишүүн
болох юу нь сайхан байдаг юм?

-Төрийн ордонд байгаад байх
хүсэл алга. Миний улс
төрд орж байгаа шалтгаан
ухамсар бол улс орноо
яаж өөрчлөх юм. Яавал
энэ ард түмнийг аз
жаргалтай, урт удаан насалдаг
үндэстэн болгох вэ гэдэг
том зорилт. Үүний төлөө
л би нэр
дэвшиж байгаа болохоос энэ
ордонд сууж сая төгрөгийн
цалин авч, чийгтэй өрөөнд
хар цай уух гэж
улс төрийн сонгуульд ороод
байгаа юм байхгүй. Гэтэл
Эрдэнэчимэг гэдэг аптекчин хүүхэн
надаас илүү санал аваад
гараад ирж гэнэ дээ.
Бид ийм л сонгуулийн
булхай дунд амьдарч байна.
Булгийн эх нь булингартай
бол адаг нь булингартай
гэж мэдэх үү.

–Мэднэ…

-Тэгвэл гүйцээ.