Author: Э. Энхболд

Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Индонези Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ш.Батцэцэгтэй Улаанбаатарт ажлаар ирээд байхад нь уулзаж ярилцлаа.

-Индонезид суугаа Элчин сайдын хувьд та өнгөрсөн хугацаанд Монгол, Индонезийн харилцааг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Манай ЭСЯ 2014 онд байгуулагдаад удаагүй байхад аравдугаар сард Индонезийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль болсон. Бид шинээр байгуулагдсан Засгийн газартай хамтын ажиллагааг илүү өргөн байлгахаар ажиллаж байна. 2015 онд хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа дэвшилттэй байлаа. Тухайлбал, Гадаад хэргийн сайд Л.Пүрэвсүрэн Ази, Африкийн буюу Бандунгийн Бага хурлын 60 жилийн ойн арга хэмжээнд оролцох үеэр Индонезийн Ерөнхийлөгч Жоко Видодо, Төлөөлөгчдийн танхимын дарга Сэтья Нованто, Гадаад хэргийн сайд Рэтно Марсуди нартай тус тус уулзаж, бүхий л салбарт хамтран ажиллах сонирхлоо илэрхийлсэн.

Монгол, Индонезийн Засгийн газар хоорондын хамтарсан комиссын анхдугаар хуралдаан өнгөрөгч оны аравдугаар сард болж, хоёр орны хамтын ажиллагааны цаашдын хэтийн төлөвийг тодорхойлсон. Уг хуралдааныг угтуулан есдүгээр сард хоёр орны Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын Хамтын ажиллагааны ажлын хэсгийн хуралдаан болсон юм. Энэ салбарын бараа бүтээгдэхүүнийг харилцан нийлүүлэх боломжийг судлах, хөдөө аж ахуйн салбарт бизнес эрхлэгчдийн хамтын ажиллагааг дэмжихээр тохиролцож чадсан. Хоёр орны парламент хоорондын хамтын ажиллагаа идэвхтэй хөгжиж, Индонезийн парламентад Индонези, Монголын найрамдлын бүлэг анх удаа байгуулагдсан. Тус бүлгийн төлөөлөгчид Монгол Улсад айлчилж байна л даа. Түүнчлэн миний санаачилгаар Индонезийн парламент, Засгийн газрын эмэгтэй гишүүд, сайд нар болон тус улсад суугаа гадаадын дипломат төлөөлөгчийн газруудын эмэгтэй тэргүүн нарын “Ирээдүйг цогцлоох эмэгтэйчүүдийн төсөөлөл” сэдэвт олон улсын эмэгтэйчүүдийн хэлэлцүүлгийг өнгөрөгч оны гуравдугаар сард зохион байгуулсан. Энэ нь цаашид жил бүр зохион байгуулагддаг арга хэмжээ болсон. Монгол Улсын Эдийн засгийн гадаад харилцааны хөтөлбөр саяхан батлагдсантай холбогдуулан хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн харилцааг өргөжүүлэх, харилцан хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна.

-Манай орон Индонезид Элчин сайдын яамаа нээснээр ямар давуу талууд бий болсон бэ. Индонези улсын онцлогийн талаар та юу хэлэх вэ?

-Монгол Улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалд Азийн орнуудтай хоёр талын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх, Ази, Номхон далайн бүс нутагт олон талт хамтын ажиллагаанд оролцох зэрэг заалт байдаг. Энэ хүрээнд Зүүн Өмнөд Ази дахь хамгийн том орон болоод тус бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн тэргүүлэх орон болох Индонезитэй бүхий л салбарт харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь чухал юм. Индонези нь Зүүн Өмнөд Ази дахь хамгийн том эдийн засгаас гадна дэлхийн гурав дахь том ардчилал гэдгээр манай оронтой нийтлэг ардчилсан үнэт зүйлсийг эрхэмлэдэг орон. Ер нь хоёр орны хооронд хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх өргөн боломж бий. Үүнээс гадна манай хоёр орон эртнээс найрсаг харилцаатай байсан бөгөөд энэ жил Монгол, Индонезийн дипломат харилцааны 60 жилийн ой тохиож байгааг мөн тэмдэглэх хэрэгтэй юм.

-Энэ жил Монгол, Индонезийн дипломат харилцааны 60 жилийн ой тохиож байна гэлээ. Энэ хүрээнд ямар арга хэмжээ зохион байгуулах вэ?

-Хоёр орны дипломат харилцаа нэг жарныг тохиолдуулан бид харилцан хэд хэдэн арга хэмжээ зохион байгуулахаар төлөвлөж байна. Манай орны хувьд энэ оны хамгийн чухал үйл явдал болох АСЕМ-ын Дээд түвшний 11 дүгээр уулзалтын хүрээнд зохион байгуулах бүхий л арга хэмжээнд Индонезийн төр засгийн төлөөллийн оролцоог хангаж ажиллахаар зорьж байгаа. Энэ жилийн бүх айлчлал, арга хэмжээ дипломат харилцааны 60 жилийн ой гэсэн тодотголтой байх тул хоёр тал ихээхэн ач холбогдол өгч ажиллана. Энэ өдрүүдэд Монгол Улсад айлчилж буй Индонезийн Төлөөлөгчдийн танхим буюу парламентын Индонези, Монголын найрамдлын бүлгийн ажлын айлчлал нь 60 жилийн ойн хүрээнд болж буй анхны айлчлал гэдгээрээ онцлог юм. Тэгээд ч 60 жилийн ойг тохиолдуулан бид эх орноо сурталчлан таниулах таатай нөхцөл бий болж байна. Өнгөрсөн жил манай ЭСЯ-ны нэрэмжит гольфийн тэмцээн зохион байгуулсан. Энэ жил энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн Монголын гольфчдыг оролцуулсан илүү өргөн хүрээтэй арга хэмжээ зохион байгуулахаар ажиллаж байна. Мөн хэд хэдэн соёлын арга хэмжээ зохион байгуулахаар холбогдох байгууллагуудтай ярилцаж байгаа. Ер нь манай ЭСЯ өнгөрсөн жил Монголын соёлын өдрүүдийг Жакарта, Сурабаяа хотуудад зохион байгуулж, мөн “Asia’s Got Talent” тэмцээнт нэвтрүүлгийн хоёрдугаар байрт шалгарсан “Хөсөгтөн” хамтлагийн тоглолтыг Индонезийн болон гадаадын иргэдэд хүртээл болгосноор тэд Монголын тухай илүү их мэддэг болсонд бид бахархдаг. Монголчууд Индонезийг Бали арлаар илүү сайн мэддэг.

-Манай иргэд Индонези руу хэзээнээс визгүй зорчих вэ?

-Манай ЭСЯ байгуулагдсан цагаасаа иргэддээ Индонези руу зорчих нөхцөлийг хөнгөвчлөхөөр ажиллаж ирсэн. Тус улсын төр засгийн төлөөлөлтэй бүх шатанд уулзах бүртээ энэ асуудлыг тавьж, шийдвэрлүүлэхийг зорьж байгаа. Хоёр орны Засгийн газар хоорондын комиссын анхдугаар хуралдааны үеэр Индонезийн тал асуудлыг судалж, хариу өгөхөө албан ёсоор мэдэгдсэн. Индонезийн Засгийн газар гадаадын жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх зорилгоор визийн нөхцөлийг хөнгөвчлөхөөр ажиллаж байна. Одоогийн байдлаар тус улсад 90 орны иргэд визгүй зорчиж байгаа. Ирэх дөрөвдүгээр сараас энэхүү тоог 174 болгохоор бэлтгэж байгаа бөгөөд үүнд Монгол Улс ороод байна. Өнгөрсөн жил Индонезид гадаадын 9.5 сая жуулчин зочилсон бол 2016 онд энэ тоог 12 саяд, 2020 он гэхэд 20 саяд тус тус хүргэх зорилтыг тус улсын Засгийн газар тавьж байна. Энэ тоо нь хөрш орнуудтай нь харьцуулахад төдийлөн их биш. Учир нь зөвхөн 2015 онд л гэхэд Сингапур 16 сая, Малайз 26 сая, Тайланд 28 сая жуулчин тус тус хүлээн авсан байдаг. Иймд Индонезийн Засгийн газар визгүй зорчих орнуудын жагсаалтыг баталмагц манай иргэд тус улсад визгүй зорчих эсвэл хил дээр авах боломжтой болно. Манай ЭСЯ энэ тухай шуурхай мэдээлэх болно.

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

-АН дотор МоАН гэж нэгдэл бий боллоо гэж байна. АН-д шинэ фракц бий боллоо гээд байх юм. Ямар учиртай юм бэ?

-Энэ бол нийгэмд үйлчлэх төрийн бус байгууллага юм. Үүсгэн байгуулах хуралд оролцсон, санаачилгад нэгдсэн хүмүүсийн дийлэнх нь улс орныхоо аюулгүй байдал, хөгжил дэвшлийн төлөө санаа зовнидог, нийгэм, улс төрийн амьдралд идэвхтэй оролцдог хүмүүс байгаа учраас улс төрийн байгууллага, эсвэл Ардчилсан намын гишүүдийн бүлэг, фракц гэж ойлгогдож байхыг үгүйсгэхгүй. Уг нь ардчиллын үнэт зүйлсийг сахин хамгаалах, зөв чиглэлд хөгжүүлэх үзэл санаан дор нэгдсэн сайн дурын байгууллага, нэгдэл, нийгэмлэг бий болох хөрс суурь, нийгмийн захиалга нэлээн эртнээс эхэлж, хэсэг бүлэг хүрээнд жил гаруйн өмнөөс яригдсан юм. Хэнийг ч хүчилж албадаагүй энэхүү санаачилга өөрийн энерциэрээ томорч явсаар өнөөдөр хэлбэрээ оллоо гэж ойлгож болно. МоАН нэгдэл ийм зарчмаар үүсч нэгтгэгдсэн төрийн бус байгууллага гэж ойлгох нь зүйтэй.

-Гэхдээ л өмнө нь улс төрд байсан одоо ч байгаа хүмүүс харагдаад байгаа болохоор л сонирхоод байна л даа?

-Улс төрд оролцоотой, төр засгийн шийдвэр гаргах түвшинд ажиллаж байсан, одоо ч идэвхтэй ажиллаж байгаа цөөнгүй хүн МоАН санаачилгад нэгдээд байгаа нь үнэн. Энэ утгаараа нийгмийнхээ суурь, үнэт зүйлийг хөгжүүлэхийн тулд заавал “улс төр хийх, нам байгуулах” алба байхгүй. Ардчилсан нийгмээ арчилж тордох, засч залруулах, улс эх орныхоо хөгжилд хувь нэмэр оруулахын тулд улс төр, улс төрийн намаас гадна ажиллаж байгаа олон зуун залуу, бизнесмэн, олон нийтийн байгууллагууд байдаг шүү дээ. Тэдний л адил бид үзэл санаа, үйл ажиллагаагаа нэгтгэж байгаа хэрэг. -Ардчилсан намын гишүүд байгаа болохоор нам доторх нам ч юм уу гэж хүлээж авч байна. Ардчилал гэдэг үгийг Ардчилсан намын өмч мэт хүмүүс ойлгодог?

-Ер нь ардчилал бол улс төрийн нэр томьёо биш. Ардчилал бол үндэсний хөгжлийн үзэл санаа юм. Тийм учраас иргэд чөлөөтэй эвлэлдэн нэгдэж, хөгжлийнхөө үндсэн үзэл санаа болох ардчиллыг уул усаа, газар шороогоо, эх хэлээ хамгаалж эвлэлдэн нэгддэг шиг хамгаалах л ёстой юм. Ардчилал л гэхээр л улс төр, улс төрийн нам, фракц, хувь хүнтэй холбож явцууруулж, жижигрүүлж ерөөсөө болохгүй юм.

-“Алтан гадас”-аас тасарсан гишүүд МоАН-ийг байгуулсан нь ямар юм бол. Алтан гадас фракц тарлаа гэж ойлгох уу?

-Энэ бол нээлттэй олон нийтийн байгууллага учраас манай байгууллагын үндсэн зарчим, үзэл санааг хүлээн зөвшөөрсөн, дэмждэг хэн ч элсч болох юм. Тийм учраас элссэн хүн өмнө нь болон одоо хаана юу хийж яваа нь огт хамаагүй. Тэр хүний дотоод бодол, цаад санааг тааж мэдэн түүгээр нь ангилж ялгаварлах нь боломжгүй төдийгүй зохисгүй юм. Таны асуултад тухайлаад хариулахад “Алтан гадас”-аас хэд нь дэмжээд байгааг бүртгэсэн зүйл алга. “Алтан гадас”-т харьяалалгүй хүн ч цөөнгүй байгаа байх. Нөгөө талаар таны асуултыг сонсоод улс төрд ойр хүмүүс улс төрийн нам, фракц биш олон нийтийн байгууллага байгуулахаар гайхаад байгаа юм болов уу гэж бодлоо.

-МоАН анхны хурлаа хийж 10 зүйл бүхий тунхаг гаргалаа гэсэн. Тунхгийн гол утга нь юу вэ?

-Ардчилал бол нийгмийн тогтолцоо, тасралтгүй үйл явц. Монголын ардчиллын хувь заяанаас улс эх орны аюулгүй байдал, хөгжил дэвшил шууд хамаарч байгааг бид мартаж болохгүй. Бидний ярьж хүсч байгаа шударга ёс, сайн сайхан оршихуй, тусгаар тогтнолын баталгаа нь ардчилал.

Гэхдээ энэ үйл явц маань цаг үе бүхэнд өмгөөлөл, арчилгаа, ухаарал шаарддаг зүйл юм. Бидний 26 жилийн түүхтэй ардчилал маань ямар ухаарал өгөв, цаашид ямар арчилгаа, өмгөөллийг биднээс шаардаж байна вэ гэдгийг бид тодорхойлж, Тунхаглал болгон гаргасан юм. Төрийн бус байгууллагын маань үзэл санаа, зорилго, үнэт зүйлийг багтаасан баримт бичиг, нэг ёсондоо Үндсэн хууль маань юм. Монголын ардчиллын үнэ цэнийг Тунхаглалдаа тусгасан. Тухайлбал, Монгол Улсыг ардчилалд шилж гэсэн болзлыг хэн ч бидэнд гаднаас тулгаагүй. Бидний эргэн тойронд хил дамнан орж ирэх ардчилал байгаагүй. Коммунист нийгэмтэй бүс нутгийн хамгийн гүнд нь байрлаж байсан ч ард түмэн маань ардчиллыг сонгосон. Ийм унаган ардчилалтай орон хуруу дарам цөөн. Мөн бид ардчилсан хувьсгалыг үг хэлэх эрх чөлөөнийхөө хүчээр ойлголцол, эв нэгдэл дунд тайван замаар хийсэн, одоо ч энэ зарчмаараа хөгжүүлж яваа. Үүгээрээ бахархах, бас үүнийгээ хадгалан хамгаалах ёстой. Гэх зэрэг энд тусгасан эрхэм зүйлсийг бид алдахгүй хадгалж, цаашид арчилж хөгжүүлж явах ёстой гэсэн үг.

-Зарим хүмүүс МоАН гэхээр МоАХ-той андуураад байна. МоАН гэдэг нь ямар үгийн товчлол вэ?

-Монголын ардчиллын нэгдэл гэсэн нэрийн дор нэгдэж байгаа юм. МоАН гэдэг өнөөгийн Ардчилсан намын унаган нэр, үүнтэй ижилхэн байна гэж хүмүүс хэлж байна. Ардчилсан нам анх л ардчиллыг Монгол Улсад хувьсгалаар авчирсан, хамгаалж бэхжүүлэх бат цайз нь байх үүрэг, хариуцлагатай улс төрийн хүчин. Энэ үүрэг, хариуцлагаа үргэлж ухамсарлаж, тэр нь удирдлага, гишүүдийнх нь үйл ажиллагаагаар цаг ямагт илэрхийлэгдэж байх ёстой. Ардчилсан нам ардчиллын үзэл санааг тээгч, өмгөөлөгч, хөгжүүлэгч нь байх энэхүү үүргээ бүрэн гүйцэд ухамсарлаж чадаж байна уу. Эсвэл үүнийгээ мартаад улс төрийн орон зай, албан тушаалд хүрэх арга зам болон хувирч байна уу гэдгийг бид шүүн ярьж, алдаа дутагдал байвал засч залруулах үүрэгтэй. Энэ утгаараа МоАН гэсэн товчлол язгуур үзэл санаа, үнэт зүйл бүхий тэртээх ерээд оны Ардчилсан намыг санагдуулж байгаа бол бас болохгүй юмгүй.

-МоАН-д орно гэвэл гишүүнчлэл бий юу. Хэрэв тийм бол намынхаа гишүүдээс элсүүлэх үү?

-Сайн дурын байгууллага учраас хэнийг ч гишүүнээр элсүүлэх талаар албадахгүй, гэхдээ бүрэн нээлттэй.

-МоАН-ийн үйл ажиллагааны гол чиглэл нь юу байх вэ. Гишүүдийг нь харж байхад АН-ын гишүүд байна. АН-ын дарга уг нь “Манай нам фракцгүй нам боллоо” л гээд байсан?

-Бид төрийн бус байгууллагын зарчмаар л ажиллана. Байгууллагын маань гишүүд улс төрийн намтайгаа хэрхэн ажиллах, улс төрийн ямар үйл ажиллагаанд оролцох нь бас л тусдаа асуудал. Энд нам доторх фракцийн үйл ажиллагаа огт яригдаагүй шүү. Ардчиллыг хамгаалах, өмгөөлөх, хөгжүүлэх нь бидний зорилго гэдэг товчхон хариулт өгье. Дээр дэлгэрэнгүй хариулт өгсөн гэж бодож байна. Ардчилал гэхээр л улс төр, улс төрийн нам, фракц, хувь хүнтэй холбож явцууруулж, жижигрүүлж ерөөсөө болохгүй юм.

УИХ-ын гишүүн О.Содбилэгтэй ярилцлаа.

-УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар “Монгол Улсын урт хугацааны тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2016-2030” баталсан. Та энэ баримт бичгийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэгт орж ажилласан хүний нэг. Манай Монгол Улсын хөгжил сайнгүй байгаа нь урт хугацааны хөгжлийн бодлого байхгүйтэй холбоотой гэж улстөрчид болон эрдэмтэн судлаачид ярьдаг болсон. Энэ талаар байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Тийм ээ. С.Бямбацогт, Б.Гарамгайбаатар, Н.Батцэрэг нарын гурван бүлгийн даргын ахалсан Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого боловсруулах ажлын хэсэгт орж ажилласан. Ажлын хэсэг нэлээн өргөн бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдсан. Өөрөөр хэлбэл зөвшилцөж хамтран гаргаж буй баримт бичиг гэж хэлж болно. УИХ-аас уг баримт бичгийг “Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030” гэж нэрлэсэн нь өнгөрөгч оны намар батлагдсан НҮБ-ын “Даян дэлхийн тогтвортой хөгжлийн зорилтууд-2030” баримт бичигтэй уялдаа холбоотой юм.

Энд нэг зүйлийг цохон тэмдэглэе. УИХ 2015 оны сүүлээр “Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн хууль”-ийг баталсан. Энэ хуулийг бас бидний хамтын бүтээл гэж ойлгож болно. Учир нь хуулийн төслийн анхны эхийг С.Баярын Засгийн газрын үед боловсруулсан юм билээ. Уг Төлөвлөлтийн хууль, “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030” хоёр нь хоорондоо харилцан уялдаатай.

Монгол Улс цаашид урт, дунд, богино хугацааны төлөвлөгөөний үндсэн дээр хөгжих болж байна. Тийм учраас сая баталсан УИХ-ын тогтоолд: намуудын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, салбаруудын дунд болон богино хугацааны зорилт, хөтөлбөрүүд энэ үзэл баримтлалд нийцсэн байх ёстой гэж заасан. Товчхондоо Монгол Улс 15, тав, нэг жилийн төлөвлөгөөний үндсэн дээр хөгжих бөгөөд цаашид УИХ-ын гишүүд улсын төсвийн төслийг хэлэлцэх үед дур зоргоороо ярих нь үүгээр хязгаарлагдаж байгаа гэж ойлгож болно.

-Та “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030” баримт бичгийн үндсэн гол агуулга, зарчмыг дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Таны асуултад товчхон хариулахыг хичээе. Нэгдүгээрт, Хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтүүдийг тоогоор илэрхийлэх боломжтой байлгахыг хичээсэн. Яахав зарим нэг чанарын үзүүлэлтүүд бий л дээ. Хөгжлийн үзэл баримтлалын хамгийн эхэнд бичигдсэн 10 зорилт, түүний дараагийн хуудсанд байгаа 18 үзүүлэлтийг сайн тогтож харах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, Хөгжлийн үзэл баримтлалд эдийн засгаа дунджаар 6.6 хувийн өсөлттэй авч явах, нийгэмд орлогын тэгш бус байдлыг арилгаж, чинээлэг дундаж болон дундаж давхарга хүн амын 80 хувийг эзэлж, ядууралгүй орон болох, байгаль орчны үзүүлэлтүүдээр дэлхийн шилдэг 30 орны нэг болох гэх мэт зорилтуудыг дэвшүүлсэн.

-Та энэ удаа хөгжлийн бодлогоо илүү тодорхой томьёолсон гэж хэлэх гээд байна уу?

-Тийм ээ. Би илүү тодорхой, хэмжих бололцоотой болсон гэж бодож байна. Манай ажлын хэсгээс гадна дэд ажлын хэсэг, Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн хамт олон хоёр жилийн турш уг баримт бичгийн төсөл дээр ажилласан. Түүнээс гадна хөгжлийн үзэл баримтлалын төслийг нэлээн олон удаа эрдэмтэн мэргэд, салбар бүрийн мэргэжилтнүүд, Засгийн газрын холбогдох яам, агентлагууд, төрийн бус болон боловсролын байгууллагуудаар хэлэлцүүлсэн. Улс төрийн бүх нам оролцсон хэлэлцүүлэг бас зохион байгуулсан. Өөрөөр хэлбэл мэргэжлийн шалгуураар оруулахыг хичээсэн.

-Энэ удаа бодлогын уламжлал хадгалагдаж байгаа юм уу, эсвэл цоо шинээр томьёологдож байгаа юм уу?

-Мэдээж бодлогын уламжлал ямар нэг байдлаар хадгалагдана. Түүнээс өөр арга ч байхгүй. Яагаад гэвэл эдийн засгийн салбарууд маань байдгаараа л байгаа, хөгжлийн гол түүчээ болсон хувийн хэвшил маань ч мөн адил байдгаараа л байна.

-Тэгвэл 2030 он хүртэл Монгол Улс яг ямар салбарт, ямар чиглэлээр хөгжих боломжтой гэж үзсэн юм бэ?

-Монгол Улс буурай хөгжилтэй, хөгжлийн гараан дээрээ байгаа орон болохоор таны асуултад шууд хариулахад бэрх. Яагаад гэвэл эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчин, хүмүүнлэгийн бүх салбарт хөгжлийн том том зорилтууд дэвшүүлэх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл бид бүх талаар хөгжих зорилттой байх хэрэгтэй. Гэвч аливаа асуудлыг шийдэхэд “Хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийнэ” гэдэг зарчим үйлчилдэг болохоор хөрөнгө мөнгөнийхөө хэмжээнд тохирсон зорилтуудыг дэвшүүлэх шаардлагатай болсон.

Бид эдийн засгийн салбаруудаа эрэмбэлэхийг хичээсэн. Одоогийн байдлаар хөгжлийн хуримтлал бий болгох гол салбар нь уул уурхайн салбар болохоор түүнд илүү анхаарал хандуулах нь ойлгомжтой. Гэхдээ энд би хоёр зүйлийг тэмдэглэе. Нэгдүгээрт, манай эдийн засаг уул уурхайн салбараас хэт хамааралтай болсныг 2030 он гэхэд өөрчилсөн байх зорилт дэвшүүлсэн. Хоёрдугаарт, уул уурхайн олборлох салбараа уул уурхайн боловсруулах салбар болгож хувиргах зорилт дэвшүүлсэн.

Ер нь манайд эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчны тогтвортой хөгжлийн зорилтод харьцангуй нийцэх хоёр салбар байгаа нь хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлалын салбар юм. Энэ хоёр салбарын хөгжилд тэргүүлэх ач холбогдол өгсөн.

Би бас нэг зүйлийг хэлэхийг хүсч байна. Улс орны өмнө 1990-ээд оны үед тохиолдсон хүндрэл бэрхшээлийг мал аж ахуйн салбар, малчид, Эрдэнэт үйлдвэр, Эрдэнэтийн хамт олон нуруун дээрээ үүрч гарсан гэж манай ахмадууд ярьдаг. Өнөөдөр ч гэсэн үүнтэй бараг ижил төстэй нөхцөл байдал үүсээд байна гэж би боддог. Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэр бол уул уурхайн салбар дахь гадаадын хөрөнгө оруулалтын шилдэг жишиг гэдэгтэй хэн ч маргахгүй байх.

Оюу толгой, Таван толгой, Цагаан суварга гэх мэт уул уурхайн салбар дахь том төслүүд өнөөдөр ч гэсэн Эрдэнэт үйлдвэртэй адилхан ачааны хүндийг үүрнэ.

-Та энэ төслүүдэд нэлээн шүүмжлэлтэй ханддаг байсан. Ялангуяа Оюу толгойн төсөл, Дубайн гэрээтэй холбогдсон асуудлаар чуулганы хуралдаан дээр шүүмжилдэг байх аа…

-Үгүй. Би бүгдэд нь шүүмжлэлтэй ханддаггүй. Эдгээр төслүүд манай эдийн засгийг сэргээх, хөгжүүлэхэд нэн чухал ач холбогдолтой гэдгийг би УИХ-ын чуулган, байнгын хороод дээр тэмдэглэн хэлж байсан. Манайхан заримдаа сайныг нь сонсохоосоо илүү мууг нь шүүрч авч өчүүхэн шуугиан үүсгэх юм байна шүү дээ. Одоо яая гэхэв. Тийм цаг үе юм байлгүй. Би С.Баяр даргын Засгийн газрын үед Оюу толгойн гэрээг хийсэн явдлыг эхний чухал алхам болсон гэж үздэг. Харин Оюу толгойн гэрээг сайжруулах, Монголын ард түмний нийтлэг эрх ашгийг уг гэрээнд сайн суулгаж өгөх асуудал бол Монгол хүн бүрийн санааг зовоосон асуудал. Би УИХ-ын гишүүний хувьд сонгогч олон түмнийхээ сэтгэлийн зовиурыг УИХ-ын танхимд илэрхийлэх үүрэгтэй. Би түүний дагуу ажилласан.

Оюу толгойг Эрдэнэттэй харьцуулж их ярьдаг. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн гэрээ, хэлэлцээрийг хэд хэдэн удаа өөрчилж шинэчлэхдээ Монгол Улсын эрх ашгийг байнга сайжруулж ирснийг манай ард түмэн сайн санаж байгаа гэж би бодож байна. Гэтэл Оюу толгойн төсөлтэй холбогдсон “Дубайн төлөвлөгөө” нь Монголын талын ашиг сонирхлыг муутгасан. Энэ талаар УИХ дээр хангалттай үндэслэл гаргаж ярьсан.

-Аль ч цаг үед, аль ч улс оронд хөгжлийн хөдөлгөгч хүч нь хүн гэсэн ойлголт байдаг. Энэ талаар үзэл баримтлалд хэрхэн авч үзсэн бол?

-Би танд гол төлөв эдийн засгийн салбарын үзүүлэлтүүдийг ярилаа. Гэтэл дэлхийн улс орнууд хөгжлийн зорилтоо тодорхойлохдоо хүний хөгжлийг шалгуур болгодог болсон. Бид ч уг шалгуурыг баримталсан. Товчхондоо Монгол Улсаа 2030 он гэхэд Хүний хөгжлийн өндөр үзүүлэлт бүхий эхний 70 орны нэг болгоно гэж томьёолсон.

-Хүний хөгжлийн зорилт гэснээс УИХ-ын чуулган болон байнгын хороод дээр жирийн коэффициент, боловсролын олон улсын стандартын талаар асуултууд гарч байсан. Та энэ тал дээр нэмж тайлбар өгөхгүй юу?

-Жирийн коэффициент бол орлогын тэгш, тэгш бус байдлыг илэрхийлдэг үзүүлэлт. Бид нэгэнт 2030 онд орлогын тэгш бус байдлыг багасгаж, нийт хүн амын 80 хувийг дундаж болон чинээлэг дундаж ангилалд багтсан байх зорилт дэвшүүлж байгаа болохоор энэ үзүүлэлт чухал ач холбогдолтой болж байгаа юм. Хүний хөгжлийн хэдэн зорилтуудыг хэлье. Хөгжлийн үзэл баримтлалд тусгахдаа 2030 он гэхэд нэг хүнд ногдох үндэсний нийт орлогыг 17.500 ам.долларт, монгол хүний дундаж наслалтыг 78-д, суурь болон мэргэжлийн боловсролд хамрагдалтын түвшинг 100 хувьд хүргэх, насан туршийн боловсролын тогтолцоог бүрдүүлэхээр тусгасан. Мөн нийт хүүхдийн 90 хувийг цэцэрлэгт хамруулах, ЕБС-ийн бүх сургуулийг олон улсын жишигт нийцүүлэн хөгжүүлэхийн тулд олон улсын боловсролын чанарын үнэлгээнд хамруулах, тогтвортой хөгжлийн зорилтод шууд чиглэсэн, олон улсын стандартад нийцсэн дээд боловсролын тогтолцоог хөгжүүлэх зэрэг зорилтуудыг дэвшүүлсэн нь хүний хөгжлийн асуудлыг нэн тэргүүнд тавьсныг илэрхийлж байгаа юм.

-Манай орны хувьд хууль, эрхзүйн орчин тогтвортой биш. 2030 оныг хүртэлх урт хугацааны хөтөлбөрөө баталлаа гэхэд дараа дараагийн Засгийн газрууд гарч ирээд өөрчлөлт хийгээд явчих юм биш биз гэсэн болгоомжлол байна. Ямар нэг хууль гаргачихаад араас нь үгүйсгэдэг жишиг тогтчихсон мэт санагддаг…

-Дээр би хэлсэн. Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн хууль гарсан. Мөн “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”-ыг баталсан УИХ-ын тогтоол гарсан. Эдгээр хууль, тогтоомжийн дагуу үе үеийн Засгийн газрууд ажиллах ёстой. Зах зээлийн нөхцөл байдал, зарим цаг хугацааны хүчин зүйлүүдээс болоод урт хугацааны бодлогод өөрчлөлт орохыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал”-д алс хэтийн зорилтуудыг ерөнхий байдлаар, аль болох базсан үзүүлэлтүүдээр илэрхийлсэн болохоор зарчмын том өөрчлөлт орохгүй гэж бодож байна. Түүнчлэн УИХ-ын энэ тогтоолд Монгол Улсад хөгжлийн стратегийг тодорхойлдог, авч явдаг институци бий болгохыг Засгийн газарт даалгасан. Энэ бол маш чухал заалт.

-2030 он гэхэд Монгол Улс ядуу иргэнгүй болно гэсэн заалт байнгын хороод дээр нэлээн анхаарал татаж байсан. Сонсоход сайхан ч нэг л итгэл үнэмшил төрөхгүй байна гэдгийг гишүүд хэлж байсан шүү дээ?

-Тийм ээ. Олон хэлэлцүүлэг дээр зарим хүн энэ зорилтод эргэлзэж байгаагаа хэлж байсан. Ажлын хэсэг, дэд хэсэг энэ асуудлыг олон удаа авч хэлэлцсэн. Тэгээд НҮБ-аас тавьсан зорилтыг шууд авч томьёолохоор шийдсэн. Дэлхийн бүх орон 2030 онд ядуурлын бүх төрлийг эцэс болгох зорилт байсан. Тэгэхээр Монгол Улс ганцаараа бид чадахгүй, манайд бүтэхгүй, болохгүй гэж ярих нь зохисгүй л дээ. Гэхдээ энэ нь бодитой юу гэсэн асуулт зайлшгүй гарна. Бодитой болгох нь бидний үүрэг. Богино хугацаанд хурдацтай хөгжиж, ядуурлаас ангижирсан орон дэлхий дээр олон байна. Жишээлбэл, Катар улс. Би нэг зүйлийг дандаа боддог. Тэр нь юу вэ гэвэл бид том зорилт дэвшүүлсэн бол түүн рүүгээ тууштай, нэгдсэн зохион байгуулалттай, чанга дэг журамтай, сахилга баттай явах нь зүйтэй. Манай улстөрчид, эдийн засагчид, эрдэмтэн судлаачид Норвеги, Чили, Катар, Ботсван гэх мэт олон орны хөгжлийн жишээг дурдах дуртай. Гэхдээ тэд хамгийн чухал нэг зүйлийг орхиод байна уу даа гэж би боддог. Тэр нь урт хугацаанд дэвшүүлсэн зорилт руугаа тууштай, хатуу чанд дэг журам, сахилга баттай явах явдал. Ер нь хөгжлийн төлөөх хариуцлага бол намуудын төлөвшлийн шалгуур юм л даа.

-Монгол Улсын хувьд алтан дундаж нийгмийг бий болгоход боломж нөхцөл хэр байгаа юм бол. МАН-аас зарласан илтгэлийн уралдаанд хөгжлийн бодлого судлаач М.Найданхүү Норвегийн жишээн дээр “Алтан дундаж нийгмийг цогцлоон байгуулах” сэдвээр илтгэл бичиж оролцсон нь олны анхаарлыг татаж байсан. Энэ мэтчилэн гадны жишээ Монголын хөрсөнд буух уу?

-Би боломжтойгоор барахгүй, шаардлагатай гэж үздэг. Норвеги бол амьд, гайхамшигтай жишээ. М.Найданхүү ах үүнийг гоё тайлбарладаг. Би түүнтэй санал нэг байдаг. Норвегийн эдийн засаг өнөөдөр бас хүндхэн байгаа. Тэд олон жил хичээж бий болгосон баялгийн сангаасаа мөнгөө авч хүндрэлийг давж байна. Норвеги 40 жилийн өмнө баялгийн сан, төсвийн сахилга бат, хөгжлийн зорилт зарчмуудаа тодорхойлсон. Хамгийн гол нь улс төрийн намууд, улс төрийн зүтгэлтнүүд нь энэ зорилго, зарчмыг үйл ажиллагаандаа тууштай баримталсан. Бид ч бас энэ хариуцлагын жишгийг туршлагатай нь хамт авах ёстой гэж би боддог.

-Энэ үзэл баримтлалд хөгжлийн зорилтоо 2016-2020, 2020-2025, 2025-2030 он гэж ангилсан байна. 2016-2020 он бол нэг сонгуулийн жил. Хэрвээ энэ хугацаанд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж парламентын хугацааг таван жил болговол энэ хөгжлийн хөтөлбөр бас өөрчлөгдөх үү?

-Би бол үгүй, тэгэх ёсгүй гэж хариулна. Учир нь Үндсэн хууль бол төрийн болон нийгмийн тогтолцоог бүрдүүлэхэд баримталдаг зарчмуудыг заадаг. Харин үзэл баримтлал бол хөгжлийн алс хэтийн зорилтыг тодорхойлж байна. Тийм учраас Үндсэн хуулийн институциуд хөгжлийн зорилтыг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй гэж ойлгож болно. Салбаруудын хөгжлийн зорилтыг илүү тодорхой болгох үүднээс тав, таван жилээр зорилтуудыг ангилсан юм. Энэ нь бас хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн хуультай холбоотой.

-2007 онд хөгжлийн бодлого бас гарч байсан юм билээ. Энэ бодлогыг баримтлаад явах боломжгүй байсан юм уу?

-УИХ 2007 оны эцсээр “Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого”-ыг баталсан байдаг. Энэ бодлогыг цаашид мөрдөх боломжгүй болсон. Яагаад гэвэл нэгдүгээрт, НҮБ-ын гишүүн орнууд 2016-2030 оны хөгжлийн зорилтуудаа шинээр томьёолсон. Түүнийгээ “Тогтвортой хөгжлийн зорилт-2030” гэж нэрлэсэн. Хоёрдугаарт, Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогын эхний үе шат 2015 оноор дууссан. Гуравдугаарт, ҮХЦБ-д дурдсан зарим зорилт биелэгдэх, хэмжих боломжгүй болсон учир хөгжлийн шинэ хөтөлбөр гаргаж байгаа юм.

-“Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”-д зарим асуудал тусгагдаагүй орхигдсон байх магадлалтай юу. Жишээлбэл, Парис хотноо гарын үсэг зурсан “Уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх баримтлал” тусгалаа олж чадсан уу гэдэг асуулт гарч байсан?

-Чадсан. Нью-Йорк болон Парис хотноо болсон дээд хэмжээний уулзалтуудын үр дүн, мөн түүнчлэн УИХ 2014 онд баталсан Монгол Улсын “Ногоон хөгжлийн бодлогын баримт бичиг”-ийн гол зорилтууд манай үзэл баримтлалд тусгалаа олсон. “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030” бол урт хугацааны бодлогын баримт бичиг. Үүнд урт хугацааны зорилтуудыг л тодорхойлсон. Харин хөгжлийн илүү тодорхой зорилтууд дунд хугацааны хөтөлбөрүүдэд тусгагдах ёстой.

УИХ-ын гишүүн Ж.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Улс төрийн намын санхүүжилт олны анхаарлын төвд байна. Намын санхүүжилтээс болоод хүнд байдалд ороод байгаа хүмүүс ч нүднээ илхэн байна л даа?

-Улс орон ийм хүнд байдалд орсны буруу нь улс төрийн намуудад байгаа юм. Улс төрийн нам намч чанараа алдсан. Үүнтэй холбоотойгоор улс төрийн намын нэрийн дор янз бүрийн хүмүүс эрх мэдэлд хүрдэг болсон. Төрийн албан тушаалыг наймаалцдаг болсон. Мэргэжлийн бус хүн намын хүн гэдгээрээ дулдуйдан томилогддог ямар ч мэргэжлээс илүү ийм нэг сонин мэргэжил гарчихлаа. Та намын л гишүүн бол маргааш мэс засал ч хийж болохоор байна. Та намын гишүүн бол эдийн засгийн чухал шийдвэрүүдийг гаргаж байна. Намын гишүүн л бол инженер ажиллах ёстой ажлын байранд ажиллаж эхэллээ. Үүнтэй агаар нэг зөндөө жишээ хэлж болно. Мэргэжилтэн шаарддаг салбар дээр намын нэрээр түрээ барьсан хүмүүс ирсэн тул төрийн шийдвэр гаргах байдал нуран унаж байна. Төрийн алба муудаад эхлэхээр эдийн засгаа ингэж хүнд байдалд оруулдаг юм. Иргэдийн амьдрал хүндэрсэн, туйлдсан нь эргээд л энэ улс төрийн намтай холбоотой.

-Тэгэхээр нам хэрэггүй гэсэн үг үү?

-Би улс төрийн намыг үгүйсгээгүй. Нам, нам шиг л байх нь чухал. Тиймээс нам өөрсдөө өөрчлөгдөх хэрэгтэй. Тэр нам хатуу, төрийн албыг шударга явуулдаг, мэргэжлийн хүнийг ажиллах бололцоог бүрдүүлдэг байх ёстой. Энэ нь эргээд улс төрийн намын санхүүжилттэй холбоотой. Үүнийгээ хуульдаа сайн зохицуулж өгч чадаагүйтэй холбоотойгоор улс төрийн намууд үйл ажиллагаагаа явуулахын тулд янз бүрийн эх үүсвэрээс мөнгө татаж эхэлсэн. Улмаар мөнгөтэй хүмүүсийн нөлөөнд бага багаар автаж эхэлсэн. Анхан шатны үүр, хороодоосоо эхлээд аймаг, орон нутаг, улсын хэмжээнд автаж байгааг илэрсэн ганц Г.Шийлэгдамбаас харж болно. Энэ ганцхан Г.Шийлэгдамбын асуудал биш. МАХН-ын ч асуудал биш. Бүх улс төрийн намд тохиолдож байгаа зовлон байхгүй юу. Тэгэхээр үүнийг ил тод яриад шийдэх ёстой. Улс төрийг санхүү мөнгөний нөлөөллөөс яаж ангид байлгах вэ гэдэг асуудлаа шийдэх нь чухал. Дахин хэлэхэд би улс төрийн намыг үгүйсгэж байгаа юм биш. -Намын санхүүжилтийг тэгээд яаж шийдэх ёстой гэж?

-Бид төрийн албан хаагчдын хөрөнгө оруулгын мэдүүлгийг гаргадаг болгоё гэж зүтгэсээр байгаад авдаг болсон. Үндсэндээ Монгол Улсын хөрөнгө мөнгөний гүйлгээ маш тод болж эхэлж байна. Төрийн албаны бүх гүйлгээ шилэн болсноор буруу мөнгөний гүйлгээг хянаж эхэллээ. Энэ бол дэвшилттэй зүйл.

УИХ, орон нутагт иргэдийг төлөөлж суудал авсан хэмжээгээр нь санхүүжилтэд нь тодорхой хэмжээгээр дэмжлэг өгөх хэрэгтэй. Яагаад гэхээр энэ хүмүүс улс орны төлөө ажиллах ёстой. Санхүү мөнгөний нөлөөллөөс ангид байх ёстой. Тэр боломжийг нэг талаас нь бүрдүүлэх нь чухал. Нөгөө талдаа улс төрийн нам иргэдийн дэмжлэг дээр тогтох ёстой. Энэ агуулгаараа гишүүд, дэмжигчдээсээ хандив авах нь зөв. Нийгмээс авах дэмжлэгээ алдаад эхлэхээр улс төрийн бүлэглэлийн захиалгыг биелүүлдэг болж байна. Цөөн бүлэглэлийн эрх ашгийг хамгаалахын тулд улс төрийн намд ихээхэн хэмжээний мөнгө өгчихөж байгаа юм. Тэгснээр УИХ дээр хууль батлахдаа түүнийг нь харгалзахаас өөр замгүй болдог. Тэр нөлөөллөөс УИХ яаж гарах вэ гэдгийг сайтар бодож Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэх хэрэгтэй.

-Чуулганы хуралдааны гол асуудал Гацууртын орд байлаа. Эдийн засаг хүнд байгаа болохоор Гацууртын ордыг ашиглуулах шийдвэрийг УИХ гаргалаа гэж байна. Түүнчлэн Ноён уулыг улсын тусгай хамгаалалтад ч авахаар боллоо?

-Монгол Улсын эдийн засаг туйлын хүнд байдалд орсныг Гацууртын ордыг шийдвэрлэж буй байдал, Оюу толгойн гэрээн дээр буулт хийж Дубайд гарын үсэг зурсан байдлаас харж болно. Манай орны хувьд өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүнийхээ 80 хувийг импортоор хангадаг. Ингэхдээ валютаар авдаг. Энэ бол бодит байдал. Үүнийгээ бид экспортын бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн буянаар бүрэн хангадаг байлаа. Нөгөө талдаа улс төр нь тогтвортой байсан тул гадаадын хөрөнгө оруулалт асар их хэмжээнд орж ирдэг байсан юм. Жилдээ гэхэд 4-5 тэрбум ам.доллар орж ирдэг байсан гээд бод. Улс төр нь тогтвортой байснаар Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл өндөр байж, хамгийн ирээдүйтэй орны тоонд орж байсан тул хөнгөлөлттэй зээл, хөрөнгө оруулалтууд орж ирэх боломж нээгдсэн. Одоо бол энэ бүх боломж нуран унасан. Энэ дөрвөн жилийн хугацаанд гадаадын хөрөнгө оруулалт “0” болж, 17 хувийн өсөлттэй байсан эдийн засаг нэг болтлоо буурлаа. Экспортод гаргаж байсан түүхий эдийн үнэ 2-6 дахин унасан. Гадаадын хөрөнгө оруулалт, экспортын орлого хаагдсан. Болсон болоогүй гадаадын зээл тусламжаа зарцуулаад дууслаа. Энэ гурван эх үүсвэр хаагдангуут бидэнд валют болох эх үүсвэр болсон алтны асуудал сөхөгдөж байна. Алт ухан валют олж, өргөн хэрэглээг хангахын тулд нэг талдаа Гацууртын орд дээр харамсалтай шийдвэрийг гаргалаа.

-Та чуулганы хуралдаан дээр манай улсын гадаад бодлогод шинэ чиглэл бий болгох санал дэвшүүлж байсан. Энэ талаараа нэмж тайлбар өгөөч?

-Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улс ОХУ, БНХАУ болон АНУ, Японтой гурван талт харилцаа, хамтын ажиллагааг бий болгох, хөгжүүлэх талаар нэлээдгүй чармайлт гаргах болсон л доо. Энэ нь манай орны гадаад харилцааг шинэ хэлбэрт оруулах, үр дүнг нь оновчтой болгоход чиглэсэн чухал алхам.

Манай болон ОХУ, БНХАУ-ын гурван талт харилцааны үндэс нь хөрш залгаа орнуудын хамтын ажиллагаа өргөжих нь зөв. Түүний дотор Орос, Хятад хоёрын дунд бамбай улс болон орших хэрэгтэй. Ингэснээр эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хувьд энэ хоёр улсын бараа, бүтээгдэхүүн бусад зүйл дамжин өнгөрөх гол түшиц, стратегийн ач холбогдол бүхий газар нутаг болно.

-Тэгвэл АНУ, Японтой яаж харилцах юм. Түрүүн энэ хоёр улсын тухай та хөндлөө?

-Монгол, АНУ, Японы гурван талт харилцааны гол утга нь төр, нийгмийн ардчилсан тогтолцоот орнуудын хамтын ажиллагааны хүрээнд явагддаг юм. Энэ хүрээндээ Азид шинээр бий болсон ардчиллын загвар улс болох Монголыг дэмжихэд энэ хоёр улс анхаарал хандуулдаг.

Мөн гурвалсан харилцааны хүрээнд гадаад бодлогын энэ шинэ хэлбэрийг гүнзгийрүүлэх шаардлага байна уу гэвэл тийм. Тэр утгаараа соёл иргэншлийн түүхэн уламжлалт харилцаатай, улс хоорондын харилцаандаа баримталж буй чиглэл, зарчим талаасаа төсөөтэй шинж чанартай орнуудтай харилцаагаа сэргээх хэрэгтэй. Хэрэв нягт хамтран ажиллаж чадвал Төв Ази, Зүүн Хойд Азийн улс хоорондын харилцаанд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Тэр утгаараа манай орон Казахстан, Киргиз гэсэн хоёр оронтой гурван талт харилцааг эхлүүлэх шаардлагатай гэж хараад байгаа юм. Цаашлаад хамтын ажиллагааны ямар нэгэн үр дүнтэй механизм бий болгох нь зүйтэй байж болох юм гэдэг үүднээс санал дэвшүүлсэн. Тэр саналаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид танилцуулсан хэрэг. Төв Азийн нүүдэлчин соёл иргэншилтэй улс орнуудтай ойртон нягтрах хэрэгтэй.

-Яг үнэндээ манайхан Казахстан, Киргиз гэхээр хэр хүлээж авах бол. Гурван талт харилцааг хөгжүүлэх боломж байгаа гэж та харсан юм уу?

-Тэгэлгүй яахав. Түүхийн хувьд авч үзэхээр нэгэн дээвэр доор багтаж явсан хүмүүс л дээ. Монгол, Казахстан, Киргиз гэсэн гурван орон Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт өнө эртнээс нүүдлийн мал аж ахуй, ахуйн хэрэгцээний бага сага газар тариалан, гар урлал, төмрийн дарх эрхлэн чөлөөтэй нүүдэллэн амьдарч ирсэн соёл иргэншил, ахуй, хөтлөх арга ухаан, төрт ёс, зан заншлын хувьд ихээхэн төсөөтэй гэдгийг бүгд мэднэ. Өнгөрсөн зуунд Казахстан, Киргиз нь Зөвлөлт холбоот улсын бүрэлдэхүүнд байсан. Харин Монгол Улс социалист хамтын нөхөрлөлийн орнуудын эгнээнд багтсанаар орос загварын европ маягийн буюу шинэ евразийн гэгддэг соёл иргэншил, эдийн засаг, нийгмийн нийтлэг зүйлс гээд цөөнгүй зүйл дээр ижилсэн, хамтын ажиллагааны багагүй туршлага хуримтлуулсан байдаг.

-Гадаад бодлогын хүрээнд харилцаа ойр байх боломж бий юу?

-Энэ хоёр орон болохоор олон улсын тавцанд энхийг эрхэмлэсэн, дайн, зэвсэгт мөргөлдөөн болон цөмийн зэвсгээс ангид байх тууштай байр суурийг эрхэмлэдэг. Манайх ч мөн адил.

Монгол Улс, Казахстан улс, Киргиз улс нь нэг талаасаа уламжлалт хамаарал бүхий ОХУ-тай аль болох ойр нягт хамтран ажиллах хүсэлтэй. Мөн дэлхийн өндөр хөгжил бүхий бусад орон болон тэр дундаа АНУ тэргүүтэй барууны улсуудтай найрамдалт харилцаатай байхыг эрмэлздэг.

Энэ гурван улс дэлхийн улс орнуудтай харилцахдаа өөрсдийн уламжлалт соёл иргэншлээ гадны аливаа нөлөөллөөс хамгаалах, нүүдэлчин ардын уламжлал бүхий төрт ёсныхоо зан заншлыг хадгалах чин хүсэлтэй байдаг. Түүнчлэн бусад улсын нутаг дэвсгэрт оршин сууж буй үндэстэн нэгт ард түмнүүдтэйгээ аль болохоор ойр дотно байх, тэднийг гадаад бодлогынхоо нэг чухал хүчин зүйл болгон ашиглахыг эрмэлздэг дээ.

-Казахстан, Киргизтэй гурван талд хэлэлцээр байгуулснаар ямар давуу талтай юм бэ?

-Казахстан, Киргиз улс нь өнгөрсөн зуунд ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байж манай улстай адилаар социалист хамтын нөхөрлөлийн орнуудын гадаад харилцаа, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах нэгдсэн тогтолцоонд хамаарагдаж байсан юм. Монгол Улс олон тулгуурт бие даасан гадаад бодлогоо үр дүнтэй хэрэгжүүлж буй өнөө үед гурван талт болгон гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь улс төр, нийгэм, эдийн засагт үр дүнтэй байж болох юм гэж хараад байна л даа. Мөн Казахстан, Киргиз улстай тогтоох шинэ маягийн гурван талт харилцаа, цаашлаад хамтын ажиллагаа нь манай орны хэрэгжүүлж буй “Гуравдагч хөршийн бодлого”-ын нэг тодорхой илэрхийлэл болж чадна гэж үзэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс Хятад, Орос гэсэн хоёр хөршийнхөө хэт нөлөөллийг тодорхой хэмжээгээр хязгаарлахын тулд хэрэгжүүлж буй бодлогын хүрээнд энэ хоёр улстай аль болох ойр дотно харилцахыг эрмэлзэж ирсэн нь энэ гурван талт харилцааг амжилттай хөгжүүлж болохын нэг төрлийн баталгаа болох боломжтой.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Зүүн Хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээг эхлүүлэх санаачилга гаргасныг геополитикийн орон зайн хувьд Төв Азиар нэмэгдүүлэн өргөжүүлэх нь чухал ач холбогдолтой байж болох юм. Энэ нь манайх болон нөгөө хоёр оронтой гурван талт шинэ харилцааг бий болгохын нэг угтвар гэж харж байна л даа.

-Үүнийг хэрхэн зохион байгуулах ёстой юм бол?

-Зохион байгуулалтын хувьд эхлээд уг асуудлыг судлах тусгайлсан ажлын хэсгийг холбогдох байгууллагуудын албан тушаалтан болон мэргэжилтэн, эрдэмтэн судлаачдын оролцоогоор байгуулах хэрэгтэй байх. Дараа нь аюулгүй байдал, стратегийн судалгааны чиглэлийн эрдэм шинжилгээний болон ТББ-уудын уулзалтыг зохион байгуулсны дараа гурван улсын гадаад хэргийн болон эдийн засгийн сайдуудын уулзалтыг зохион байгуулбал үр дүнтэй. Ингээд учраа олоод явчихвал гурван улсын Ерөнхийлөгчийн уулзалтыг зохион байгуулах бэлтгэл ажлыг эхлүүлэх хэрэгтэй байх.

Японы мэргэжлийн сумогийн 70 дахь их аварга, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Харүмафүжи буюу Даваанямын Бямбадоржтой 2012 онд хийж байсан ярилцлагыг сар шинийн баярын энэ өдөр уншигчдадаа архиваа нээн хүргэж байна.

ЦАГААН САРААР ХАМГИЙН ИХ АЙЛ ХЭСДЭГ ХҮҮХЭД НЬ БИ БАЙЛАА

-2013 оны анхны башё болох Хацу
башёд нэг ч уналгүй түрүүллээ. Энэ удаа таныг тааруухан барилдвал цолыг
тань хураана хэмээн сумо бөхийн аваргуудын зөвлөл мэдэгдсэн. Энэ
барилдаанд нөлөөлсөн болов уу?

-Хацу башёд уналгүй түрүүлсэндээ баяртай
байна. Их аварга болчихсон хүний цолыг хурааж авна гэсэн дүрэм байхгүй.
Сумогийн аваргуудын зөвлөл гэж байдаг юм. Тэр зөвлөл нь Японы жирийн
иргэдээс бүрдсэн. Аваргуудын зөвлөлөөс их аварга цолтой бөх арваас дээш
даваа авч үзүүр, түрүүнд үлдэх ёстой гэдэг юм.

-Мэдээж зодог тайлуулна гэж байсан болохоор сэтгэл санааны хувьд хүндхэн башё болж өнгөрөв үү?

-Хүн чадлынхаа хэрээр байдаг гэж боддог.
Надад их аварга хэмээх цолыг хүртээсэн болохоор боломжийнхоо хэрээр
сайн барилдах юмсан гэж бодож байлаа. Намайг дэмждэг хүмүүсийнхээ итгэл
найдвар, хүсэл зоригийг алдалгүй түрүүллээ. Тэдний минь сүлд хийморь,
ивээл намайг ирлэж ямартай ч 15 давлаа.

-Башё өндөрлөчихсөн болохоор амралтын байдалтай байна уу?

-Японы үндэсний баярууд эхэлсэн болохоор
амарч амжихгүй л байна. Баярын хүлээн авалтуудад оролцоод амрах цаг зав
багатай л байна даа.

-Хацу башёгийн хамгийн хэцүү барилдаан гэвэл ямар барилдааныг хэлэх вэ?

-Энэ барилдаан, тэр барилдаан гэж
хэлэхэд хэцүү. Башёгийн бүх барилдаануудад анхаарлаа төвлөрүүлж, хүч
тэнхээгээ гаргаж барилдахгүй бол бүгд л хүчтэй өрсөлдөгчид байдаг. Миний
хувьд өндөр цолтой бөхчүүд гэхээсээ илүүтэйгээр доод бөхчүүддээ
уначихаад байдаг гэмтэй болохоор эхний 10 өдрийн барилдаанд маш хянуур
барилдсан.

-Башёгийн эхний хоёр өдрийн барилдаанд биеэ бариад байна уу даа гэж харагдсан шүү?

-Барилдаан бүр дээрээ анхаарлаа
төвлөрүүлж барилддаг болохоор биеэ барина гэж байдаггүй. Хэрэв биеэ
барих юм бол барилдаан гарахгүй шүү дээ.

-Сумочид барилдааныхаа өмнө анхаарлаа төвлөрүүлж байгаа харагддаг. Таны хувьд хэрхэн анхаарлаа төвлөрүүлдэг вэ?

-Манай аавын Шилийн Богд дээр бидэнд
бичиж өгсөн шүлэг байдаг юм. Тангаргийн шүлэг гэсэн үг. Миний хувьд
тэрхүү тангаргийн шүлгийг тарни мэт уншиж барилдааныхаа өмнө анхаарлаа
төвлөрүүлдэг.

-Тангаргийн шүлгээ уншиж болох уу?

-Бололгүй яахав.

“Эрийн хийморь сэргээсэн

Шилийн Богд дуулж бай

Ид хаваа гайхуулсан

Халхын сайн эрс сонсож бай

Сайн бөх болохоор сэтгэл шулуудан зүтгэе

Саар муу бүхнээс суралцах завгүй зүтгэе

Хатан зориг тэвчээрийг амжилтын үндэс болгоё

Халирч, бэргэж, айхыг алдааны дээд болгоё

Төр төвшин байхыг шүтье

Өр нимгэн ухааныг дээдэлье

Өтгөс нялхаст халамжтай явъя

Өнөр бүлээ эвлэн дагуулъя” гэсэн тангараг байдаг аа.

-Удахгүй усан могой жил гарах гэж байна. Эх орондоо ирж шинэлнэ биз дээ?

-Эх орондоо очиж шинэлэх хүсэл байвч
амждаггүй юм аа. Учир нь бидний бэлтгэл эхэлчихсэн байдаг. Тийм болохоор
бэлтгэлээ хийхгүй бол болохгүй. Бэлтгэлийн дундуур бидэнд чөлөө өгөөд
байдаггүй. Их аварга цол хүртээд удаагүй байгаа болохоор бие сэтгэлээ
өмнөхөөсөө илүү бэлдэхгүй бол болохгүй. Учир нь бидний шилийг даран олон
хүчтэй бөхчүүд сумогийн дээд зиндаанд гарч ирж байна.

-Их аварга цолыг олон жил хүссэн болохоор аргагүй ч юм аа даа?

-Их аварга болно гэдэг цолондоо ханахын
нэр биш юм шиг байгаа юм. Өмнө нь би нэг өдрийн бэлтгэл дээрээ 50
барилддаг байсан бол бэлтгэлийнхээ чанарыг сайжруулахын тулд өдөрт 100
барилдах, хүчний бэлтгэлийг бүр олон цагаар хийх хэрэгтэй болж байна.
Бэлтгэлээ сайн хийж аварга цолыг хамгаалах ёстой юм байна гэдгийг
сүүлийн хоёр башёд мэдэрлээ. Сумод нэг өдрийн бэлтгэл таслахад л гурван
өдрийн бэлтгэл алдсантай адилхан гэж үздэг. Миний хувьд биеэ болон
сэтгэл зүйн бэлтгэлээ сайн хангах хэрэгтэй байна даа.

-Одоо тэгвэл хүлээн авалтын хажуугаар бэлтгэлээ хийх нь ээ?

-Тэгэлгүй яахав. Хамгийн гол зүйл бэлтгэл шүү дээ.

-Шинэ оны өмнө Монголд ирээд буцсан сураг байсан?

-Би Кюүшюү башёг өндөрлүүлээд
арваннэгдүгээр сарын сүүлээр Монголдоо очсон. Эх орондоо ирчихээд
аавынхаа газар дээр очоод буцсан даа.

-Та хамгийн сүүлд хэзээ эх орондоо цагаан сар тэмдэглэсэн бэ?

-Би Монголд бараг цагаан сар тэмдэглэж
үзээгүй. Хамгийн сүүлд хэзээ ах, дүүсийнхээрээ орсон юм бол доо. Аавыг
сэрүүн тунгалаг байхад л ээж, ах дүүсээрээ тэмдэглэсэн.

-Японд Монголынхоо цагаан сарыг тэмдэглэдэг үү. Хэрэв тийм бол хэрхэн тэмдэглэдэг вэ?

-Тэгэлгүй яахав. Японд ч гэсэн
Монголынхоо цагаан сарыг тэмдэглэдэг. Ээж маань надтай хамт энд байдаг
учраас манайхан цолныхоо эрэмбээр ирж золгоцгоодог.

-Цагаан сарын бууз, ууцаа бэлддэг үү?

-Монголоос ирчихдэг юм. Японы Элчин
сайдын яаман дээрээ очиж золгодог. Японд цагаан сараар монголчууд
хоорондоо уулзан золгоцгоодог. Миний хувьд энэ жил мөн л Японд шинэлнэ.

-Монголдоо сар шинийг угтахыг хүсдэг биз дээ?

-Мэдээж шүү дээ. Гадаадад байгаа монголчууд бүгд л тэгж хүсдэг байх.

-Багадаа хэрхэн сар шинийг өнгөрүүлдэг байсан бэ. Айл их хэсдэг байв уу?

-Би айлын бага хүүхэд болохоор аав,
ээжийгээ дагаад айлаар их орно. Гэрийнхээсээ хамгийн их айл хэсдэг
хүүхэд нь би байсан юм. Би аавын хүүхэд байсан болохоор аав хөдөө гадаа
явсан ч хамт л явдаг байлаа. Тэр үед би жаахан байсан ч гэсэн байнга
аавынхаа өвөр дээр эрхэлж, энгэрт нь асаж явсан сайхан цагаа мартдаггүй.

-Талын Монголынхоо жавартай өвлийг санадаг уу?

-Би өвөл Монголд их очдог. Харин цагаан сараар л амждаггүй юм. Эх орондоо өвөл очих дуртай.

-Их аварга цолны болзол хангах
үеийнхээ сэтгэгдлээс хуваалцахгүй юу. Хэцүү бэрх олон даваа нугачааг
давж уг цолонд хүрч байгаа шүү дээ. Хамгийн түрүүнд юу бодогдож байсан
бэ?

-Үнэхээр их баярласан. Ийм их хувь
тавилангаар, тийм сайхан өвгөдийнхөө удам болж төрснөөрөө бахархаж
байсан. Өндөр их хувь тохиолдлоор энэ сайхан дэлгэр Монголын хүү болон
мэндэлнэ гэдэг сайхан. Олон сайхан монгол түмний минь буян хишиг над
дээр иржээ гэж бодогдсон.

ААВ ЭЭЖИЙНХЭЭ ИТГЭЛ, ӨӨРИЙН МӨРӨӨДЛӨӨ ТЭЭЖ АНХ ЯПОНД ОЧСОН

-Таны өндөр хэд вэ?

-Одоогоор 185 см байна.

-Жижиг биетэй, жин багатай бөхийн тоонд орсоор байгаа юу?

-Мэргэжлийн сумод барилдаж байгаа
хүмүүсийн дундаж жин 155 кг байдаг. Миний хувьд 133 кг болохоор хамгийн
бага жинтэй бөхийн нэг хэвээрээ л байна.

-Бага жингээ хурдаараа нөхөж байна уу?

-Миний барилдааны онцлог хурд гаргаж
барилддагт байдаг. Гэхдээ ганцхан хурд байхад барилдаан болчихно гэж
ойлгож болохгүй. Миний барилдаан гэвэл мөргөж, цуппаридаад залгуулж
мавашины барьц аваад түрж гаргадаг шүү дээ.

-Энэ барилдааныг сонгомол сумо гээд байгаа биз дээ?

-Яг ч сонгомол гэхгүй л дээ. Япончууд
жижиг биетэй, жин багатай бөхчүүд зайлсан, татсан барилдаан хийлгүй
урагшаа явж барилдсан барилдаанд ам сайтай байдаг. Үнэн хүчийг үзэж
барилдлаа гэсэн утгаар тэгдэг байх.

-Анх сумод ороход таны өндөр, жин хэд байсан бэ?

-Монголоос анх явахад жин 73 кг, өндөр 177 см байсан.

-Анх сумогийн ертөнцөд хөл тавьсан үеийнхээ талаар ярихгүй юу. Хэцүү л байсан байх?

-Мэдээж тийм амар байгаагүй. Япон хэл ч
мэдэхгүй талын Монголоос нэг нөхөр далай гатлаад оччихсон юм. Тийм
болохоор ёс журмаас нь эхлээд мэдэхгүй, чадахгүй зүйлс байсан шүү.
Намайг Япон явахад “Амжилт гаргаарай” гэсэн аав, ээжийн итгэл, өөрийн
мөрөөдлөө тээж ирж байлаа. Тэгэхэд би 16 настай байсан юм.

-Эх орондоо ирээд хамгийн түрүүн юу хиймээр санагддаг вэ?

-Миний хамгийн ихээр эмзэглэж байгаа
зүйл бол утаа юм даа. Хүн сайхан амьдрахын тулд эрүүл биетэй байх
хэрэгтэй. Улаанбаатарт амьдарч буй хүмүүсийнхээ эрүүл мэндэд л санаа
зовж байна. Хүн эрүүл байж л ихийг бүтээж, аз жаргалтай байж, зорьсон
зорилгодоо хүрдэг. Утаа эрүүл мэндэд нь муу гэдгийг манайхан мэддэг
хэрнээ аргагүйн эрхэнд амьдарч байгаа.

-Таныг Улаанбаатарт амьдардаг байхад ийм утаа байдаггүй байсан биз?

-Ёстой байгаагүй. Намайг 12 жилийн өмнө
сумод явахад манай гэр нэгдүгээр хороололд байдаг байлаа. Хорооллын
маань хойд талын уулан дээр ч гэсэн айлууд байсангүй. Уулан дээр гараад
жаахан хүүхдүүд яахав дээ хоорондоо чулуугаар байлдана. Мөн тэндээ
барилдана шүү дээ.

-Их аварга болчихоод зогсож байхдаа аавыгаа их санасан байх. Таны барилдааны дотнын зөвлөгч нарын нэг байсан шүү дээ?

-Ямар ч эрэгтэй хүүхэд аавынхаа нурууг
харж өсдөг. Ганцхан би ч гэлтгүй монгол хүүхэд бүр л аавынхаа юунд
тэмүүлж, юу хүсч байсныг нь зорилго болгож, түүнийг нь биелүүлэхийн
төлөө амьдардаг болов уу. Аав минь цагийн жамыг дагаж, хорвоогийн
хуулиар бурхан болсон. Миний барилдааны хамгийн дотнын зөвлөгч нь яах
аргагүй аав минь байсан. Хүн аав, ээжийнхээ буянаар зөв амьдарч явдаг.
Тэд үр хүүхэд биднийхээ замыг дардан шулуун болгодог байх. Харин
аавынхаа газар дээр очихдоо нүүр бардам, нуруу цэх, харц өндөр очихсон
гэж хүсдэг. Энэ бол тэр хүний хүү нь болж төрсний үүрэг юм.

-Аавыгаа тэнгэр болсныг сонссон тэрхүү башёд зодоглох амаргүй байсан байх даа?

-Хүний хамгийн том уй гашуу бол гэр
бүлийн хүнээ алдах байдаг. Үүнийг хүн өөрийн бие дээрээ л илүү мэдэрдэг
юм билээ. Тэр үед аавыгаа ч хөдөөлүүлж чадалгүй Япон руу буцаж байсан.
“Аавыгаа хөдөөлүүлэхэд нь оролцож чадахгүй бол би сумо бөхөөр барилдаж
яадаг юм. Сумо миний амьдрал юм уу” гэж хэлж байсан юм. Тэр үед залуу
омголон ч байж дээ. Энэ талаар ээж, хоёр ах бид дөрөв тойрч суугаад ярьж
байхад хоёр ах “Аав чамайг ингээд сумогоо орхиход баярлах уу. Эсвэл
цолоо ахиулаад сайн барилдвал баярлах уу” гэж асууж байлаа. Тэгэхээр нь
би “Намайг цолоо ахиулаад сайн барилдвал баярлах байх аа” гэхэд “Миний
дүү аавыг баярлуулж чадах хамгийн гол зүйлээ л хийх хэрэгтэй. Тийм
болохоор барилдсан нь дээр” гэсэн. Тэгэхэд сэтгэл арай дээр болж
“Аавынхаа төлөө би барилдах ёстой” гэж өөртөө хэлсэн. Тэгээд ганцаараа
онгоцонд суугаад Япон руу буцаж байсан даа.

-Аавыгаа алдсан хүнд ч чөлөө өгдөггүй сумогийн дүрэм үнэхээр тийм хатуу байдаг уу?

-Дүрэм бол дүрэм шүү дээ. Амьдрал хэцүү
гэдгийг тэр үед л ойлгодог юм билээ. “Аавынхаа төлөө би барилдах ёстой”
гэж өөртөө хэлээд Япон руу явахад аав минь тэнгэрээс хараад баярлаж
байсан байх гэж боддог. Түүнээс хойш арслан, аварга цолонд хүрлээ. Эх
орныхоо нэрийг ч гэсэн өндөрт өргөж явааг хараад бахархаж байгаа болов
уу гэж боддог шүү. Миний хувьд өөрийн барилдаанаараа олон хүнд урам,
зориг, сэтгэлийн тэвчээр бэлэглэж байгаа гэдэгтээ итгэдэг. Тэр үед
аавыгаа хөдөөлүүлж чадаагүй ч сайн барилдах хүсэл тээн Япон руу буцсан
минь зөв байжээ гэж бодогддог.

-Анх яагаад сумод явах болсон юм
бэ. Үндэсний бөхөөрөө барилдах бодол байгаагүй хэрэг үү. Хэрэв үндэсний
бөхөөр барилдаж байсан бол ямар цолонд хүрсэн байгаа бол?

-Би анх Япон руу сумод барилдана гэж
яваагүй. Уг нь би чинь жүдогийн сургуульд суралцахаар очсон. Тэгэхэд би
жүдо бөхөөр хичээллэдэг байсан юм. Кёкүшюзан сангаас гэр рүү яриад
“Жүдогийн сургуульд хүүхдүүд авах гэж байх шиг байна. Очоод шалгуулаач”
гэхээр нь аав бид хоёр яваад очтол тэр нь жүдо биш сумо бөх байж
таарсан. Дараа нь аав “Нэгэнт л миний хүү ирчихсэн юм чинь шалгуулаад
үзчих” гэсэн юм. Тэнцэх үгүйгээ ч мэдэхгүй 70 гаруй хүүхдийн хамт
шалгаруулалтад орж тэнцээд Японд үлдсэн. Ингээд бодохоор хүний хувьд
тавилан, заяа төөрөг анхнаасаа зурагдчихсан байдаг юм болов уу гэж
боддог.

Хэрэв би үндэсний бөхөөр барилдсан бол
яах байсан бол гэж бодогддоггүй. Хувь төөргөөрөө л энэ сайхан оронд ирж
үндэснийх нь бөхөөр барилдаж эх орныхоо нэрийг гаргаж, ард түмнээ
баярлуулаад явна гэдэг сайхан үйл юм.

Өөрийн чадлынхаа хэрээр эх орондоо сайн
сайхан зүйл хийж бүтээхсэн гэж хүсдэг. Энэ сайхан Монгол орныг үр хүүхэд
бидэндээ өвлөн үлдээсэн өвөг дээдэстээ баярладаг. Тэдний суу алдар
үеийн үед дуурсагдах байх.

-Сумод та “Ама” нэрээр барилддаг байсан. Яагаад нэрээ солих болсон бэ. Монголчууд одоо хүртэл “Манай Ама” л гэж ярьцгаадаг шүү?

-Манай анх сумогийн дэвжээнд ирсэн өдөр
манай багш ояката буюу багш гэж ямар хүнийг хэлэх вэ гэдгийг тайлбарлаж
өгч байлаа. Тэгэхэд багш гартаа гадил жимс буюу банана барьчихсан энэ юу
вэ гэж орчуулагчаар дамжуулан асуулгаж байсан. Би банана гээд хэлэхгүй
юу. Тэгсэн багш хүн үүнийг алим гэж хэлсэн бол би алим гэж хэлэх ёстой
гэсэн. Багш намайг Ама гэдэг нэрээ соль гэхэд нь би эхэндээ дургүй
байлаа. Багшийн өрөөнд орж болохгүй багшаа болохгүй гээд гардаг байсан
юм. Нэг өдөр намайг гурав дахь удаагаа өрөөндөө намайг дуудлаа даа.
Яваад ортол нэрээ соль оо л гэж байна. Би ч үгүй гэдгээ хэлсэн. Гэтэл
багш “Чамайг анх ирж байхад би чамд юу гэж хэлж байлаа. Санаж байна уу”
гэдэг юм. Санаж байна багш аа гэтэл өнөө бананын тухай яриад “Би чиний
төлөө чамайг нэрээ соль гэж байхад. Чи солих хэрэгтэй” гэсэн. Тэгж л би
Ама нэрийг Харумафүжи болгож байсан юм. Нэрээ сольсноос хойш сайхан
барилдаж сумогийн аварга цолонд хүрлээ.

-Нэрээ солиод л таны амжилт дээшилсэн гэж үү?

-Нэрээ сольсныхоо дараа жаахан тааруу
барилдах гэх мэт зүйлс байсан. Яахав унасан бөхөд шалтаг мундахгүй гэдэг
л тэр байсан биз. Хүн жаахан тааруу барилдаад ирвэл олон зүйлд бурууг
тохож, хүмүүст бурууг нялзааж эхэлнэ шүү дээ. Одоо аварга болсны дараа
эргээд санахад багш минь зөв хэлж байж дээ гэж бодогддог юм.

-Таныг цаг цуглуулах хоббитой гэж дуулсан. Цуглуулга тань хэд хүрээд байна вэ?

-Миний хувьд цаг, машин хоёрт сонирхолтой.

-Хичнээн цаг, машинтай болсон бэ?

-Хүний сонирхол болохоор заавал тэд гэж
хэлэх нь илүүц болов уу. Яахав өөрийнхөө дуртай цагийг зүүж, дуртай
машинаа унаж л байгаа бол болж байгаа нь тэр гэж санадаг.

ХӨЛСӨӨ УРСГААД ГАРААД ИРСЭН ХҮНИЙГ ХҮЧЭЭР ДАРЖ ЧАДАХГҮЙ

-Хацу башёгийн макүүчи, жүрюү,
макүүшита гээд дээд гурван зиндаанд монгол бөхчүүд түрүүллээ. Үнэхээр
бахархам амжилт гэж санагдаж байна. Үүн дээр өөрийн бодлоо хэлэхгүй юу?

-Өөрийн барилдаж буй зиндаанд
түрүүлчихлээ гэхэд тэр ямар хүн байх нь хамаагүй. Тухайн хүний од, хувь
төөрөг, хийморь нь бүрдчихсэн байдаг болов уу. Монгол, япон ямар ч хүн
түрүүлсэн нэг их чухал биш юм. Хувь төөрөг, хийморь дээр нэмээд бэлтгэл
сайн байх хэрэгтэй. Авьяас, ур чадвараараа түрүүлээд гараад ирсэн ямар ч
бөхөд би “Аварга болоорой” гэж ерөөгөөд баяр хүргэдэг. Надтай
тааралдвал би тодорхой хэмжээгээр шагнадаг. Башё өндөрлөсний дараа
шагнал гардуулахад баяраа хуваалцах ч гэдэг юм уу түрүүлсэн бөхчүүд
уулздаг. Өөрсдийн зорилгодоо нэг алхмаар ойртож байгаа болохоор “Илүү
сайн барилдаарай” гэсэн урмыг үгийг нөгөө хоёртоо хэлсэн. Хүн эрэлхэг
байхаас гадна өөрийн зүтгэл хэрэгтэй. Зүтгэл хүнийг амжилтад хүрдэг.

-Дээд гурван зиндаанд нь гадны бөхчүүд түрүүлчихсэн болохоор япончууд хэр хүлээж авч байна вэ?

-Япончууд монголчууд түрүүлчихлээ гээд
гадуурхаад байдаггүй. Гэхдээ үндэсний спорт болохоор аар саархан зүйл
байдаг л юм. Хүн хөдөлмөрлөөд хөлсөө урсгаад гараад ирэхэд тэр хүнийг
хүчээр дарж чадахгүй шүү дээ. Спортод хэн хүчтэй нь амжилт үзүүлдэг.
Тийм болохоор хүн юу гэх нь хамаагүй. Тэгж хэлүүлсэн ч гэсэн зовлого
зовохоос зориг мохохгүй гээд бүр илүү эрч хүчтэйгээр урагшаа давшиж,
бэлтгэлээ хийх хэрэгтэй. Бяртай, хүчтэй, ухаантай нь ялж гарч ирдэг
спорт учраас дотроо зорилготой, өөрийн бодолтой байх нь чухал.

-Усыг нь уувал ёсыг нь дага гэж монголчууд ярьцгаадаг. Сумод анх очоод ёс жаягийг нь сурах гэж, дагах гэж хэцүү байсан уу?

-Монголчууд олон оронд сайхан амьдарч
байна. Монгол хүн гэдэг нүүдэлчин удамтай болохоор хаана ч очсон тухайн
соёл, дэг жаягт нь амархан дасан суралцаж тэр бүү хэл дээшээ гарч ирдэг
болохоор тэнгэр заяатай хүмүүс юм уу даа гэж боддог.

-Та хэд хүртлээ сумо барилдъя гэж бодож байна вэ?

-Бяр хүч гэдэг тэнгэр бурхан хүнд тодорхой хугацаанд өгдөг буян бөгөөд хэсэг хугацааны дараа эргүүлээд авдаг буян байх.

-Бяр гэдэг тэгвэл буян байх нь ээ?

-Тэгэлгүй яахав. Тийм болохоор тэнгэр
бурхнаас илгээсэн энэ буянг зөв ашиглахын тулд бэлтгэлээ сайн хийж
барилдах хэрэгтэй. Өөрийн бяр хүчийг бүрэн дүүрэн ашиглаж барилдах юмсан
гэж хичээдэг. Цаг нь болохоор тэнгэр бурхандаа “баярлалаа” гээд бяр
хүчээ өгөх тэр мөч хүртэл барилдана. Хүч чадал минь харьсан цагт зодгоо
тайлна.

-Зодог тайлсныхаа дараа юу хийе гэсэн бодолтой байдаг вэ?

-Анх би сайхан барилдъя гэж л сэтгэл
шулуудаж ирсэн. Өөрийнхөө үнэн хүчийг үзэж аав, ээжийнхээ буян хишгийг
хариулъя, эх орныхоо нэрийг гаргая, өөрөө сайхан амьдаръя гэж боддог
байлаа. Зодог тайлсан цагтаа л юу хийхээ төлөвлөнө. Миний хувьд ид
барилдаж гарч ирж байгаа болохоор энэ тухай хараахан бодож амжаагүй
байна. Би чинь шинэ аварга болохоор цаашид бэлтгэлээ сайн хийж
барилдана. Тийм болохоор үүний тухай бодох эрт байна л даа. Сайхан
барилдаад явж байтал ирээдүйн зам дардан шулуунаар угтаад авах байлгүй.

-Таны бодлоор дараагийн их
аварга цолтон ямар бөх байх бол. Манайхан Какүрюү Анандыгаа болчих болов
уу гэж харж байгаа. Япончууд ч мөн тэгж ярьдаг гэж дуулсан?

-Миний бодлоор арслан цолыг хүн хүч
хөдөлмөр, хөлс, нусаа гоожуулж, бусад бөхчүүдээсээ хэд дахин илүү
бэлтгэл хийж байж авдаг юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Харин аварга цолыг
дээрх дээр нэмээд хүнд зөв санаж, буян хишгээ зөв хайрлаж, тэнгэр,
газар, лусдаа сайн шүтсэний дүнд хувь тавилангаар ирдэг гэж ойлгодог.
Одоо сумод олон сайхан арслан цолтонгууд барилдаж байна. Тийм болохоор
одооны бэлтгэлээсээ хэд дахин илүү бэлтгэл хийж, өвөг дээдсээ хүндэлсний
үр дүнд буян хишиг, хийморь, цог заль нь нэг цэгт хүрч байж аварга
цолыг хүртэнэ байх.

“happy” КИНО ҮЗЭХ ДУРТАЙ

-Одоо барилдааныхаа тухай хэнтэй зөвлөдөг вэ. Д.Дагвадорж аваргатай таныг ойр байдаг гэж дуулсан?

-Спортод надтай хамгийн ойр хүн аав минь
байсан. Харин одоо ээж, хоёр ах, их аварга Д.Дагвадорж ах, хамаатан
садан, байнга миний дэргэд байж намайг хайрлаж, халамжилдаг хань минь
байна даа. Хань минь миний харцнаас л намайг яах гэж буйг, юу хийх гэж
байгааг хараад л мэддэг. Спортын хүнд гэр бүлийнхэн гэж ямар байх ёстойг
ээжээсээ болон ханиасаа илүүтэйгээр ойлгож байна.

-Ээж тань таны дэргэд хамт
байгаа болохоор сэтгэл өег байдаг уу. Ядаж л бэлтгэл болон барилдааныхаа
өглөө гарахдаа үнсүүлээд л…

-Үнэхээр сайхан байдаг. Өндөр хувь
тохиол, буян хишгээр ээжийнхээ хүү нь болон мэндэлсэндээ баярладаг. Ээж
минь надад бүх л зүйл дээр тусална шүү дээ. Ханийг минь сонгоход хүртэл
хэлж л байлаа. Сайхан гэр бүлтэйгээ хамт байна гэдэг чинь бидэнд маш том
бэлэг юм. Ямар ч хүний хамгийн том түшиг, бахархал нь ээж гэдэг хүн
байдаг биз ээ.

-Та гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Манай эхнэрийг Мөнхжаргалын Баттуул
гэдэг. Миний хань чинь айлын том охин дороо хоёр дүүтэй. Японд дээд
сургууль төгссөн бүсгүй байдаг.

-Аваргынх ам бүл хэдүүлээ болоод байгаа вэ?

-Ам бүл дөрвүүлээ болсон. Бидний дундаас хоёр сайхан гүнж төрсөн.

-Бөх хүний хувьд хүүтэй болохсон гэж мөрөөдөж байна уу?

-Бурхан багшаас заяасан энэ сайхан
хишгийг бид голж шилж, сонгох эрх байхгүй. Хоёр сайхан охинтой болсондоо
баярладаг юм. Аав, ээж бидний үүрэг үр хүүхдээ сайхан хүмүүжүүлэх
байдаг. Тэр дагуу л явна байна.

-Анх аав болж байсан тухайгаа ярихгүй юу. Яг юу бодогдож байсан бол?

-Эхнэр төрөх гээд эмнэлэгт байхад би
маани л их уншиж байлаа. Эхнэр хүүхдийг минь эсэн мэнд амаржуулж өгнө үү
гэж бодож байгаад л уншина шүү дээ. Дэргэд ээж байсан болохоор сэтгэл
харьцангуй тайван байсан. Бурхан багш минь таныг бие сэтгэл, үйл
хөдлөлөөрөө гомдоож явсан бол уучлаарай. Үр хүүхдийг минь л хүндрэлгүй
төрүүлж өгөөч гэж бурхан тэнгэрээсээ гуйсан.

-Танд чөлөөт цаг хэр гардаг вэ. Ер нь чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрүүлдэг вэ?

-Чөлөөт цаг гарвал гэртээ кино үзэх
дуртай. Төгсгөл нь “happy” кино үзэх сайхан шүү дээ. Аз жаргалаар төгсөж
байгаа кино гоё шүү дээ. Харин солонгос кино үздэггүй.

-Яагаад. Монголчууд солонгос кинонд дуртай шүү дээ?

-Биед муу юм шиг байна лээ.

-Монголын залуу сумочидтойгоо хэр уулзаж зөвлөгөө өгдөг вэ?

-Бид цагаан сар, шинэ жил гээд баяраар л
ихэвчлэн уулздаг. Уулзах үедээ зөвлөгөө өгч өөрийнхөө тусалж чадах зүйл
дээрээ туслахыг хичээдэг. Энэ уламжлал болсон зүйл байгаа юм. Их аварга
Д.Дагвадорж ах байхдаа залуучууддаа тусалдаг байлаа. Дагваа аваргын
дараа Даваа аварга маань (Их аварга Хакухо М.Даваажаргал) их аваргын
Монголчуудаа гэсэн тэр сайхан сэтгэлийг авч үлдсэн. Тийм болохоор
монголчуудтайгаа уулзаж, зөвлөлдөж, эвтэй байхыг хичээж явдаг.

-Японд байгаа жирийн иргэдтэйгээ уулзах боломж байдаг уу?

-Японд монгол хоолны газрууд байдаг.
Хааяа тэнд очиж хоол идэхдээ монголчуудтайгаа уулздаг. Мэдээж монгол
хүмүүс байна даа хоорондоо мэнд устай байж зураг хөргөө татуулж, юм
ярилгүй яахав.

-Та монгол хоолноос ямар хоолонд дуртай вэ?

-Би багадаа лавшаа буюу гурилтай шөлөнд үнэн дургүй байлаа. Харин одоо миний хамгийн дуртай хоол лавшаа болчихоод байна.

-Сумочдыг хараад хэр их иддэг бол гэсэн сэтгэгдэл төрдөг. Таны хувьд хоолонд хэр вэ?

-Их иддэг байсан бол сумочид дундаа
хамгийн бага жинтэйд орохгүй л байсан байх. Миний биеийг хараад л энэ
нөхөр хэр их иддэг вэ гэдэг нь харагддаг байлгүй.

-Таныг ном бичсэн гэсэн. Ямар учиртай ном бэ?

-Японы түүх судлаач хүн “Монголын мандал
буурал” гэсэн сэдэвтэй ном бичсэн юм. Тэр номыг нь би түүхчээс нь
зөвшөөрөл аваад монгол хэл дээр хэвлүүлэн “Шинэ монгол” сургуульд
тараалгасан. Дэлхийн олон улс орнууд Монголын түүхийг судалж олон
өнцгөөс нь бичдэг юм билээ. Японы судлаач, эрдэмтний харсан өнцөг нь
монголчуудад ямар санагдах бол гэдэг үүднээс л хөрвүүлсэн. Агуу түүхтэй
хүмүүс түүгээрээ бахархдаг. Түүнээс өвөг дээдсийнхээ алдаж, оносон тэр
бүхнийг харж болдог. Түүхийг хараад байхад ямар ч улс гүрнүүдийн алдаа,
ялгуусан ялалт нь хүртэл нэг юм шиг санагддаг. Тийм болохоор тэр алдааг
ахин давтахгүй байгаасай гэдэг үүднээс орчуулж хэвлүүлсэн.

ТӨР МИНЬ ТӨВШИН АМГАЛАН, АРД ОЛОН МИНЬ ЭЛЭГ БҮТЭН БАЙГ

-Та өөрийнхөө нэрэмжит “Абаазан” сангийн үйл ажиллагааны тухай ярихгүй юу?

-Аав минь сэрүүн тунгалаг байхдаа
“Абаазан” санг үүсгэн байгуулсан. “Абаазан” сан гэдэг нь “Авьяас билгийг
дэмжих ама заан, арслан, начин” сан гэсэн утгатай. Аав маань сангийн
үйл ажиллагааг эхлүүлээд удаагүй байхдаа өөд болсон болохоор би тэр
шугамаар өөрийн чадах чинээгээрээ буяны ажил хийж байна. Нийгмийн сайн
сайхны төлөө хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хандсан үйл ажиллагаа явуулж
байна. Зүрхний согогтой хүүхдүүдэд туслах зорилготой Японы “MBO” төвийн
гишүүн нь болоод тэрхүү үйл ажиллагаанд жаахан ч гэсэн нэмэр болох
үүднээс арга хэмжээнд нь оролцдог. Ноднин Монголд сангийнхаа шугамаар
Японы эмнэлгийн бүрэн тоног төхөөрөмжтэй хоёр түргэний машин оруулж ирэн
нэгийг нь Эх нялхаст нөгөөг нь түргэн тусламжийн төвд өгсөн. Энэ жил
хоёр түргэний, нэг гал командын машин өгөхөөр бичиг баримтыг нь
хөөцөлдөж байна. Гэх мэтчилэн өөрийн чадах хэмжээгээрээ бага багаар
буяны ажил хийж байгаа юм.

-Д.Дагвадорж аварга Холливудын
кино жүжигчид, алдартай дуучидтай найзууд байсан. Таны хувьд тийм
найзууд бий юу. Тэднийгээ нэрлэхгүй юу?

-Дагваа ах дэлхийд танигдсан их аварга
шүү дээ. Би аварга болоод удаагүй байна. Тийм болохоор Япондоо танигдсан
сайхан сайхан хүмүүстэй дотно холбоотой. Би Дагваа ахын туслах хийж
явдаг байсан болохоор олон газраар явсан. Брэд Питт, Селин Дион, Жет Ли,
Жеки Чан гээд олон одуудтай ахын буянаар уулзаж байсан. Надад Дагваа ах
шиг Холливудад найз нөхөд байдаггүй юм.

-Их аварга болсон юм чинь удахгүй олон найзтай болно доо?

-Сайхан барилдаад явж байхад болох байх.

-Та барилдааныхаа өмнө үндэсний бөхийн дэвээ шавааг хийдэг. Барилдаанд өөрийгөө хурцалж байна гэж ойлгож болох уу?

-Хүн болгон гарахдаа өөрийн стилийг
харуулсан төвлөрөх аргууд байдаг. Миний хувьд гуяа гурав алгадаад
гарахад бодол санаа төвлөрөөд “Болно, чадна, дийлнэ” гээд гардаг. Би
өөрийгөө бэлтгэлээр ирлэдэг. Хүнээс илүү бэлтгэл хийх үед өөртөө итгэх
итгэл хүртэл дээшилдэг. Бяр сууж, зориг орж байгаа нь мэдэгддэг юм.

-Сумогоор хичээллэж эхлэхдээ шантарч байв уу?

-Хүн өөрийн мэргэжлийг сонгоод түүндээ
хүрэхийн тулд явж байхад шантрах, бэргэх, гутрах, баярлах зүйл
тохиолддог байх. Би бусдын л адил зорилгодоо хүрэхийн тулд явдаг
болохоор анхандаа тийм үе байсан. Гэхдээ дараа нь баярлах мөч ч олон шүү
дээ. Хүн тэр үедээ л юм бодно уу гэхээс байнга бодогдоно гэж байдаггүй.

-Дагваа аварга Японд очоод
хамгийн түрүүн уншсан ном нь Тайхо аваргын тухай ном байсан гэдэг. Таны
анхны уншсан ном ямар ном байсан бэ?

-Би япон ном гэхээсээ илүүтэйгээр крилл
бичигт хөрвүүлэгдсэн номыг их уншдаг. Хамгийн сүүлд “Карма”-г уншлаа.
Үйлийн үр гэж юу вэ. Хүн хэрхэн амжилтад хүрэх вэ гээд уншихад сайхан
санагдсан. “Карма” гурван боть ном л доо. Нэгдүгээр сарын башёгийн дараа
уншиж дууссан юм.

-Удахгүй сар шинэ болох гэж байна. Монголчууддаа мэндчилгээ дэвшүүлэхгүй юу?

-Сумогийнхны бэлтгэл өглөө эрт эхэлдэг.
Би бэлтгэлдээ явахдаа алтан нар, хөх мөнх тэнгэр рүүгээ харж байгаад
“Төр минь төвшин амгалан байг. Ард олон минь элэг бүтэн, инээд хөөр
дүүрэн байх болтугай” хэмээн хүсдэг. Энэ ерөөлөө Монголын ард түмэндээ
илгээе дээ. Удахгүй гарах усан могой жил монголчуудын хувьд ивээлээ
хайрласан сайхан жил болох байх аа.

УИХ-ын гишүүн Д.Арвинтай ярилцлаа.

-Чуулганы хуралдаан дээр Ж.Энхбаяр гишүүн таныг “Ноён урваач,

нохой шарваач” хэмээн хэлж байсан нь тун эвгүй харагдана лээ. Та үзэл бодлоороо Ардчилсан намд орсон хэдий ч танд хаягласан иймэрхүү дайралт үргэлжилсээр байх юм. Уг нь Улс төрийн намын тухай хуулиар энэ бүхнийг зохицуулсан ч буцаачихсан. Их хурлын гишүүд нэг рүүгээ ёс бус байдлаар дайрах нь улс төр мөн үү?

-Энэ парламентын гол батлах ёстой хуулийн нэг нь улс төрийн намын тухай хуулийг батлан гаргах ёстой байсан.Гэсэн хэдий ч парламентад суудалтай намуудаас аль нь ч хуулийн төсөл санаачлаагүй тул Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс Улс төрийн намын тухай хуулийн төслийг өргөн барьсан ч МАН эсэргүүцээд унагасан. Хэрэв Улс төрийн намын тухай хуулийг баталчихсан байсан бол намуудын дотор үндсэн хууль зөрчдөг, хуулийн эсрэг ч үйл ажиллагаа явуулдаг, хүн хэлмэгдүүлдэг, улсын хөрөнгөөр сонгууль хийдэг, улсын өмчийг намын өмч болгодог, ашиг сонирхлын эдийн засгийн бүлэглэл энэ бүх ялзрал байхгүй болох байсан юм. Бид ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаа. Хэлмэгдүүлэлт өнгөрсөн зуунаараа дуусах ёстой. Шинэ ардчилсан нийгэмд ийм ёс бус зүйлс гарах ёсгүй. Гаргуулахгүйн төлөө энэ үеийнхэн бид хатуу тэмцэл хийх ёстой. Намууд дотроо бүлэглэл болж хүмүүсээ хэлмэгдүүлж байна. Намын дотор гарч байгаа энэ хууль бус ажиллагаа, хэлмэгдүүлэлт өнөөдөр Монгол Улсын ямар ч хуулиар шийдэгдэхгүй байгаа. Энэ бүгдийг намуудын дотоод асуудал, улс төрийн асуудал гэж үздэг. Парламентын засаглалтай манай оронд намуудад ямар ч хариуцлага тооцохгүй байгаа нь Монгол Улсын хөгжилд чөдөр болж, иргэдийн оюун санааг боомилж байна.

-Намууд дотор байгаа гишүүд нь хэлмэгдлээ гэж өөр хоорондоо ярьдгаас биш ил гаргаж хэлж байгаа нь тун цөөхөн үү?

-Ер нь хэлмэгдэж, үзэл бодол нийлэхгүй байгаа гишүүд намаасаа гарч байгаа. Тухайлбал, Д.Арвин гэдэг гишүүн би АН-д ороод суучихлаа. Д.Тэрбишдагва, Ч.Улаан, О.Чулуунбат, Ц.Даваасүрэн, Ж.Сүхбаатар гээд төрийн нүүр царай болсон чадалтай хүмүүс МАХН-ыг сонгоод МАН-аас явчихсан. Тэд нэгэнт үзэл бодол нь нийлэхээ байсан тэр намын удирдлагын үйл ажиллагааны эсрэг байр суурьтай болсон учраас намаас гарсан. Намаас гарахыг хүсээгүй байхад нь хөөж хэлмэгдүүлдэг, өөрсдөө хэлмэгдүүлчихээд намаас нь гарсан хүмүүсийг “урвагч” хэмээн цоллож, нийгмийн өмнө доромжилдог. Ц.Нямдорж гэхэд л чуулганы хуралдаан дээр “урвагчид” гээд л МАХН руу явсан бүх хүнийг нэрлэж байсан. Нам дотор нь байя гэхээр эрүүл саруул хүн байх нөхцөл орчин тэнд байхгүй. Ардчилсан нийгэмд хүний эрх нэгдүгээрт тавигддаг. Бид өмнөх хэлмэгдүүлэлтийн цаг үед амьдраагүй хүний эрх болоод сонголтыг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.

Намаас гарчихаад байхад л ерөөсөө зүгээр байлгахгүй юм. Намайг Ардчилсан намд орчихсон чинь МАН-ынхан араас ирж АН дотор яс хаяад байна.

-Яс хаях аа…?

-Арвиныг дахиж дэвшүүлэхгүй байх талаар яс хаяж байгаа. Чуулганы танхимд сууж байхад “Арвин гишүүн чи МАН-д байхдаа АН-ыг шүүмжилдэг байсан. Одоо АН-д орчихоод МАН-ыг шүүмжилж байна” хэмээн дайрдаг. Намайг Ардчилсан намд байр суурьгүй болгох гэж МАН-ынхан хичээж байгаа. Би МАН-д байхдаа эдэн шиг хүүхэлдэй яваагүй юм. Миний хувьд МАН-д байхдаа бүх удирдлагаа л шүүмжилдэг байсан.

Ц.Нямдоржийг УИХ-ын дарга байхад нь тухайн үеийн намын гишүүд огцруулж байсан.Ц.Нямдорж Монгол Улсын хуулийг маш их засдаг байсан гэдгийг тухайн үеийн парламентын гишүүд, намын дарга нь мэддэг байсан.Сүүлдээ энэ хүний бүхий л ноцтой үйлдлүүд илэрч УИХ-ын даргаас нь огцруулж байсан. Одоо энэ хүн их шударга болж тоглоод олон хүмнийг доромжилж байна.Мөн тухайн үед МАН-ын дарга, Ерөнхий сайд М.Энхболдыг МАН-ын 13 гишүүн МАН-ын Их хурлыг хуралдуулж огцруулж байсан. Үүний үр дүнд тухайн сонгуулиар Их хуралд МАН олонхи болж бүрдсэн. Тухайн үеийн МАН-ын Их хурал нь М.Энхболдыг хариуцлагагүй Ерөнхий сайд гэж дүгнэж огцруулж байсан. Одоо энэ хүмүүс хариуцлагатай хүн болж дээ. Би Монгол Улсын хөгжлийн төлөө, Монгол Улсыг зөв сайхан яваасай гэдэг үүднээс аль ч намд байсан үгээ хэлэх болно.

-МАХН-ыг МАН болгож нэрээ өөрчлөхөөс эхлээд та эсэргүүцэж байсан бил үү?

-МАН гэдэг нэрийг авахуулахгүйн төлөө би удирдах зөвлөл дээр ганцаараа л ярьдаг байсан.Сүүлдээ намын дарга Сү.Батболд намайг дуудаад “Чи дуугүй л байгаад өг” гэсэн. Тиймээс намын нэр сольдог намын Их хуралд очоогүй. МАН гэдэг нэрийг аваад хэрэггүй байсан юм. Монголын ард түмний хувьсгалыг ганцхан МАН хийгээгүй. Богд хаант Монгол Улсын цэрэг, Засгийн газрын сайдууд, тэр үеийн сэхээтэн байсан лам нар хийсэн. Энэ нэрнээс болж энэ нам хуваагдсан.

-МАН үзэл бодол таараагүй тул өөр намыг сонгосон хүмүүсийнхээ араас чулуу шидэж байгаа нь ёс зүйн талаасаа тийм ч зөв үйлдэл биш санагдах юм. Та улстөрч гэхээсээ илүүтэй эмэгтэй хүн гэдэг талаас нь бодоод үзэхээр их л эмзэглэдэг болов уу гэж бодогдох юм?

-Би Монгол Улсын иргэн. Төрж, өссөн нутаг орондоо тайван амьдармаар байна. Үзэл бодлоороо би хэнд ч дийлдэхгүй, хэнд ч бууж өгөхгүй. Хэлье гэсэн үгээ хэнээс ч айхгүй хэлнэ. Хэн ч намайг айлгаж, гутаан доромжилж чадахгүй. Миний үгэнд хэн ч цэг тавихгүй. Араас минь мөрдөж намайг дээрэлхэх ийм байдалтай би хэзээ ч эвлэрэхгүй.

Дахин чуулганы танхимд ч юм уу хаа нэг газар урвагч гэх мэтээр ярих юм бол МАН намайг яаж байсан талаар кино хийлгэнэ гэж бодож байгаа. Учир нь би энэ намаас урваагүй. “МАН-ын удирдлагын нөхдүүд надаас урвасан” гэж чуулганы хурал дээр хэлсэн.

-Яагаад тэгж хэлэх болов?

-Баянзүрх дүүргийн намын хороо, Удирдах зөвлөл дүүргийн намын хороон

дээр хурал хийгээд намайг дэмжихгүй гэдэг шийдвэр гарч байхад тэнд байсан намын дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн даргаасаа эхлээд хэн нь ч намайг өмөөрч дуугараагүй. Сүүлдээ аргаа бараад өөрийгөө өмөөрч дуугаръя гэтэл микрофон хаасан.

Гэхдээ ганц энэ үйлдлээс болсон юм биш. 2012 оны долдугаар сарын 10-ны өдөр Тусгаар тогтонолын ордонд намынхаа 10 гаруй гишүүнтэй уулзаад сууж байхад биднийг бүгдийг нь хөөж гаргасан. Анх удаа намынхаа байрнаас хөөгдөж гарчихаад “Энэ намын байрнаас хөөгдөж гарсан юм чинь дахиж орохгүй юм байна даа” гэж хэлээд явсан. Тухайн үед хамгаалалтын албаны ард намын удирдлагууд л байсан.

Мөн манай гэрт ирж надтай уулзсан, юм асуух гэж ирсэн хүмүүсийн зургийг нь авч баримтжуулж албан байгууллага дээр нь очоод энэ хүмүүсийг надтай уулзуулахгүй байхыг байгууллагын дарга нарт нь үүрэг болгож байсан. Дүүргийн МАН-ын хороодын дарга нар нь миний эсрэг зарим нь “Арвин гишүүнтэй уулзсан хүмүүсийг шоронд хийнэ” гэж айлган сүрдүүлдэг байсан.

Мөн дүүргийн намын хороон дарга нь намын идэвхтэн сонгуультны өмнө Арвин гишүүнийг тэтгэвэрт гаргана гэж ярьж байсан. Би энэ намд гурван удаагийн сонгуулийн суудлыг авч өгч байсан, энэ намын хүнд үеүдэд би хөрөнгө мөнгө, сэтгэл хүчээ зориулж байсан. Би МАН-ын удирдах зөвлөлийн эмэгтэй гишүүн байсан хүн шүү дээ. Аргаа барж ганцаардах, тэвчээр алдах үеүд байсан. Би УИХ-д МАН-тай тэмцэлдэж гарч ирсэн.Энэ бүх хүнд үеийг надтай хамт туулж ирсэн нөхдүүд маань байгаа.

-Таны хувьд дөрвөн удаа Их хуралд сонгогдсон. Тань шиг олон сонгогдсон гишүүд тийм ч их биш. Энэ бүхнээ бодоод үзсэн ч улс төрийн ёс зүй гээч зүйл алга болчихоо юу гэж бодогдлоо?

-Боловсролын тухай хуулийг хэлэлцэн оюутнуудын стипентийн асуудлыг ярихад “Оюутнуудыг стипенттэй болгоё. Харин бүх сургуульд сургалтын төлбөрөө багасга” гэдэг шаардлагыг тавьсан. Нэг хурал дээр мөн зарчмын зүйл ярьсны төлөө “Чамайг шоронд хийх ёстой байсан юм.

Харин чи гишүүн болоод гараад ирчихлээ. Чи урвагч” гээд МАН-ын гишүүд занаад доромжлоод эхэлдэг. Зарчмын зүйл ярихаар л өөдөөс ингэж авирладаг.

-УИХ-ын гишүүн чуулганы танхимд хэлэлцэж буй асуудалтай холбогдуулан хэлсэн үгийнхээ төлөө хариуцлага хүлээхгүй гээд хуульчилсан юм билээ. Гэсэн хэдий ч хүн чанар, жудаг талаасаа хэтрээд байгаа зүйлс харагдах юм. Ер нь тань руу дайрч давшлаад байгаа хүмүүстэй уулзаж үзэв үү. Яагаад тэгж дайрдаг юм бол?

-УИХ дээр үзэл бодлоосоо болж муудалцах зүйл гардаг. Муудалцсан ч гэсэн гараад л мартчихдаг. Гэхдээ бид хувь хүний гэр бүл, үр хүүхэд гээд эмзэг зүйл рүү нь орж болохгүй. Өөрийнхөө үзэл бодлоор өөр намыг сонгочихсоны төлөө доромжилж болохгүй. Хүний гэр бүл, дотоод амьдрал уруу орж хүний эмзэг зүйл рүү орж ярьдаг хүмүүс улстөрчид биш ээ.

Зүгээр л самуун цагийн зарим нэг Их хурлын гишүүд байна. Тийм хүмүүстэй тоож харьцахгүй. Улстөрчид үзэл бодлоосоо болж муудалцлаа гэхэд ёс зүйн нандин зүйл дээрээ хүн чанартай байх ёстой. Дахин над руу ингэж давшлах юм бол би илүү хариу өгөх болно. Энэ намаас ганцхан би гараагүй. Чадвартай, чадалтай эх оронч хүмүүс нь гараад явчихсан.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН