Author: Э. Энхболд

УИХ–ын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Ганбаттай ярилцлаа.

–Хаврын чуулган удахгүй эхэлнэ. Энэ парламентын сүүлчийн чуулганыг үр дүнтэй болоосой гэсэн хүмүүсийн хүлээлт байна. Уг чуулганаар нэн тэргүүнд ямар хуулиудыг батлах шаардлагатай байгаа вэ?

-Мэдээж сонгууль дөхөж байгаа болохоор улстөржилт явах байх. Гэхдээ хаврын чуулган маш үр дүнтэй, өгөөжтэй чуулган болох ёстой. Хууль зүйн байнгын хороо маш ачаалалтай ажилладаг. Тэр ч утгаараа нэлээд ачаалалтай ажиллах болов уу. Иргэдийн дунд хүлээлт үүсгэсэн, зайлшгүй батлах ёстой хуулиуд бий. Ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэх эсэхийг нь шийдчихсэн Эрүүгийн хэрэг шалган шийдвэрлэх тухай хууль, Хууль сахиулах тухай хууль, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга, Прокурорын тухай хууль, Цагдаагийн албаны тухай хууль, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль гэх мэтчилэн хуулиудыг нямбай хэлэлцэн батлах ёстой. Өмнөх чуулганаар бид шоронжсон гэгддэг байсан Эрүүгийн болон Зөрчлийн тухай хуулиа баталсан. Уг хуулиуд хэрэгжихийн тулд процессын хуулиудаа баталсан байх шаардлагатай.

–Эдгээр хуулиудаас онцлоход Хууль сахиулах тухай хууль анхаарал татаад байна л даа. Ямар зорилготой хууль юм бэ?

-Зөрчлийн тухай хуулийг баталж гаргасан. Есдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжинэ. Өмнө нь баталсан 200 гаруй хуулиар зөрчлийг шийддэг байсан. Зарим газар сайд дарга нарын тогтоолоор шийддэг байсан асуудлыг Зөрчлийн хууль болгон гаргасан. Тэгэхээр уг хуулийг амьдралд хэрэгжүүлэхийн тулд Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хууль гэж манай дээр яригдаж байсан ч Засгийн газар татаж аваад Хууль сахиулах хууль нэртэйгээр дахин өргөн барьсан. Энэ ч зөв болсон гэж харж байгаа.

Прокурор нь яаж хяналт тавих юм, гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн нь ямар байх юм, шүүх дээр хэрхэн шийдвэрлэх юм гэдгийг нь уг хуулиар шийднэ. Тиймээс энэ хуулийг яаралтай батлах ёстой. Хууль сахиулах хуулиар хууль сахиулагч гэж хэн юм, хууль сахиулагчид хэрхэн ажиллах ёстой юм гэдгийг нь заагаад өгчихсөн. Зөрчлийн хуулиар шийтгэгдэж байгаа бол эрх хасах, торгох ялтай байна. Хил гааль, засаг захиргааны байгууллагад гарсан зөрчил, байгаль орчинтой холбоотой зөрчил, олон нийтийн байгууллагатай холбоотой зөрчил гээд дотор нь ангилсан. Хамгийн гол нь хууль эмх цэгцтэй болсноороо онцлог. Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахаас эхлээд олон талын ач холбогдолтой хууль болж байгаа. Галт зэвсгийг хэн яаж хэрэглэх ёстой вэ гэдгээс эхлээд хуульд бүрэн тусаагүй байсан зүйлсийг тусгаж өгсөн. Хуучин томоохон хэмжээний гэмт хэрэг үйлдвэл Эрүүгийн хуулиараа шийдээд шоронд хорьдог байсан бол олон улсын жишгийн дагуу судалгааны байгууллагуудын дүнг харгалзан үзсэн. 2-3 зөрчил үйлдсэн хүн ямар нэгэн шийтгэл эдлээгүй байж байгаад томоохон хэрэг үйлддэг тал бий. Үүнд чиглэсэн орон зай өнгөрсөн 20 жилд байгаагүй. Харин одоо шинээр бий болж олон нийтийн амгалан тайван байдал, хүний эрх чөлөөг хангах боломж нээгдэнэ. Эдгээр хуулиуд батлагдчихвал хууль зүйн салбарт хувьсал болох учиртай. Шүүхийн шинэчлэлийг бид зохих хэмжээнд хийсэн. Дараагийн үе шат нь энэ болж байгаа юм. Зөвхөн хорихоос өөр заалтгүй маягаар явж ирсэн хуучин арга барилыг өөрчилсөн. Хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж өглөө.

–Хаврын чуулганаар хэлэлцэж магадгүй хуулийн төслүүдийн тоонд Ш.Түвдэндорж гишүүний зүгээс өргөн барих гэж буй Сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг хэлэлцэх байх гэж байна. Уг хуулийн төслийг дэмжих үү?

-Засгийн газар “Тусгайлсан саналгүй” гэсэн хариу өгсөн гэж ойлгож байгаа. Ш.Түвдэндорж гишүүн өөрийнхөө хууль санаачлах эрхийнхээ хүрээнд уг хуулийн төслийг өргөн барих гэж байгаа юм билээ. Гэхдээ Сонгуулийн хуульд байсан Сонгууль болохоос зургаан сарын дотор сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулахыг хориглосон заалт одоо мөрдөгдөж байгаа хуульд нь орхигдсон. Тиймээс уг заалт байхгүй гэсэн үг. Гэсэн хэдий ч Хүний эрхийн үндэсний хөтөлбөрт хориглохоор заасан. УИХ-ын тогтоол ч бий. Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах уг асуудлыг тал талаасаа сайтар ярилцаж байгаад шийдвэрлэх байх. Хууль хэрэгжээд удаагүй байгаа үед хуулийг байн байн өөрчлөх нь тийм ч зөв зүйл биш.

–Таны хувийн байр суурь уу?

-Хувь гишүүнийхээ л байр суурийг илэрхийллээ.

–Тэгэхээр одоо мөрдөгдөж буй хуулиараа сонгуулиа явуулсан нь дээр гэж үзэж байгаа юм байна, тийм үү?

-УИХ 76 хууль тогтоогчтой. Тиймээс олонхын саналаараа шийднэ. Урьдчилан хэлэх боломжгүй.

–УИХ–ын гишүүд орон нутагт томилолтоор ажиллаж байна. Та тойргоороо явж байна уу. Хаваржилт хэр байна вэ?

-Баянхонгор аймгийн зарим сумдаар өвөлжилт хүндэрсэн. Хаврын урь ороод дулаарч байгаа ч цаг болоогүй байна. Манай аймгийн хувьд малын хорогдол өмнөх жилүүдийнхтэй ойролцоо гараад байгаа. Саяын айхтар цасан шуурга манай аймгийг тойроод гарсан. Миний хувьд цагаан сарын дараа тойрогтоо ажилласан. УИХ-ын гишүүн Х.Баттулга бид хоёр удахгүй тойргоороо ажиллах гэж байна.

–Сонгууль дөхөөд нэр дэвших сонирхолтой хүмүүс тойргуудаа “услаад” эхэлчихэж. Танай тойрогт сонгуулийн уур амьсгал хэр орж байна вэ?

-Хүмүүс өөрсдийнхөө өмнөх ажлыг хийгээд явж л байна. Гэхдээ сонгуулийн уур амьсгал орж байгаа нь мэдрэгдээд эхэлсэн байна лээ.

–Та сонгуульд хэр бэлдэж байна. Баянхонгортоо нэр дэвших үү. Эсвэл намын жагсаалтыг сонирхоод байна уу?

-Нам л шийдэх байх. Миний хувьд жагсаалтад орох бодол алга. Баянхонгороос сонгогдсон гишүүний хувьд тойрогтоо ажиллаж байгаа. Би л хувьдаа өөрийгөө өнгөрсөн дөрвөн жилд тойрогтоо хийсэн ажилтай, хэлэх үгтэй л гэж бодоод яваа шүү.

–Ардчилсан нам ИЗНН, МҮАН–тай нэгдэх үү. Нэгдэж сонгуульд орно гэсэн мэдээлэл явсан ч сүүлийн үед нэгдэхгүй гэдэг мэдээлэл тараад байна л даа?

-Улс төрийн намууд төлөвших шаардлагатай байна. Ардчилсан гэгддэг улс орнууд намаар дамжуулж төр засгийг байгуулдаг. Учир нь нам гэдэг бол хариуцлага хүлээдэг субьект мөн юм л даа. Тэгэхгүйгээр бие дааж гарч ирсэн гишүүд бодлого гаргаж, улс орны хэмжээнд хэрэгжүүлж, хариуцлагаа хүлээх чадваргүй байдаг.

–Бие даагч хэн ч биш гэлээ гээд дайрах вий дээ?

-Олон улсын жишиг байна л даа. Бид дэлхий нийтийн энэ жишгээс гажихгүй байх. Харин улс төрийн намууд л сайтар төлөвших хэрэгтэй. Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд олон ургальч үзлээр явсан олон нам бодлогоо уралдуулаад явах нь зөв. Энэ боломжийг бид ардчиллаар дамжуулан олгосон. Гэхдээ нэг хүний нам ч юм уу, үзэл бодол ойролцоо намууд нэгдэх нь нэгдэж, төлөвшөөд явах цаг нь болсон. Монголд байгаа хэрэгтэй, хэрэггүй энэ намуудаасаа хэрэгтэй, ард түмнийхээ төлөө зүтгэж чадах, цаг хугацааны шалгуурыг даван туулсан намуудтайгаа нэгдэж, эвсээд явах нь зүйтэй. Энэ бүхэн цаг хугацааны асуудал. Гэхдээ энэ цаг хугацааг аль болох наашлуулах нь зөв. Ядаж 2016 оны сонгуульд орохдоо 20 гаруй нам биш 2-3 том нам руугаа нэгдэж, нийлээд орох нь зөв. Энэ нь улс орондоо ч хэрэгтэй.

–Оны өмнө таныг Баянхонгорт бидон тараалаа гээд нэг хэсэг шуугисан даа. Тэр үед та ч энэ тал дээр дуугараагүй. Хуванцар савны хэрэглээг халъя гэж байгаа үед зөв алхам болсон гэж ч нэг хэсэг нь ярьж байна?

-Бидний өдөр тутмын нэн тэргүүний хэрэглээ ус байдаг. Мөн сүү, цагаан идээг агуулж, хадгалах сав чухал л даа. Монголчууд саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэж ярьдаг. Дээшээ харсан сав ч гэж бэлгэшээдэг.

Тэгээд ч тойргоос сонгогдсон УИХ-ын гишүүн ард түмнийхээ амьдрал ахуйтай танилцаж, аль болох хошуу нэмэх биш хуруу нэмж тусалж байх ёстой. Тэрний нэг илрэл нь бидон л доо. Ялангуяа сүүлийн 20 гаруй жил хорт хавдар маш ихэссэн. Хорт хавдар юунаас болоод нэмэгдээд байна вэ гээд судалгаа явуулаад үзсэн чинь зориулалтын бус хуванцар саванд ус, сүү, айргаас эхлээд хүнсний бүтээгдэхүүнээ агуулж, хүнсэндээ хэрэглэж байгаагаас үүдэлтэй гэж гарсан. Тэр утгаараа хуванцар савыг хэрэглээнээс хасна гэдгийг хэлж ярих биш бодит амьдрал дээр үлгэр дуурайл үзүүлэх ёстой гээд бидоныг сонгосон юм. Энэ утгаар нь тойргийнхондоо 25, 40 литрийн бидон тараасан.

–Шанага бас тараасан бил үү. Хэл ам дагуулаад байсан даа?

-Шанага тараасан. Үүнээсээ болж Ганбидон, Ганшанага ч гэнэ үү янз бүрийн нэр хочтой болсон. Тойргийнхоо иргэдийн эрүүл мэндийг бодож хийсэн ажлаасаа болж янз бүрээр хэлэгдэж байгаа ч эмзэглээд байх зүйл алга. Зарим хүмүүс шиг хөзөр тарааж хөгөө дэлгэхгүй гэж бодож байгаа. Намайг бидон, шанага тараасныг олон түмэн ч гэсэн зөв ойлгож хүлээж авч байна. Манай тойрогт алдарт эхийн одонтой 10 гаруй мянган эх байдаг. Хамгийн түрүүнд энэ хүмүүстээ тараасан. Баянхонгор аймагт 20 гаруй мянган өрх бий. Энэ айлуудад боломжийн хэрээр нь шанага өгсөн. Халуун цай, сүүг хуванцар шанагаар хутгахад эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй химийн бодисууд цай, сүүнд ордог. Энэ байдлыг таслан зогсооё л гэсэн юм.

Сүүлийн үеийн хотын хүүхдүүд хөдөөний амьдралыг мэдэхгүй байна. Твиттер, фэйсбүүкт донтчихсон хүмүүс ч байдаг юм уу энэ ажлыг эхнээс нь буруугаар олон түмэнд хүргэх гэсэн бүлэг хүмүүс уг ажлыг хийсэн. Тэглээ гээд тэр үед би үг дуугараагүй. Тэр бүү хэл намайг бидон дээрээ зургаа хэвлүүлсэн байна гээд явж л байсан.

–Бидон дээр зургаа хэвлүүлээгүй биз дээ. Фотошоп л гэж харсан?

-Би юу гэж дээр нь зургаа тавих вэ дээ. Фотошопоор л хийсэн ажил байна лээ. Бидон дээр зургаа гаргаад хорхог боодогтойгоо хамт шарагдаад байж бай гэх мэтчилэн янз бүрийн зүйлс яригдсан. Энэ бүхэнд эмзэглээгүй. Үнэхээр миний зурагтай тийм бидон аваад ирвэл шагнаж урамшуулмаар байна. Ийм мэдээлэлд итгэхгүй байгаа байх гэж найдаад байгаа. Хорт хавдрыг багасгахын тулд хуванцар савыг хэрэглээнээс халж, зориулалтын саванд хүнсний бүтээгдэхүүнээ хийдэг жишиг аймаг болгохын тулд манлайлан ажиллана.

–Монгол цэргийн баярын өдөр тохиож байна. Та цэргийн алба хаасан цөөхөн гишүүдийн нэг байх. Ноднин цэргийн хувцастай зургаа авахуулаад бас л олны анхааралд өртөж байсан даа?

-Хуучин Монголын ардын армийн өдөр гэж тэмдэглэдэг байсан бол сүүлийн үед монгол цэргийн өдөр гэж тэмдэглэн өнгөрүүлдэг болсон. Миний хувьд хугацаат цэргийн албыг байлдагч цолтой гурван жил хаасан. УИХ-д над шиг Зүүнбаянд байлдагчаар гурван жил цэргийн алба хаасан хүн байхгүй. Ноднин би өөрийн цахим хуудаснаа цэргийн хувцастай зургаа тавьсан. Үүгээрээ юу гэж хэлэх гэсэн бэ гэхээр залуустаа үлгэр дуурайл үзүүлж, эр цэргийн алба хаана гэдэг нь монгол эр хүний хүндэт үүрэг гэдгийг ойлгуулахыг хичээсэн. Эрэгтэй хүн бүр энэ хүндэт үүргээ биелүүлэх ёстой. Ноднингийн зураг дээр цэргийн хувцастайгаас гадна тэргүүний татвар төлөгч гэсэн цомтой авахуулсан байсан юм. Нэгдүгээрт, эр цэргийн албаа хааж хоёрдугаарт, хэдэн хүн ажил төрөлд авч улсдаа татвараа төлөх хэрэгтэй. Үүнийхээ дараа би эх оронч, төр засаг ингэсэнгүй, тэгсэнгүй гэдэг зүйлээ ярьдаг байгаасай гэж хүссэн. Юуны өмнө улс орныхоо өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлчихээд дараа нь ярьдаг юмаа ярих хэрэгтэй. Англид гэхэд Хатан хааны ач, зээ нар цэргийн алба хааж цэргийн алба хаахыг ард түмэндээ уриалж байна. Гэтэл манай Их хуралд сууж байгаа 76 гишүүнээс эрэгтэйчүүд нь цэргийн албаа хаачихсан, улсдаа ингээд татвараа төлчихсөн гэж ард түмэндээ зөв жишиг тогтоох ёстой. Уг нь ингэж л бид залуустаа үлгэр дуурайл болмоор байгаа юм. Монголын ард түмэн ч гэсэн “Чи хугацаат цэргийн албаа хаасан уу” гэдгийг нь асууж байх хэрэгтэй. “Өдрийн сонин”-ы хамт олонд болон нийт уншигчдадаа, цэргийн алба хаасан, хааж байгаа, хаах хүсэлтэй бүх хүнд баярын мэнд хүргэе.

Миний хувьд эр цэргийн тангараг, УИХ-ын гишүүний тангараг гээд хоёр тангараг өргөсөн. Эх орноо батлан хамгаалах үйлсэд бүгдээрээ оролцох хэрэгтэй гэдгийг сануулъя.

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

-Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх хуулийн төслийг өргөн барих гэж байна. Сонгууль дөхчихсөн байхад Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулах боломж байгаа юу?

-Сонгуулийн хуульд ойр ойрхон өөрчлөлт оруулаад байх боломжгүй. Үндсэн хуулиараа улс төрийн намууд болон нэр дэвшигчид ижил тэнцүү нөхцөлөөр хангагдах ёстой. Эрх барьж байгаа хүчин өөрсдөдөө тааруулж хуулиа өөрчилсөөр байгаад сонгуульд орчихдог байх юм бол тэр хүмүүсийн сонгох, сонгогдох эрх хангагдахгүй, тэгш байх зарчим алдагдана. Өнөөдөр манай улсад мөрдөгдөж буй хууль тогтоомжийн хүрээнд авч үзэх юм бол сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө Сонгуулийн хуулийг өөрчилж болохгүй гээд заачихсан. УИХ-аас тогтоолоор баталсан Хүний эрхийн хөтөлбөр гэж бий. Сонгуулийн хуульд энэ заалт ороогүй хэдий ч уг хөтөлбөрөөс эхлээд олон хуульд сонгуулиас зургаан сарын дотор өөрчлөлт оруулахыг хаачихсан байгаа юм.

-Уг нэмэлт өөрчлөлтөөр жагсаалтын 28 мандатыг зургаагаар цөөлж нийслэл дээр нэмнэ гэж байгаа. Орон нутгийн мандатыг цөөлөөгүй болохоор жагсаалтаас цөөлөхийг дэмжих боломжтой юм биш үү?

-Сонгуулийн мандатын тоог тогтоохдоо хүн амын тооноос гадна нутаг дэвсгэрийн зарчмыг баримтлах нь зүйтэй. Ялангуяа манай орон шиг уудам нутагт тархан амьдарч байгаа цөөхөн монголчуудын хувьд цаашдаа төр дэх төлөөллөө хангахын тулд энэ зарчмыг тэнцүү авч үзэж байх хэрэгтэй гэж боддог. Сонгуулийн хууль гэдэг бол сонгогчдын эрх ашгийг юун түрүүнд дээдлэх ёстой. Сонгогчид сонгох, сонгогдох эрхээ эдлэх боломжийг нь хуулийн хүрээнд зөв шударга хийж өгөх шаардлагатай. Сүүлийн үед өөрсдөдөө тааруулах гэж, улс төрийн намд нийцүүлэх гэсэн агуулгаар Сонгуулийн хуулийг харж байгаа нь буруу.

-Сүүлийн үед МҮҮНгээч шашны урсгалын талаарх яриа газар авч байна. Таныг ч мөн МҮҮН-ийн хүн гээд нэр ус тань гараад эхэллээ. Та ямар холбоотой юм бэ?

-Тодорхой бүлэг хүмүүс улс төрийн зорилготойгоор нийгмийн сэтгэл зүй, анхаарлыг өөр зүйлд хандуулах пиарын чиглэлийн зүйл явж байна. Ямар агуулгаар юм мэдэхгүй намайг МҮҮН операцитай холбосон байна лээ. Миний хувьд шашны энэ урсгалын талаар ойлголт багатай хүн. Яагаад холбосон талаар нь нэвтрүүлэг хийж цацаад байгаа хүмүүсээс нь холбогдож асуусан.

-Тэгээд яг яасан юм?

-Нэлээд хэдэн жилийн өмнө У.Хүрэлсүх дарга, Гандантэгчинлэн хийдийн хамбатай хамт БНСУ-д арга хэмжээнд оролцохоор очсон. Тэр үед Монгол Улсаас БНСУ-д суугаа Элчин сайдаар Д.Гэрэл гэдэг хүн ажиллаж байсан. Элчин сайд Д.Гэрэл биднийг хоёр орны найрамдалт арга хэмжээнд орооч гэсэн юм. Монгол Улсаас БНСУ-д суугаа Элчин сайд биднийг урьсан болохоор оролцсон. Гэхдээ тэр арга хэмжээнд Гандантэгчинлэн хийдийн хамбатай оролцсон болохоор ямар нэг шашны арга хэмжээнд оролцсон гэж бодохгүй байгаа. Шашны арга хэмжээнд оролцоо ч үгүй.

-Монголоос очихдоо ямар арга хэмжээнд оролцох зорилготой байсан юм?

-Албан ажлаар очсон. Элчин сайд урьсан болохоор оролцсон. Тийм болохоор У.Хүрэлсүх дарга, хамба, бид гурвыг ямар нэгэн шашны арга хэмжээтэй холбох шаардлагагүй. Би бурханы шашинтай. Өвөө маань дөрвөн настайгаасаа Эрдэнэзуугийн хийдэд шавилан сууж, 1990 онд хийдийн хурал номонд гол үүрэгтэй оролцдог байсан хүн. Миний дүү лам хүн байдаг. Монголд сүүлийн хэдэн жил бурханы шашны нийгмийг соён гэгээрүүлэх чиглэлээр хийж байгаа ажилд би идэвхтэй оролцдог. Залуучуудын холбоонд ажиллаж байхдаа У.Хүрэлсүх дарга бид Далай багшийг урьж авч ирэн залуучуудад анх удаа лекц уншуулж байлаа.

Хамгийн сүүлд гэхэд Өндөр гэгээн Занабазарын ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх комисс байгуулах санаачилгыг би Засгийн газарт гаргаж байсан. Ингэснээр бүтэн жилийн турш үндэсний өв соёл, шашныг сурталчлах олон арга хэмжээг зохион байгуулсан. Намайг МҮҮН-ийн шашинтай холбоход маш гайхаж хүлээж авсан.

-Сонгуулийн сурталчилгаа эхэлчихсэн юм тараагаад байна гэж дуулдах юм. Таныг орон нутгаар явж байхад уур амьсгал мэдрэгдэж байна уу?

-Энэ талаар иргэдтэй уулзаж байхад асууж байсан. Улс төрийн намууд чинь сонгуулийн сурталчилгаагаа эхлээд мөнгөн амлалтуудаар эхлүүлчихлээ. МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр “10 жилийн дотор дэлхийн тэргүүлэх хөгжилтэй 10 орны нэг болгоно. Гаднаас мөнгө оруулж ирээд баяжина. АН-ын дарга өрөөндөө хүмүүс цуглуулаад бүх зээлийн хүүг буулгах чиглэлээр тодорхой салбарт мөнгөн амлалтууд өгөөд эхэллээ” гэж байна. Энэ нь өөрөө Сонгуулийн хуулиа зөрчиж байгаа хэлбэр. Ийм асуудлуудаар хууль хүчний байгууллагуудад асуудлаа тавих нь зүйтэй гэдгийг иргэдэд хэлсэн. Зарим улс төрийн хүчин хуулиа мөрдөөд зарим нь хуулиа зөрчиж байна. Баталсан хуулиа зөрчөөд явж байна гэдэг чинь тухайн улстөрчийн болон улс төрийн намын ёс зүйтэй холбоотой.

-Танай нам яаж байгаа юм. Бас л амлалтууд хэлэх байх?

-Манай намынхан хуулиа сахиад хэтэрхий нам гүмхэн байна гэж харж байгаа. Энэ удаагийн Сонгуулийн хуульд нэг зовлон бий.

Өмнөх Сонгуулийн хуулиар Сонгуулийн хуульд хориглосон зүйлийг хийж болохгүй. Бусдыг нь хийж болно гэж заасан байсан. Харин энэ удаагийн хуулиар зөвхөн Сонгуулийн хуулиар хориглоогүй зүйлийг хийж болно. Бусад нь бүгд хориглогдсон гээд заачихсан. Эсрэг агуулгатай ийм л хуулийг бид баталсан. Тэгэхээр энэ удаагийн Сонгуулийн хууль нэлээд хатуу гарсан гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Таныг орон нутгаар ажиллаж байгаа гэж дуулсан. Иргэд юуг захиж байна?

-Намрын чуулганы завсарлагаанаар батлагдсан хуулиудын талаар иргэдэд танилцуулга, мэдээлэл хийж байна. Уулзалтад ирсэн иргэдээс тавьж буй саналуудыг багцлаад үзвэл үндсэндээ дөрвөн агуулгад хувааж болохоор байгаа юм. Нэгдүгээрт, малын гаралтай түүхий эдийн ханш буурснаас үүдэж иргэдийн худалдан авах чадвар муудаж байна.Тиймээс малын гаралтай түүхий эдийн ханшийг өсгөх тал дээр анхаарал хандуулж ажиллаач ээ гэж байсан. Үнэндээ иргэдийн гар дээр бэлэн мөнгө алга. Хоёрдугаарт, үүнтэй уялдан иргэд, малчид зээлийн гинжин хэлхээнд орсон байна л даа. Орон нутагт зээлгүй хүн гэж алга. Төрийн албан хаагчид нь цалингийн, хөгшчүүл нь тэтгэврийн, малчид нь малчны зээлд хамрагдсан байна. Бизнес эрхлэгчид нь бизнесийн зээл аваад ажлаа явуулах гээд чардайж байгаа нь харагдлаа. Үнэндээ иргэд авсан зээлээ төлж чадахгүй хэцүү байна. Үүнтэй уялдан зээлийн гинжин хэлхээг хэрхэн тайлах вэ гэдэг дээр санаа зовцгоож байсан. Өнгөрсөн хаврын чуулганаар МАН-ын бүлгийн зүгээс зээлийн хүүг бууруулах чиглэлээр тодорхой санал санаачилга гаргаж байсан юм. Үүнд, ипотек, тэтгэврийн зээлийн хүүгээс эхлээд нэлээд хэдэн зээлийн хүүг бууруулах ийм боломж байна гээд саналаа хэлж байсныг санаж байгаа байх.

Төсвийн мөнгөний бодлого хэлэлцэх хүрээнд Монголбанкинд Ц.Нямдорж нарын гишүүдийн санаачилсан зээлийн хүүг бууруулах чиглэлээр үүрэг даалгавар өгсөн. Он гарсны дараа малчны зээлийн хүү буурах тодорхой алхмууд хийгдэж байна. Гуравдугаарт, хөдөө орон нутаг дахь төсөвт байгууллагууд бүгд өрөнд орсон. Халаалт, захиргааны зардал, бензин шатахуун, үдийн цай, багш нарын урамшуулал, тэтгэвэрт гарсан хүмүүсийн тэтгэмжийн өртэй байна лээ. Эрүүл мэндийн салбарт гэхэд энэ оны нэгдүгээр улирал дуусч байхад эмийн тендер нь ирээгүй байх жишээтэй. Төсөвт байгууллагууд нь мөн л ингээд өрийн гинжин хэлхээнд орчихсон. Дөрөвдүгээрт, улстөрчдийн ёс зүйтэй холбоотой асуудлыг иргэд хөндөж байна лээ. Ард иргэдийн итгэлийг хүлээж манлайлал нь болж явах ёстой хүмүүс янз бүрийн үйлдэл гаргах юм.

Улс төрийн намууд дотор авлига хүчээ авч байна. Шударга ёсыг эрхэмлэх, тогтоох асуудлууд дээр маш олон санал хэлцгээсэн.

Өвөрхангай аймгийн хувьд өвлийг өнөтэй давлаа. Харин хаврын энэ өдрүүдэд зүүн болон зүүн хойд сумдаар нэлээд цас уналаа. Тэнд уулзалттай явж байсан болохоор аймгийн онцгой комиссыг хуралдуулж арга хэмжээ авсан. Нэмж цас орохгүй бол малчид зутрахгүй байх.

-Намрын чуулганыг юу гэж дүгнэх бол. Ирэх хаврын чуулганаар ямар хуулиудыг даруйхан шийдэх ёстой гэж үзэж байгаа вэ. Хаврын чуулганаар ямар асуудлуудыг амжуулах шаардлагатай байна?

-Өнгөрөгч намрын чуулганаар төсөв мөнгөний бодлогоо хэлэлцсэн. Мөн УИХ дахь МАН-ын бүлгийн зүгээс Ерөнхий сайдтай хариуцлага тооцох асуудлыг зарим гишүүд өргөн барьсан. Үүнийг УИХ-аар хэлэлцүүлж эдийн засгийн уналт үргэлжилж байна, Засгийн газраас хийж хэрэгжүүлж буй ажлууд нь ард түмэнд хүрэхгүй байна гээд хариуцлагын асуудал хөндөгдсөн. Намрын чуулганаар мөн хэлэлцэх асуудлын дараалалд багтаагүй нэлээд асуудал орж ирсэн. Ямартай ч Сонгуулийн болон Улс төрийн намын тухай хуулиудыг хэлэлцэн Сонгуулийн хуулиа баталсан.

Энэ бүрэн эрхийн хугацааны хамгийн сүүлчийн хаврын чуулган удахгүй эхэлнэ. Харьцангуй хугацаа бага байх тул асуудлуудаа гацаалгүй хэлэлцээд явчих хэрэгтэй. Миний зүгээс ажлын хэсэгт нь орж ажилласан дөрвөн ч хуулийн төслийг хэлэлцэнэ. Тухайлбал, Татварын шинэчлэлийн багц хууль бий. Хэн ихийг олж байна тэр нь их татвар төлдөг тийм зарчим руу шилжих ёстой. Тэгэхгүй бол манай улсад баян хоосны ялгаа асар их болж байна. Энэ утгаараа иргэдийн орлогыг тэнцвэржүүлэх үүднээс татварын бодлогыг цогцоор нь авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Аж ахуйн нэгжүүдийн жилийн борлуулалтын орлого 1.5 тэрбум хүртэл бол нэг хувийн татвартай байх хуулийн төслийг өргөн барьсан. Татварын шинэчлэлийн багц хуулийн хүрээнд энэ асуудал яригдана.

Нөгөө нэг хууль нь Боловсролын багц хуулиудын хэлэлцүүлэг явж байгаа. Тиймээс Боловсролын хууль дээр олон жил яригдсан хэд хэдэн заалтыг нэмж тусгах ёстой. Нэгдүгээрт, малчдын зургаан настай хүүхдийг сургуульд оруулж байгаа асуудлыг уян хатан байдлаар хуульд тусгаасай гэж ажлын хэсгийн гишүүний хувьд хүсч байна. Уян хатан болгож өгснөөр сургуулийн захиргаа энэ асуудлыг шийдвэрлэж байх юм.

Хоёрдугаарт, боловсролын байгууллагуудыг хариуцлагатай болгож, сургууль төгсөж байгаа хүүхдүүдийн чанарт анхаардаг болох хэрэгтэй.

-Сүүлийн үед боловсролын салбарыг тойрсон шүүмжлэл их байх шиг байна?

-Яг үнэн. Бид мэргэжилтэй боловсон хүчнийг бэлдэх чиглэлд хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлтэд тулгуурлан Боловсролын хуулийг явуулах ёстой. Тиймээс энэ чиглэлд хууль гарах хэрэгтэй байна. Хуучин наймдугаар анги төгссөн хүүхдүүдийг улаан шугам татаж жагсаадаг байсан. Түүн шиг есдүгээр анги төгссөн хүүхдүүдээс цаашаа суралцах хүүхдүүд дээр тодорхой кредит тавих ёстой гэж байгаа юм. Ингэснээрээ мэргэжилтэй боловсон хүчнийг бэлдэх нөхцөл бүрдэнэ. Эртхэн есдүгээр анги төгссөн хүүхдүүдийг мэргэжилтэй болоход анхаарал хандуулах шаардлагатай. Шаталсан сургалтын системээр дамжуулан сургадаг мэргэжилтэй боловсон хүчин буюу ажилтан ангийг сэргээхгүй бол эдийн засаг сэргээд ирэх үед мэргэжилтэй боловсон хүчин бидэнд дутагдана. Малчин болох гэж байгаа хүүхдийг заавал арванхоёрдугаар анги төгсгөх шаардлагагүй. Аль болох эртхэн тухайн салбартайгаа танилцах нь тэр хүндээ хэрэгтэй. Хөдөөгийн иргэдтэй уулзаж байхад хамгийн их тулгамдсан асуудал энэ байсан. Хүүхдээ ерөнхий боловсролын сургууль төгсгөөд хувийн ч хамаагүй дээд сургуульд зээл авч байгаад сургадаг. Гэтэл хүүхэд нь төгсөөд ажлын байргүй болчихдог. Тэгэхээр энэ буруу тогтолцоог засах шаардлага байна.

Сүүлийн 25 жилд хориннэгдүгээр зууны хүн болон төлөвших боловсролын салбартаа анхаарч чадаагүй. Хүүхэд байхаас нь ёс зүйтэй, хүн байх ухаанд сургах, хүний нийгмийн харилцааны чиглэлд алдсан болохоор одоо энэ тал дээрээ анхаарах хэрэгтэй.

Сурах бичгийн агуулга дотор ч гэсэн түүхээ үгүйсгэсэн, зөрчилдүүлсэн зүйлс гарсан байна. Энэ чиглэлд Боловсролын хуулийн өөрчлөлтүүд хийгдэх ёстой. Боловсролын байгууллага аль болох улс төрөөс ангид, улс төрийн оролцоо багатай, тогтвортой байх нь зүйтэй.

Мөн хаврын чуулганаар Органик хүнсний тухай хуулиа батлах нь цаг үеэ олсон зөв алхам байх болно. Олон улсын зах зээлд органик хүнсээрээ өрсөлдөхгүй бол бусад орнуудын адил хүнс гаргаад өрсөлдөх боломж байхгүй. Мөн малчдын нийгмийн асуудлыг шийдэх ёстой. 2014 онд Д.Оюунхорол нарын бидний гишүүдийн өргөн барьсан багц таван хуулийг хэлэлцэх хэрэгтэй байна.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

-УИХ-ын чуулган завсарлаад нам гүмхэн байна. Ээлжит бус чуулган орох сураг байсан, больсон бололтой. Ирэх хаврын чуулганаар зайлшгүй хэлэлцэх ёстой ямар хуулиуд байна вэ?

-Ээлжит бус чуулган амжихгүй байх. Хаврын чуулган эхлэхэд хоёр долоо хоног гаруйхны хугацаа үлдсэн байна. Ирэх чуулганаар татварын шинэчлэлтэй холбоотой багц хуулиуд, тодруулбал Татварын ерөнхий болон Аж ахуйн нэгжийн орлогын татварын тухай хуулиудын шинэчилсэн найруулгын төслүүдийг хурдан батлах хэрэгтэй. Засгийн газраас өргөн барьсан эдгээр хуулийн төслүүдийг харахад агуулгын хувьд боломжийн гэж үзсэн. Шалтгаан нь АН төвтэй засгийн үед татварын өршөөлийн болон хөрөнгө, орлоготой холбогдсон эдийн засгийн ил тод байдлын хуулиудыг баталснаар далд эдийн засгийг бууруулж, эдийн засгаа эрүүлжүүлж чадлаа. Сангийн яамны мэдээллээр жилийн ДНБ-ээс 60 орчим хувиар илүү хөрөнгө ил гарсан байна. Иймээс татварын шинэчлэлийг хийж ойлгомжтой, шударга, ил тод эрх зүйн орчныг яаралтай бүрдүүлэх нь зөв юм. Нэмүү өртгийн албан татварын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг өнгөрсөн чуулганаар баталж, одоо хэрэгжиж эхлээд байна. Энэ хууль гайгүй сайн хууль болсон дүгнэлт аваад байна. Нэг сарын төсвийн орлогын гүйцэтгэл 95 орчим хувьтай гарсан гэсэн мэдээлэл байна. Эдийн засаг эрүүлжиж, татварын сайн эрх зүйн орчин бүрдсэнээр ААН-үүд айдасгүй үйл ажиллагаа явуулах болно. Энэ хэмжээгээр эдийн засаг тэлнэ, мөн татварын бааз, суурь нэмэгдэнэ. ААН-үүдийн өрсөлдөх чадвар нэмэгдэнэ, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ. Тодорхой хугацааны дараа иргэдийн амьжиргаа ч дээшилнэ гээд олон эерэг зүйл бий болно.

Мөн Ард нийтийн санал асуулгын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын хуулийн төслийг баталчихмаар байгаа юм. Миний санаж байгаагаар олон жил Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулна гэж ярилаа. Тиймээс санал асуулгын хуульд Үндсэн хуульд оруулах бүх өөрчлөлтөөрөө ард түмнээсээ асуух өөрчлөлтийг оруулаад, тэгээд энэ зуны сонгуулийн санал хураалттай хамт Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийг олон түмнээсээ асуугаад шийдчих нь зүйтэй гэж бодож байна. Эдгээр нь хөгжлийн үзэл баримтлалын чанартай томоохон ажил.Тиймээс хэлмэгдүүлэлтийн үе шиг зөвхөн гүтгэлэг, харлуулалтаар сонгуульдаад амжилтад хүрэхгүй байх.

-Ш.Түвдэндорж гишүүн Сонгуулийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг өргөн барьсан. Сонгуулийн хугацаа тулсан энэ үед хуульд өөрчлөлт оруулах нь зөв юм уу. Уг нь бол жагсаалтын 28 мандатаас зургааг нь нийслэл рүү шилжүүлэх юм билээ. Бас Сонгуулийн хуулиар ҮХЦ-д маргаан гаргасан гэсэн яриа байна?

-Би тэр хуулийн төсөлтэй танилцаагүй байна. Жагсаалтын 28-ыг хот, хөдөө гэж хуваах боломжгүй гэж харж байна. Шалтгаан нь жагсаалтын 28 чинь намын мөрийн хөтөлбөр, намын нэрээр хот, хөдөө гэж ялгахгүйгээр нийт сонгогчдоос авсан саналаар шийдэгдэж ирсэн. Тэр хэвээрээ байх нь зөв. Харин батлагдсан хуулиар тойргийн 48 мандатын 30 орчим хувь буюу 14 мандат нь хотоос байгаа юм. Гэтэл нийт хүн амын 50 дөхүү хувь нь хот болоод хотын орчин тойронд амьдарч байгаа гэдэг. Тиймээс энэ тойргийн мандатаас хотын мандатын тоог нэмье гэсэн санал болов уу гэж бодож байна. 2012 онд ч ийм санал гарч байсан. Сонгуулийн холимог тогтолцоог бол би дэмждэг. УИХ дээр тойргийн буюу ИТХ шийдчих олон асуудлыг ярьдаг. Тэр сургууль, цэцэрлэг, дотуур байр, цагдаа, эмнэлгийн урсгал зардал, барилгын төсвийг орон нутаг шийддэг баймаар байна. Тиймээс жагсаалтын гишүүд байснаар улс орны томоохон бодлогын асуудлыг шийдэхэд дөхөмтэй байдаг. Гэхдээ жагсаалтын гишүүдэд нэг удаа ч гэсэн тойргоос сонгогдсон байх зэрэг шалгуур хэрэгтэй. Жагсаалтын асуудлаар 2012 онд Цэцэд хандаад ҮХЦ үндсэн хууль зөрчөөгүй гэсэн шийдвэр гаргасан байдаг.

-Сонгуулиас өмнө АН ИЗНН, МҮАН-тай нэгдэх боломж бий юу. Хүмүүс бол янз бүрээр л ярьж байна?

-Үзэл баримтлалын хувьд ойролцоо намууд гэж ойлгодог. Тиймээс сонгуульд нэгдэж орж олонх болоод улс орноо хөгжүүлэх тэр бодлогоо хэрэгжүүлэх нь зөв гэж бодох юм. Ер нь парламентын засаглалтай хөгжилтэй орнуудад улс төрийн дахин хуваарилалт тодорхой хугацааны дараа явагддаг үйл явц. Энэ үе нь манайд бараг ирсэн болов уу гэж бодож байна. Энэ тохиолдолд түрүүлж сэтгэсэн, хөдөлсөн, шинэчлэгдсэн нь илүүрхдэг. ИЗНН-ын тухайд АН-тай үзэл бодол төстэй, стратегийн түнш хэлбэрээр ажилладаг гэж ойлгодог. ИЗНН АН-д нэгдэх гэж байна гэж нэлээд хэдэн жил яригдсан, одоо л тэр нь бодит ажил хэрэг болох нь гэж харж байгаа.

-Манай улс төрийн намууд сонгуульдаа л хэт анхаарал хандуулаад байгаагаас биш ам.долларын ханшийн өсөлт, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын тал дээр чимээгүй байх шиг?

-Ер нь хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчин, ялангуяа эрсдэл өндөртэй газрын тос, эрдэс баялгийн салбарын эрх зүйн орчин харьцангуй ойлгомжтой, урт хугацаанд тогтвортой, өрсөлдөх чадвартай болсон. Гол нь манай гол нэрийн ашигт малтмалын зах зээлийн үнэ уначихсан хэвээр байна. Энэ нь ашиг багассан гэсэн үг. Ашиг багатай салбарт хөрөнгө оруулалт ихээр нэмэгддэггүй. 2012 оноос хойш уул уурхайн бус салбарыг, ялангуяа боловсруулах аж үйлдвэрийн салбарыг нэлээд дэмжсэн.Энд тодорхой үр дүн гарна гэж харж байна. Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг эмх замбараагүй олгож байснаа нилээд удаан зогсоосон, үүнийгээ зөвхөн Засгийн газраас тогтоосон бүс нутагт хайгуул хийх зөвшөөрлийг эмх замбараатай, хяналттай олгохоор хууль гаргаад хоёр жил болох гэж байна. Иймээс хайгуулд нэлээд хөрөнгө оруулалт хийгдэх болов уу. Сүүлийн саруудад алтны үнэ гайгүй сайжирч байгаа. Ганц бэлэн байсан Гачууртын ордоо хоёр жил маргалдаж байж нэг юм явуулах шийдвэр гаргалаа. Эдгээр нь хөрөнгө оруулалтад зайлшгүй зөв дохио болно. Төмөр зам, эрчим хүчний салбарт том төслүүд хэрэгжүүлэх боломжтой. Нүүрсний үнэ унасан ч Цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэж экспортлох нь хамгийн зөв зам. Энэ дээр Засгийн газар цаг наргүй ажиллах хэрэгтэй. Албан ёсоор эхэлж байгаа махны экспортыг улирлаас хамааралгүй болгох нь чухал байна.

УИХ–ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

–Та Ерөнхий сайдыг халз мэтгэлцээнд дуудсан. Гэвч ямар нэгэн хариу өгөөгүй гэж байсан. Таны зүгээс яг ямар асуудлаар мэтгэлцэх гээд байгаа юм бэ?

-Миний хувьд УИХ-ын гишүүн болоод 32 хуулийн төсөл санаачилсан байна. 6-7 хууль нь батлагдаж, нэлээд хэсэг нь өргөн баригдах гээд хүлээгдэж байгаа. З.Энхболд даргын “таалал”-ыг л хүлээж байна гэх үү дээ. Хамгийн сүүлд УИХ-ын тухай хуулийн 7.12 дахь заалтыг бүхэлд нь байхгүй болгосон. Яагаав ҮХЦ лексус 570 хахуульд авсан гээд байгаа даа. Ингэснээр бүхэл бүтэн хуулийн цоорхой үүссэн. Тиймээс үүнийг засах шаардлагатай гээд хуулийн төслийг нь бичиж, боловсруулаад санал авсан. Засгийн газар мэдээж юу гэж ашиг сонирхлын зөрчилтэй зүйл дээр “за” гэхэв. Гэсэн ч хуульд нийцсэнээр өргөн барих ёстой. Уг нь З.Энхболд дарга авчих л ёстой байгаа юм. Энэ мэтчилэн олон хууль хүлээгдэж байна. Зарим нь төслийн шатандаа, заримыг нь өргөн бариад гацчихна гэж “хайрлаад” байна л даа, үнэндээ.

Одоо сэдэвгүй болчихсон юм уу хаашаа юм. Тост тосон бумбаас болж Т.Лхагвасүмбэрэл гээд залуугийн амь насыг хөнөөчихсөн юм шиг байна гээд хөөцөлдөөд явж байсан чинь Өргөдлийн байнгын хорооноос болиулсан. Азаар байнгын хорооны тогтоол гарчихсан байсан болохоор Засгийн газраас шаардах л үлдсэн. Гэтэл Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хорооноос тогтоол гаргана гээд Л.Эрдэнэчимэг, Ц.Оюунгэрэл гээд хоёр гишүүн орилоод яваад байгаа. Би гүтгээгүй. Тэгээд яваад байгаа юм. Уг нь УИХ-аас гарсан нэг шийдвэрийг давтаж гаргаж болдоггүй юм л даа. Өргөн барьсан хуулиуд дээр Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар бүгдэд нь “үгүй” гэсэн. Ерөнхий сайдад маш олон сайн зөвлөх байгаа. Тэр олон яамдаасаа яагаад үгүй гэсэн бэ гэдгээ асуух ёстой. Харин хуулийн төсөл боловсруулсан багийнхандаа найдаж байна. Үнэндээ Хаалт хөгжлийн сангийн тухай хууль, Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулийг хэрэгжүүлэх УИХ-ын тогтоолууд бий. Мэтгэлцээний үеэр би эднийгээ л гаргаж тавина. Түүнээс бүх зүйл дээр гэвэл эфирийн цаг хүрэхгүй л дээ. Тиймээс хүмүүст хамгийн хэрэгтэй гэж үзээд дээрх хоёр хуулиар л мэтгэлцэнэ.

–Гэхдээ ганц таны өргөн барьсан хуулиуд биш олон гишүүний өргөн барьсан хуулиуд хэлэлцэгдэхгүй байгаа шүү дээ. Бусад гишүүдтэйгээ хамт мэтгэлцэж болохгүй юу?

-Зарим хүмүүс “Та яагаад З.Энхболдтой мэтгэлцдэггүй юм бэ” гэдэг юм. Адилхан Их хурлын гишүүн байж бие биетэйгээ мэтгэлцэж яах юм бэ. УИХ-ын дарга чинь УИХ-ын гишүүн гэдэг албан тушаал. Гишүүд хоорондоо ярьж байгаад нэг хүнээрээ хурлаа удирдуулъя гэдэг хэлбэр. Манайд Засгийн газраас санал ав гэдэг хуулийн заалттай хэрнээ Засгийн газар хуулийн төсөл өргөн барихдаа биднээс санал авдаггүй байхгүй юу. Ерөнхийлөгчөөс ч авдаггүй. Гэтэл Засгийн газраас бид санал авдаг ийм л хуультай. Энэ нь сүүлдээ туйлшраад татвартай холбоотой хуулийг Их хурлын гишүүд өргөн барьж болохгүй гэсэн. Уг нь хууль санаачлагч болгон хуулийн төслөө өргөн бариад, ард нийт, байнгын хороогоороо хэлэлцүүлээд чуулганы үед кнопоороо шийдэх ёстой. Манайд болохоор Засгийн газраас санал авахаар үгүй гэдэг. “Үгүй” гэдгээ л нотол гээд байгаа хэрэг. Засгийн газрыг бүрэн төлөөлөх эрх бүхий хүн нь Ерөнхий сайд. Тэр утгаар нь л Ерөнхий сайдтай мэтгэлцэх хүсэлт хүргүүлсэн. Засгийн газартай мэтгэлцэж байна гэсэн үг.

–Ээлжит бус чуулганыг зарлана гээд байх юм. Энэ талаар та дуулав уу?

-Дуулаагүй. Үнэхээр чухал асуудал байгаа бол ээлжит бусаа зарла л даа. Тэгэхгүйгээр хүн ярьдаг ээлжит бус чуулганаар яах юм. Чуулганаар бодлого хууль ярих ёстой. Түүнээс биш хэн нэгнийг огцруулж, хусах гээд сандарч тэвдээд гүйх гээд байгаа бол буруу. Үнэхээр зарлах юм бол ямар бодлого явах гэж байгааг тодорхой болгох хэрэгтэй. Сонгуулийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна ч гэнэ үү юм яваад байна.

–Уг хуулийн төсөлтэй танилцсан уу, та?

-Танилцаж яах юм. Хэрэггүй. Сонгуульд яавал би гарах вэ гэдгээ бодоод хуулиа өөрчлөх шаардлагагүй. Хууль бүх нийтэд үйлчилдэг. Яаж ч өөрчиллөө гэсэн бүх нийтэд хамаатай. Харин одоо байгаа хуульдаа нийцүүлээд юуг хийсэн, юу хийх гээд байгаагаа ярь л даа. Ард түмэн тэнэг биш болохоор ингээд тайлбарлаад яриад явбал сонгоод явна. Таны хийсэн болон хийж байгаа, хийх ажлыг нь сонгож байж сонгоно уу гэхээс таны компанийн захирал байна уу хэнд ч хамаагүй. Нүүрсээ тараана уу, хувцас тараана уу ёстой падгүй. Тэр бүү хэл нэг нэг сая төгрөг 1000 хүнд өгч их хурлын гишүүн болсон хүн ч байгаа.

–Хаана тийм хүн байна вэ?

-Манай 76 дотор байна. 83 тэрбумтай хүн нэг тэрбумаа хаях нь юу юм бэ. Тиймээс энэ бол тийм их мөнгө биш. Ирэх сонгуульд ийм аргаар гарчихна гэсэн бодолтой ихэнх нь сууж байгаа юм билээ.

–Нэг тэрбум төгрөг тараагаад их хурлын гишүүн болох нь тийм ашигтай юм уу?

-Тэр хүн чинь 83 тэрбумтай юм чинь яах юм. Өмнө нь орд газар хулгайлаад жаахан хувиа зарчихгүй юу. Нэг тэрбумыг тараалаа гээд тэр хүн чинь 82 тэрбум төгрөгтэй л болно биз дээ. Үнэгүй олдсон мөнгө юм чинь яадаг юм нэг тэрбумыг нь тараагаад их хурлын гишүүн гээд сууж л байг. Үр хүүхэд нь Их хурлын гишүүний хүүхэд гэдэг ч юм уу, аав, ээжийгээ дуурайж Их хурлын гишүүн боллоо гэдэг ч юм уу янз бүрийн зүйл яриад яваг хамаагүй. Та болохоор хялбар олсон мөнгийг өөрийнхөө зовж олдог мөнгөтэй харьцуулаад байгаа байхгүй юу. Жишээлбэл, биеэ үнэлэгчид асар их мөнгө олдог гэж байгаа юм. Тэр маш хурдан үрдэг болохоор ядуу амьдарч байгаа гэж ярьдаг. Түүн шиг муу аргаар олсон мөнгөөрөө казино, хахуульд өгдөг юм шүү дээ. Бодоод үз дээ. Төрийн албан хаагчдын цалинг 90 тэрбумаар нэмэгдүүлье гэхэд 87 тэрбумыг нь гуравхан компанид хувааж өгье гээд шийдчихсэн сууж байсан шүү дээ. Тэр гурван компанийн нэг компанийнх нь хүн одоо Их хуралд сууна гэчихсэн явж байна. Ийм мөнгөтэй хүмүүс хоёр тэрбумыг цацаад гарах нь байна шүү дээ.

–Гэхдээ Сонгуулийн Ерөнхий хороо, Аудитын ерөнхий газар нэг тойрогт нэр дэвших хүмүүсийн зардлын тооцоог 170 гаруй саяас 250 орчим саяын хооронд тогтоосон байна лээ. Тэгэхээр чинь зардал нь хэтрээд хуулийн хариуцлага хүлээх юм биш үү?

-Сонгуулийн зардлаа хэтрүүлбэл Их хурлын гишүүнээс нь татна. Шоронд хийнэ гэж заагаагүй байгаа биз дээ. Хэрэв зардлаа хэтрүүлбэл бид жаахан мөнгө авъя л гэчихсэн байна лээ. Зардлаа хэтрүүлсэн ч хэдэн төгрөгийг нь өгчихнө биз гэсэн байдалтай гарсан. Харин мань мэтэд нь бол хэцүү. Энэ заасан хэмжээнд нь байтугай тал зардлаа олж аваад орох байх. Байгаа зүйлсээ зарж, хэдэн ном хэвлэчихээд ном аваач гээд хүн амьтан гуйгаад явах байх л даа. Тэд бол харин тийм биш. Аудитын гаргасан гээд байгаа тэр тооноос чинь айхгүй. Зардал хэтрүүлбэл торгоно гэж байна гээд тэр бүхнээ тооцно. Тиймээс мөнгөний сонгууль болохгүй гээд байгаа чинь үлгэр байхгүй юу.

Энэ хүмүүс яагаад сонгуулийн сурталчилгааны хугацааг багасгасныг мэдэх үү. Эд богино хугацаанд бага мөнгөөр хүнийг худалдаж авах акц хийх гэж байгаа юм. Удаан хугацаанд энэ нь сайн уу, муу юу гээд бодохын оронд мөнгө өгсөн хүнийг сонгочихно гэж эд нар найдаад байгаа юм. Энэ нөхдүүд ард түмнийг их л басч байна даа. Мао-гийн хэлсэн шиг ард түмнийг цагаан цаас гэж бодоод байна. Дээр нь юугаа ч хамаагүй бичиж болно гэж итгээд байна. Харин би итгэхгүй байна. Би бол С.Зоригийн хэлсэн шиг монгол хүний саруул ухаанд итгэж байгаа. Муу ард түмэн гэж байхгүй. Муу удирдагч гэж байдаг. Тиймээс ард түмэнд буруу байхгүй гэж итгэдэг.

–Таныг МАН–д элсэн орж Дорнодод нэр дэвшинэ. Эсвэл Чингэлтэй, Орхон аймагт бие дааж дэвших гэж байна гээд байх юм…

-Та хаанаас нэр дэвших гэж байгаа юм гэж асуух гээд байна уу.

–Ер нь бол тийм. Гэхдээ таныг намынхантайгаа таарамжгүй байгаа болохоор бие даана гэж дуулсан?

–www.medee.mn сайт 21 аймгийн нэр дэвшигчдийг зарласан байна лээ. Намайг хаана ч нэр дэвшинэ гэж бичээгүй байсан. Таны асуулт болохоор хэн нэгнээс зориудаар асуугаад өгөөч гэсэн шиг асууж байна гэж санагдлаа. Тэр сайт дээр бичсэнээр бол Дорнод, Эрдэнэт, Чингэлтэй дээр миний нэр байхгүй байна лээ. Н.Энхбаяр дарга “Манай нам Их хуралд долоон гишүүнтэй. Манайхаас улс төрийн албан тушаалтай 10 гаруй хүн байна. Бид 76 хүн шиг ажиллая гэвэл нэг хүн гурван тойрогт ажиллаарай” гэсэн юм. Би намын даалгавар гэж итгээд Дорнод, Эрдэнэт, Чингэлтэй гурав дээр усалгаа хийж байсан байхгүй юу. Миний хувьд хаана ч нэр дэвшсэн ялгаа байхгүй. Дорнодод дэвш гэвэл тэнд дэвшихэд бэлэн байна. Чингэлтэй, Эрдэнэтэд дэвш гэвэл бэлэн л байгаа. Гэхдээ бид саяхан Н.Энхбаяр даргатай уулзаад “Нэг хүн гурван тойрог хариуцах хэцүү байна. Сонгууль гуравхан сарын дараа болох гэж байгаа болохоор хариуцсан тойргоо багасгая” гэсэн юм. Дараа нь гурав биш хоёр болгож тохирсон.

–Тэгээд та аль хоёр тойргийг усалж яваа юм бэ?

-Чингэлтэй, Эрдэнэт хоёр. Үнэнийг хэлэхэд Дорнодын МАХН-ын хорооны ихэнх гишүүн манайхаас ирж дэвш гээд байгаа. Чингэлтэй дүүргийн МАХН-ын хорооныхон “Зөвхөн тантай л явна шүү. Та бидэнтэй л явна шүү. Таныг л авч явна” гээд байна. Эрдэнэтийн хувьд намын хороон дотроо “Х” байна. Харин Эрдэнэтийн ард түмэн намайг сайнаар хүлээн авч, захидал бичиж “Манайхаас бие даагаад нэр дэвшээч ээ. Намаар яах гээд байгаа юм. Бие даавал дээр шүү” гээд байгаа. Тэнд байгаа ахмад улстөрчид “Манайд ирж бие даасан нь зөв шүү. Энэ удаагийн сонгуулиар МАХН, АН, МАН-ын алинаас нь ч битгий дэвш. Хүнийхээ хувьд чи цэвэрхнээрээ яв” гээд ярьж байна. Харин би “Баярлалаа. Өнөөдөр сонгууль болох гэж байгаа биш. Юу хийснээ, юу хийж байгаагаа, юу хийхээ ярья” гэсэн байдалтай л байгаа юм.

–Та намынхантайгаа эв зүйгээ ололцож байна уу?

-Би намынхантайгаа таарамжгүй байгаа юм биш. Би шударга талд нь л зогсч байна. Миний хэлсэн ч зөв л байсан. Ер нь би хоёр л зүйл хэлдэг. Г.Шийлэгдамбыг сайд болонгуут нь “Ерөнхий нарийн бичгийн даргыг нь болиул. Давхардуулсан албан тушаал байж болохгүй” гэж хэлдэг байлаа. Нөгөөх нь “Батцэрэг сайд болсон юм чинь бүлгийн даргаас нь болиул” гэсэн. Дөрвөн үсэгтэй нам байгаа л юм бол манайхаас долоон гишүүн байгаа нь бараг л найм гэсэн үг. Бүлгийн дарга байгаа байхгүй нь мэдэгдэхгүй болохоор сэтгүүлчид надаас “Танай нам яах гээд байгаа юм бэ. Эрүүл мэндийн сайд, Шадар сайдын асуудал юу болж байна вэ” гэж асуудаг. Миний хувьд гишүүний байр сууриа илэрхийлэхээр нөгөөдүүл нь “Намын бодлого биш. Чи ямар бүлгийн дарга уу” гэдэг. Би “Бүлгийн даргаа ажиллуулаач ээ” гэдэг юм. Нам дотор сайдах, муудах, мэтгэлцэх гээд янз бүрийн л зүйл байдаг. Гэхдээ би шударга талд нь л зогсоно. Өөрийнхөө зөв гэсэн зарчим дээр л зогсоно. Энэ нь олонход буюу ард түмэнд ашигтай зарчим байх ёстой. Түүнээс биш надад ашигтай байх нь чухал биш. Би дув дуугүй долдойдож яваад Эрүүл мэнд, спортын сайд болж болно.

–Тэгээд болчихож болохгүй байгаа юм уу?

-Тэгж яах юм. Ч.Сайханбилэгтэй нэг баг болж яах юм. Манай “Шударга ёс” эвслийн таван хувьсгал гэж хэлээд Оюу толгойн 51 хувийг ард түмэнд өгнө гэж уриалж байсан бодлогыг нулимсан хүн. Тийм хүнтэй яаж нэг ширээнд сууж, ард түмэндээ “Бид гоё хөгжүүлнэ” гэж ярих юм. Ингэж болохгүй.

Ард түмэн мөнгөгүй байна. Нарантуул шатлаа гэхэд хүмүүс хямрахгүй байна. Яагаад гэхээр худалдаж авдаг хүн байхгүй болохоор хэдэн хүний юм шатав гэж сонирхохоос биш бусдыг нь тоохгүй байгаа юм. Хөгшчүүл, ард түмэн ядарч байна. Энэ бүхэн Оюу толгойг буруу явуулсан, Таван толгойг буруу явуулах гэж байгаатай холбоотой. Хүн ажил хийж байгаа юм чинь алдаж, онолгүй л яахав. Буруу зөрүү ярилгүй л яахав. Юу ярих нь хүний эрхийн асуудал.

–Гуравдугаар сарын 1-ний “Эх орончдын өдөр”-ийг МАН, МАХН хамтарч тэмдэглэсэн. Н.Энхбаяр дарга хоёр нам нэгдэх нь цаг хугацааны хувьд ч боломжгүй. Харин эвсэх асуудал ярьж болно гэсэн. Та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Цаг хугацаандаа ч байгаа юм биш. Хоёр нам хоёулаа нэгдэх хэрэггүй. Нэгдэх ч боломжгүй. Тэр бүү хэл эвсэхэд ч хэцүү. Учир нь МАН-аас УИХ-ын сонгуульд 76 хүн нэр дэвших хүсэлтэй байгаа юм билээ. Манай намаас ч гэсэн 76 хүн нэр дэвших сонирхолтой байгаа. Үндсэн хуульд 152 гэсэн ойлголт байхгүй. 76 л гэсэн тоо бий. Тийм болохоор сонгуулийн үеэр хэнийг нь гомдоож, хэнийг нь боль гэх юм. Зүгээр л хоёр нам 76 хүнээ л тавьчихъя. Сонгуулийн дараа харин эвсэж болно. Манай намд 25 суудал, МАН-д 30 суудал өгчих л дөө. Энэ хоёр намыг нэгдээсэй гэж байгаа юм бол ард түмэн саналаа өгөхдөө л салахгүй байх ёстой. Хэрэв тэгж чадвал хоёр намаас шигшмэл гэсэн хүмүүс нь гараад ирнэ. Үүн дээрээ хамтарсан бодлого хийж болно. Сонгууль болохоос гуравхан сарын дотор механикаар нэгдээд яах юм. Нэр дэвших сонирхолтой хүмүүс чинь дөрвөн жил тойргоо усалчихсан байгаа. Энэ хугацаанд зарим нь нүүрс, сальфеткаа тараасан. Энэ бүгдийг бид бодох хэрэгтэй.

–МАХН сонгуульд ороход бэлэн үү?

-Намын удирдлагууд болон гишүүдийн хувьд 100 хувь бэлэн байгаа. Бэлэн байх ч ёстой. Ингэж зовж зовчихоод бэлэн биш гээд ярих чинь утгагүй байхгүй юу. Тиймээс ялагдах юм бол өөрсдөдөө л гомд. Арчаагүй, хувьчилсан, улсаа бодоогүй тоглосноосоо болоод л ялагдсан гэж бод. Хэрэв тэгж бодохгүй бол бодлогоо хэрэгжүүлээд явах ёстой.

–Сонгууль дөхчихөөд байдаг. МАХН генсекийнхээ асуудлыг шийдэх болоогүй юм уу?

-Ойрын үед шийдэх байх. Саяхан бид уулзахад “Манайх нам юм бол Хяналтын зөвлөлтэй болъё. Хяналтын зөвлөл Дашдондог, Г.Шийлэгдамбын яриад байгаа асуудал дээр дүгнэлт хийгээч ээ. Нэр нь холбогдоод янз бүрээр яригдаад байгаа хүмүүсээсээ асуугаач ээ. Хяналтын зөвлөлийн дүгнэлтээ гаргаад энэ асуудлыг шийдье” гэсэн.

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн дэд дарга С.Одонтуяатай ярилцлаа.

-Хүүхдийн эрхийн тухай болон Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга батлагдсан. Ялангуяа эцэг, эхчүүд сонирхож байна. Уг хуулийнхаа талаар ярихгүй юу?

-УИХ-аар Хүүхдийн эрхийн тухай болон Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийг батлуулсан. Уг хуулиуд хэрэгжсэнээр хүүхдийн эрхийг хэрэгжүүлэгч талуудын үндсэн үүрэг, тэдний хоорондын харилцан хамаарлыг илүүтэй тодорхой болгож өгсөн. Хуулийн хүрээнд улсын статустай хүүхдийн байцаагч нарыг бий болгохоор судалж байгаа. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд бараа, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чанарт хяналт тавьж, дүгнэлт гаргадаг ч энэ нийгмийн хамгийн үнэ цэнтэй зүйл болох хүн, тэр тусмаа хүүхдийн эрх зөрчигдөж байгаа эсэхийг хянадаг, дүгнэдэг улсын байцаагч гэж манайд байдаггүй. Тэр утгаараа хүүхдийн байцаагчтай болох гэж байгаа юм.

Нэг зүйлийг нэмж өгүүлэхэд Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хууль 1996 онд батлагдсан. Түүнээс хойш 20 жилийн дараа шинэ хуультай болж байна. Хууль батлагдсанаар Монгол Улсын хэмжээнд хүүхдийн эрхийг хангах үндэсний тогтолцоо бий болж байна. Мөн аливаа хүүхэд хүчирхийлэлд өртсөн тохиолдолд хэрхэн хамгаалах вэ, хүчирхийлэлд өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг хэрхэн зохион байгуулах зэрэг харилцааг зохицуулах эрхзүйн орчинтой боллоо.

-Хуулийн хэрэгжилтийг хэрхэн хянах вэ. Манайд батлагдсан хуулиуд олон ч хэрэгжилтийг нь хянах байгууллага, төсөв байдаггүйн улмаас “Хууль гууль боллоо” хэмээн шүүмжилдэг?

-Таны хэлж байгаа зөв. Манайхан хууль батлахдаа тухайн хуулийн хэрэгжилтийг нь хангах асуудлаа байнга бодож байх ёстой. Эдгээр хуулийг хэрэгжүүлэхэд нийтдээ 20-иод дүрэм, журам, стандарт батлах хэрэгтэй болоод байна. Салбарын яам болон Хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн газар, агентлагууд хамтарч тусгайлсан төлөвлөгөө гаргаж, боловсруулах ёстой. Мөн энэ хоёр хуулийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүгийн тооцооллыг олон улсын экспертүүдийн дэмжлэгтэйгээр бид хийж байна. Жил бүр улсын төсөвт 3.2-3.5 тэрбум төгрөг тусгуулж байж эдгээр хууль бүрэн хэрэгжих бололцоотой. Ингэхдээ хоёр үе шаттай хийнэ. 2017, 2018 оноос санхүүжилт нь шийдэгдээд явна.

-Сүүлийн үед хүүхэдтэй холбоотой сэтгэл сэртхийлгэм хэргүүд гарах болсон. Мөн гэр бүлийн хүчирхийлэл манайд төдий л буурдаггүй. Энэ бүхнийг хэрхэн зохицуулж өгч байгаа юм бол?

-Үр хүүхэдтэй хүн бүр энэ тал дээр санаа зовдог. Хүүхэд хүчирхийллийн золиос болж байгаад нийгэм даяар нэлээд шүүмжлэлтэй ханддаг болсон. Шүүмжлэлтэй хандаж байна гэдэг чинь олон нийтийн хандлага эерэг тал руугаа явж байна гэсэн үг юм. Шинэ батлагдсан Эрүүгийн хуулиар хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийг гэмт хэрэг гэж үзэхээр болсон. Түүнчлэн Хүүхэд хамгааллын тухай хуулиар хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийн бүх хэлбэрийг гэр бүл, сургууль, асрамжийн газар, ажлын байр, малын бэлчээр гээд нийгмийн бүх орчинд хориглож байгаа. Гэсэн ч Хүүхэд хамгааллын тухай хууль дангаараа эдгээр асуудлыг зохицуулахгүй. Монгол Улсад хэрэгжиж буй Гэмт хэргийн тухай, Эрүүгийн тухай, Зөрчлийн тухай, Гэр бүлийн тухай, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай гэх мэт хуулиуд, тэдгээрийг дагалдан гарч буй хуулиудын хүрээнд цогцоороо шийдэгдэнэ.

-Манай орны хувьд бусад орнуудыг бодоход хүүхдээ хүмүүжүүлэх тал дээр арай өөр байдаг. Уламжлалт арга барил өдгөө ч хэвээрээ байгаа. Энэ бүхнийг хуульд тусгасан уу?

-Монголчууд эрт цагаас хүүхэд хүмүүжүүлэх өөрсдийн гэсэн баялаг уламжлалтай. Ухааруулдаг, сэнхрүүлдэг, өөрөө дагуулж үлгэрлэдэг юм. Харин өөрөө зодож занчаад өөрийнх нь хэлсэн үг, хийсэн үйлдлийг дагасан хүүхдийг буруутгаж алгаддаг нь ухамсар дорой хүмүүсийн шинж. Монголчуудын хэлдгээр хааяа нэг алган боов амсуулж болох ч энэ үйлдэл байнга давтагдаад ирвэл гэмт хэргийн шинжтэй гэж үзнэ. Хүүхдийг хэдэн настайд нь хаан мэт өргөмжлөх вэ, хэдэн настайд нь найз мэт нөхөрлөх вэ гэхчилэн сэтгэл рүү нь өнгийж, дотор нь орсон юм шиг сонсч ойлгодог байх нь чухал.

-Эцэг эхчүүдийн хувьд юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Эцэг, эх ёс суртахууны доголдолтой бол Гэр бүлийн тухай хуулийн дагуу хүүхэд хүмүүжүүлэх талаар эцэг эхийн хариуцлага, мэдлэгийг дээшлүүлэх сургалтад хамрагдах шаардлагатай. Мэдээж, эдгээр үйлчилгээнүүдийг төрийн байгууллага дангаар гэхээс илүүтэй бусад хуулийн этгээдтэй хамтран хэрэгжүүлэх нь үр дүнтэй.

Гэр бүлийн тухай хуульд орж байгаа хамгийн чухал шинэчлэл нь эцэг, эхчүүд хүүхдэдээ зориулах цагийг нэмэгдүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Түүнчлэн ажил олгогч нь хөдөлмөрийн бүтээмж болон аюулгүй байдлыг нэмэгдүүлэх үүднээс байгууллагаараа ажилтны ар гэрт анхаарал тавих үүрэг хүлээж байгаа. Өөр нэг чухал зүйл нь гэхээр эцэг эхийн хуралд суухад цалинтай чөлөө олгох, албадан сургалтад хамрагдахад нь цалингүй ч гэсэн ажлаас нь чөлөөлдөг байхаар хуульчилж байна.

Хууль батлагдсан учраас холбогдох яамд журам гаргах ёстой. Хөдөлмөрийн яамнаас гэхэд өвлийн морин уралдаан хүүхдийн эрүүл мэндэд эрсдэлтэй гэж үзэж, журам гаргачихсан. Барилгын салбарт хүүхэд ажиллаж болохгүй гэх жишээтэй. Тэгэхээр салбар яамдын зүгээс хүүхэдтэй холбоотой журмуудыг гаргах хэрэгтэй. Энгийн жишээ хэлэхэд хөдөө аймаг, сумдад өвлийн цагт олимпиадууд зохиогддог. Хүүхдүүд өвлийн хүйтэнд, хүнд нөхцөл байдалд хол зам туулж олимпиадад оролцдог явдлыг дэмжихгүй байгаа.

-Сүүлийн үед цахим орчинд хүүхдийн хүчирхийллийн янз бүрийн бичлэг, зураг тавигдах болсон. Энэ нь нэг талдаа олны анхааралд өртөж байгаа мэт боловч нөгөө талдаа тухайн хүүхдэдээ хэцүү байдаг бололтой…

-Өмнө нь далд хэлбэрт түгээмэл байсан хэргүүд цахим орчинд тавигдаад ирэхээрээ олны анхаарлыг татах болсон. Энэ нь аливаа нэг сөрөг үйлдэл, хандлага руу олон нийтийн анхаарлыг татахад хялбар болгож байгаа. Үүнийг нь бүр хуульчлаад өгч байгаа юм. Тодруулбал, хүүхдийн эрх зөрчигдөж буйг, хүүхэд эрсдэлтэй нөхцөлд байгааг мэдсэн иргэн заавал мэдэгдэх үүрэг хуулиар хүлээнэ. Хаана, хэнд хандаж, мэдээлэл хүргүүлэх талаар хуульд тусгасан байгаа.

-Мэдээлэх үүргээ биелүүлээгүй бол тухайн иргэнийг яах юм?

-Хүүхдийн эрхийн зөрчил илэрсэн тохиолдолд ямар хариуцлага хүлээлгэх талаар Зөрчлийн тухай, Эрүүгийн тухай, Гэр бүлийн тухай, Гэр бүлийн хүчирийллийн тухай гэх мэт бусад хуульд тодорхой заасан. Хүүхдийн эрх болон Хүүхэд хамгааллын тухай хууль нь эдгээр хуультай холбогдож байж хүүхэд, гэр бүлийн асуудлаар эрх зүйн орчны шинэчлэл болж байгаа юм. Мөн тухайн шатны Засаг дарга ямар нэгэн эрсдэлтэй нөхцөлд орсон хүүхдийг түр асран байршуулах, эрхийг нь хамгаалах үүрэг хүлээж байгаа. Жишээлбэл, архичин эцэг, эх гэх мэт гэр бүлийн эрсдэлтэй орчинд амьдарч байгаа хүүхэд байж болно. Мөн алдаж эндээд, хуулийн шийтгэл хүлээж байгаа, эсвэл суллагдаад гарч ирж байгаа хүүхэд байж болно. Түүнчлэн гамшгийн нөхцөл байдал үүссэн бол тухайн хүүхдийг Засаг дарга хамгаалалтдаа авах үүрэгтэй.

-Хойд эцэг, эх, асрамжийн газар гээд хүүхдүүдийн эрх зөрчигддөг асуудлууд мундахгүй байдаг. Энэ асуудлууд хэрхэн туссан юм бол?

-Хүний амьдралд давагдашгүй хүчин зүйлүүд их байдаг. Үхэл гэдэг зүйлийг бид яаж ч чаддаггүй. Тийм болохоор хагацал, өнчрөл хүний амьдралд ирдэг жам ёсны хэцүү асуудал. Үлдсэн өнчин хүүхдийг бид ямар нэг аргаар хүн болгодог. Түүнчлэн амьдын хагацалтай тулгарсан болон бутач хүүхдүүдийн асуудлыг ч мөн хөндсөн. Өмнө нь бид өнчин хүүхдүүдийг асрамжийн газар руу явуулаад тухайн асуудлыг шийдчихэж байгаа мэтээр хардаг байсан. Гэвч асрамжинд байсан хүүхдүүд өнөөдөр амьдрах чадвар байна уу, эцэг эхийг нь орлож байгаа хүмүүс хайрлаж чадаж байна уу, боловсролтой болж чадаж байна уу гээд яривал олон асуудал бий. Бусдын асрамжинд байгаа хүүхдүүд эцэг, эхийнхээ дэргэд өссөн хүүхдүүдээс тэс өөр. Бид асуудлыг бодитоор харах хэрэгтэй. Тиймээс энэ хуулиар өнчин хүүхдүүдийг садан төрлийнх нь асрамжинд өгье гэж байгаа. Асрамжиндаа авч байгаа хүмүүст төрөөс амьжиргааны тэтгэмжээр урамшуулах заалт оруулсан.

-Хөдөлмөрийн яамнаас өвлийн морин уралдаан хүүхдийн эрүүл мэндэд эрсдэлтэй гэж үзсэн тухай дээр хэлсэн. Саяхан Дүнжингарав гээд уралдаан боллоо. Цаашид ч болох байх. Үүнийг хэрхэн зохицуулж байгаа юм?

– Хүүхдийн эрхийг зөрчиж байгаа нэг асуудал нь хүйтний улиралд хүүхдээр хурдны морь унуулж байгаа. Саяхан нэг судалгаагаар хүүхдүүдийн ихэнх нь өвлийн улиралд морь унаж уралдах хүсэлгүй болохоо илэрхийлсэн дүн гарсан байна билээ. Хүүхдийг оролцуулж ашиг хонжоо, нэр төрийн төлөө явж уралдаан наадамд оролцох нь Эрүүгийн хуулиар гэмт хэрэгт тооцсон байдаг. Энд нэг зүйлийг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй. Хүүхэд хичээлийн бус цагаар, чөлөө заваараа эцэг эх, гэр бүлийнхнийхээ бизнест туслах нь нээлттэй.

УИХ-ын гишүүн, ИЗНН-ын дарга С.Оюунтай ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулган хуралдана гэдэг яриа байна. Та энэ талаар дуулав уу. Ээлжит бус чуулган хуралдах онц шаардлагагүй гэсэн гишүүд ч байна. Таны байр суурь аль талд нь байгаа вэ?

-Түрүүчийн ээлжит бус чуулганы үеэр би гадаадад томилолттой байж таарсан. Дахин ээлжит бус чуулган зарлах нь зөв гэж үзэж байгаа. Учир нь маш олон хууль хэлэлцүүлгийн шатанд яваа. Тиймээс аль болох эртхэн шиг эдгээр хуулиуд батлагдах нь зөв. Тухайлбал, миний ажлын хэсгийг нь ахалсан хог хаягдлын менежментийг шинэ шатанд гаргах Хог хаягдлын тухай хууль юм. Ц.Оюунгэрэл нарын гишүүд өргөн барьж би ажлын хэсгийг нь ахалж байна. Энэ маш чухал хууль. Яагаад гэхээр манай улс хог хаягдлын менежментийг хэрэгжүүлж чадаагүй. Нийслэлийн хэмжээнд сайжирч байгаа ч гэсэн хөдөө орон нутагт тэр бүр сайн байж чаддаггүй. Химийн буюу эмнэлгийн хог хаягдал, батарей гэх мэтчилэн электрон хог хаягдлын менежмент манайд нэвтрээгүй байсан. Үүнийг уг хуульдаа цогцоор шийдэж байгаа.

Мөн Органик хуулийн ажлын хэсгийг ахалж байгаагийн хувьд нэгдүгээр хэлэлцүүлгээ хийчихсэн. Хоёрдугаар хэлэлцүүлэгт оруулж баталмаар байна. Энэ мэтчилэн маш олон хуульд бий. Эдгээр хуулиуд бүгд батлагдах ёстой.

Ээлжит бус чуулганаар ганц хоёр хүний асуудал шийдэхээр хуралдах юм бол дэмий л байх. Эрх биш бодлогын зүйлсээ хэлэлцэх л байлгүй.

-Ш.Түвдэндорж гишүүн Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг өргөн барина гэж байсан. Магадгүй ээлжит бусаар хэлэлцэх болов уу. Таны хувьд Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Ер нь сонгууль ойртсон үед Сонгуулийн хууль өөрчлөх нь буруу. Ялангуяа хоёр сар гаруйхны өмнө батлагдсан хуульд өөрчлөлт оруулах нь тийм ч зөв зүйл биш. Ш.Түвдэндорж гишүүний өргөн барьсан хуулийн төслийн агуулгатай танилцаж амжаагүй явна. Ямар ч байсан пропорционалийн 28 мандатыг 22 болгох гэж байгаа юм шиг байна лээ. Сонгууль дөхчихөөд байхад энэ Их хурал дэмжихгүй байх аа. Нэгдүгээрт, тоглоомын дүрэм ойлгомжтой байх ёстой. Сонгууль болгоны өмнө тогтолцоогоо өөрчлөөд байх нь буруу. Олон жил ярьж байгаад улс төрийн намуудыг төлөвшүүлэх үүднээс Монгол Улсад пропорциональ систем 2012 онд нэвтэрсэн. Сонгогчдын өгч буй саналыг аль болох хувь тэнцүүлэн тусгах гэсэн дэвшилттэй санаа л даа. Өнөөдрийг хүртэл олон сонгууль явагдсан хэдий ч арай илүү санал авсан нь дийлэнх суудлыг авч, сонгогчдын өгсөн санал тэр хэрээрээ тусч чаддаггүй гэдэг шүүмжлэл явдаг байсан тул холимог систем нь дээр гэдэг үүднээс нэвтрүүлж байсан юм. Гэтэл одоо үүнийгээ оролдох гээд байгаа нь буруу. -Нийслэлээс сонгогдсон нэг гишүүнд хэтэрхий их ачаалал байдаг тул ийм шийдвэр гаргах гэж байгаа гэсэн. Та ч гэсэн нийслэлээс сонгогдож байсан хүний хувьд мэдэж л байгаа байх?

-Нийслэлийн мандатыг нэмэхийг дэмжиж байгаа. Гэхдээ заавал Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулахгүйгээр шийдэх боломжтой байсан. Нэгдүгээр сард тогтоолын төсөл өргөн бариад хэлэлцэгдэж чадаагүй. Үүнтэй адил тогтоолын төсөл маягаар нийслэлийн мандатын тоог нэмж, орон нутгийн мандатыг багасгах нь зөв. Учир нь хөдөө орон нутгаас нийслэлд ирэх хүмүүсийн тоо маш ихээр нэмэгдэж, нийслэлийн тойргоос сонгогдсон гишүүд орон нутгаас сонгогдсон Их хурлын гишүүдээс хэд дахин илүү тооны сонгогчдыг төлөөлж байгаа юм. Энэ утгаараа нийслэлийн иргэдийн эрх ашиг тэр хэмжээгээрээ хохирч байна гэсэн үг. Орон нутгаас сонгогдсон гишүүн 50 мянган хүн төлөөлж байгаа бол нийслэлийн гишүүд 250 мянган хүн төлөөлж байх жишээтэй. Ядаж л иргэддээ хүрч ажиллахаас эхлээд түвэгтэй зүйл бий. Сонгуулийн хуульд ч гэсэн сонгогчдыг төлөөлөх тоо тэнцүү байна гээд заачихсан. Нэгдүгээр сард тогтоолоор үүнийг шийдэх гэсэн боловч Ардын нам үүнийг эсэргүүцсэн. Орон нутгаас сонгогдсон гишүүд Их хуралд олонх байдаг болохоор үүнийг шийдэхэд хэцүү байдаг.

Пропорционалийн хувьд тухайлан тойргийг төлөөлөхгүй байгаа юм шиг боловч улс орноо бүхэлд нь төлөөлж байгаа юм. Намуудын бодлого төлөвших, боловсон хүчин, лидерүүдээ гаргаж ирэхэд энэ тогтолцоо хэрэгтэй. 2000 оны сонгуулиар тухайн үеийн МАХН нийт сонгогчдын 53 хувийн саналыг авсан. Тэгсэн хэрнээ парламентын суудлын 90 гаруй хувийг авсан байдаг. Энэ нь мажоритар тогтолцооноос болсон зүйл. Энэ бол ялагч нь бүгдийг авна гэдэг тогтолцоо. Мажоритар систем бол хоёр намын тогтолцоо руу хүчтэй түлхдэг. Хоёр нам 30, 30 хувийн дэмжигчидтэй байлаа гэхэд үлдсэн хувиуд дээр нь жижиг намууд байдаг. Гэтэл тэд хаягдчихдаг. Ингээд ирэхээр олон ургальч үзэл, олон намын тогтолцоо хумигддаг юм.

-Үүний гарц нь юу байх бол?

-Пропорциональ системийг нэг сонгуульд л ашиглалаа. Үүнийхээ үр дүнг үзэж, ойлгож амжилгүй жагсаалтын ард нуугдаж байна гэх мэтчилэн ярьдаг. Жагсаалт гэдэг чинь намын бодлогоос эхлээд дээр хэлсэн олон чухал зүйлийг багтаадаг.

-Сонгуулийн хуулийг батлахдаа сонгуульд өрсөлдөгч улс төрийн намууд тойргоос нэг суудал авч байж таван хувийн босгыг хөндөх юм билээ. Энэ сонгууль жижиг намуудад бол бараг л хаалттай юм биш үү?

-Тэр үнэн. Олон жил төрийн жолоог атгаж ирсэн улс төрийн хоёр том нам жижиг намуудыг “жийх” бодлого барьсан. Манай намын хувьд 2012 оны сонгуулиар сонгогчдын таван хувийн дэмжлэг авсан. Нийслэлд 8.5 хувийн дэмжлэг авсан л даа. Пропорциональ системээр сонгуулиа явуулдаг орнуудад 5-8 хувийн дэмжлэг гэдэг бол чамлахааргүй амжилт. Нийт сонгогчдын 10 хувь гэхэд л 10 сонгогчийн нэг нь саналаа өгч байна гэсэн үг. Гэхдээ 5-10 хувийн санал авч нэмэр болохгүй байж, шантааж хийдэг гэсэн өнцгөөс ханддаг.

ИЗНН гэхэд ганц, хоёр суудалтай гэлтгүй бодлогын нам байхыг хичээдэг. Цөөхөн суудалтайгаас үл хамаараад биднийг дэмжсэн 5-8 хувийн санал өгсөн сонгогчид бий. Ногоон хөгжлийн бодлого, Сайн засаглалыг ч дэмжсэн ч байдаг юм уу ямар нэгэн учир шалтгаан байгаа болоод л дэмжсэн байж таараа. Бид Их хуралд байгаа хоёр суудлаараа түүнийг төрийн бодлого болгохын төлөө бүтээлчээр ажиллахыг хичээдэг. Ямартай ч энэ хугацаанд чамлахааргүй олон зүйлийг урагшлуулсан.

2004 онд “Эх орон ардчилал” эвсэл байгуулагдахад эвслийн түнш нам болсон. М.Энхсайхан дарга тухайн үед “21 Дарь эх” гэдэг 21 бодлогыг мөрийн хөтөлбөр болгосон. Үүн дээр нь бид Авлигатай тэмцэх бодлого, Сайн засаглал байгуулах бодлогыг мөрийн хөтөлбөрт нь шигтгэсэн. Сонгуулийн дараа хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан тул Засгийн газрын хөтөлбөрт нь тусгаад, ажлын хэсгийг нь ахалсан. Энэ мэтчилэн цөөхөн суудалтай ч гэсэн бүтээлчээр ажиллах боломж бий. Хий хоосон шүүмжлэхээсээ илүүтэйгээр Засгийн газарт ороогүй ч гэсэн орсон бол ингэж ажиллах байсан гэдгээ бүтээлчээр хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллах хэрэгтэй. Улс төрийн намын зорилго нь бодлого төлөвлөх байдаг. Уг бодлогоо шат шатандаа нэвтрүүлэхийн төлөө явах ёстой.

-АН, ИЗНН нэгдэх асуудлаа хэлэлцэхээр ажлын хэсэг байгуулсан. Гэвч ИЗНН-ын дүүргийн дарга нараасаа эхлээд зарим дарга нар нь АН-тай нэгдэхгүй гэдэг байр суурийг илэрхийлж байна. Танай нам дотор хоёр янзын байр суурь байгаад байх шиг байна л даа?

-Нам дотор нэгдэх нь зүйтэй. Нэгдэж болохгүй. Дангаараа сонгуульд орох ёстой гэхчилэн янз бүрийн байр суурьтай хүмүүс байна. Өнгөрөгч нэгдүгээр сард АН-ын зүгээс ИЗНН-д анх удаа нэгдэх санал тавьсан. Албан ёсоор нэгдэх санал тавьсан болохоор манай нам энэ асуудлыг хэлэлцэх үүрэгтэй. Түүнээс биш би дуртай, дургүй гээд хойш тавьж болохгүй. Улс төрийн намын тухай хуульд зохицуулалт нь байдаг. Намуудын дүрэмд ч бий. Нэгдэх асуудлыг намын Их хурал шийднэ. Ганц хоёр дарга дангаараа шийдвэр гаргахгүй. Намын Их хурлаараа шийдэхээс өмнө заавал намын гишүүдийн дунд хэлэлцүүлэг явуулахаар заасан.

АН-ын дарга З.Энхболдтой хэлэлцүүлэг өрнүүлэх санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Эл хүрээнд аймаг, дүүрэгт анхан шатны хэлэлцүүлгээ эхлүүлсэн. Энэ долоо хоногт хэлэлцүүлгүүд дуусах ёстой. Гарсан саналуудаа нэгтгэн намын удирдлагууддаа танилцуулна. Ингэхийн тулд Үндэсний хороогоо хуралдуулна. Эндээс Их хурлаа хуралдуулах эсэхийг шийднэ. Нэгэнт нэгдэх асуудал Их хурлаар хэлэлцэгддэг тул бид Их хурлаа зарлана. Эцсийн шийдвэр тэгж гарна.

-Нэгдэнэ гэхээр ИЗНН татан буугдаад АН-ын нэрийн дор нэгдэх үү?

-Хоёр нам нэгдэхийн тулд татан буугдаад АН-д орно гэсэн үг. 10 гаруй жил үйл ажиллагаа явуулж, парламентад байнга суудалтай явж ирсэн улс төрийн хүчин бүр байхгүй болох гэж байна. Татан буулгаж, арчих гэж байна гээд эсэргүүцэж байгаа хүмүүс бий.

Одоо үйлчилж байгаа сонгуулийн систем, Сонгуулийн хууль, улс төрийн тогтолцоо энэ бүгдийг харахаар ИЗНН-ын гишүүд, дэмжигчдийн бодлогыг шинэ шатанд гаргахын тулд бодлого ойрхон АН-ын бүтэц дотор өөрийн гэсэн орон зайтай болоод төрийн бодлогод нөлөөлөх нь зөв. ИЗНН-ын бодлого хэрэгжих том боломж гэж харж байгаа. Гэхдээ намын дарга гээд би шийдэхгүй. Намын Их хурлаараа шийднэ.

Бид 5-10 хувийнхаа хүрээнд төрийн бодлогод нөлөөлж чадаж байгаа ч С.Оюун гэдэг лидер биш энэ намд байгаа чадалтай, олон жил тууштай намдаа зүтгэсэн залуучууд, эмэгтэйчүүдэд боломж олгохын тулд АН-ын дотор тодорхой орон зайтай бүтцүүд нь орж байж явах нь би биш манай намын дараагийн үед илүү ашигтай гэж харж байгаа.

Олонд танигдсан хэн нэг лидер нь тойрогт нэр дэвшиж гарч ирээд таван хувийн босго давж 1-2 хүнийг гишүүн болгоод төрийн бодлогод нөлөөлөх үү. Эсвэл тогтмол сонгогчдын 30-аас дээш хувийн санал авдаг АН-д нэгдэж ороод асуудалд нөлөөлөх үү. Миний хувьд бол АН-д нэгдэж бодлогод нөлөөлөх нь илүү зөв гэж харж байна.

-Хэдэн дарга нар гэдэг нүдээр танай намынхан харвал яах вэ?

-Тэгж хардаг хэсэг бий. С.Оюун, С.Дэмбэрэл, Ц.Ганхуяг гэсэн хэдэн дарга нар орон зайтай болчихно. Бид АН-д ямар ч орон зайгүй болчихно гээд байгаа юм. Би бол өөр өнцгөөс харж байгаа. Дахиад ганц хоёр лидер гарах биш чадалтай залуусаа гаргах бодолтой байна. Нийгэм шинэ “царай”-г хүсээд байгаа биз дээ. Хуучин улстөрчид биш шинэ хүмүүс гарч ирээсэй гэж үнэхээр хүсч байна л даа. Тэгэхээр би биш манай намын чадалтай гишүүд орж ирэхэд тогтолцоо нь өөрөө хэцүү болохоор АН-ын бүтэц рүү орж шат шатны бодлогод нөлөөлөх нь зөв гэж боддог. Бид 15-16 жил улс төрд зүтгэчихлээ. Нийгэм биднийг биш залуучуудыг хүсээд байгаа болохоор шинэ залуу үе, шинэ бодлогыг улстөрчийн хувьд дэмжиж байгаа юм. Гэхдээ намын даргын хувьд ингээд хэлчихвэл “Та намын дарга байж намын шийдвэр гараагүй байхад ийм зүйл ярилаа” гээд шүүмж явж л байна. Үүнийг нам дээрээ ч сайн ярьж байгаа, үүнийг хэлэхээс өөр аргагүй.

-Цаашдаа яах юм. Эцсийн шийдвэр хэзээ гарах бол?

-Гуравдугаар сард багтаад манай Үндэсний хорооны хурал болно. Биднийг шийдвэр гаргахаас өмнө АН ч гэсэн ажлын хэсгийн хүрээнд авсан үүрэг, амлалтуудаа хэрэгжүүлэх ёстой. АН-ын бүтцэд Төв нам гэж байдаг юм билээ.

Мөн анхан шатны байгууллагууд дээр нь ч гэсэн орон зайтай болж, бүтцүүд нь орох ёстой. Түүн дээр квотууд байх ёстой. Жишээлбэл, ҮЗХ-ны 10-аас доошгүй гишүүн байна гэхчилэн заагаад тодорхой хугацаанд үйлчилнэ. Мэдээж АН-ын хувьд олон жил болсон нам гэдэг утгаараа шинэ хүн орж ирэнгүүт шахаж магадгүй. Тэгэхгүйн тулд тухайн квот нь тодорхой хугацаанд үйлчлээд явах нь зөв. Хугацаа нь дууссаны дараа өрсөлдөөд өөрийн гэсэн байр суурьтай лидер болоод явах боломжтой. 2000 оны сонгуулийн дараа МСДН АН-тай нэгдсэн. МСДН АН-даа уусаад хэн ч биш болно гэж ярьдаг байсан ч одоо хуучин МСДН-ын гишүүн АН дотор лидерүүдийн нэг хэвээрээ л байна. Тэгэхээр тэр хүмүүсийн идэвх, зүтгэлээс их зүйл хамаарна.

-АН-тай нэгдэнэ, нэгдэхгүй гэж нам дотроо талцаж байхаар эвсээд сонгуульд орчих боломжгүй юм уу?

-Эвсэхийг дэмжинэ. Гэсэн ч АН-ынхан эвсэхгүй зөвхөн нэгдэнэ гэдэг санал тавьдаг. Эвсэхээр болоод явж байтал нөгөө нам нь гэрээгээ цуцалчихвал сонгуульд орж чадахаа байна гэдэг ч юм уу болгоомжлол байдаг юм шиг байна лээ. Үүнээс заавал болгоомжлох шаардлагагүй гэж боддог. Өмнө нь эвсч байсан тохиолдлууд байдаг. Эвсэх ч гэсэн боломжийн хувилбар.

-Таныг намын жагсаалтад орно, орохгүй. Бүр нэр дэвшихгүй гэхчилэн янз бүрээр л ярьж байна. Та 2016 оны сонгуульд өрсөлдөх үү?

-Би намын жагсаалтад орохгүй. Нэгдэх үү, эвсэх үү, дангаараа явах уу гэдгээ шийдсэний дараа сонгуульд хэрхэх вэ гэдэг шийдвэрээ гаргана.

-Сүүлийн үед олны анхаарлыг татаж байгаа сэдэв бол С.Зориг агсны эхнэр Б.Булганыг саатуулан байцааж байгаа асуудал болоод байна. Б.Булганы ээж нь манай сонинд ярилцлага өгч, охиныхоо талаар тодорхой мэдээлэл ярьсан. Сонгууль болгоны өмнө энэ хэрэг сөхөгддөг. Б.Булгантай болон ар гэрийнхэнтэй нь холбоо барьсан уу?

-Хэрэг илрээсэй гэж 17 жил залбирч, хүлээж байна. Ний нуугүй хэлэхэд энэ хэрэг нь нууцлалын зэрэгтэй шалгагддаг юм билээ. Энгийн хэрэг шиг хохирогчийн гэр бүлийнхэнд нь мэдээлэл өгөөд байдаггүй. Үнэнийг хэлэхэд мэдээлэл хомс байна. Нэлээд хэдэн жил Б.Булгантай холбоогүй байсан. Холбогдож амжаагүй явна. Ээжийнх нь ярилцлагыг “Өдрийн сонин”-оос анхааралтай уншсан. Үнэхээр хэргийг илрүүлэх гэж байгаа бол зөв яваасай л гэж Баяр ах бид хоёр хүсч байгаа.

-Зөв яваасай гэдэг нь…

-Зөв таамгаа зөв мухарлаасай, зөв шийдээсэй гэж байгаа юм. Тэгэхгүй бол энэ хугацаанд нэлээд олон хүнийг сэжигтнээр татаж шалгасан. Тэр сэжиг нь нотлогдож чадаагүй. Хэрэг илрээсэй гэж боддог хэдий ч энэ тал дээр санаа зовж байна.

Харамсалтай нь бидэнд хүртэл энэ хэргийн талаарх мэдээллийг маш бага өгдөг. Энэ хэргийг хаалттай, нууцын зэрэглэлд шалгаж байгаа ч гэсэн УИХ хяналтаа тавих үүрэгтэй. Өмнөх парламентуудын үед ч гэсэн Их хурал хяналтаа тавиачээ гээд ажлын хэсэг гаргаад тодорхой хэмжээнд хяналт тавихаасаа илүүтэйгээр дэмжлэг үзүүлдэг байсан.

Миний хүсэлтээр УИХ-ын Тусгай хяналтын дэд хороо хяналт тавьж байх ёстой. Миний ойлгосноор улирал тутамд тогтмол хэргийг хянаж байгаа прокуроруудын мэдээллийг хаалттайгаар сонсож байх ёстой.

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга С.Бямбацогттой хийсэн ярилцлагыг “Өдрийн сонин”-ы №049(5314) дугаараас авч нийтэлж байна.

-Ирэх долоо хоногт ээлжит бус чуулган хуралдана гэсэн яриа гараад байна. Яг хэдэнд ээлжит бус чуулган орох юм бол?

-Миний хувьд Ховд аймагт тойрогтоо очиж ажиллаад өчигдөр (уржигдар) ирлээ. Энэ талаарх мэдээллийг дөнгөж сонсоод л байж байна.

-Ээлжит бус чуулган зарлачихвал МАН-ын бүлэг оролцох уу. Өмнөх ээлжит бус чуулганд оролцоогүй шүү дээ?

-Ээлжит бус чуулганаар аль асуудлыг хэлэлцэхэд ямар шаардлага байна вэ гэдгийг нь эхэлж сонсоно. Үнэхээр нэн яаралтай улс орны өмнө тулгамдсан, давагдашгүй хүчин зүйл бий болсон гэж үзвэл оролцоод явах байх. Түүнээс биш нөгөө л сандал ширээ, албан тушаалын асуудлыг ярина гэвэл ээлжит бус чуулган хуралдах шаардлагагүй.

-Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулахаар хуулийн төслийг өргөн барих гэж байна. Уг хуулийн төсөлд жагсаалтын 28 мандатын зургааг нь нийслэлд нэмэхээр тусгаад байгаа юм билээ. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Сонгууль болохоос зургаан сарын дотор Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулахгүй гэдэг заалт Сонгуулийн хуулиас хасагдсан хэдий ч НҮБ-ын Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний хөтөлбөрт Монгол Улс нэгдэн орсон. Тэр утгаараа УИХ-ын тогтоол гарсан байдаг л даа. Уг тогтоолд сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулж болохгүй гэдэг заалт өнөө хэр хэвээрээ байгаа. Ингээд үзэхээр нэг талаасаа Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулж болохгүй.

-Нөгөө нэг тал нь юу юм?

-УИХ-ын гишүүн тус бүртээ өөрийн эрх ашгаа хангахын тулд өөрт таалагдсан байдлаар хуулийн төсөл өргөн бариад байх юм уу. Их хуралд сууж байгаа 76 гишүүн чинь тус бүртээ ийм хууль өргөн баривал яах юм. Тэгэхдээ хүрвэл би ч гэсэн 76 мажоритар тойрогтой болъё гэдэг хуулийн төслийг боловсруулъя гэж бодож байна. Хуулийн төсөл нь бараг бэлэн болсон байгаа.

-Одоо тэгэхээр яах ёстой вэ?

-Нэгэнт тогтсон жишиг, өнөөдөр хүчин төгөлдөр байгаа хууль эрхзүйн актууд үйлчилж байна. Сонгууль болохоос зургаан сарын дотор Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулж болохгүй гэж заачихаад байхад өөртөө тааруулж хууль өөрчлөх гээд “чичрээд” байх шаардлагагүй.

-Хуулийн төсөл санаачлагч Ш.Түвдэндорж гишүүнээс ярилцлага авахад “УИХ-аас баталсан хууль нь тогтоолоосоо илүү хүчин чадалтай гэж би ойлгож байна” гэж хэлсэн л дээ?

-УИХ-ын баталж гаргасан аливаа хууль, тогтоомж адил хүчин төгөлдөр байдаг. Тэгээд ч өмнө нь тогтсон жишгээ бодсон ч Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх гээд зүтгэх ямар ч шаардлагагүй. Энэ нь өөрөө ёс зүйгүй л үйлдэл болох гээд байна.

-Сандал ширээ, албан тушаалын асуудлыг ээлжит бус чуулган зарлаж шийдэх гэж байгаа бол орохгүй гэдгээ хэллээ. Хэрэв Сонгуулийн хуулийг хэлэлцэхээр болбол танай бүлэг оролцох уу?

-Ийм утгагүй байж болохгүй. Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагагүй.

-Банкуудын зүгээс ипотекийн зээлийн хүүг таван хувь болгоно гэж улстөрчид яаран зарласнаар хүлээлт үүсгээд байна. Одоо ипотекийн зээлийг таван хувь руу шилжүүлэхэд ямар ч бэлтгэл алга гэдгийг банкуудын төлөөлөл хэлсэн. Та ямар бодолтой байна вэ?

-Ипотекийн зээл үндсэндээ 2006 оноос олгогдож эхэлсэн. Бид 2004 онд гэхэд л төрийн албан хаагчдын 4000 айлын орон сууц хөтөлбөрийг ярьдаг байсан. 2008 онд 40 мянган айлын орон сууц хөтөлбөр ярьдаг байлаа. Харин 2010 онд Шинэ бүтээн байгуулалт дунд хугацааны хөтөлбөрийг УИХ-аар баталсан. Уг хөтөлбөртөө Монгол Улсын 21 аймгийг 5700 км хатуу хучилттай авто замаар холбоё, Монгол Улсын 330 сум, суурин газрыг шинэчилье, мөн 100 мянган айлын орон сууц барья. Түүний 80 мянгыг нь Улаанбаатарт, 20 мянгыг нь орон нутагт барьж байгуулъя гэдэг зорилт дэвшүүлсэн. Үндсэндээ ипотекийн зээл тэр үеэс олгогдож эхэлсэн. С.Батболдын Засгийн газрын үед зургаан хувийн хүүтэй ипотекийн зээл олгогдож эхэлсэн бол өнөөдөр найман хувийн хүүтэй болоод үргэлжилж байна. Үүний хүртээмж нь нэмэгдсэн. Тиймээс төрийн бодлого амжилттай хэрэгжээд явж байгаагийн жишээ энэ бөгөөд үндсэндээ 100 мянган айлын орон сууц баригдаад, ашиглалтад орчихлоо. Өнөөдрийн байдлаар 15 мянган айл орон сууцанд орох гээд хүлээгдэж байна. Ийм үед л бид зээлийг хурдан өгөх ёстой гэдэг төрийн бодлого хэвээрээ байгаа.

Өнгөрөгч оны наймдугаар сард нэг иргэн ҮХЦ-д өргөдөл өгснөөр ипотекийн зээл зогслоо гээд иргэдийн дунд бухимдал үүссэн. Энэ асуудлыг нь УИХ засч залруулан нэгдүгээр сард шийдвэрээ гаргачихсан. Тэр бүү хэл найм биш таван хувийн хүүтэй зээл олгох боломжтой гээд хуульд нь тусгаад тодорхой хэмжээний эх үүсвэрийг нь шийдээд өгсөн. Харин уг зээл олгогдохгүй цаг алдаад байгаа нь учир дутагдалтай байна л даа. Явж байсан зээлийг хэн зогсоолоо доо.

-ҮХЦ, МАН хоёр уу…

-Арилжааны банкууд, Банкнуудын холбоо, Монголбанк өөрсдөө зогсоосон. УИХ тэдэнд таалагдах хуулийг нь цаг алдалгүй шуурхай батлаад өгсөн. Аль нэг сард найм биш таван хувийн хүүтэй зээл олгож болох юм байна гэдгийг нь шийдэж өгчихөөд байхад Засгийн газар, Монголбанк маш удаан ажиллаж байна. Шинэ зүйл зохиогоогүй шүү дээ. Өмнө нь байсан зүйлийг л цааш нь үргэлжлүүлэх гэж байгаа юм. Яагаад энэ асуудлаа даруйхан шийдээд явахгүй хугацаа алдаад байна вэ гэдэгт л санаа зовж байна.

-Эдийн засаг хүнд байгаа нөхцөлд ипотекийн зээлийн хүүг таван хувь болгон бууруулах нь буруу. Инфляци нэмэгдэх үед яах юм гэдэг асуудлыг эдийн засагчид тавьж байгаа. Сонгууль ойртсон болохоор улс төрийн намууд иргэдэд таалагдах шийдвэрийг гаргаж байна гэж шүүмжлэх юм?

-Монгол Улсын иргэн бүр өр зээлтэй болчихлоо. Тэр бүү хэл улсаараа өрөнд орчихлоо гэдгийг МАН-ын бүлэг эртнээс хэлж ирсэн. Дэлхийд өрөөрөө тэргүүлдэг хоёр орны нэг болчихлоо үүнийг шийдэх ёстой гэж бид байнга ярьдаг. Ховд аймагт иргэдтэй уулзаад явж байхдаа “Зээлгүй хүн байна уу. Гараа өргө дөө” гэхэд нэг ч хүн гар өргөөгүй. “Зээлтэй хүн байна уу” гэхэд бүгд гар өргөж байна. Бид улсаараа зээлтэй байгааг харуулж байгаа энгийн нэг баталгаа энэ юм. Зээл аваад хэрэглэсэн бол түүнийгээ заавал төлөх үүрэгтэй. Харин зээлийн хүүг нь тодорхой хэмжээнд буулгаж эдийн засгийн хямралтай үед ард түмнийхээ амьдралд жаахан ч гэсэн дэм болох ёстой гээд 2014 оноос хойш тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулах шаардлага тавьсан. Мөн малчны зээлийн хүүг бууруулах шаардлагыг тавьсан ч харамсалтай нь өнөөдрийг хүртэл буурахгүй байгаа.

Мөнгөний бодлого баталж байхад Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргал “боломжгүй” гэж байсан ч он гарсны дараа УИХ-ын дарга “Ипотекийн зээлийн хүүг тав болгон буулга” гэхэд “Болно” гэж хэлсэн. Нэгэнт инфляци буурсан гэж үзээд ипотекийн зээлийн хүүг буулгаж болно гэж үзэж байгаа бол бусад зээлийн хүүг буулгах ёстой гэсэн шаардлага тавьсан. Тухайлбал, Монгол Улсад тэтгэврийн зээлтэй 216 мянган иргэн 438 тэрбум төгрөгийн зээлтэй байна. 20 орчим хувийн хүүтэй тэтгэврийн энэ зээл буух боломжтой. Нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт үлдэгдэл 600 гаруй тэрбум төгрөг арилжааны банкуудад жилийн 10 хувийн хүүтэй байршиж байна. Арилжааны банкуудын нэмэгдэл зардлыг шингээгээд ахмадуудад 5-6 хувийн хүүтэй зээлүүлэх боломжтой. Харин орон сууцны зээлтэй 70 гаруй мянган иргэн гурван их наяд 300 тэрбум төгрөгийн өртэй байна. 82 мянган малчин 260 тэрбум төгрөгийн өртэй явж л байгаа юм. Хүү нь 31 хувь байх жишээтэй. Энэ бүхэн буух боломжтой. Гэтэл одоо ганцхан малчны зээлийн хүү буурах боломжтой гэж байгаа юм. Инфляци буурсан юм чинь ганцхан малчны зээлийн хүүг бууруулъя гэж асуудалд хандаж болохгүй.

-Гэхдээ банкныхан зээлийн хүүг бууруулах тал дээр тийм ч таатай хандахгүй байна. Магадгүй өөрсдийнх нь эрх ашгийн асуудал цаана нь яваа болохоор тэгээд байгаа юм болов уу?

-Банкууд өөрийн хөрөнгөөс гадна харилцагч, хадгаламж эзэмшигчдээс хөрөнгө татан төвлөрүүлдэг. Татан төвлөрүүлсэн хөрөнгийнх нь зардал өндөр байдаг. Хадгаламжийн хүүгийн зардал дээр өөрсдийн үйл ажиллагааны зардал, тодорхой хэмжээний ашгаа нэмээд иргэн болон аж ахуйн нэгжүүдэд зээл өгдөг. Гэтэл өндөр хүүтэй мөнгө татан төвлөрүүлснээс болоод боломж бололцоо бага байж болно. Гэхдээ яагаад өндөр хүүтэй мөнгө татан төвлөрүүлээд байгаа юм бэ гэхээр инфляцийн түвшинтэй тодорхой хэмжээгээр уялддаг.

-Ам.долларын ханш 2044 төгрөгтэй тэнцэж байна. УИХ дахь нам эвслийн бүлгүүд хамтарч хазаараа алдсан ноён долларыг аргамжих арга сүвэгчлэхгүй юм уу. Ингээд цаашаа өсөөд явах юм уу?

-Ам.долларын ханш төрийн бодлогын алдааны улмаас өсч байна. Тийм болохоор эдийн засгаа тэлэх, гадны хөрөнгө оруулагчдыг татах, тэдний итгэлийг сэргээх талын бодлогын асуудлуудаа шийдэх ёстой. Тэгж чадвал ам.долларын ханш тогтоно. Харамсалтай нь Монгол Улсад итгэж хөрөнгө оруулах гадныхан алга.

-МАН, МАХН хоёр хамтраад “Эх орончдын өдөр”-ийг хамтран тэмдэглэлээ. Хүмүүсийн харж байгаагаар хоёр нам нэгдэх эхний алхам боллоо гэж байсан бол МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр “Хоёр нам нэгдэх боломжгүй. Сонгуульд хамтран орох боломжтой” гэдгийг тайлбарласан. Сонгуульд хамтарч орох юм уу?

-Хоёр нам хамтарч “Эх орончдын баяр”-ыг тэмдэглэсэн юм биш. МАН-ын баяр буюу “Эх орончдын баяр”-ыг өчигдөр (3 сарын 1-нд) тэмдэглэсэн. Өөрөөр хэлбэл 1921 онд МАН байгуулагдсан. МАН байгуулагдсан төрсөн өдрийг МАХН хамтарч тэмдэглэсэн. Энэ бол МАН-ын баяр.

-Сонгуульд хамтарч орох боломж байгаа юм уу?

-Манай зүгээс улс орны эрх ашгийн үүднээс эвсэж нэгдье, хамтаръя гэдэг саналыг тавьж л байна. МАХН хамтарч сонгуульд оръё гэвэл бид татгалзахгүй. Улс эх орныхоо том эрх ашгийг өмнөө тавиад явахад болохгүй зүйл байхгүй.

УИХ–ын гишүүн, Хөдөлмөрийн сайд Г.Баярсайхантай ярилцлаа.

–Хүн нийгмийн харилцаанд байнга орж, ажиллаж хөдөлмөрлөдөг болохоор Хөдөлмөрийн яам хүн бүртэй л холбоотой. Таны хувьд сайдаар томилогдоод ямар ажлуудын ард гарсан бэ?

-Өнөөдөр Монголд хүндрэл авчирч буй бүхий л асуудал дэлхий нийтэд тулгамдаж байгаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Ялангуяа уул уурхай дээр түшиглэсэн эдийн засагтай орнуудын өнгө төрх ижил буюу эдийн засгийн өсөлт саарах тал руугаа орчихлоо. ОХУ-д гэхэд нефтийн үнэ буурснаас болж эдийн засагт нь цохилт өгч ажилгүйдэл нэмэгдэж байна. БНХАУ-ын эдийн засагт агшилт явагдаж ажилгүйдэл мөн л газар авах шинжтэй байгаа юм. Ийм нөхцөлд бид эдийн засгийнхаа нөхцөл байдлыг хэрхэн бодитоор үнэлж дүгнэх вэ, энэ асуудлаас хэрхэн яаж гарах вэ гэдэг нь чухал байгаа юм. Шийдэл нь энгийн бөгөөд хийж хэрэгжүүлэх тал дээр ямар ч саад тотгорыг даваад ард нь гарах л ёстой болчихоод байна. Асуудлын гол нь өнөөдөр бид яаж ажилгүйдлийн түвшинг тодорхой хэмжээнд барьж чадах вэ гэдэгт байгаа. 2015 оны дүнгээс харахад ажилгүйдлийн түвшинг бид 2014 оны хэмжээнд барьж чадсан.

–Энэ салбарт нааштай гээд хэлчих ямар үр дүн байна вэ?

-Мэдээж хөдөлмөрийн салбарт эерэг нааштай үзүүлэлт олон бий. Эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүд тааруу байгаа энэ үед ажилгүйдлийг хэрхэн бууруулах вэ гэдэг том зорилт өмнөө тавьчихаад явж байна. Эдийн засгийн салбар бүрт хамтран ажиллах механизмыг өргөтгөн бүх яамд хоорондын уялдаа холбоог сайтар хангаж чадвал бид үр дүнд хүрнэ.

Өөр нэг чухал асуудал нь бид эдийн засгийн томоохон мега төслүүдээ явуулах ёстой. Бидний хамгийн ихээр улстөржсөн Оюу толгойн гүний уурхай, Таван толгой гээд төслүүдэд манай олон компани ханган нийлүүлэгчээр ажилладаг. Тэр утгаараа манайхан ажлын байраар хангагддаг. Түүнчлэн барилга, төмөр зам, авто замын төслүүдийг хөдөлгөж байж ажлын байрны өсөлт хангагдана. Тухайлбал, барилгын салбарт бид ипотекийн найман хувийн зээлийг бий болгосноо таван хувьд шилжүүллээ. Үүний үр дүнд Монголын барилгын компаниуд болон Монголын ханган нийлүүлэгч компаниуд ажилтай болж тэр хэрээр ажлын байр бий болж байна. Энэ нь барилгын салбарт эерэг үр дүн авч ирнэ. Мөн салбартаа Төрөөс хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар баримтлах бодлого, Ажиллах хүчний чухал хуулиудыг ойрын үед зохих журмын дагуу хэлэлцүүлж, батлуулна.

–Барилгын салбар одоохондоо зогссон гэхэд болох байх. Гэхдээ гаднаас ажиллах хүч авсаар байгаа шүү дээ?

-Тийм шүүмжлэл байдаг. Нэг үе бид мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэх тал дээр анхаарал хандуулаагүйн гор өнөөдөр гарч байна. Тиймээс бид мэргэжлийн боловсролын тогтолцоогоо дэмжих ёстой. Үндэсний мэргэжилтэй боловсон хүчнээ өргөн цар хүрээтэй эргэлтэд тулгуурлан шинэ тогтолцоогоор бэлтгэх шаардлагатай. Тэр утгаар нь Мэргэжлийн боловсролын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг өргөн барьж батлуулсан нь тун ач холбогдолтой болсон. Ур чадвартай үндэсний боловсон хүчин улс орны хөгжлийг нуруундаа үүрч явдаг юм. Дэд бүтцээс эхлээд томоохон төслүүд дээр монгол залуучууд ажиллах ёстой. Тэр утгаар нь бид мэргэжлийн боловсрол сургалтын салбараа дэмжиж байгаа. Хууль батлагдсанаар МСҮТ-үүд эдийн засгийн хувьд бие дааж улсын нуруун дээр байгаа ачаанаас бодитойгоор үүрэлцэх боломжийг нээж өглөө. Мэргэжлийн сургуулийн сургалтын 70 хувь нь дадлага, 30 хувь нь онол байдаг. Өмнө нь дадлага хийж байгаа үед ямар нэгэн урамшууллын тогтолцоо байдаггүй байлаа. Одоо харин энэ боломжийг нь нээж өгсөн. Ингэснээр сургууль санхүүгийн хувьд бие дааж, тухайн суралцагчийн сурах хүслийг нь давхар урамшуулж байгаа хэрэг. Үүний дүнд чанартай боловсон хүчин төгсөн гарах боломжтой.

Мэргэжлийн боловсролын тогтолцоо нь уг хуулиар насан туршийн боловсролыг бий болгож, шат шатандаа суралцаад явах боломжийг нээж өгч байгаа юм. МСҮТ төгссөн залуус сурсан хугацаагаа үнэлүүлээд их, дээд сургуульд үргэлжлүүлэн суралцах боломжтой болсон. Гэхдээ их, дээд сургуульд суралцахын өмнө мэргэжлээрээ ажилласан байх шаардлага тавьж байгаа. Мөн МСҮТ-үүдэд зохих шатнаас нь орж суралцах эрх нь нээгдсэн. Ингэснээр хос мэргэжилтэй болж зах зээлд хэрэгцээтэй мэргэжлээр суралцах боломжийг нь нээж өгч байгаа гэдгийг хэлэх нь зөв байх.

–Манайд чинь нэг хэсэг эдийн засагч, хуульч гээд нийгэмд илүүдэлтэй мэргэжлүүд байсан. МСҮТ–үүдийг зорих залуус хэр байна вэ. Нийгмийн салбарын мэргэжилтэй хүмүүсийн илүүдэл байна л даа. Энэ нь эргээд хөдөлмөрийн харилцаанд ороход ажлын байр олдохгүй байх гэх мэт сөрөг талууд ажиглагддаг?

-Нэг мэргэжлээр хэт олон боловсон хүчин бэлтгэснээр зах зээлд илүүдэл бий болох нөхцөл манай улсад тохиолддог. Нийгмийн чиглэлийн мэргэжилтнүүдийг бид өнгөрсөн хугацаанд дэндүү олныг бэлдсэн байна. Тиймээс Мэргэжлийн боловсрол сургалтын тухай хуулиар үндэсний зөвлөлийн ач холбогдлыг нэлээд өндөрсгөж өгсөн. Үндэсний зөвлөл нь тухайн сургуулийн сургалтын хөтөлбөрт өөрчлөлт оруулах том үүрэг хүлээхээс гадна бүрэлдэхүүнд нь ажил мэргэжлийн холбоод, Үйлдвэрчний эвлэл, эцэг эхийн төлөөллөөс оруулахаар зааж өгсөн. Ингэж бид үндэсний ажиллах хүчнээ бэлдэж байж гаднаас ажиллах хүч ихээр авч байна гэдэг шүүмжлэлийг зогсоох боломжтой юм. Салбарын сайдын хувьд миний байр суурь гаднаас ажиллах хүч авахыг өөгшүүлэхгүй байгаа.

Ингэж барьснаараа дотоодын ажиллах хүчний бололцоог нэмэгдүүлж өгч байна. Цаашдаа бид үндэсний боловсон хүчнийхээ чадамжид тулгуурлан томоохон төслүүдээ явуулах ёстой. Гаднаас ажилчин авахгүй гээд шууд шийдчих боломжгүй. Жил жилээр тоог нь багасгаж үндэсний мэргэжилтнүүдээ байршуулснаар асуудлыг шийдэж болно. Түүнээс Засгийн газар хоорондын гэрээгээр ажиллах хүч орж ирж байгаа бол бид зогсоох боломжгүй. Жишээлбэл, Эгийн голын усан цахилгаан станцын төсөл дээр гэхэд стратегийн ач холбогдолтой гэдэг утгаараа мэргэжлийн хүмүүсийг нь ажиллуулахаас өөр аргагүй. Санхүүжилтийг нь урд хөршөөс авч байгаа дээр нь бид усан цахилгаан станц барьж байсан туршлагагүй болохоор тэдний инженерүүд гэрээнийхээ хүрээнд ажиллана. Ажиллах хүчний нөөц боломжийг ч мөн БНХАУ-аас оруулж ирнэ гээд гэрээнд заачихсан болохоор түүгээрээ л явна. Энэ мэтчилэн Засгийн газар хоорондын гэрээний хүрээнд зарим зүйл дээр гадны ажиллах хүч орж ирж байгааг хэлэх нь зөв. Гэхдээ гаднаас орж ирж буй ажиллах хүчний хураамжаар Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сан санхүүждэг.

–Манайхан гадаадад олон жил ажиллаж ирээд Монголд ажил олдохгүй байна гэдэг. Тэд гадаад орнуудад ажиллахдаа маш их туршлага хуримтлуулсан байдаг л даа?

-Яг наад асуудалтай чинь холбоотой нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд Үнэлэмжийн төвтэй болж байгаа. Жишээлбэл, БНСУ-д ажиллаад мэргэжлийн өндөр ур чадвартай болсон хүн ирээд Үнэлэмжийн төвд ур чадвараа шалгуулаад хөдөлмөрийн зах зээлийн харилцаанд орох боломж бүрдэж байгаа. Бид Монголынхоо мэргэжлийн ур чадвартай боловсон хүчнийг бэлдэх хэрэгтэй. Гуравдугаар сард гэхэд Азийн хөгжлийн банкны 25 сая ам.долларын төсөл нээлтээ хийнэ. Энэ төсөл хөтөлбөр хэрэгжсэнээр МСҮТ-үүдийн сургалтын чанар, сургалтын материаллаг бааз, багш нарын чадвар гээд бүгд цогцоороо шинэчлэгдэх учиртай. Удирдах арга зүй нь барууных байх юм. Уг төсөлд хөдөө орон нутгийн 25 сургууль хамрагдана.

Мөн БНХАУ-ын Засгийн газрын нэг тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлээс 25 сая ам.долларыг мэргэжлийн боловсролын салбарт техник тоног төхөөрөмж шинэчлэл хийхэд зориулна. Би сайдаар ажиллаж байх үедээ мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэдэг сургуулиудыг бүхий л талаар дэмжиж, чанаржуулахад илүүтэй анхаарна.

Эдийн засгийн пирамидыг харахад ажлын байр хамгийн олноор бий болгодог нь бичил буюу өрхийн бизнес байдаг. Намайг томилогдон ирэхэд хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр таван төсөл хөтөлбөр хэрэгжиж байсан ч тавьсан зорилтдоо хүрээгүй байсан. Тиймээс төсөл хөтөлбөрийг задалж, хамрах хүрээг нь өргөжүүлэх ёстой гэж үзсэн. Тэр дагуу 2016 онд есөн хөтөлбөр төсөл болголоо. Бичил бизнес эрхлэгчдийг дэмжихэд чиглэсэн заалтуудыг сая батлуулсан Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай хуульд суулгаж өглөө. Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаараа дамжуулан дэмжиж болох бүхий л зүйлсийг дэмжинэ. Бид эх үүсвэрээ олж санхүүжүүлээд 50 сая төгрөг хүртэлх үйлчилгээ, борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгжүүдэд бичил бизнесийн санхүүжилт олгох ажлыг ойрын үед эхлүүлнэ.

–Ерөнхийдөө ямар шаардлага тавих вэ?

-Хамгийн гол нь залуусыг дэмжихдээ өөрсдийг нь бизнес эрхлэгч, ажил олгогч болгох ёстой. Өөрөө өөртөө ажлын байр бий болгохоос гадна бусдад ажлын байр гаргаж өгдөг болгох тал дээр анхаарна. 2016 онд залуучуудын бизнес эрхлэлтийг манай яам илүүтэй дэмжих бодлого барьж байна.

–Залуучууд сургуулиа төгсөөд ажилд орох гэхээр гурван жил ажилласан дадлага туршлагатай байх хэрэгтэй гээд заачих юм. Үүнээс болоод ажилд орж чадахгүй байна гэдэг яриа бий?

-Үнэндээ энэ зах зээлийн өрсөлдөөнөөр бий болж байгаа нэг шалгуурын хэлбэрийг хувийн хэвшил тавьж байна. МСҮТ-д сураад дараа нь их, дээд сургуульд шилжин ороход мэргэжлээрээ гурван жил ажилласан байх ёстой гэдэг шаардлага тавина. Залуу хүн дадлага туршлага хуримтлуулахыг буруу гэж үздэггүй. Залуучууд ажил олдохгүй байна гэдэг.

Үнэндээ манай залуучууд хөнгөн амьдрахыг урьтал болгодог болжээ. Уг нь хүн ажлыг голох биш ажил хүнийг голдог. Манай Хөдөлмөрийн хэлтсүүд дээр ажлын байрны захиалга маш их ирдэг. Ажил хийе гэсэн хүмүүс тэнд очиж зуучлуулаад ажлын байртай болсон мянга мянган тохиолдол бий. Үнэхээр л ажилтай болъё гэж байгаа бол Хөдөлмөрийн хэлтэстээ ханд.

–Эдийн засаг хүнд байгаа гэдгийг бүгд мэдэж байгаа. 2012 оны сонгуульд АН “Ажилтай, орлоготой монгол хүн” хөтөлбөр дэвшүүлж байсан. Өнөөдрийн нөхцөлд эргээд харахад үр дүн хэр харагдаж байна вэ?

-Би статистик л ярина. Манай орны ажилгүйдлийн түвшин бусад оронтой харьцуулахад хяналтаас гараад дордчихсон зүйл байхгүй. “Ажилтай, орлоготой Монгол хүн” хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж байгаа гэж боддог. Манайх шиг архаг “Голланд” өвчтэй улсад хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлого нь зөв явж байгаа. Засгийн газрыг галт тэрэг гэж үзвэл Хөдөлмөрийн яам хамгийн ард яваа хэрэгтэй цагт туслахад бэлэн түргэний тэрэг. Хангалттай олон тогтмол болон түр ажлын байр бий болгож буйгаар нь би ингэж зүйрлэж байна.

–Та намрын чуулган, ээлжит бус чуулганыг юу гэж харж байгаа вэ. Ирцийн хувьд бүрдэхгүй байх асуудал сонгууль дөхөх тусам улам л лавшрах бололтой?

-Нэг ангид хичээл тасалдаг танхай нөхөд байдаг даа. Түүн шиг манай Их хуралд чуулганаа тасалдаг улс байна. Юм болгон дээр өөрсдийгөө үнэд хүргэхийг оролдож, явуургүй шантааж хийдэг хүмүүс байгаа. Манай Их хурал тийм хэдэн нөхөдтэй. Энэ Их хуралд дүн тавих нь чухал биш. Эдийн засгийн хүнд үед амжилттай ажиллаж, зөв шийдвэрээ гаргаж чадаж байгаа Их хурал. Тухайлбал, ҮХЦ нь эдийн засгаа унагах гэж улстөржиж, эдийн засгаа хорлож, залуу гэр бүлүүдээ орон сууцанд оруулахгүй байж чадлаа. Ийм нөхцөлд энэ Их хурал хэрүүлтэй ч гэсэн ирцээ бүрдүүлээд Ипотекийн хуулиа баталж чадсан юм.

–Сонгууль дөхсөн гэдэг нь өдөр ирэх бүр улам тод болж ямар ч асуудал дээр тээг тавьж чадаж байна. Хэтэрхий их улстөржилт хөдөлмөрийн салбарт хэр нөлөөлж байна вэ?

-Улстөржилтөөс болж хөдөлмөрийн салбар буюу ард түмэн хамгийн их хохирч байгаа. Томоохон уул уурхайн төслүүдийг хэчнээн их улстөржүүлэв. Төмөр зам дээр гэхэд танайх хийнэ, манайх хийнэ гээд бөөн юм болж байна. Хөдөлмөрийн сайд болсноосоо хойш ямар нэгэн төсөл хөтөлбөр хэрэгжинэ гэхэд “Хэдэн ажлын байр бий болох юм бэ” гэдгийг хамгийн түрүүнд асуудаг болсон. Улстөржилт, популизм улс орныг “алж” байна.

Хөнгөн жингийн намууд нь улс төрөө хийнэ л биз. Попууд нь жүжгээ тавина л биз. МАН-ынхан улс орныг удирдаж явсан тулхтай гэдгээ харуулах ёстой.

–Хавраас төмөр замын ажил эхэлнэ гэж байсан. Үүндээ цэргүүдийг оролцуулна гэж мэдэгдсэн. МСҮТ–д сурч байгаа цэргүүд бий юу?

-Эх орны бүтээн байгуулалтад цэргүүд оролцох ёстой. Энэ тэдний үүрэг. Ямарваа нэгэн конвенци зөрчөөгүй. Монгол цэрэг эх орноо хамгаалахаас гадна мэргэжлийн боловсролтой болог л дээ. Өөрт нь, аав, ээжид нь, улс оронд л хэрэгтэй. Энэ ажлыг манай яам зохион байгуулж байгаа.

Одоогоор 600 гаруй цэргийн алба хаагчийг сургалтад хамруулж байна. Мөн Хөдөлмөрийн хэлтэст бүртгэлтэй ажилгүй залуучуудаа ч гэсэн мэргэшүүлнэ.

–Та Чингэлтэй дүүрэгт нэр дэвших үү. Эсвэл намын жагсаалтад орох нь уу. Ямартай ч оны өмнө Сонгуулийн хуулиа батлаад авчихсан?

-Сонгуулийн хуулиа баталсан. Сурталчилгааны хугацааг 18 хоног болгочихлоо гэдэг шүүмжлэл байгаа. Үнэхээр нэр дэвших гэж байгаа бол 18 хоног байтугай хоногт л ард түмний дэмжлэг авна.

Миний хувьд Чингэлтэй дүүрэгтээ нэр дэвшинэ. Би хоёр удаа тойрогт нэр дэвшин намдаа суудал авч ирсэн. Жагсаалтад орох эрх надад нээлттэй ч би намын даргад “Би Чингэлтэй дүүрэгтээ нэр дэвшинэ” гэдгээ хэлчихсэн. Чингэлтэйд хэн ч ирээд нэр дэвшсэн тулаад өрсөлдөхөд бэлэн байна.