Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатартай ярилцлаа. Тэрбээр Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай буюу бидний яриад байгаагаар Оффшорын хуулийн ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллаж байгаа юм.

---

-Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хэзээ батлах юм бол. Байнгын хороон дээр хойшилчихлоо. Уг нь олон хүний анхаарлын төвд байгаа хууль биз дээ?

-Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах замаар нийтийн албанд ажиллаж байгаа тодорхой албан тушаалтнуудыг гадаадад өөрийн нэр дээр хувийн харилцах данс, хадгаламж, хувьцаа эзэмшихийг хориглосон хуулийн төсөл оруулж ирсэн юм. Энэ хууль нэлээд маргаан дагуулж байгаа нь үнэн. Ард түмний хувьд шударга ёсны хүсэмжлэлийг шаардан нэр бүхий улстөрчдийг төрөөс идэж уусан мөнгөө гадаадад нууж, байршуулсан хүмүүсийн нэр дурдагдаж, хардлага төрүүлээд байна. Би ажлын хэсгийг ахалж байгаа. Яагаад энэ ажил удаашраад байна вэ гэхээр Засгийн газраас оруулж ирсэн хуулийн төсөл байнгын хорооны анхны хурал дээр уначихсан л даа. Тухайн долоо хоногийнхоо чуулганы хуралдаанаар ороод байнгын хорооны дэмжээгүй саналыг чуулганы гишүүд дэмжээгүй тул боссон юм. Боссон гэдэг нь хэлэлцэхээр болсон гэсэн үг. Ажлын хэсэг маш олон удаа хуралдсан. Оффшор бүс, оффшор бүст компани байгуулах, хөрөнгө эзэмшихтэй холбоотой харилцааг гадаад улсад хэрхэн зохицуулдаг талаар судалгаа хийлгэсэн. Оффшортой холбоотойгоор Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас эрх зүйн зохицуулалт, оффшорын өөрийнх нь үндсэн шинж чанарын талаар танилцуулга хийсэн.

-Яг гол асуудал нь юу юм бэ?

-Эсрэг байр суурьтай гишүүд нэгдүгээрт, гэр бүлийнхээ гишүүдийн нэр дээр оффшор данс эзэмшихийг бүр мөсөн хориглооч ээ гэж байгаа. Хоёрдугаарт, гадаад гэж хэт өргөн хүрээг хамруулж байна. Тиймээс зөвхөн оффшор бүсээ тоочин, нэр дурдах ёстой гэсэн. Гуравдугаарт, бие даасан хууль гаргаач гэж байгаа л даа. Дөрөвдүгээрт, оффшортой холбоотой Өршөөл үзүүлэх тухай хууль гаргах ёстой гэсэн шаардлага тавиад байгаа юм.

-Энэ дөрвөн шаардлагыг биелүүлэх боломж байгаа юм уу?

-Энэ тухай танд дэлгэрэнгүй ярих ёстой байх. Нэгдүгээрт, бие даасан хууль гаргана гэхээр Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль нь өөрөө ашиг сонирхлын зөрчилтэй холбоотой харилцааг зохицуулж байгаа. Үүнтэй зэрэгцүүлэн адил төрлийн харилцааг зохицуулсан бие даасан хууль гаргах нь хууль эрх зүйн системийн хувьд зөв зүйтэй биш л дээ. Тэр утгаараа бие даасан хууль батлан гаргах нь зохимжгүй гэдгийг ажлын хэсгээс бусад хүмүүст хэлээд байгаа юм. Тэр байтугай төрийн албан хаагчийн ах дүү, хамаатан саданг гадаадад данс эзэмшихийг хоригло гээд хууль гаргах нь 1966 оны эдийн засгийн соёлын эрхийн факт, Үндсэн хууль, бусад хүний эрхийн тухай баримт бичгүүдэд заасан жам ёсны эрхийг зөрчинө гэж үзэж байгаа.

-Ер нь бол гишүүдийн хэлээд байгаа саналыг оруулах юм бол Үндсэн хууль зөрчих юм байна, тийм үү?

-Тэгнэ. Манай Үндсэн хуулинд иргэн бүр аж ахуй эрхлэх эрхтэй гэж заасан. Мөн хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авч эзэмшиж, ашиглах, захиран зарцуулах эрх нь үндэсний болон олон улсын эрх зүйн баримт бичгүүдэд заачихаад байхад хүний эрхийг зөрчиж болохгүй. Бид хуулиндаа ямар санаа оруулж байгаа вэ гэхээр гадаадад бусад хүмүүс аж ахуй эрхэлж болно. Гагцхүү хөрөнгө оруулгын мэдүүлэгтээ данс, дансны үлдэгдлээ тайлагнаад яв гэж байгаа юм.

-Гишүүдийн хэлээд байгаа өөр нэг зүйл нь оффшор бүсүүдийг зарла гээд байгаа. Та ч дээр ярилаа. Хэрэв зарлалаа гэхэд олон улс талаасаа бүдүүлэг алхам болох уу?

-Гишүүд оффшор бүсийн 60 орныг зарлаад энэ улсад данс эзэмшиж болохгүй гээд хуулиндаа зааж өгөх ёстой гэдэг асуудал яриад байна. Гадаад харилцааны яам олон улсын харилцаа, дипломат ёсны хувьд энэ энэ нь сайн улс, эдгээр нь муу улс гэсэн томъёолол оруулах нь зохимжгүй гэдэг байр суурь илэрхийлсэн. Өнгөрөгч арваннэгдүгээр сард гэхэд Германд төрийн өндөр дээд албан тушаалтнууд гадаад улсад хадгаламж эзэмшихийг хориглосон зохицуулалтыг хуулиндаа оруулж ирсэн. Анзаарч байвал оффшор гээгүй гадаад улсад гэж байгаа биз. АНУ-д энэ төрлийн хууль өргөн баригдах асуудал яригдаж байгаа юм билээ.

-Өөр нэг зүйл нь өршөөл үзүүлэх ёстой гэдэг байр суурийг гишүүд гаргасан гэсэн. Ийм боломж байгаа юм уу?

-Гадаадад данс эзэмшиж байгаа хүмүүст уучлал үзүүлэх хугацаа зарлаж хөрөнгө мөнгөө Монголд оруулж ирэх Өршөөлийн хууль гаргаач ээ гээд байна л даа. Өнгөрсөн 2014 онд Их хурал Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хууль, Өршөөл үзүүлэх тухай хуулиудыг батлан гаргасан байдаг. Төрөөс хулгай хийсэн, татвараас зайлсхийсэн хүмүүсийг жил бүр өршөөгөөд байна гэсэн чинь юу гэсэн үг вэ. Хэрэв ингээд Өршөөлийн хууль гаргачих юм бол жинхэнэ утгаараа УИХ ашиг сонирхлын зөрчилтэй харагдана гэж ажлын хэсгийн даргын хувьд үзэж байгаа. Харин одоогийн хуулиар гурван сарын дотор гадаадад эзэмшиж буй бүх дансаа хаан харилцаагаа дуусгавар болгоод тодорхойлолтоо аваад ир гэж байгаа юм. Гэр бүлийн гишүүд, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хамаатан садан нь гадаадад данс эзэмшдэг бол тэрийг нь хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ тайлагнаад явахаар туссан. Гадаадад данс эзэмшиж, мөнгө байршуулсан хүмүүс энэ хууль батлагдсаны дараа хуулиар халхавчлаад өршөөгдөх гэж байна гэсэн шүүмжлэл байгаа.

-Нээрээ тийм зүйл яригдаж байсан. Үнэн юм уу?

-Тийм зүйл огт байхгүй. Эрүүгийн хуулинд хууль бусаар хөрөнгөжих, татвараас зайлсхийх, нуун дарагдуулах, албан тушаалаа урвуулан ашиглах гээд олон төрлийн гэмт хэргийн зохицуулалтууд бий. Гадаадад үнэхээр их хэмжээний мөнгө төгрөгтэй байсан нь илэрсэн тохиолдолд хууль хяналтын байгууллага шалгаад холбогдох процессын ажиллагаа явуулаад ял шийтгэл ноогдуулах эрх зүйн орчин хэвээрээ байгаа.

-Гэхдээ манайхны хувьд оффшор гэдэг зүйл чинь муу муухай бүхний үүр уурхай мэт ярих юм л даа. Буруу ойлголт нийгэмд давамгайлчихлаа?

-Янз бүрийн ойлголтууд байна. Хууль бусаар олсон мөнгөө татвараас нуун байршуулсан муу муухай газрыг оффшор хэмээн манайхан ойлгоод байгаа юм. Оффшор гэдэг чинь үг зүйн утгаараа эргийн гадна, хилийн чанадад, хилийн гадна гэсэн утгатай. Оффшор нь татварын таатай бүс, нэргүйгээр бизнес эрхлэх, валютын хязгаарлалтгүй, компани бүртгүүлэхэд тавигдах шаардлага хялбар, хувьцаа эзэмшигчдийн хурал, санхүүгийн тайлан нь маш энгийн, банкны мэдээлэл нь маш нууцлаг гэсэн үндсэн шинжүүдийг агуулдаг.

Европ, Хойд америк, Карибын бүс, Номхон далайн бүст хуваадаг бөгөөд 60 гаруй газар оффшор бүсийн статустай байдаг. Манайхан энэ хүмүүс оффшор бүст мөнгө байршуулсан гээд байгаа. Тэдний хувьд тухайн хүмүүсээ хууль хяналтын байгууллагад өгөөд шалгуулах эрх нь нээлттэй.

-Оффшорчдыг дэмжсэн хууль гаргах гэж байна гэсэн шуугиан дэгдээд байгаа шүү дээ?

-Энэ хууль ямар нэгэн оффшор данс эзэмшиж байгаа хүнд боломж олгож байгаа юм биш. Ингэж мушгиж болохгүй.

-Зарим гишүүдийн зүгээс оруулж ирсэн хуулийн төсөл дээр хариуцлага оногдуулсан зүйл алга гээд байгаа. Хувийн хэвшлийнхнийг хүртэл хамруулах ёстой гэдгийг зарим гишүүд хэлээд байх юм. Бусад хуулиудад шингэчихсэн заалтыг заавал оруулах ёстой юу?

-Нэгдүгээрт, хувийн хэвшлийнхнийг оффшор бүст данс эзэмшихийг хориглож, хязгаарлана гэдэг бол хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, дээр дурдсан НҮБ-аас батлан гаргасан Эдийн засаг, соёлын тухай факт, 1992 онд батлагдсан Үндсэн хуулийг бүгдийг нь зөрчинө.

Хоёрдугаарт, хариуцлагын тал дээр энэ хуулинд хориглосон зохицуулалт бий. Хориглосон бол энэ хүн нийтийн албанд ажиллах боломжгүй гэсэн үг. Тухайн мөнгөнийхөө эх үүсвэрийн нотолж чадахгүй бол хууль бусаар хөрөнгөжсөн, татвараас зайлсхийсэн гэдэг зүйл заалтаараа эрүүгийн хариуцлага хүлээнэ. Хамгийн том хариуцлага чинь эрүүгийн хариуцлага биз дээ.

-Гэхдээ яг ямар хүмүүс энэ хуульд хамаарах вэ гэдэг дээр шийдлээ олсон уу. Нэлээд маргаантай байгаа сураг байсан?

-Маргаантай байгаа нь үнэн. Хуулийн төслийн эхний оруулж ирснээр хөрөнгө орлогын мэдүүлэг бөглөж байгаа 38 мянган хүнийг хамруулъя гэсэн байсан. Жагсаалтыг Хууль зүйн байнгын хороо баталдаг. Энэ тоо нүсэр байсан тул ажлын хэсэг дээр би тусгай санал хураалгасан. Франц улс гэхэд долоон мянган хүнийг л энэ хуулийн хүрээнд хамруулж байхад Монгол Улс 38 мянган хүнийг хамруулна гэж байгаа юм.

-Тэгээд хэд байх нь зөв гэж?

-Миний хувьд 17 мянга 300 орчим хүнийг хамруулъя гэдэг саналаа хүргүүлчихээд байна. Энэ хууль гарах нь юу юунаас илүү чухал. Бид ямар ч хориглосон зохицуулалтгүй Монгол Улс дахь мөнгөний урсгал гадагшаа гардгийг тодорхой хэмжээнд хязгаарлая гэдэг хуулийн үзэл баримтлал бий.

-Хууль яг хэзээ гарах юм. Ингээд хойшлуулаад байх юм уу?

-Ирэх долоо хоногт иргэний нийгмийн ажилтан, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ажилтнуудын дунд хэлэлцүүлэг зохион байгуулна. Бид аль болох оффшорын асуудлаа хурдан шийдэх ёстой.

УИХ-ын гишүүн Н.Цэрэнбаттай ярилцлаа.

-Оффшорын тухай хуулийн төсөл олны анхаарлын төвд байна. Нэг хэсэг нь хуулийг гаргах нь зөв гэж байгаа ч нөгөө хэсэг нь эсэргүүцэж байх жишээтэй. Хувийн хэвшлийнхнийг хүртэл энэ хуульдаа хамруулах ёстой гэх мэтчилэн ярьж байна. Та харин юу гэж харж байна вэ?

-Манайхан оффшор гэж яриад байгаа. Энэ чинь татварын таатай бүст байршуулсан мөнгө. Бизнес эрхлэгчид, томоохон сангууд татвар бага төлөх үүднээс бизнесийн үйл ажиллагаа явуулах зарчмаар ашигладаг. Ялангуяа пост коммунист орнууд болон бусад орны төрийн тэргүүнүүд албан тушаалаа ашиглаж олсон мөнгөө нуудаг учраас нэг талдаа муу нэртэй болчихоод байгаа юм. Монголчуудын сүүлийн 26 жилийн ардчиллын ололтоор манай орны эдийн засгийн 80 гаруй хувийг хувийн хэвшлийнхэн нуруундаа тээж яваа. Гэтэл хувийн хэвшлийнхний мачийтлаа зүтгэж олсон баялгаар их мөнгийг улстөрчид оффшор бүст байршуулж байгаа бол төрөөс, татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс хулгайлсан мөнгө болж таарна. Төрийн албан хаагчдын эхнэр хүүхэд, хамаатан садан нь данстай байж болно гэдэг зүйлийг ярьж байна. Данстай байж болно оо. Гэхдээ хууль зөрчихгүй байх ёстой. Гэр бүл, хамаатан саднаараа хууль зөрчин хулгай хийсэн бол хариуцлагаа үүрэх ёстой юм. Учир нь би хувийн хэвшилд олон жил ажилласан. Өнөөдөр тэрний оффшор данснаас тэдэн сая ам.доллар илэрлээ гэж байна. Үнэнийг хэлэхэд тийм хэмжээний мөнгөтэй бизнес эрхлэгч ч бараг Монголд байхгүй шүү. Бид энэ баялаг, татварыг бий болгох гэж олон жил хөдөлмөрлөдөг. Улсынхаа дотоод эдийн засгийн 80 хувийг дангаар нь та бид бүрдүүлж байгаа гэдгийг санах ёстой. Төрийн албан хаагчид үүнээс илүү мөнгөтэй байгаа бол бизнесээ ил болгох шаардлагатай. Монголын бизнес эрхлэгчид улирлын чанартай бизнесээ хийж байна. Жилд дөрвөн удаа ургац авдаг тариаланч лав дуулаагүй. Жилд хоёр удаа тугалж, хургалдаг хоньтой, үхэртэй айл харсангүй. Хэн хэдий хэмжээний ашиг олж байна вэ гэдэг бидний потенциал бий. Энэ оффшорын асуудлыг нэг талд нь гаргахгүй бол ард иргэдийн дунд буруу ойлголт яваад байгаа юм. Зарим нэг нь өөрсдийгөө ариун цагаан болгож харагдуулах гэж ард түмнээ талцуулаад хэрэггүй.

Ардчиллаас хойших 26 жилийн хугацаанд Монголын төрд томорсон бизнес гэж алга. Эрдэнэт, Монгол Росцветмет хүндрэлтэй байдалд орчихлоо. Төрийн өмчийн компаниуд нь алдагдалтай байгаад байхад тийм ашигтай бизнестэй байсан юм бол яагаад хурдан босохгүй байгаа юм бэ. Гэтэл босгох ёстой мөнгө нь өөр газар байгаа юм биш үү. Үүнийг нь хуулийн дагуу оруулж ирэх ёстой. Тэрбумтны жагсаалтад орсон монгол бизнесмэн байгаа бол би баярлана, талархана. Тэр хүн шиг олон хүн байгаасай гэж хүснэ. Нэг ч төгрөгийн татвар төлж үзээгүй байж бизнес эрхлэгчидтэй зэрэгцээд оффшорт мөнгөө хадгалуулж буй улстөрчид байгаа бол хулгай хийсэн мөнгөө буцаагаад авч ирээ.

-Оффшорын хуулийг дэмжиж байгаа юу, та?

-Оффшорын хууль гээд нэршил нь буруу яваад байна л даа. Уг нь төрийн албан хаагч юм уу төрийн өндөр албан тушаалтан гадаадын татваргүй бүст данс нээх юм уу, эзэмшихийг хориглоно гэж ярих ёстой юм. Зарим гишүүд эмчилгээнд явах, сургуульд явахаас эхлээд данс нээх асуудлыг ярьж байна. Данс нээж болно. Харин татваргүй бүст төрийн албан хаагч, төрийн өндөр тушаалтан данс эзэмшихийг хориглосон нь зөв. Бид авч болох зүйлийг л авлаа. Яагаад хөгжихгүй байгаа юм бэ. Оффшорт данстай хүмүүсийн мөнгөн дүн дундаж аймгийн төсөвтэй тэнцчих гээд байна шүү дээ. Ийм зүйл байж болохгүй. Монголын залуус урагшилж, нийгэм хөгжиж байна. Хөгжлийн шинэ гараан дээр ирчихсэн бид энэ мэт алдаануудаа засч аваад цаашаа явах ёстой.

-Засгийн газар Таван толгойтой хэлэлцээрийн ширээний ард суух сураг байна…

-Мэдээлэл алга байна. Таван толгойг бид Оюу толгой шиг моодноос гартал нь ярилаа. Оюу толгойн төгс жишээ байна. Явж явж хэдхэн хүн буруу шийдээд юунд хүрдгийг бид харсан. Таван толгой тэр замаар явж болохгүй. Монголчууд хожих ёстой. Хэн нэг нь монголчуудаас илүү гарах гэж яваад бүгд унадгийг харцгаалаа. Аль нэг Таван толгойн талбай эзэмшигч нь нэгнийхээ дээр гарах гэж байлдсаар байгаад улсаараа ялагдлаа. Одоо харин улсаараа хожих талаар ярих шаардлагатай. Тус тусдаа компаниуд санал тавиад байгаа юм бол тус бүрт нь саналыг нь авч үзээд чадавхийг нь хараад боломжтой юу үгүй юу гэдгийг нь нээлттэй зарлаад яв л даа.

-Таван толгойн 49 хувийг 400 сая ам.доллараар зарах гэж байна гэсэн мэдээлэл гарах боллоо. Та юм дуулав уу?

-Тоон мэдээлэл алга. Нэг талаас энэ маш бага мөнгө. Нөгөө талд нь ямар тохироон дээр энэ дүнг хэлж байгаа юм гэдгийг мэдэхгүй байна.

-Төрийн өмчит компаниуд алдагдалтай явж ирснийг дурдлаа. Төрийн өмчит компаниудын алдагдал хэрээс хэтэрлээ гэж байна. Хувийн хэвшлийнхэн мачийтлаа зүтгэж байж хэдэн төгрөгийн ашиг олдог. Төрийн өмчит компаниуд яагаад үргэлж алдагдалтай ажиллаад байдаг юм бэ?

-Ойлголтын зөрүү гарч байгаа юм л даа. Төр заавал энэ бизнесийг авч явах ёстой юм уу, үгүй юм уу. Заримыг нь хувийн хэвшилд шилжүүлэх зоригтой өөрчлөлт дутаад байна. Яагаад заавал энэ компанийг байлгах ёстой юм гэхээр өмнө нь ингээд яваад ирчихсэн юм. Өөрчлөлт хийгээд яахав, улс төрийн нөхцөл байдал хүнд байна, олон хүн ажилгүй болно гэдэг зүйл ярьдаг. Нэг талаас бид зарчмын өөрчлөлтүүдээ хийж чадахгүй байгаа тул ийм зүйл оршин тогтносоор байгаа гэж боддог. Хувийн хэвшлийнхэн өр төлбөртэй бол харилцагчид нь ирээд чангалаад байдаг. Төрийнх яагаад болохгүй байгаа юм гэдэг дээр өөрчлөлт хийх ёстой. Тэр утгаараа Төрийн өмчит бодлого зохицуулалтын газар гэж байгуулсан гэж ойлгоод байгаа. Энэ компани байх ёстой, энэ нь байх ёсгүй гээд зарчмын шийдлээ гаргаад явах байх. Эдийн засгийн хүндрэлтэй үед бид алдаа, оноогоо цэгнээд шинэчлэл хийх боломжоо дайчлах хэрэгтэй. Стратегийн ордуудаа яах юм, ажлын байр бий болгох уу гэдгээ шийдээд явах ёстой. Түүнээс биш ёолкны мод шиг төр бүгдийг нь өөр дээрээ аваад явах нь буруу.

-Ноднин төсөв батлахдаа энэ онд төрийн өмчит компаниудын хувьчлалаас 160 тэрбум төгрөг төсөвлөнө гэсэн ч хувьчлал явагдсангүй. Компаниуд алдагдалтай ажиллаж байгаа үед хувьчлал явуулбал үнэ цэнэгүй юм биш үү?

-Хувьчлал чинь хариуцлага юм. Хариуцлага алдаад байгаа учраас төр энэ хариуцлагыг хүлээж чадахгүй гээд энэ чиглэлийг нь ашиглаад хувийн хэвшлийнхэн бага зардлаар хийж чадна гэж үзээд хариуцлага, эрх үүргийг нь шилжүүлж байна гэж үзэж байгаа. Түүнээс биш ашиг олох үүднээс хувьчлах гээд байгаа юм биш. Хэт үнэгүйдүүлэх гэж байна гэсэн болгоомжлол байгаа нь үнэн. Аль компани, аль салбар дээр гэдгээ тусгайлан ярих хэрэгтэй. Нийтээр нь ярьж болохгүй. Төрийн банкийг хэдий хэмжээний мөнгөөр хувьчлаад, хэдэн жилийн хугацаатай ямар нөхцөлөөр ажиллах юм гэдэг мэдээлэл алга. “Монгол шуудан”-г ямар үнэлгээгээр яаж хувьчлаад, цааш нь явуулах вэ гэдэг мэдээлэл байхгүй байна. Зарчмаа ярих ёстой. Тухайлсан зүйл дээр нь тусгайлсан баг гарч үнэлгээг тогтоох ёстой байх.

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эсэх талаар яриа гараад байна. Таны хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ. Шинэ Үндсэн хууль батлагдаад 25 жил болсон ч алдаа, оноотой зүйл бий гэх юм?

-Үндсэн хуулийг өөрчлөх шаардлага бий. Миний хувьд 2008-2012 оны хооронд аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгчөөр ажиллаж байсан. Одоогийн Үндсэн хуульд аймаг, дүүрэг, сумын ИТХ-ын төлөөлөгчдийн хэм хэмжээг органик гэж хэлдэг хуулиар халдсан гэж үздэг. Учир нь Төрийн албаны тухай хуулиар нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагын чадавхийг сулруулсан. Үүнээс болоод сүүлийн үед аймаг, сум, дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгчдийн чадавхи суларсан гэдэг судалгаа гарсан. Яагаад гэсэн чинь тухайн бүс нутагт ажилладаг төрийн албан хаагчдыг Төрийн албаны тухай хуулиар намаас түдгэлзүүлчихээр улс төрийн нам сонгуульд ордог тул нэр дэвших боломжгүй болдог. Үүний тод жишээ нь зарим сумдын ИТХ-ынхан шүүхийн шийдвэрийг хүчингүй болгосон тохиолдол хүртэл гарсан. Бидний өнөөдрийг хүртэл дагаж, мөрдөж ирсэн Үндсэн хууль маань бусад хуулийн хүрээнд ингэж хүчгүйдэж байгаа юм.

Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж орон нутгийн засаг захиргааныхаа нэгжийн өөрчлөлтийг хийх ёстой гэж үздэг. Бүс нутгуудад цус ойртолт бий болчихлоо. Энэ бүгдийг ч гэсэн харж үзэх ёстой. Мөн засаглалын эрх мэдэл байгаа ч гэсэн тухайн үеийн эрх мэдэлтнүүд шинэ нийгмийн ёс зүй, төрийн албан хаагчийн хэм хэмжээг зөрчсөнөөс болж хуулийг өөрсдөдөө ашигтайгаар мушгиж тайлбарлаж, хэрэгжүүлснээс болж алдаа завхрал гарч байгаа нь үнэн.

-Өнөөдөр МАН УИХ-д 65-уулаа болчихсон үедээ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нь хэр зөв юм бол. Хамгийн оновчтой цаг хугацаа Их хуралд олон намын төлөөлөл багтсан өмнөх парламент байсан гэж ярих хүн олон байдаг л даа?

-Хуулийнхаа хүрээнд л явах ёстой. Үндсэн хуулийн шинэчлэлийг хийх үү, яах уу гэдэг зүйл яригдаж байна. Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Н.Энхболдын хэлж байснаар гурван удаагийн Их хурал дээр тухайн парламент бүрээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг өргөн барьж байсан. Тэр бүх зүйлсээ цэгцэлье гэж байсан л даа.

Дэлхий нийт глобалчлал, даяарчлал гэж их ярьж байгаа ч мухардалд орж байна. Дэлхийн томоохон гүрнүүд Үндсэн хуулиа өөрчлөх үү, үгүй юу гэдэг дээрээ маргаантай явна. Англичууд гэхэд Европын холбооноос гаръя гэж байхад италичууд Үндсэн хуулиа өөрчлөхгүй гээд Засгийн газар нь огцорч байх жишээтэй. АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгууль гэх мэтчилэн олон зүйлээс тодорхой харагдаж байгаа юм. Бидний хүсч хүлээж байсан гадаад, дотоод хүчин зүйлс өөрчлөгдөж байна. Харин бид цаашдаа яах ёстой вэ гэдгээ дэлхий нийтийн өөрчлөлттэй уялдуулаад хийчихвэл дээр юм болов уу гэж хувь гишүүнийхээ байр суурийг хэлье.

Өдрийн сонины №293 (5558) дугаараас

Сангийн сайд асан, УИХ-ын гишүүн Ч.Улаантай ярилцлаа.

---

-Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахаар хаа хаанаа л хичээж байна. Хямралыг даван туулах гол арга зам юу байх бол. Манайхны ярьж байгаагаар “Стэнд бай” хөтөлбөр, гадны зээл гэх юм. Монгол Улсын эдийн засгийн дотоод нөөц боломж энэ бүхнийг даван туулахад хангалтгүй юм уу?

-Эдийн засаг хямралтай байна. Хямралаас гарахад мэдээж дотоод, гадаад нөөц бололцоо гэж байлгүй яахав. Бид аль алийг нь зөв ашиглах хэрэгтэй. Дотоод нөөц боломж гэвэл орлогоо нэмэгдүүлэх, үйлдвэрлэлийнхээ үр ашгийг дээшлүүлэх, шинэ төсөл хөтөлбөрүүдийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах гэхчилэн замууд бий. Болж өгвөл хөнгөлөлттэй зээл, тусламж авах нь чухал байлгүй яахав. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг харилцан үр ашигтай нөхцөлөөр явуулах гээд гарцууд байна. Гэхдээ бид алийг нь ч хэрэглэсэн ачааны хүндийг өөрсдөө л үүрч гарах ёстой. Гаднаас хэн нэгэн мөнгөтэй хүн ирээд Монгол Улсын эдийн засгийг хямралаас гаргаад өгнө гэж хүлээх нь учир дутагдалтай. Тиймээс бид дотоод нөөц бололцоогоо дээд зэргээр дайчлах хэрэгтэй байгаа биз дээ. Төсвийнхөө алдагдлыг багасгаж, орлого, зарлагаа баланслуулах тал дээр томоохон алхам хийх шаардлагатай. Манайхан “Бүсээ чангална, бүсээ чангална” гээд маш их ярьдаг. Үнэндээ бид бүсээ чангалаагүй яваа юм шүү дээ. Хэмнэлтийн горимд шилжих зэрэг арга хэмжээг авах цаг болсон. Эдийн засгийн энэ хүнд байдлаас гарахад амаргүй. Эдийн засаг хэдий чинээ хүндэрсэн байна, түүнийг эрүүлжүүлэх эм төдий чинээ гашуун байна гэсэн үг. Өнөөдөр бид гашуун эм уугаагүй л байгаа.

Гадаад талдаа бусад оронтой хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлье гэж байгаа бол “Монгол Улстай хамтран ажиллаж болно. Өнөөдөр эдийн засаг нь хүнд байгаа ч гэсэн үүнээсээ гарч чадна” гэсэн итгэл үнэмшлийг төрүүлэх хэрэгтэй. Эдийн засаг нь хямарчихсан, зээлжих зэрэглэл нь буурчихсан үед тэр итгэлийг хэрхэн сэргээх вэ гэдэг нь харин асуулт байсаар байна. Засгийн газар шуурхай арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдах ёстой. Тэр нь “Стэнд бай” хөтөлбөр байж болно. Эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих хөтөлбөр ч байж болох юм. Манайхан л “Стэнд бай” гээд байгаа болохоос Олон улсын валютын сан дотроо олон хөтөлбөртэй. Гэхдээ ийм хямралтай үед хямралаас гарах, тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгждэг. Тийм болохоор нэн даруй Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрийг авах хэрэгтэй л дээ. Ингэснээр наад зах нь гурван гол үр дүн гарах учиртай.

-Яг ямар үр дүнгүүд юм бол?

-Нэгдүгээрт, Монгол Улс хямралаас гарах зөв бодлоготой болно. Олон улсын валютын сан дэлхийн 200 гаруй орныг нэгтгэсэн том байгууллага. Дэлхийн олон оронд ажиллаж байсан арвин туршлагатай. Ийм байгууллагатай хамтран зөв бодлогоо тодорхойлох ёстой. Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөртэй байна гэдэг бол бодлого нь зөв боллоо гэдэг мессэж очих эхлэл юм.

Хоёрдугаарт, тодорхойлсон бодлогоо хэрэгжүүлэх сахилгатай болно. Манайхан сайхан бодлого, гоё хөтөлбөр гаргадаг л даа. Хэрэгжилт дээрээ харин таг зогсдог. Таг зогсдог гэдэг нь таг мартчихдаг гэсэн үг. Манайд асар их хөтөлбөр, төлөвлөгөө байгаа. Үүнийгээ харин хэрэгжүүлэхээ ор тас мартдаг. Сонгуулиас хойш Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр, дараа нь эдийн засгийн хямралыг даван туулах хөтөлбөр гэхчилэн хангалттай хөтөлбөрүүдийг баталлаа. Харамсалтай нь үүнийгээ тууштай хэрэгжүүлэх сахилга байдаггүй. Олон улсын валютын санд хамрагдчихвал сахилгатай болно. Валютын сан хамтран боловсруулсан хөтөлбөрийнхөө хэрэгжилтийг хангуулахын тулд хяналтаа тавина. Тиймээс бодлогоо хэрэгжүүлэх сахилга сайжрах юм.

Гуравдугаарт, дэлхий дахинд зөв сигнал очно. Монгол Улс Олон улсын валютын сантай хамтран ажиллаж байгаа, бодлоготой, сахилгатай улс. Одоо хямралтай байгаа ч хөрөнгө мөнгө оруулаад явах боломжтой гэдэг мессэж очно. Хамгийн наад зах нь ийм гурван үр дүн гарна. Тэр утгаараа Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрт нэн даруй хамрагдах нь зөв. Засгийн газар дэндүү удаан байна. Сонгуулиас хойш хагас жил өнгөрчихөөд байхад хөтөлбөр авах уу, үгүй юу гэдгээ нэг мөр тогтож чадсангүй. Валютын сангийнхан 2-3 удаа манай улсад ирлээ. “Хэрвээ Монголын тал хөтөлбөрт хамрагдахаар болоод санал тавивал бид хамтарна” гээд байна.

-Манайхан яагаад ингэж удаад байгаа юм бол. Зээл хүлээгээд байгаа юм уу. Ер нь цаг алдалгүй асуудлаа шийдээд явах нь хамгийн зөв гарц баймаар юм?

-Өдий болтол манайхаас Олон улсын валютын сантай хамтрах санал тавиагүй л байхгүй юу. Яахав манайхан болгоомжилдог байж магадгүй. Валютын санд хамрагдчихвал нөхцөл тулгаад эрх чөлөө хязгаарлагдана гэсэн айдас байдаг. Тулгана гэдэг чинь тохирсон бодлогоо хэрэгжүүллээ л гэсэн үг. Ил тод бай, төсвөө сахилга баттай зарцуул л гэж байгаа юм. Энэ шаардлагаас айгаад эрх чөлөө хумигдах нь гэж өнгөцхөн ойлгож байгаа бол Засгийн газрын буруу. Валютын санд хамрагдлаа гээд бусад улс орнуудтай хамтрах нөхцөл хоригдохгүй. Хэнтэй ч хамтран ажиллалаа гэсэн эдийн засгаа сэргээхэд чиглэсэн эдийн засгийн зөв бодлогын хамтын ажиллагаа байх ёстой юм. Өөр этгээдээс зээл авч болно. Гэхдээ өндөр хүүтэй арилжааны зээл авч болохгүй. Учир нь манай эдийн засаг даахгүй. Тиймээс урт хугацаатай хөнгөлөлттэй зээл ав, чөлөөтэй гэж байгаа. Ийм хүнд нөхцөлд орсон үед Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдах нь эдийн засгийн ганц баталгаа болж өгнө. Тэр утгаараа эргэлзэж, тээнэгэлзэн болгоомжлоод байх шаардлага байхгүй. “Стэнд бай” хөтөлбөрт бид гурав дахь удаагаа орж байна. Өмнө нь өсөлтийг дэмжих, ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж байсан. Энэ болгонд манай эдийн засагт эерэг үр дүн гарч байсан. Дахин хэлье, ганц зөв зам бол валютын сангийн хөтөлбөртэй болох.

-Урт хугацаатай, бага хүүтэй Хятадын зээл яригдаж байгаа. Тэр нь улс төрийн зээл байгаад улсаа дэнчин тавьчих вий дээ гэсэн болгоомжлол байх юм. Энэтхэгийн нэг тэрбум ам.долларын зээлээр газрын тос боловсруулах үйлдвэр барина гээд л байна. Энэ бүхнийг та хэрхэн харж байна вэ. Эдийн засагт ногоон гэрэл асаахад хэр дэмтэй байх бол?

-Ер нь улс орны хамтын ажиллагаа олон талын болоод хоёр талын гэсэн хэлбэртэй байдаг. Олон талын гэдэг нь олон улсын байгууллагад элсээд гишүүн байгууллагуудтайгаа хамтран ажиллахыг хэлнэ. Хоёр талын хамтын ажиллагаа бол улс гүрнүүд хоорондоо хамтран ажиллах. Гэхдээ өнөөгийн нөхцөлд тохирсон хамтын ажиллагаа, зээл, тусламж байх хэрэгтэй. Олон улсын байгууллагын дунд тогтсон “хөгжлийн албан ёсны тусламж” гэдэг хамтын ажиллагааны хэлбэр байдаг юм. Энэ нь урт хугацаатай, хөнгөлөлттэй зээл байхгүй юу. Манайхан ч үүнийг өмнө нь зөндөө л ашиглаж байсан. Ийм төрлийн зээл хэдийг бол хэдийг авч ашиглаж болно. БНХАУ гэхэд Олон улсын валютын сангийн гишүүн улс. Хятадаас энэ чиглэлийн зээл авахад чөлөөтэй.

Хоёр талын хамтын ажиллагааны хүрээнд хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр зээл авах боломж бий. Тэгэхгүйгээр өндөр хүүтэй, богино хугацааны зээл авчихвал манай эдийн засаг өөрөө эрсдэлтэй байгаа тул цаашид өрийн дарамтад орох магадлалтай. Ийм тусламжийг бид авч болохгүй. Хамтын ажиллагаагаа л хөгжүүлэх нь чухал болохоос заавал тэрнээс зээл ав, тэрнээс болохгүй гээд байх зүйл байхгүй. Зөвхөн Хятадаар бид хязгаарлагдаж болохгүй. Дэлхий дээр зээл авчихаар олон улс гүрэн бий. Тухайлбал, Тайваниас зээл авч болно. Тайвань эдийн засгийн хувьд чадвартай болчихсон. Эдийн засгаараа дэлхийд эхний тавд багтдаг. Тэгж ярих юм бол АНУ, япон, хятадууд Тайваниас зээл авчихсан байна. Бид яагаад тэднээс хөнгөлөлттэй зээл авч болохгүй гэж. Боломж байгаа биз дээ.

-Далай ламыг Монголд айлчилснаас болоод Хятадын зээл бүтэхээ байчихлаа гээд “боож үхчих” гээд байцгаах юм байна шүү дээ. Одоо өнгөрсөн, цаашаа ингээд элгээрээ мөлхөх нь гээд сүр бадруулаад байх юм?

-Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, улс төр хоёрыг бид зааглах хэрэгтэй. Зээл тусламж авах, хөтөлбөрт хамрагдах бол эдийн засгийн хамтын ажиллагаа. Улс төртэй огт холбоогүй. Энэ хоёр тусдаа асуудлыг хүчээр холбох гээд эсрэг тэсрэг болгоод байх шаардлагагүй. Далай лам айлчилснаас болоод эдийн засгийн сөрөг нөлөө гараагүй, гарах ч үгүй гэдэгт итгэж байгаа.

-Монгол Улсын Засгийн газраас эдийн засгийн хямралыг даван туулах хөтөлбөр баталсан. Тэнд Оюу толгой, Таван толгой, Гацууртын ордыг ашиглах болон хэд хэдэн цахилгаан станцыг барихаар төлөвлөсөн. Энэ бүхэн эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэх боломжтой вэ?

-Эдийн засаг хүнд байгаа үед өөрсдийн нөөц боломжоо хамгийн дээд зэргээр дайчилж чухал ордуудаа эргэлтэд оруулах нь огт буруу биш. Гэхдээ яаж оруулах вэ гэдэгт асуудал бий. Харилцан үр ашигтай байлгамаар ашигламаар байна. Оюу толгой шиг сайхан зүйл хүсч байгаад эцэст нь үр дүн муутай хамтын ажиллагаа болчихдог гашуун түүх сургамж байгаа. Үүнээс сургамж аваад харилцан үр ашигтай байхаар ажлаа урагшлуулах нь зөв. Өмнө нь байгуулсан гэрээ хэлцлүүдээ дахин хянах хэрэгтэй. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт тодорхой бий. Тэр бүү хэл Оюу толгой, Таван толгойн гэрээ хэлцлийг дахин хянаж, харилцан ашигтай байх нөхцөл бололцоог бүрдүүлнэ гээд заачихсан. Тодорхой болчихсон төслүүд дээрээ идэвхтэй, хурдтай ажиллах зайлгүй шаардлага бий.

-Засгийн газрыг удаан ажиллаж байна гэсэн шүүмжлэл байгаа. Та ч гэсэн яриандаа хэдэнтээ онцоллоо. Ямар шалтгааны улмаас цаг алдаад байгаа юм бэ?

-Засгийн газрын үйл ажиллагаа удаан байна. Өөрөөс нь хамаарсан шалтгаан бий л байх. Асуудлаа өөрийн болгож, хурдан хугацаанд боловсруулах хурд дутаж байгаа нь илт харагдах юм. Дээрээс нь Их хурал Засгийн газрыг удаан болгоод байх юм л даа.

-Яагаад Их хурал гэж. Танай бүлэг чинь Их хуралд 65-уулаа байж гацаах шалтгаан байгаа юм уу?

-Тэр тусмаа. Яагаад удаан байна гэхээр бодитой зүйлдээ цаг бага гаргаад төсөв, төлөвлөгөө боловсруулахад хамаг цагаа зарцуулж байна. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр боловсруулна гээд 60 хоног ажилласан. Дөнгөж боловсруулж дуусаад хэрэгжүүлж эхлээгүй байхад нь Эдийн засгийн хямралыг даван туулах хөтөлбөр гаргана гээд дахиад 60 хоног хуралдлаа. 60 хоног хуралдаж хөтөлбөрөө баталж дуусахаар нь одоо л ажилдаа орох нь гэтэл оны эцэс болоод тулгамдсан асуудлууд хоолой дээр нь тулчихсан. Дөрвөн жилийнх нь хөтөлбөрийг батлаад өгчихсөн юм бол хурдтай ажиллах бололцоог гаргаж өгөөд эрх зүйн зохицуулалтуудыг нь шуурхай хийж өгөх хэрэгтэй. Тэгээд Засгийн газраа түргэн ажиллуулах шаардлагатай байна. Тэгэхгүйгээр нэг хөтөлбөр гаргахаар нь төлөвлөгөө гаргана гээд төлөвлөгөө гарахаар хуульд өөрчлөлт оруулна гээд хууль дээрээ очихоор өнөөхөө боловсруулж байна гээд цаг алдаад байгаа юм. Хуульд өөрчлөлт оруулъя л гэж байгаа юм бол ямар зохицуулалт хэрэгтэй юм, түүнийг нь хийгээд өгчих хэрэгтэй. Хагас жил өнгөрчихлөө. Цаг нартай уралдаж байгаа бидний хувьд их ажил амжуулчих хугацаа.

-Олон улсын зах зээл дээр алт, зэс, нүүрсний үнэ өсөөд байна л гэх юм. Манайхан энэ бүгдийгээ гаргасан хэвээр байгаа атал эдийн засагт өөрчлөлт гарсан юм алга. Өмнөх жилүүдээс экспортын хэмжээ огт буураагүй юм билээ?

-Бодит хэмжээгээр өсч байгаа. Гэсэн хэдий ч орж ирдэг нь буураад л байна. Энэ бодит үнэн. Сүүлийн саруудад зэс, нүүрсний үнэ өсөх хандлагатай байгаа нь эдийн засагт эерэг нөлөө авч ирэх байх. Одоо эдийн засагт мэдрэгдсэн зүйл байхгүй байна гэдэгтэй яах аргагүй санал нэгдэх ёстой.

-Ер нь бол танай намынхан өмнөх дөрвөн жилд АН, МАХН хамтарч засгийн эрх барьж байхдаа эдийн засгийг навс унагасан гэдэг зүйл ярьдаг. Таны хувьд Сангийн сайдаар ажиллаж байсан шүү дээ. Тэгэхээр эдийн засгийн энэ хямралд таны оролцоо ч байгаа юм биш үү. Таныг Сангийн сайдаар ажиллаж байхад эдийн засаг яг ямар байсан юм бэ?

-Гэнэтийн юм гэж байдаггүй. Тэр тусмаа улс орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжил гэнэт нэг өдөр муудаад, нэг өдөр сайжирчихдаг юм биш. Урт хугацааны тогтвортой бодлого гараад бодлогын дагуу тууштай, зөв ажиллаж чадвал сайжраад л явна. Бодлогогүй, урсгалаараа яваад байвал байдал эрс муудна. Тиймээс үүн дээр нэлээд ул суурьтай хандах хэрэгтэй. Миний хувьд үндсэндээ таван Засгийн газарт Засгийн газрын гишүүнээр ажилласан. 1990 оноос хойш эдийн засгийн шилжилтийн үед УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайдын албан тушаал хашиж байлаа. Энэ чиглэлд санаа зовж, дүгнэлт хийх гэж хичээдэг эрдэмтэн, судлаач хүн. Тэр утгаараа аваад үзэх юм бол бидэнд хэд хэдэн анхаарах зүйл байна. Нэгдүгээрт, бодлогоо тууштай хэрэгжүүлж чаддаггүй. Бид дандаа бодлого гаргадаг ч түүнийгээ мартдаг. 1995 онд Монгол Улсыг 2021 он хүртэл хөгжүүлэх үндэсний хөтөлбөр гэж гаргаж байв. Гэтэл энэ бодлого орхигдсон. Угтаа одоог хүртэл хэрэгжээд явж байх ёстой байсан. Дараа нь 2008 онд Эдийн засгийн хөгжлийн цогц бодлого гэж гаргасан. Мөн л 2020-2030 он хүртэлх бодлого. Бас л мартагдсан. Өнгөрөгч өвөл бид Монгол Улсыг 2030 он хүртэл хөгжүүлэх бодлого гээд гаргасан. Бид ингээд бодлого гаргаад байдаг ч хэрэгжүүлэх дээрээ тулахаар мартдаг талтай.

Хоёрдугаарт, эрх барьж буй улс төрийн хүчнүүд дандаа шинэ зүйл хийх гэж оролддог. Үүнээс болж урагшаа алхдаггүй, байрандаа л байдаг. Төрийн залгамж чанар уламжлагдаж, шинэчлэгдэж явах ёстой. Гэтэл шинэчлэл нь давамгайлаад уламжлалаа бид мартдаг. Бүх зүйлийг шинээр хийх гэж оролддог нь бидний сул тал.

Гуравдугаарт, эвсэж, хамтарч ажиллахдаа учир дутагдалтай. Өнгөрсөн 26 жилийн нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, бүтцийг он оноор нь судлаад үзэхэд хамтарсан Засгийн газрын үед эдийн засаг дандаа муудаж ирсэн дүр зураг харагддаг. Урт хугацааны, уламжлагдсан бодлогогүй учраас манай хөгжил догонцдог. 1992 оноос хойш явагдсан бүх УИХ-ын сонгуулиудыг аваад үз. Дөрөв, дөрвөн жилээр энэ хоёр нам ээлжилж засаг барьсан. Дараалан найман жил Их хуралд ялалт байгуулсан улс төрийн хүчин байдаггүй. Сайн үр дагавар гарч байгаа бол аль алинд нь хамаатай. Муу үр дагавар гарсан бол мөн л аль алинд нь хамаарна. Тиймээс тэрнээс болоод эдийн засаг муудсан гэх нь учир дутагдалтай тул ялгаж, салгаж ярих ёстой. 2012-2016 оны эхний хоёр жил АН, МАХН хамтарч “Шинэчлэлийн” Засгийн газарт ажилласан. Энэ хугацаанд хөгжлийн эх үүсвэр босгож, эдийн засгийг эрчимжүүлэх чиглэлд нэлээд ахицтай ажилласан. Сүүлийн хоёр жил орчимд нь “Шийдлийн” Засгийн газар ажилласан. Энэ Засгийн газрын үед харин эрч хүч нь суларч, гадна талд хийсэн гэрээ хэлцэл дээр буулт хийж Монголын эрх ашигт нийцээгүй зүйл заалт дээр гарын үсэг зурсан. Түүнчлэн төсөв, хөрөнгө мөнгөний тал дээр сахилга батгүй, замбараагүй болсон. Ингэж үе үеэр нь ялгаж, салгаж ажиллах хэрэгтэй. Түүнээс биш Улаанаас болсон гэж байгаа бол учир дутагдалтай.

-Эдийн засгийн энэ донсолгоотой байдал тэгэхээр улс төртэй салшгүй холбоотой болж таарах нь ээ…

-Эргэлзэх зүйлгүй шууд хамааралтай.

-Одоо тэгэхээр УИХ, Засгийн газрын гишүүд яг ямар байж гэмээнэ эдийн засагт хор хүргэлгүй явцгаах юм бол. Популизм хийдэг гишүүдээс болоод эдийн засаг хямарсан гэж онцолдог шүү дээ?

-Юуг популизм гэж байна гэдгийг ялгаж салга. Байгалийн баялгаа зөв ашиглая, өгөөжтэй байя, завшуулахгүй байя гэж шаардлага тавьж байгаа хүнийг популист гэж байгаа бол би л хувьдаа хүлээн зөвшөөрөхгүй. Харин нөгөө талд байгаа нөхдүүд зориудаар ийм яриа гаргаж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Оюу толгойгоо үр дүнтэй ашиглая, монголчууддаа илүү өгөөжийг нь хүртээе, байгалийн баялгаасаа өгөөжөө хүртэж хурдан хөгжье гэж хэлсэн хүн яагаад популист байдаг юм. Буруу нь юу байгаа юм. Эдийн засгийг улстөржүүлж болохгүй.

-Гэхдээ яаж ийж байгаад л улстөржүүлчих юм…

-Манайд улстөржилт дээд цэгтээ хүрсэн. Сууж байгаа мөчрөө хөрөөддөг хүн хамгийн тэнэг байдаг биз дээ. Эдийн засаг чинь нийгмийн хөрс суурь, мөчир нь байхгүй юу. Харин улс төр гэдэг чинь үүн дээр бий болсон давхарга. Гэтэл улс төр нь дандаа мөрчөө хөрөөдсөөр ирлээ. Үүнийг ойлгоод бид эдийн засгийн тал дээр үр ашиг чанар талаас нь ханддаг болох хэрэгтэй. Манайд өнөөдөр харамсалтай нь бүх зүйлийг улс төр талаас нь харж байна. Үүнээс болоод бид хүнд байдалд орж байгаа. Дээр нь гаднын явуулга байгаа гэдэгт огт эргэлздэггүй.

Би хувьдаа хамтын ажиллагааг үгүйсгэдэг хүн биш. Манайх шиг хөгжлийн түвшин буурай, байгалийн баялаг ихтэй, шийдвэрлэх асуудал олон байдаг улсад хамтын ажиллагаа маш чухал. Үүнд цаг хугацаа шаардагддаг. Чуулганы хуралдаан дээр “Оюу толгой үр ашиггүй байна” гээд ярьсны төлөө популизм хийлээ гэж зэмлүүлж байсан. Энэ чинь улс төр биш шүү дээ.

-Д.Тэрбишдагва гишүүн та хоёр Оюу толгойн асуудлаар асуулга тавьсан. Засгийн газар хэзээ хариулах юм бэ. Хойшлоод байх шиг байна?

-Нэлээд хугацаанд хойшлогдоод хэзээ хэлэлцэх нь тодорхойгүй болчихлоо. Эдийн засгийн хямралаас гарах арга замыг идэвхтэй хайж байгаа энэ үед анхаарлаа төвлөрүүлж яриад, санаа бодлоо нэгтгээд, цаашаа явах нь зөв л дөө. Оюу толгой төслийн үр ашгийн тал дээр анхаарах асуудлууд бий. “Рио Тинто” Монголын баялгийг барьцаалаад асар их хэмжээний зээл авсан. Тэр зээл нь бидний хяналтад биш гадна байгаа. Валютын нөөц шавхагдсан гээд байгаа энэ үед Монголын баялгийг барьцаалаад авсан дөрвөн тэрбум ам.долларын эх үүсвэр “Рио Тинто”-гийн дансанд хадгалагдаж байна. Хэрэв тэр доллар Монголын банкны системд орж ирсэн бол манай орны валютын нөөц гэж харагдаж үнэлэгдэх юм. Зээлжих зэрэглэл ингэж унахгүй байсан. Энэ мэтчилэн тулгамдсан шийдэх гээд байгаа асуудлууд дотор гарах арга зам байгаа. Нүдээ нээх хэрэгтэй байна. Тэр утгаараа үүнийг яриачээ гэдэг асуудлыг оруулж байгаа хэрэг. 1.8 тэрбум ам.долларын санхүүгийн зөрчил байгаа. Үүнийгээ шийдэх хэрэгтэй. Тэгж чадвал ирээдүйд бидэнд ирэх өрийн дарамт багасна. Хугацаа алдах шаардлагагүй зүйл дээр ингэж хойшлогдож байгаа нь Засгийн газар удаан байна гэдэг дүгнэлтийг нотлоод байгаа юм. Валютын сантай аль эрт учраа олчихсон бол ажил нэлээд урагшилчихсан байх байлаа.

-Эдийн засгийн уналт үүнээс цааш үргэлжлэх үү?

-Унаж байгаа нь ойлгомжтой. Уруудаж яваа зүйлийг аль болох тогтоох нь зүйн хэрэг. Зөнгөөр нь унагаагаад байж болохгүй. Эдийн засагт ёроолдоо хүртэл уначихлаа гэдэг шалгуур байдаггүй юм. Унасаар байгаад юунд хүрч болох вэ. Ямар сөрөг үр дагавар гарч болох, тэр бүхэн рүү явна. Тийм их эрсдэл рүү явуулж болохгүй. Төр байгаа юм бол ажлаа хийх ёстой. Үндсэн хуульдаа бид “Төрийн зохицуулалттай зах зээлийг хөгжүүлнэ” гээд заачихсан. Энэ хямралыг зөнд нь орхиж аз турших ёсгүй. “Зараа зам дээр зогсоод азаа үзлээ” гэдэг шиг явж огт болохгүй. Төр зөв бодлого явуулж энэ хямралыг зогсоож авах нь чухал. Зогсоосны дараа тогтворжуулж аваад сайжруулах зүйл ярих ёстой. Зөнд нь орхивол өргөн хэрэглээний барааны үнэ ханш жолоодлогогүй болно. Энэ зам ойрхон шүү.

1992 онд бид жилдээ 360 хувийн инфляцитай байсан. Боддоо, жилд юмны үнэ 360 хувиар өснө гээд. Тэр хэмжээгээр иргэдийн худалдан авах чадвар муудна. Ийм зүйл рүү явуулж болохгүй. Дээрээс нь валютын нөөцөө шавхаад дуусгаж болохгүй. Гадаадын зээлийн төлбөрийг төлөхгүй дампуурах юм уу. Олон улсын зах зээл дээр дампуурлаа зарлах юм бол хаанаас бид хөрөнгө оруулалт авч хөгжих юм. Тэр нь утгаар нь зөнд нь орхиж аз туршиж болохгүй, ажиглаад суугаад байж бүр болохгүй. Манайд ажигладаг моод гарчихсан юм уу хаашаа юм. Монголбанк нь ажиглаж байна, Сангийн яам нь ч ажиглаж байна гэх юм. Юуг ажиглаад байгаа юм бэ, тэд. Тэд ажиглах үүрэгтэй биш байхгүй юу. Эдийн засгийн уналтыг нэн даруй зогсоох үүрэгтэй. Дараагийн алхам нь эдийн засгаа нэн даруй сэргээх ёстой. Энэ чиглэл рүүгээ л анхаарлаа хандуул. Өнөөдөр нийгмийн халамж руу анхаараад хамаг цагаа алдаж байна. Гэтэл хөрөнгө мөнгөө хэрхэн нэмэгдүүлэх эх үүсвэр нь хаана байгаа юм бэ. Үүнийгээ ярихгүй байж жишээтэй. Их яриа маань төлөвлөгөө болж гардаг, төлөвлөгөө нь ажил болдоггүй. Учир нь эх үүсвэр хөрөнгө мөнгөтэйгөө уялддаггүй.

-Монгол Улсын хэмжээнд төрийн өмчид бүртгэлтэй 94 компаниас 87 нь үйл ажиллагаа явуулж байгаа ч алдагдал нь хэрээс хэтэрсэн байна. Удахгүй хувьчлал явуулна гэж ярьж байна. Хувьчлалын тал дээр ямар бодолтой байна вэ?

-Төрийн өмчит компаниуд алдагдалтай ажиллаж болохгүй. Эдийн засагтаа улстөржиж ханддагаас болоод томилгоонуудыг улс төржүүлэн хийснээс улбаалан мэргэжлийн бус хүмүүс улс төрийн шалгуураар очоод төрийн өмчийн аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа шалдаа хүртэл унасан. Энэ дээд зэргийн хариуцлагагүй явдал. Нэн даруй зогсоох ёстой. Дээрээс нь хянаж шалгаж, тусалж дэмжих учиртай. Тэгэхгүй болохоор дарга нар нь хэмжээгүй эрхт хаан болчихсон мэт аашилж, аж ахуйн нэгжүүдээ бүгдийг нь унагаагаад авсан байна. Эдийн засаг хүндрэлтэй, хөрөнгө мөнгө хомсдолтой байгаа үед хувьчлах, хөрөнгийн эх үүсвэр босгох шаардлага бий. Гэхдээ бид байгаа зүйлсээ дээд зэргээр ингэж үр ашиггүй алдагдалтай болсон үед нь ингэж хувьчлах юм бол хамгийн хямд үнээр л хувьчилна. Хувьчилна гэдэг чинь хэрэгцээгүй болсон зүйлээ хүнд худалдахын нэр бас биш. Хүн өөрт байгаа зүйлийг үнэ хүргэж хувьчлах ёстой. Одоо бол зүгээр л өгөх гэж байна. Ингээд хувьчлах юм бол эдийн засагт ямар дэм болох юм. Энэ жил 160 тэрбум төгрөгийг хувьчлалаас оруулна гээд төлөвлөчихсөн. Тэр хэмжээгээрээ төсөв дутагдчихсан. Энэ чинь өр л болно. Одоо хувьчлах бэлтгэлээ сайн хийх хэрэгтэй. Бэлтгэл хийнэ гэдэг чинь бичиг баримт бүрдүүлэхийн нэр биш. Үнэ цэнийг нь нэмэгдүүлэхийг хэлж байгаа юм.

-Үр ашиг гэж та ярилаа. Үр ашгаа нэмэгдүүлэх боломж хэр байгаа юм бол доо?

-Бүх зүйл дээр үр ашиг ярьдаг болмоор байна. Орон тоо, зардал чирэгдэл, үйл ажиллагаан дээрээ ч гэсэн ярих шаардлагатай. Эдийн засгийн хямралыг даван туулах эхний арга зам үр ашгаа дээшлүүлэх. Нэг төгрөг бүрийн үр ашгийг нэмэгдүүлэхийн төлөө ажиллах хэрэгтэй. Төрийн, төсвийн, ард түмний хөрөнгийг зөв зүйлд зарцуулах сахилгаа сайжруулах хэрэгтэй байна л даа. Хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааныхаа эрэмбийг зөв тогтоох нь чухал.

Монголбанк, Сангийн яам ажиглаад, зөвлөгөө хүлээгээд байдгаа зогсоомоор байна. Гардан барьж аваад ажиллах ёстой хүмүүс чинь зүгээр суугаад юу болж байгаа нь энэ вэ. Ингэж болохгүй биз дээ. Ялангуяа Засгийн газар чинь өдөр бүр оволзож байх ёстой гал тогоо. Халуун гал дээр үүнийг буцалгаж, шарж түчигнүүлж байх ёстой биз дээ. Жаахан анхаарал сулрахад үнс нурам болно биз дээ. Ингэж болохгүй байхгүй юу. Тиймээс л би хурдан ажилла гээд байгаа юм. Яг үнэнийг хэлэхэд мэргэжлийн биш, салбартаа ажиллаж байгаагүй, салбарын ажлынхаа гүнд орж ажиллаж үзээгүй хүмүүс шуурхай ажиллаж чаддаггүй юм шүү дээ. Юу руу шуурах гээд байгаагаа мэддэггүй юм. Тиймээс танин мэдэхүйн үе шатаа дуусгаад ажилдаа ормоор байна. Ажиглаад байна гэдэг чинь танин мэдэхүйн үе шат. Хөндлөнгөөс очсон хүн яадаг юм бол гээд учраа олохгүй гайхаад байгаа хэрэг шүү дээ.

Монголбанк, Сангийн сайд хоёр нь ажил хийх гэж байгаа нь энэ гээд хамаагүй мэдэгдэл хийгээд байж ч болдоггүй юм. Ярих зүйл, ярихгүй зүйл гэж байдаг. Валютын ханшаа савлуулж болохгүй. 1992 онд ямар хэцүү байлаа. Валютын хомсдолд орчихсон, бүх зүйл нуран уначихсан, картын бараатай байсан. Нэг жилийн дотор картын барааг халсан. 1993 оны наймдугаар сар гэхэд картын барааг халлаа гэж зарласан. Тэр нь яасан гэхээр бараа таваарын хэмжээ буцаад хэвийн болсон гэсэн үг. Гэх мэтчилэн бодлогын асуудлыг богино хугацаанд шийддэг байхгүй юу.

-2000 онд төрийн албан хаагчид цалингаа авч чадахгүй, сургууль, цэцэрлэгүүд хөлдөх хэмжээнд хүртлээ хэцүүдсэн байсан. Тэр цаг үеийг хэрхэн даван туулж байсан юм бэ?

-Тэр үед хэд хэдэн бодлогын арга хэмжээ авсан. Нэгдүгээрт, Монгол Улсад болоод төсвийн байгууллагуудад байгаа санхүүгийн эх үүсвэрүүдийг ил болгож нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулсан. Яг үнэндээ сургууль, цэцэрлэгүүд цалингаа тавьж чадахгүй байна гэсэн боловч төсвийн байгууллагууд дор хаяж 10, 20 дансанд мөнгөө байршуулаад дарга нар нь өөртөө ашигтай хэрэгцээтэй гэсэн зүйлдээ зарцуулаад цалин, тэтгэвэр олгодоггүй байсан. Санхүүгийн дээд зэргийн сахилгагүй байлаа шүү дээ. Тооллого хийж бүх дансыг гаргаж ирээд тодорхой болгоод хянасан. Үүнийг удирдах төрийн сангийн тогтолцоог бий болгосон. Үүнээс цаашлаад албан байгууллага, улсын өрийн асуудлыг шийдсэн. Төрийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хуулийг батлан гаргасан. Урьд нь зардал санхүүжүүлдэг байсныг болиулж ажлын үр дүн санхүүжүүлдэг болсон юм. Ингэж шуурхай ажиллах ёстой.

УИХ-ын гишүүн, УИХ-ын дэд дарга Я.Санжмятавтай ярилцлаа.

---

-Ардчилсан намын зургадугаар Их хурал болоод өнгөрлөө. Намын хурал нэлээд ширүүхэн болж өнгөрсөн ч таныг хурлын төгсгөлд гал унтраасан гэдэг зүйл яригдаад байгаа. Намынхаа хурлын талаар өөрийн бодлоо хуваалцахгүй юу?

-Ардчилсан нам ажин түжинтэй, яриа хөөрөөтэй бүх зүйлээ хэлэлцдэг. Тийм л хурал болж өнгөрлөө. Бодлогын хувьд том бодлого дэвшүүлсэн тул үүнийг хоёр өдөр хуралдаад шийдчихдэггүй юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Намын дүрмийн шинэчлэлийг намын гишүүдийнхээ саналыг авч, хэлэлцүүлэг явуулж байж Монголын төрд, Монголын ард түмэнд хэрэгтэй зөв бодлого гарах юм байна гэж үзсэн. Тэр утгаараа манай нам хурлаа хаагаад дараагийн Их хурлаараа үргэлжлүүлэхээр болсон. Хурлын үеэр янз бүрийн яриа гарсан. Хурлын наана, цаана, зөвтэй, буруутай олон зүйл яригдсан. Ардчилсан нам бол том нам. Энэ бодлогыг хуралд ирсэн 1210 хүнээр хэлэлцүүлчихээр ард нь байгаа хүмүүс шинэ содон, алсын бодлогын зүйлд санаа оноогоо тусгалгүй өнгөрчих гээд байсан тул та бүхэн хурлынхаа асуудлыг орон нутагтаа очиж хэлэлцүүлээд эргэн хуралд ирэхдээ яривал яасан юм гэдэг санал гаргасныг маань манай намынхан дэмжсэн. Ерөнхийдөө хайрцагласан, фракцын зарчмаар явчихлаа гэдэг яриа гарсан. Үүнийг ардчиллын төлөө 10, 20 жил зүтгэсэн намын жирийн гишүүд хийдэггүй. Фракцын толгойлогчид хийдэг гэдгийг ч мөн хэлсэн. Энэ хурлыг авч гарах, гарахгүйг та нар л шийднэ. Учир нь та нар ар ардаа 10 хүнтэй. Тэр хүмүүс чинь ардаа таван хүнтэй, ийм байдлаар явахаа боль. Ардчилсан намыг чөлөөтэй, бодлогын нам болгож явуулахын төлөө анхаарлаа хандуулах ёстой гэсэн юм. Тэгсэн ч болиогүй. Энэ Их хурлыг нэг тийм сайхан задгай чөлөөтэй хурал болчихсон гэж би хэлэхгүй. Захиалгатай ярианууд байнга гарсан. Ийм л хурал болсон. Ер нь нам бол нам, бодлого бол бодлого байх ёстой. Ардчилсан намын хурлын зорилго дүрмээ батлах, намын даргын сунгаа хийх. Энэ бүхэнд дэлхийн түвшний олон хэмжээс байдаг. Тэр хэмжээсүүдийн аль хэсэгт Монголын төр явах юм гэдэг хэмжээг заах нам нь Ардчилсан нам юм бол хэлсэндээ хүрэхийн тулд жирийн гишүүддээ ойлгуулах хэрэгтэй. Тиймээс намын даргын сунгаагаа хийчих. Намын дарга нь дүрмээ дахиад оруулж ир, энэ сонгууль зөв шударга явагдах ёстой гэсэн юм.

-Гэхдээ л хэцүү харагдах юм байна шүү дээ?

-Манай намынхан дотроо хагаралдаж, түжигнэлддэг цаг огт биш. Тэрнийх, энэнийх хэмээн талцдаг байдлыг манай нутгийн өвөлжөөндөө байгаа Дорж гуай, Бат гуай, Цэмбэл гуай бүгд мэднэ. Тийм болохоор үнэнээ л хэлсэн нь зөв. Намын үзэл баримтлал, итгэл үнэмшил, ардчилсан үзлийн амин сүнсийг тээгчид нь орон нутагт, нийслэлийн хороод, айлын хашаанд байдаг юм.

-Та намынхаа Их хуралд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа юм байна. Хэдэн фракцын дарга нар нь зохион байгуулалттай орсон гэж ярилаа. Ингэхэд та чинь өөрөө “Алтангадас” гэж бүр том фракцын дарга биз дээ. Ингэхээр та өөрөө оролцоод явсан л юм байна ш дээ?

-“Алтангадас” гэж нэг их цүдийсэн гэдэс энэ тэр гээд юм яригдсан шүү. “Алтангадас”-ын явж ирсэн түүх дунд тийм зүйл байсныг би үгүйсгэхгүй. Тийм зүйл байгаа болоод тэр нь илүүдсэн болохоор тэгж ярьсан байх. Гэхдээ “Алтангадас” фракц бодлогыг тээж явсан гол тээгч нь юм шүү дээ.

-Ямар бодлого…?

-Монгол Улсын хөгжлийн төлөөх бодлого. Ардчилсан намыг зөв байлгах бодлогыг хэлээд байна. Магадгүй намайг “Алтангадас” фракцын дарга болсны дараа энэ бодлого алдагдсан. Энэ миний буруу байх. Н.Алтанхуяг даргыг Ерөнхий сайд байхад Г.Батхүү, Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт бид хэд Ерөнхий сайдын уулзалтын өрөөнд яриад сууж байтал “Энэ “Алтангадас” фракцыг Мятав даргадаа даатгая” хэмээн манай Сайханаа, Баярцогтоос эхлээд бүгд л тэгсэн. Тэгэхээр нь “Би авахгүй. Энэ хүмүүст өг” гэтэл Г.Батхүүгээс эхлээд “Яагаад авдаггүй юм. Та л энэ үед авч яв” гэсэн. Дараа нь Н.Алтанхуяг дарга “Бид чамайг гэж байгаа юм. Чи ав” гэсэн. Яахав ээ, “Алтангадас”-ыг хүчгүйдүүлэх үед үүрэг хүлээх хүн нь би байсан юм байгаа биз.

Яг тэр үед намайг “Алтангадас”-ын дарга бол гэсэн хүмүүс надад даргаа өгчихөөд бүгд фракцаасаа гараад явчихсан. Уг нь “Би дарга болчихлоо гэхэд нэг санаатай байх уу” гэхэд бүгд “Тэгэлгүй яахав. Ингээд явчихна” гэцгээж байлаа. Би бол дарга шиг дарга байдаг. Би хариуцсан бол хариуцсан шиг хариуцдаг. Харин хамжлагат ёсны дарга хэзээ ч байгаагүй. Гэтэл төд удалгүй л “МоАН санаачилга” гэж байгуулаад өнөө Н.Алтанхуягийгаа “нухаад” эхэлсэн. Бүр бөөрийг нь гаргачихсан. Н.Алтанхуяг дарга ч нөгөөдүүлдээ яасан их итгэдэг байсан юм. Өнөө хэд нь ч яасан хүн чанаргүй юм. “Та л аваад явбал таны үгэнд орцгооно” гэж байсан хүмүүс юун үгэнд орох болоод явцгаасан. Надад хаячихаад л явцгаачихна гэж бодсон юм байгаа биз. Ам нээвэл уушги нээ гэдэг дээ. Энэ бүхнийг би шулуухан хэлчихье. “Алтангадас” гэдэг фракцаас зугтах тухай асуудал тэр үед яригдсан юм байна гэж одоо бодогддог юм. Гэхдээ би өр нэхнэ.

-Хэнээс ямар өр нэхэх юм бэ?

-Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт, Г.Батхүүгээс хэзээ ч хүн бай. Үеийн үед хүн бай. Хүн байж чадахгүй бол хойч үеэс чинь чамайг нэхнэ шүү гэх гээд байгаа юм. Би нэг их гавьяатайдаа “Алтангадас”-ын дарга болчихсон юм биш. Мятав муу байсан, Мятав улс төр хийсэн гэж байгаа бол надтай ярь. Надад фракцын даргаа өгөөд зугтчихсан хүмүүсээс хэзээ нэгэн цагт энэ бүхнийг асууна.

-Та “Алтангадас”-т Н.Алтанхуяг, Р.Гончигдорж хоёроос өөр хүн үлдсэнгүй гээд өмнө нь ярьж байсан…

-Тэр чинь хууччуулаас байхгүй юу.

-Р.Гончигдорж дарга байгаа юу. Бас л МоАН-д орчихсон гэж яриад байх юм байна лээ?

-Мэдэхгүй юм. Хашир хүн янз бүрийн зүйлд орж гараад байхгүй байлгүй дээ.

Ерөнхийдөө Н.Алтанхуяг дарга гээд л байгаа юм. Засгийн газрынх нь үеийн бүх протоколыг үзээрэй. Намайг байнга шүүмжилж байсан. Би эр хүн. “Алтангадас”-ын хүн болохоороо Н.Алтанхуяг даргыг дэмжээд байгаа ч юм биш. Туг барьж байхад нь тойрч гүйчихээд тугал хариулаад явж байх үед нь зайгаа бариад явдаг хүмүүст үнэндээ дур гутдаг. Энэ миний араншин.

-Ойр тойрны хүн гэвэл та л байгаа байх…

-Би “Алтангадас”-ын дарга юм чинь ажлаа л хийнэ. Төрд байгаа хүмүүсийг жаахан дээшээ явахаар нь вакумжуулдаг, хараагүй болгодог. Н.Алтанхуяг дарга тэр замаар явчихсан. Тойрсон хүмүүс нь бүгд зугтсан. Өөрийг нь төхөөрөх зүйлийг бүгдээрээ хийсэн. Монгол төрийн төлөө зүтгэсэн, төрийн сайдынх нь хувьд Н.Алтанхуяг даргыг хүндэлдэг юм. Ч.Сайханбилэгийг Ерөнхий сайд болоход нь би гаж юм яриагүй. Сайханбилэг, Гончигдорж дарга бид гурав сууж байгаад ярьсан юм байдаг. Сайханбилэгийн зүгээс “Та Хөдөлмөрийн сайдаа өгөөд Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын даргаар ажилла. Би шийдсэн байгаа. Та татгалзаж болохгүй шүү” гэж ярьсан. Харин эцсийн мөчид асуудлыг өөрөөр шийдсэн. Одоо үүнийг яриад, мэрээд яадаг юм. Ер нь ямар ч хүн төрийн өндөр албанд өгсөх тусмаа тойрсон хүмүүсийнхээ вакумд ордог. Хэнд ч тохиолдож болох зүйл. Хүн гэдэг чинь дэргэдээ байгаа хүмүүсийн л үгэнд ордог юм билээ. Нэг битүү өрөөнд презентаци сонсоод махаа зулгаагаад сууж байдаг юм шүү дээ. Энэ хүмүүс хийхийн төлөөх агуу их зүтгэл байлаа ч тэгээд “суучихдаг”. Өөрт нь очдог мэдээллүүдийг би мэдээлэл гэж хэлэхгүй. Хамгийн ойр байгаа болон өрөөнд нь хамгийн олон орж байгаа хүмүүсийн үгийг үнэн гэж итгэж болохгүй. Одоо Элбэгээ дарга энэрэл хүндлэл дунд вакумтай байгаа. Би эр хүмүүстэй л нөхөрлөдөг, нөхөрлөж ч ирсэн. Элбэгээ даргыг албаа өгөөд, сайхан уужирсан хойно нь эр хүн шиг очиж нөхөрлөнө.

-Сүүлийн үед намын даргын сунгаа ид яригдаж байна. Таныг Ардчилсан намын даргад нэр дэвшиж магадгүй гэж, зарим хэвлэл бүр нэр дэвшинэ гээд бичээд эхэллээ. Та намын даргад нэр дэвших үү. Нэг их тойруулж дүлээд байлгүй шулуухан хэлчих?

-Намайг намын даргад өрсөлдөөч гэсэн янз бүрийн хүмүүс бий. Би чинь одоо өнөөдрийн байдлаар Ардчилсан намынхнаас хамгийн өндөр албан тушаалд очсон хүн.

-УИХ-ын дэд даргыг хэлээд байна уу?

-Яг тийм. УИХ-ын дэд дарга гэсэн энэ том албан тушаалд ирчихээд “Би намын дарга болно оо” гээд зүтгэх сэтгэл алга. Манай намд тодорхой хугацаанд “чанагдсан” хүмүүс намыг авч явах ёстой. УИХ-ын дэд дарга болчихоод “Намын дарга болъё” гэсэн сэтгэл надад байхгүй. Би чинь жирийн ардын хүүхэд төр түшилцэж, УИХ-ын дэд дарга боллоо. Одоо хазаараа татах ёстой. Манай хөдөөнийхөн “Ганц дээлт барилдаанч, ганц морьт уралдаанч” хэмээн ярьдаг. Миний хувьд улс төрийн өндөр албан тушаалд байгаа хүний хувьд барилдаанаа цөөлөх хэрэгтэй. Нэг, хоёр барилдаанд орно. Гэхдээ хаана, хэзээ вэ гэдгээ би өөрөө шийднэ. Тэгэхгүйгээр миний өмнөөс “Мятав намын даргад өрсөлдөнө” энэ тэр гэж яриад байхаар гайхах юм. Ингэж худлаа дэвэргээд хэрэггүй. Миний журмын нөхөд өрсөлдөх ёстой. Бүх зүйл дээр би очих ёстой гэж улайран дайрч болохгүй. Эсвэл би бүгдийг нь авна гэж байгаад үхэж болохгүй. Энэ удаа миний хувьд хүрэх албан тушаалдаа хүрчихээд байна.

Одоо харин намын даргад өрсөлдөж байгаа хүмүүс зөв шударга, намаа хагалчилгүй яваасай, намын даргад өрсөлдсөн хүмүүс ялсан хүнээ дагаад бүжиглээсэй л гэж хүсч байна даа. Тиймээс Санжмятав энэ удаагийн намын даргад өрсөлдөхгүй гэдгийг албан ёсоор хэлье. Надад өөр уралдаан байгаа. Ер нь бол би “гал тогоо”-ны л хүн. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр над шиг намын генсек хийх хүн энэ намд байхгүй л гэсэн үг. Би ер нь намын гал тогооны ажлыг бүх шатанд их сайн хийж ирсэн хүн байгаа юм. Хуулиараа өнөөдрийн миний албан тушаал генсек хийх боломжгүй учраас намын дэд даргад л өрсөлдөх боломжтой. Хэн ч намын дарга болсон би хамтарч ажиллана. “Би намын дэд дарга болъё” гэж хэлнэ. Би тал улс төр хийе, тал “гал тогоо” хийе. Хэн ч намын дарга болсон, үүнийг би хэлнэ. Харин намайг тоохгүй бол болино биз.

-Тэгвэл хэн нэгнийг эртнээс дэмжиж байж намын дэд дарга болох ёстой юм биш үү?

-Би тийм шогийн юм хийхгүй. Манай намын өнөөдрийн дүрмээр дэд даргыг Их хурлаар сонгоно. Намын дарга нэр дэвшүүлэх байх. Миний хувьд заалнаас нэрээ дэвшүүлнэ. Надад өөрийгөө дэвшүүлэх эрх байгаа. Би намын дэд дарга болох чадамжтай хүн. Үүнийгээ ч хэлнэ.

-Би намын дарга болчихвол чамайг генсекээр, дэд даргаар ажиллуулна гэдэг зүйл яваад байгаа юм биш үү?

-Намайг санал болгохгүй бол заалнаас нэрээ дэвшүүлчихнэ. Намын дэд даргад яс үзнэ.

-Зарим хэвлэлээр “Я.Санжмятав намын дарга болох болоогүй” гээд улс төрд дөнгөж ороод буй залуустай харьцуулан бичиж байна л даа. Таныг уг нь МОХ-ноос эхлээд ардчиллын үйл хэрэгт анхнаасаа оролцсон гэж ойлгодог л доо?

-Лидер, зангараг гэдгийг хөмсгөө зангидаж, микрофоноор чанга дуугардаг, хэвлэлээр пиар хийдэг тийм хүн гэж ойлгож магадгүй. Би залуудаа ааштай байсан. Олон ч хүнийг гомдоосон. Сая гадаадад Элчин сайдаар томилогдсон М.Энхсайханд хатуу үг хэлж байснаас болоод сонгуульд дэвшүүлээгүй байх. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг олон удаа цочоож ааштай үг хэлж байсан учраас магадгүй намайг дэмжсэн байх. Алийн болгон ааш аягийг нь тэвчихэв гээд намайг аашилж ч байсан байх. Төрийн золголт дээр л золгож байснаас гэрт нь очиж золгож байна гээд тал засч явсангүй. Ямар нэгэн байдлаар хэн нэгнээр “крандуулж” ирсэнгүй. Би даргын хүүхэд, харцын хүүхэд гэж ялгаж яваагүй.

Улс төр гэдэг тийм ч амар биш. Нэг өдөр гудамжинд эрх чөлөөтэй, нүүр бардам алхах орон зайтай амьдрах нь чухал. Ядаж “Энэ Мятав тэрнийг хорлосон” гэж хэлүүлмээргүй байна. Н.Алтанхуяг, Ц.Элбэгдорж, Н.Энхбаяр гээд нэг үеийнхэн байна. Улс төрийн хувьд харин би дунд үе. Дунд үеийнхэн нь овоо өсөөд улс төрийн алба хашаад ирэнгүүт нь авлигачаар нь дуудаад шоронд хийдэг байж болохгүй. Дараагийн үе тэгээд хаана төрөх юм. Шинэчлэл, ардчиллын төлөөх хөдөлгөөн ч гэдэг юм уу юм бий болгоод тэнд 20 гаруй хүн орчихсон байхыг хэлдэг юм уу. Монголын төрийн төлөө 20-30 жил зүтгэсэн хүмүүс бүтэн нүүрээ хараад явахын төлөө явах ёстой. Бид нэгдмэл л байх ёстой. Дээрээ ч, доороо ч, нам нь ч, засаг нь ч тэр нэгдмэл байх зайлшгүй шаардлагатай.

-Ардчилсан намын даргад өрсөлдөх хүмүүсээс 250 сая төгрөг авна гээд шуугиан дэгдлээ. Та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Дэлхийн жишиг бол хэн энэ намыг авч явж чадах вэ гэдгийг харж байгаад гишүүд нь дэмждэг. Санал өгөх хүн мянган төгрөг хандивлаж болно. Үүнээс айх юм биш. 250 сая төгрөг өгч чадахгүй гээд суух хэрэггүй. Надад байгаа мөнгө нь энэ гээд үнэнээ хэлээд дэмжүүлээд мөнгөө босго. Харин өөрийг чинь дэмжиж хүн мөнгө өгөхгүй бол намын дарга болох найдвар алга гэж ойлго. Үнэхээр рейтинг өндөр байгаа бол хүмүүс 250 сая байтугайг хандивлах байлгүй. Өөр намын хүн ч дэмжиж болно. 250 сая төгрөг цуглахгүй бол миний хэмжээ энэ юм байна гээд зогсчих. Өөрийгөө хэмжих нэг хэмжүүр шүү. 250 сая төгрөг гээд сүртэй юм болгоод байх юм. Үнэндээ энэ чинь аймгуудыг тойрох машины түлш, сурталчилгааны материалын чинь зардал. Өмнө нь далд байсан зүйлийг манай нам ил болгож байгаа байхгүй юу. Далд эдийн засгийг ил болгож байгаа Ардчилсан намын шинэчлэлийн эхлэл юм шүү. Энэ мөнгийг эсэргүүцэж хэрэггүй.

-Та түрүүн “Ардчилсан намынхан дотроос өнөөдөр хамгийн өндөр албан тушаалд байгаа нь би” гэж хэлсэн. Гэтэл таныг бүлгийнхээ хэдэн гишүүдийг аваад явчих зангараг алга гэх юм. Энэ хэд чинь таны үгэнд орохгүй байгаа юм уу?

-Үгэнд орохгүй байгаа юм байхгүй ээ. Би үгэндээ оруулъя ч гэхгүй. Голдрилоороо юм нэгдвэл явдаг. Эрх баригчид 65 гишүүнийхээ 39-ийг цуглуулж чадахгүй байхад есөн хүнийг “Чи чадахгүй байна” гэж хэлэх эрх байхгүй. Тэр дундаа намын дарга, Ерөнхийлөгчийн сонгууль гээд улс төрийн шатлалууд байгаа тул би намынхаа хамгийн өндөр албан тушаалтай хүн гээд хүнд тоогдох гэж өрөөгөөрөө оруулж болохгүй л дээ. Өөрийгөө хамгийн өндөр албан тушаалд хүрсэн хүн гэж ойлгож байх тусмаа хүмүүсийг чөлөөтэй байлгах ёстой. Би аль нэгэн фракц гэдэг юм уу дэд дарга нь гээд бүх зүйлийг шийддэг байхаас ангид соёлыг түгээх ёстой.

Хэзээ, хаана, хэнд зангаргаа гаргах уу, хэнд юу хэлэх вэ гэдгээ би сайн мэднэ. Ардчилсан намыг хүнд байдалтай байх үед шат шатны сонгуульд үнэмлэхүй ялалт байгуулсан хүн би хэмээн орилохгүй байгаа нь намайг илтгэх байх. Өнөөдөр Ардчилсан намд эв дан, ойлголцол, зохицуулалт, арга зам, арчилгаа хэрэгтэй байна. Түүнээс биш бяртай нь бяргүйгээ нухдаг, би бүгдийг нь мэднэ гэдэгт ийм ойворгон зан байх ёсгүй.

-Та өнгөрөгч Их хурал, орон нутгийн сонгуулиар Завханд үнэмлэхүй ялалт байгуулахад гол үүрэгтэй оролцсон хүн. Сонголт ингэж эргэчихээд байхад намаа ялуулна гэдэг амаргүй байх?

-Айл гэр аавтай, ээжтэй байдаг шиг аль ч газар эзэнтэй байх ёстой. Манай аймгийн ялалт бүх шатандаа эзэнтэй байсных юм. Эхлээд хүн байх ёстой л доо. Тэр утгаараа нам харгалзахгүй саналаа өгсөн гэж боддог. Хүн дээшээ өгсөх тусмаа даруухан, намбатай, хор нь бага байх хэрэгтэй. Ард түмэн минь дэмжээд ингэж яваа шүү гэдгээ байнга бод. Ард түмэн, нутгаа гэсэн сэтгэлтэй байхад болно гэж боддог. Би тийм хүн. Намайг үхэхээр миний шарил дээр Ардчилсан намын туг мандуулж, хөшөөн дээр намын лого зурах юм уу. Тийм юм байхгүй. Тэр утгаараа нам гэж талцах хэрэггүй. Өнөөдөр Монголын улс төрд ойлголцол, эв нэгдэл үнэхээр хэрэгтэй байна. Үе удам дамжсан өшөө хорсол бий болчих вий дээ гэж үнэхээр санаа зовж байна. Би Хуягаа даргыг, Женког очиж уулзаад ойлголцоод явцгаагаачээ гэж олон удаа хэлсэн. Зөөлрүүлэхийг үнэхээр хичээдэг. Тэгээд л болдоггүй. Ганц манай нам ч биш улс төр, бизнесийн гээд Монголын нийгмийн бүх л салбарт улс орныхоо хөгжлийн төлөө зүтгэж байгаа хүн бүхэн эв зүйгээ ололцож, дэлхий хавтгай гэдгийг ямагт бодож, үүний төлөө оюун ухаанаа цацаж биш цуглуулж ажиллаж, амьдрах тийм л цаг үе ирээд байна гэж боддог. Бид зөв л байх ёстой. Тэгж байж л хойч үедээ бүтэн улс, бүтэн нэрээ үлдээнэ.

Ж.Эрдэнэбатын тэргүүлсэн Засгийн газар 100 хоногийн тайлангаа тавьж, зулай битүүрснээ зарласан. Гэсэн ч Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэн, Зам тээврийн хөгжлийн сайд Д.Ганбат, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын сайд Ж.Батсуурь, Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэг нарыг огцруулах тухай яриа гарч байна. Бүр сонин нь МАН УИХ-д 65-уулаа хэт олонхи болсон үедээ Засгийн газрын гишүүдээ огцруулах талаар ам ангайж байгаа нь энэ. Учир нь эдийн засгийн амаргүй цаг үеийг даван туулахад дээрх сайд нар хангалтгүй ажилласан гэж үзжээ. Засгийн газрын кабинетаас зарим сайд нарыг огцруулдаг асуудлыг улс төрд “шүд сугалах” хэмээн нэрших болсон. Ер нь манай улс төрд “шүд сугална” гэдэг хэллэг бий болсоор 20 оныг үдэж байх юм. Учир нь 1996 онд “Ардчилсан холбоо эвсэл” сонгуульд ялалт байгуулж, анхны ардчилсан Ерөнхий сайдаар М.Энхсайханыг томилсон ч “УИХ дахь эвслийн бүлгийн бодлогыг хэрэгжүүлэхгүй байна” гэх шалтгаанаар ганцхан жилийн дотор огцруулж байв. Түүнээс хойш шүд сугалдаг, сугалуулдаг Засгийн газрын нүүрийг хэдэнтээ үзлээ, монголчууд.

Сүүлд гэхэд Н.Алтанхуягийн тэргүүлсэн “Шинэчлэлийн” Засгийн газарт Хууль зүйн сайдаар ажиллаж байсан Х.Тэмүүжинг УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүү огцруулна хэмээн хэвлэлээр зарлаж байлаа. 2014 оны гуравдугаар сараас эхлэн Н.Алтанхуягийн тэргүүлсэн Засгийн газрын “газар хөдлөлт” ингэж эхэлсэн юмдаг. Чуулганы хаалттай хуралдаанаар хэлэлцэн Х.Тэмүүжинг авч үлдэж байсан. Үүний араас Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр, Эрүүл мэндийн сайд Н.Удвал, Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг гэх мэтээр шүд сугалахаар нэлээд үзсэн ч эцэстээ Н.Алтанхуягийн Засгийн газар бүхэлдээ огцорсноор хэсэг чимээгүй болсон. Гэхдээ асуудал үүгээр дуусаагүй юм. Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын үед Хэрэг эрхлэхийн даргаар ажиллаж байсан С.Баярцогтоос эхлэн “сугалуулах” сайд нарын нэрс үе үе цухалзсаар байсан ч бүрэн эрхийн хугацаагаа дуусгаж байв. Сүүлдээ энэ нь улс төрийн хүрээнээс хальж хувийн ашиг сонирхлын үүднээс өөрт нь таалагдсан шийдвэр гаргаагүй сайд нарыг огцруулах “шантааж” явдаг болсон.

Харин иргэн П.Баттулга нарын зүгээс УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнийг огцруулж байгаа нь Засгийн газар танхимын зарчмаар ажиллах Үндсэн хуульд заасан үзэл санаатай зөрчилдөж байна гэсэн гомдол гаргасан нь нэг талаараа зөв алхам болсон гэж үздэг. Үндсэн хуулийн Цэцээс “УИХ-ын гишүүн нь Засгийн газрын гишүүнийг огцруулах асуудлыг УИХ-д тавьж, хэлэлцүүлж байгаа нь Засгийн газрын танхимын зарчмаар ажиллах, Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг алдагдуулж байна” гэх дүгнэлтийг гаргасан юм. УИХ ч гэсэн Цэцийн дүгнэлтийг хүлээн авснаар Засгийн газрын гишүүнийг хэн нэгэн Их хурлын гишүүн огцруулах санал гаргаад “мулталдаг” байдалд цэг тавьж чадсан. Ингэж “шүд сугалах”-ыг хуулиар хориглочихсон юм л даа. Тиймээс хэн нэгэн гишүүн дургүйгээ хүрэхээр чамайг огцруулна гэдэг асуудал ярих боломжгүй болсон гэсэн үг. Засгийн газар тогтвортой үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой гэж үзсэн учраас Цэц ийм шийдвэр гаргаж байсан билээ.

Гэтэл аанай л Ардын намынхан “Зарим сайдыг огцруулж, хариуцлага тооцох ёстой” хэмээн ил, далд ярих боллоо. АН, МАН-ын аль ч үед “шүд сугалах” ажиллагаа явагдаад байвал шүдгүй арслан шиг Засгийн газарт түмэн олны итгэл алдарч дуусах нь ээ.

Засгийн газрын гишүүн, Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Та сайдын ажлыг хүлээж аваад дөрвөн сар боллоо. Эрүүл мэндийн салбарын өнөөгийн байдал ямар байна вэ. Ямар асуудлуудыг шийдэж амжив?

-Би эрүүл мэндийн салбарт анх оюутны ширээнээс гараад 30 дахь жилдээ ажиллаж байна. Тийм болохоор салбартайгаа танилцах гэдгийг арай өөрөөр тайлбарлах хэрэгтэй болов уу гэж бодож байна. Салбарын өнөөгийн байдлын талаар яривал их олон юм ярих хэрэгтэй болох байх. Өмнө сайдуудын үед хийгдсэн сайшаалтай болон шийдэгдэж чадаагүй олон асуудал оршсоор байгаа нь нууц биш. Тиймээс тэрхүү асуудлуудыг шийдүүлэхийн төлөө мэргэжлийн хүмүүсийнхээ санал бодлыг тусган ажиллаж байна. Ер нь хүмүүс төрийн хар хайрцагны бодлого алдагдлаа гэж их ярих болсон. Үүнийг би хувьдаа ямар ч нам эвслээс үл шалтгаалаад өмнөхөө хэт үгүйсгэлгүй ололтыг нь хөгжүүлж, алдааг нь засаж явахыг хэлдэг болов уу гэж боддог.

Өнгөрсөн хугацаанд бид эрүүл мэндийн салбарт тулгамдаж байсан багагүй асуудлуудыг шийдлээ гэж харж байгаа. Гэхдээ цаашид засч, сайжруулах олон асуудал бий.

Аливаа салбарын шинэчлэл нь хууль, эрх зүйн орчинг бодлогын түвшинд шийдвэрлэх, түүнийг хэрэгжүүлэх чадварлаг хүний нөөцийг бүрдүүлэх, санхүүжилтийн ухаалаг тогтолцоог бий болгох гэсэн үндсэн гурван шаардлага хангахыг хэлдэг. Гэтэл өнөөдөр манай улсад энэ үндсэн гурван тулгуур бүрдсэн бил үү гэдгийг нэг бодож үзэх учиртай. Үүний нэг жишээ бол эрүүл мэндийн салбарын гол гажуудлын нэг болох шууд төсвөөс хараат байдал. Гэтэл үүнийг нийгэм хүлээж авахдаа хэрэглэгч талаасаа хандаж байснаас биш хэрэгцээндээ тулгуурласан санхүүгийн төлөвлөлт хийгддэггүй олон жил явсныг тэр бүр анзаардаггүй.

-Мэдээж тулгамдсан асуудлууд байгаа л байх даа…

-Өнөөдөр манай салбар 20 тэрбум орчим төгрөгийн өртэй, дэлхий нийтээр улс орны хөгжлийг хэмждэг гол үзүүлэлт болсон эхийн эндэгдэл 100 мянган амьд төрөлтөд 61.7, хүүхдийн эндэгдэл 1000 амьд төрөлтөд 24.5 болж Мянганы хөгжлийн зорилтод хүрсэн амжилтаасаа ухарсан. Халдварт өвчин 100 мянган хүн амд 167.8 хүрсэн байдалтай байна. Мөн сумын эрүүл мэндийн төвийн 70 хувь нь машины ашиглалтын хугацаа болон гүйлтийн норм хугацаа дууссан, түргэний машингүй болсон нийт 99 сум, эмнэлгийн зориулалтын дуусаагүй 21 барилга байж байх жишээтэй. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудын дүгнэлтээр ашиглах боломжгүй болон шинээр барих шаардлагатай 49 эрүүл мэндийн барилга байгууламжтай биднийг угтан авсан. Мэдээж бид энэ бүхнийг шийдвэрлэхийн төлөө ажиллаж байгаа ч өргөс авсан мэт зүгээр болдог зүйл биш гэдгийг ойлгох учиртай.

Нэмж жишээ дурьдахад чухалд тооцогдож байгаа олон улсын төслүүд хэрэгжүүлэх шатандаа гацчихсан байгаа нь нууц биш. Таныг асуусан учраас хэллээ. Хэн нэгнийг буруутгаж шүүмжлэх гэсэнгүй. Эрүүл мэндийн салбар ийм байдалд хүрэхэд нийгэм, эдийн засгийн болоод экологийн олон асуудал нөлөөлж байна. Асуудлуудыг шат дараатайгаар шийдвэрлэхээр ажиллаж байгаа.

-2017 оны төсөв батлагдлаа. Танай салбарын хувьд асуудлуудаа шийдвэрлэх боломж бүрдэв үү?

-Эрүүл мэндийн сайдын багц 654.9 тэрбум төгрөгөөр батлагдсан. Үүнээс 587.9 тэрбум нь урсгал зардал, 67 тэрбум нь гадаадын зээл тусламжаас бүрдэхээр байгаа. Бид эрүүл мэндийн салбарын автомашины парк шинэчлэлийг хийж, 151 автомашин нийлүүлэхээр 4.2 тэрбум төгрөгийг батлуулж чадлаа. Энэ ажлаа эхлүүлж, улсын онцгой комисс болон Засгийн газарт асуудлаа тавьж, эхний байдлаар автомашингүй 22 сумыг машинтай болгосон. Есөн лавлагаа төв, нийслэлийн 25 эрүүл мэндийн байгууллага, 21 аймгийн 70 орчим эрүүл мэндийн байгууллага салбар нэгжүүдэд засвар хийхээр төлөвлөөд байгаа. Олон жил дамжсан арав гаруй тэрбум төгрөгийн өрийг тэглэсэн.

-Шинээр барилга барих уу. Яармагт гэхэд урт удаан настай төрөх эмнэлэг гээд асуудлууд байгаа шүү дээ?

-Улс орны эдийн засгийн байдал ямар байгааг хүн бүхэн мэдэж байгаа. Гэхдээ бид мөнгөгүй гээд гараа эвхээд суулгүй бүх боломж, гарцыг хайж ажиллаж байна. Яармагийн дэнжид байгаа 300 ортой төрөх эмнэлгийг барьж дуусган ашиглалтад оруулах нөхцөлтэйгөөр концессын гэрээгээр гүйцэтгүүлэх ажлын жагсаалтад оруулсан. Мөн Сонгинохайрхан дүүргийн нэгдсэн эмнэлгийн барилгын ажлын тендерийг шалгаруулах ажил үргэлжилж байгаа. Цаашид Чингэлтэй дүүрэг, Ховд аймагт загвар нэгдсэн эмнэлгийн барилгыг барих ажлыг Азийн хөгжлийн банкны төслөөр барих асуудлыг хэлэлцэж байна. Бид зөвхөн барилга барих тухай ярихгүй байгаа юм. Тэнд ажиллах эмч, эмнэлгийн мэргэжилтнийг сургаж эхэлсэн. Тоног төхөөрөмжийг нь нийлүүлэх асуудлыг ч зэрэг хийж байгаа шүү.

-Ер нь эмч мэргэжилтнүүдийн хүрэлцээ, ур чадвар ямар байдаг юм бэ. Орон нутагт очиж ажиллах эмч байхгүй гэдэг яриа бий?

-Би салбарынхаа эмч мэргэжилтнүүдийг мэдлэггүй, ур чадваргүй гэж хэлэхгүй. Эрүүл мэндийн салбарын 47 мянга гаруй ажилтны мэдлэг ур чадвар янз бүрийн түвшинд байгаа байх. Бид эмч мэргэжилтнүүдийнхээ ур чадварыг дээшлүүлэх чиглэлээр онцгой анхааран ажиллаж байна.

Миний хувьд ажил хүлээж авмагцаа эх, хүүхдийн нас баралт өндөртэй байгаа аймгуудад мэргэшсэн эмч нарыг орон нутагт томилон ажиллуулж, ажлын байрны сургалтыг зохион байгуулсан нь үр дүнгээ өгсөн. Эхийн эндэгдэл ажил хүлээж авахад 100 мянган амьд төрөлтөд 61.7 байсан бол одоо 48.6 болж, хүүхдийн нас баралт 10 мянган амьд төрөлтөд 24.5 байсан бол 21.3 хүртэл буурууллаа. Мөн сайдын нэрэмжит тэтгэлгийг бий болгож, энэ чиглэлд олон улсын байгууллага болон бусад хандив тусламжаар эмч сургах, онц сурсан оюутанд тэтгэлэг олгох ажлыг эхлүүлсэн. Ялангуяа хөдөө орон нутагт ажиллах сонирхолтой, эцэг эхийнхээ мэргэжлийг өвлөж эмч, эмнэлгийн мэргэжилтэн болж байгаа хүүхдүүдэд илүү дэмжлэг үзүүлж байна.

Эмч, эмнэлгийн мэргэжилтний нийгмийн баталгааг хангах, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний эрсдэлийг бууруулах хууль эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгоход онцгой анхаарч, Эрүүгийн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийг шуурхай хийж байгаа.

Нэмж хэлэхэд, Эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээний эрсдэлийн хууль, Донорын тухай, Нялх, балчир хүүхдийн хоол, хүнсний бүтээгдэхүүний тухай, Согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэсэн этгээдийг албадан эрүүлжүүлэх тухай хууль зэрэг бодлогын баримт бичгүүдийн төслийг боловсруулаад, батлуулах ажлыг үе шаттайгаар хэрэгжүүлж байна.

-Тэгвэл яамны зүгээс иргэд рүү чиглэсэн эмнэлгийн хүлээгдэл, чирэгдлийг багасгах тал дээр анхаарч байгаа юу. Байнгын бухимдал байдаг л даа?

-Сүүлийн жилүүдэд өдөр бүр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гемодиализ эмчилгээнд орж чадахгүй байна, элэгний “С” вирусийн эм, шинжилгээний үнэ өндөр байна гэсэн мэдээлэл цацагдаж байсныг санаж байгаа байх. Тэгвэл бид энэ асуудлыг бүрэн шийдвэрлэсэн. Гемодиализ эмчилгээний ачаалал төрийн өмчит эмнэлгүүдэд хэт их, иргэд бухимдалтай, хувийн хэвшлийн эмнэлгүүдийн аппарат иргэн өөрөө төлбөр төлдөг учраас ашиглагдахгүй байсан. Улсын хэмжээнд 514 хүн гемодиализ эмчилгээнд хамрагдаж, цаана нь 50 хүн эмчилгээнд хамрагдаж чадахгүй байсан юм. Тэдний 44 нь нийслэлд байсныг өнгөрсөн долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулж, төрөөс олгох санхүүжилтийг нэмэгдүүлж, иргэний эрүүл мэндийн даатгалаар дамжуулан хувийн хэвшлийн эмнэлэгт гүйцэтгэлээр нь эмчилгээний зардлыг олгох асуудлыг шийдвэрлэсэн. Энэ шийдвэрийг иргэд маш таатай хүлээж авсан.

-Ханиад томууны улирал эхэлсэн байна. Вакцинжуулалт хийгдэж байгаа болов уу?

-Жил бүр өвлийн улиралд томуу, томуу төст өвчний улмаас эмнэлгийн ачаалал нэмэгддэг байдлыг багасгах зорилгоор өрхийн эрүүл мэндийн төвийн өдрийн эмчилгээнд санхүүжилт олгох, хүүхэд өвдсөн тохиолдолд ээжид нь магадлагаа биш лист олгодог болгохоор ажиллаж байгаа. Мөн хүүхдэд нэн шаардлагатай эмийн нөөцийг даатгалын санхүүжилтээр НҮБ-ын Хүүхдийн сангаар дамжуулан нийлүүлэх зэрэг асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанд тавьж тэмдэглэл гаргуулан хэрэгжүүлж эхэлсэн. Томуугийн 33 мянган хүн тун вакциныг НҮБ-ын Хүүхдийн сангаар дамжуулан оруулж ирж, иргэдийг дархлаажуулах ажил хийгдэж байна. Цаашдаа 45 мянган хүн тун томуугийн вакциныг АНУ-ын Өвчний хяналтын төвөөс үнэгүй авахаар ярилцаж, гэрээ байгуулсан.

Мөн нэгдсэн эмнэлэг, дүүргийн эрүүл мэндийн төвд шинжилгээ өгөхөөр ирж дугаарлан ачаалал үүсгэдэг байдлыг багасгаж, өрхийн эрүүл мэндийн төвд нь цусны сорьцыг авч, холбогдох журмын дагуу шинжилгээ хийх байгууллага руу зөөвөрлөх асуудлыг эхлүүлсэн. Энэ нь эмнэлгийн ачааллыг бууруулж байгаа тул иргэд маш сэтгэл хангалуун байгаа. Гэхдээ бид цаашид уг үйлчилгээг чанаржуулахын тулд өрхийн эрүүл мэндийн төвийг нэн шаардлагатай багаж хэрэгслээр хангах асуудлыг шийдвэрлэх чиглэлд анхаарч ажиллаж байгаа юм.

Алсын дуудлагыг шуурхай болгоход цахимаар зөвлөгөө өгч хэвшүүлсэн. Энэ нь хүнд өвчтөнд мэргэшлийн тусламжийг шуурхай хүргэхээс гадна эрүүл мэндийн байгууллага иргэн, тэдний ар гэрийнхэнд үүсэх санхүүгийн дарамтыг бууруулж байгаа том үр дүнтэй ажил болсон гэж ойлгож болно. Түүнчлэн эмнэлгүүдийн яаралтай тусламжийн хэсэг, оношлогоо хийлгэхэд хувцас сольдог хэсэг, сахиурын өрөөнүүдийг ая тухтай байлгах чиглэлд анхаарал хандуулж ажилласан.

-Эрүүл мэндийн салбарынхан “Шилэн эрүүл мэнд” гэж ярьдаг болсон байна лээ. Яг юуг нь хэлээд байгаа юм бэ. Үйлчилгээ юм уу, төсөв санхүүг нь хэлээд байгаа юм уу?

-Манай салбарыг хаалттай, иргэдэд мэдээлэл өгдөггүй гэсэн шүүмжлэл байнга явдаг. Энэ байдлыг арилгах үүднээс Эрүүл мэндийн сайд, дэд сайд, төрийн нарийн бичгийн даргаасаа эхлээд ил тод байх зорилго тавьж ажиллаж байна. Хүнд өвчтэй, төрсөн, мэс засал хийгдсэн иргэний талаар ар гэрт нь мэдээлэл өгөхгүй удах нь иргэдийн эрүүл мэндийн байгууллагад итгэх итгэлийг алдуулж байгаа нэг том алдаа. Манай эмч, мэргэжилтнүүд эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ рүүгээ илүү анхаараад иргэдэд өгөх зөвлөгөө, зөв мэдээлэл өгөх талаа орхигдуулснаас ийм байдал үүсдэг. Иймд бид мэс заслын өрөө, төрөх өрөө, эрчимт эмчилгээний тасгийг камержуулж, үйлчлүүлэгчийн ар гэрийнхэн хүссэн тохиолдолд уг бичлэгийг үзүүлэх, камераар хүнээ харах боломжийг бүрдүүлж эхэлсэн.

Ихэнх эмнэлгүүдийн тасгууд үүдэндээ тухайн тасгийн онцлогтой холбоотой иргэдэд өгөх зөвлөгөөг байршуулсан байгаа. Тухайлбал, УГТЭ-ийн Зүрх судасны тасгийн коридор хүлээлгийн хэсэгт зүрхний өвчин эмгэгээс сэргийлэх талын зөвлөгөө байрлуулсан байх жишээтэй.

-Саяхан таныг Шадар сайд У.Хүрэлсүх, Батлан хамгаалахын сайд Б.Бат-Эрдэнэ нарт загнууллаа гээд бичлэг явсан. Уг нь адилхан сайдууд бие биенээ загнах эрх байдаг юм уу?

-Хүмүүс янз бүрээр л харж байх шиг байна. Энэ бол ажил хийж байгаа хүмүүст тулгардаг асуудлуудын нэг. Үнэндээ сайд нар бие биенээ загнаж, загнуулаад байгаа хэрэг гэж харахаас илүүтэй өнөөгийн төрийн санхүүгийн чадамж ямар байгаа талаар бид бодож санаа зовох учиртай юм.

Ер нь бол Улсын онцгой комисс хуралдах явцад хоёр сайд маань түргэн тусламжийн автомашинтай суманд машин хуваарилахыг шаардаж байсан юм. Эрүүл мэндийн салбарт хөрөнгө санхүүгийн асуудал яалт ч үгүй тулгардаг. Үүнийгээ хаа хаанаа ойлгох нь чухал. Тиймээс бодлогын хүрээнд эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээг шаардлагатай байгаа газруудад нь юун түрүүнд нэн шаардлагатай машин, тоног төхөөрөмжийг хуваарилдаг. Би түрүүн хэлсэн, одоогийн байдлаар улсын хэмжээнд сумын эрүүл мэндийн төвийн 70 гаруй хувь нь автомашины парк шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлагатай байгаа. Иймээс эдгээр сумдад шаардлагатай 151 автомашины 4.2 тэрбум төгрөгийг ирэх оны төсөвт суулгаж өгсөн. Үүнээс 21 автомашиныг нь нэн шаардлагатай сумдад энэ долоо хоногт хүргүүлж эхэлсэн.

-Дорнод аймгийн Халхгол суманд хүмүүс архи гэж андууран метилийн спирт ууснаас болж хордсон байна. Тэдний дөрвөн хүний амь нас эндээд байгаа мэдээлэл бий. Энэ тал дээр танай яамнаас ямар арга хэмжээ авсан бэ?

-Тийм, үнэхээр харамсалтай хэрэг болсон. Үл мэдэгдэх шингэн зүйлийг согтууруулах ундаа гэж уусны улмаас олон хүн хордож, эрүүл мэнд, амь насаараа хохирлоо. Тухайн үед Эрүүл мэндийн яамны удирдлагууд тус аймгийн Бүсийн оношлогоо, эмчилгээний төвийн дарга, эмч мэргэжилтнүүдтэй цахим хурлыг яаралтай хийсэн. Ингэснээр өвчтөнүүдийн биеийн байдал, тусламж үйлчилгээний явцтай танилцан, мэргэжил арга зүйн зөвлөмж өгч, мэргэжлийн эмч нарын багийг Дорнод аймагт ажиллуулахаар яаралтай томилон ажиллуулж байна.

Өмнө нь ингэж олноор хордож, амь насаа алдсан тохиолдол Багануурт мөн гарч байсан удаатай. Ер нь иргэд маань хэрэглэж буй зүйлийнхээ гарал үүслийг нягтлаагүйн улмаас эрүүл мэндээрээ хохирсоор байна. Тиймээс хоол хүнс болоод хэрэглэж буй зүйлдээ анхаарч байх хэрэгтэй.

УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэгтэй ярилцлаа.

-Та ном, сонин цуглуулдаг юм уу. Таны энэ цуглуулгыг харахад олон жилийн л цуглуулга шиг харагдах юм?

-Би чинь хүүхэд байхын л ховор сонин түүхийн холбогдолтой зүйлс сонин, сэтгүүл дээр гарсан байвал хайчилбар хийдэг байсан. Сонин их уншина аа. Ялангуяа “Өдрийн сонин”-ыг байнга захиалж уншдаг. Манайхан сүүлийн үед сонин уншихаа байсан юм шиг санагдах болсон. Үнэндээ сонин гэдэг чинь өөрөө гайхалтай зүйл байхгүй юу. Хүмүүс гадаад орнуудаар яваад ирэхээрээ янз бүрийн зоос, сувинерийн зүйлс авч ирж цуглуулгадаа нэмэрлэдэг. Харин би очсон газрынхаа тэр өдрийнх нь өдөр тутмын сонинг авч хадгалдаг юм. Тухайн өдөр тэр улс оронд юу болж өнгөрснийг баталгаажуулж үлддэг цорын ганц зүйл нь сонин. Миний мэргэжилтэй ч холбоотой байж мэднэ. Манайхан сүүлийн үед таблет, гар утсаараа цахим сайтууд, сошиалаас мэдээлэл авдаг болсон. Цаг үеэ дагасан зөв хэлбэр хэдий ч цаасан сонин унших шиг кайф байдаггүй. Сонингийн цаасыг шажигнуулан эргүүлээд суух нь цаанаа л нэг сайхан. Та анзаарсан уу. Цаасан сонингийн үнэр нь хүртэл нэг л өөр байдаг. Ядаж л онгоцонд явж байхад таблет удаан харахаар нүд өвддөг бол сонин уншихад хэзээ ч нүд өвдөхгүй байх жишээтэй.

-Таны гэр бүлийн зургийг хараад байхад их л өнөр өтгөн өссөн бололтой. Архангай аймгаас Их хурлын гишүүн болсон. Өмнө нь Архангай аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байсан гээд энэ бүхнээс харахад таныг тэр нутгийн хүн юм болов уу гэж бодлоо?

-Унаган Архангайн хүүхэд. Аав минь аймгийн дэлгүүрт манаач, ээж дэлгүүрийн цэвэрлэгч хийдэг байлаа. Манайхан аав, ээжээс есүүлээ. Би ээжийнхээ 37-ны жил дээр долоо дахь хүүхэд нь болж мэндэлсэн юм. Дээрээ нэг ах, таван эгчтэй, доороо хоёр дүүтэй ч эрх талдаа өссөн. Тэр үеийн айлууд хамгийн багадаа л 6-7 хүүхэдтэй, өнөр өтгөн байсан. Цэцэрлэг хотынхоо гэр хороололд тоглож өссөн гэхэд болно. Хавар, зун, намар оройхон гудамжиндаа гарч “маатаг” энэ тэр гээд тоглоомоор тоглоно. Нэг айлаас 6-7 хүүхэд гарч ирж тоглохоор чинь манай гудамж хүүхдийн цэцэрлэгийн тоглоомын талбай шиг л харагдана. Бас болоогүй ээ, онц сурчихна. Гэрийн даалгавраа начигнуулчихаад “Тамир” кино театрт кино үзэж, “Дугуй” дэлгүүрээс ном авч уншиж, аймгийн музейн сонин содон зүйлсийг сонирхоно. Энэ бүхэн хүүхдийг танин мэдэх, мэдлэг мэдээллийг цогцоор нь олгож байсан юм. Одоо ч бидний багынх шиг бодит зүйлс улам л хумигдаж байна. Ер нь хүүхдийг бодит орчинд өсгөж хүмүүжүүлнэ гэдэг чинь чухал байхгүй юу. Бидний хүүхдүүдээ хүмүүжүүлж байгаа орчин нөхцөл ч хүнд болж дээ. Ялангуяа төв суурин газар аюулгүй байдал, эрүүл ахуй талаасаа ч тэр хэцүү болсон.

-Одоо ч олон хүүхэдтэй айл цөөн болчихсон. Амьдрал ахуй хэцүү болохоор олон хүүхэдтэй болох боломж алга л гэх юм байна шүү дээ?

-Тэр үед аав, ээж хоёр есөн хүүхдээ цалингаараа болгоод л байсан байгаа юм. Манаач, цэвэрлэгчийн цалин гэдэг чинь тухайн үедээ хамгийн бага байсан. Ямар ч байсан гэдэс цатгалан, мөр бүтэн өсгөсөн. Миний багын амьдралын хэв маяг одоо бодоход тайван амгалан байж. Социалист нийгэм байсан ч бүх зүйл цогцоороо байдаг байлаа. Одоогийн хүүхдүүдэд тайлбарлаад байгаа шиг харанхуй бүдүүлэг байгаагүй юм шүү. Тухайн үед гэрэл гэгээтэй зүйл их байсан. Монгол хүний мөс чанар гэдэг зүйл чинь жинхэнэ утгаараа байв шүү. Худаг дээр ус авах гээд ирэхэд түрүүлж ирсэн хүүхэд нь чулуу тавиад яваад өгнө. Хойно нь ирсэн хүүхдүүд нь очер урагшлахаар чулууг нь хүн байгаагаар тооцож урагшлуулдаг байсан. Өөрөөс нь өмнө ирсэн хүүхдийнхээ цаг хугацааг нь хүндэлж байгаа биз дээ. Одоо ийм зүйл байхгүй болж. Хүчтэй нь хүчгүйгээ гэдэг онол номлол түрсээр байна. Өнөөдөр манайхан хариуцлага гэж маш их ярих болсон. Тэгвэл социализмын гэх тэр үед чинь хариуцлагыг жинхэнэ утгаар нь тооцдог байлаа. Өөр өөрсдийнхөө өмнөх ажилд яг эзэн болно. Чадахгүй бол хариуцлага тооцуулна. Хийсэн ажлаа үнэлүүлж цалингаа авна. Энэ мэт зүйл өнөөдөр үгүйлэгддэг л юм. Монголчууд ардчиллаас олон зүйлийг олж авсан. Үүний зэрэгцээ ёс жудаг, мөн чанараас эхлээд мөнгөөр хэмжиж болохгүй зүйлсээ бид алдсан. Монголчууд 20 гаруй жилийн турш бүсээ чангалж, амьдрах гэж зүтгэлээ. Зүтгэсээр байгаад гараад иртэл эрүүл мэндээ алдсан. Өнөөдөр 40-50 насны өвчин ярьдаггүй хүнийг хайгаад үзээрэй. Байхгүй шүү. Бүгд ямар нэг эмгэгтэй болсон.

-Давуу тал ч гэсэн олон бий?

-Үг хэлэх эрх чөлөө, ил тод байдал, шударга ёс, хариуцлагын талаар 25 жил ярилаа. Ачир дээрээ ил тод байгаа юу, шударга ёс тогтсон уу, хариуцлагын тогтолцоо бий болсон уу гэх мэтчилэн анзаарах зүйлс бий. Өнөөдөр бид хэтэрхий их шүүмжилдэг болсон. Юм хийж байгаа хүнийг шүүмжилнэ. Юм хийхгүй байгааг нь ч шүүмжилнэ. Өөрөө яг яаж байгаа билээ гэхээр хир халдаах дургүй. Энэ чинь монгол зан биш байхгүй юу. Бид дотоод мөн чанараа харах нь чухал. Юмны агуулга чухал. Улстөрчид гадаад мөн чанараараа хүмүүст таалагдах гэж юм хийж болно. Найр наадам хийж болох ч иргэдийн амьдрал ахуйд нь хэр хүртээлтэй, юу үлдэх вэ гэдгээ бодож үзэх асуудал байна. Бид агуулга тал руугаа явах нь зөв гэж ойлгодог. Өнөөдөр улстөрчдийн хэлсэн үг хэдэн жилийн дараа буруу болж нийтээрээ хараан зүхэгдэх тийм байдалд орох энүүхэнд. Ийм зүйлд би болгоомжтой ханддаг. Түүх шоглоомтой шүү дээ.

-Та багаасаа л түүхч болъё гэж зорьсон юм уу?

-Намайг долдугаар ангид байхад 1990 оны хувьсгал гарч, юм чөлөөтэй болж эхэлсэн. Үүний дүнд шашин соёл, уламжлалт соёлыг дэлгэрүүлж байна гэж бужигнаад, Намын төв хороо, Улс төрийн товчооны хаалттай байсан түүхэн баримтууд сониноор хэвлэгдэж эхэлсэн юм. Танд түрүүн үзүүлсэн хайчилбаруудыг цуглуулан уншихад асар сонирхолтой байлаа. Нэг л мэдэхэд надад маш их түүхтэй холбоотой сан бүрдсэн. Манайхан өндөр өвөг талаасаа бичиг номын хүмүүс байсан. Монголын мундаг хутагтууд дотор өвөөгийн авга ахын нэр байдаг юм. Өвөөгийн номын найз нь академич Базарын Ширэндэв гуай долдугаар ангиа төгсөөд шинэ эргэлтийн бодлого энэ тэр гээд 1929 онд Чулуут суманд хамтралын даргаар очсон. Т.Жамган гэж өвөө минь тэгэхэд багийн дарга байсан тул Б.Ширэндэв гуайд тусалж явсан юм билээ. 1990 оны дундуур би Б.Ширэндэв гуайтай уулзаж, багш шавь болсон. Багшаасаа зөвлөгөө авч байгаад “Монголын түүхийн 17 жаран” гэдэг түүхийн он цагийн лавлахыг таван жил сууж байж 2000 онд хэвлүүлсэн. СОРОС-ын сангаас энэ номыг минь бүх аймгуудын номын санд худалдан авч тэр мөнгөөр нь оюутан байхдаа орж ирсэн “эксел” машин авч байлаа. Энэ ном минь намайг түүхийн шинжлэх ухааны салбарынханд багагүй таниулж, хөөрхөн орлого оруулж, МУИС-ийн шилдэг оюутан болгож байсан юм. Би МУИС-ийг түүхч, археологич-антропологич мэргэжлээр төгсч байв. Намайг гуравдугаар курст байхад академич Б.Чадраа агсан Шинжлэх ухааны академид эрдэм шинжилгээний туслах ажилтнаар авч цалинжуулж байсан. “Сургуулиа төгсөөд академид ажилд ороорой” гэж байлаа. Харин МИУС-ийн багш нар маань “Чи тэнхимдээ багшаар үлдээрэй” гээд би гуравдугаар курстээ хоёр ажлын санал авчихсан догь оюутан явлаа.

-Таныг Н.Багабанди, Н.Энхбаяр нарын туслах байсан гэдэг. Улс төрд хэрхэн орсон юм бэ?

-Дөрөвдүгээр курст дөнгөж ороод байж байтал Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас утасдсан юм. Төрийн албаны зөвлөлийн дарга Цэдэндамбаа гуай “Уулзах хэрэг байна. Ирэхдээ өөрийнхөө ном бүтээлийг аваад ирээрэй” гэв. Яваад очтол Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн Улс төрийн бодлогын зөвлөх Долгоржав “Манайх түүх, уламжлал, ёс заншил хариуцсан референт авах хэрэгтэй байна. Чи оюутан байх хугацаандаа дадлагажаад ажиллаач. Боломжтой бол чамайг төгсөхөөр хэсэг хугацаанд харъя” гэхээр нь сонирхолгүй байсан тул яваад өгсөн юм. Сургууль дээр очоод багш нартаа “Ийм санал тавьж байна. Дэмий биз дээ” гэтэл “Юу гэж байгаа юм бэ. Ийм сайхан санал тавьж байхад тийшээгээ яв. Хажуугаар нь хичээлдээ яваад, судалгааны ажлаа хий” гэхээр нь нэлээд эргэлзээтэй маягтай дадлагажигчаар ажилласан. Би хэнийг ч таньдаггүй байсан. Түүхийн чиглэлээр төгсөх курсийн оюутнуудыг судалсан чинь ном гаргасан, юм бичдэг, судалдаг хүн байна гээд нэлээд судалж байгаад авсан гэдгийг хожим нь хэлсэн.

Н.Багабанди даргын наадам, цагаан сар, шинэ жилээр хэлэх үгийнх нь төсөл дээр сууна. Өөрөө мундаг хүн байсан болохоор өнөө цаасыг чинь улаан цоохор болгоод өгнө. Их ч зүйл сурсан. Ингэж л төрийн албаны ажлын гараа эхэлсэн юм. Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн албаны сүүлийн жил ахлах референт бөгөөд Шадар туслахаар нь ажиллаж байхад Ерөнхийлөгчийн сонгууль болж Н.Энхбаяр дарга ирж байлаа. “Яах бол” гэж бодоод байж байтал үргэлжлүүлээд ажилла гээд 2009 он хүртэл ажилласан. 2009-2010 онд Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын зөвлөхөөр ажилласан юм. Н.Багабанди, Н.Энхбаяр дарга нарын референт, Шадар туслахаар тасралтгүй найман жил ажилласан минь надад залуу насны нэг том сургууль, нэр хүндийн хэрэг байсан юм. Хоёр Төрийн тэргүүнтэй хамтарч ажилласан азтай хүн л гэж өөрийгөө боддог. Хөдөөний нэг оюутан хичээлээ хийгээд гүйж явахад дуудаж авч ирээд ажилд оруулна гэдэг чинь их хувь тохиол. Харин 2010-2012 онд Архангай аймгийн Засаг даргаар ажиллаж улс төрд орох алхам хийсэн. Н.Энхбаяр даргын үед 23 цаг өнгөртөл ажилладаг байсан. Дөрвөн жилийн хугацаанд 220 гаруй суманд очиж ажилласан байдаг. Зүгээр очоод өнгөрөх биш асуудал шийдэл гээд явна. Тухайлбал, Чингэлтэй дүүрэгт ажиллаж байхдаа хүүхдийн үдийн цайны санаачилга гаргаж, түүнийг шийдэж байх жишээтэй.

-Таныг Засаг даргын ажлаа өгсний дараа АТГ-аас шалгаж байсан. Тэр юу болсон бэ?

-Тэр Засаг даргын ажилтай холбоотой биш юм аа. Ерөнхийлөгчийн дэргэд ажиллаж байсантай холбогдуулан шалгасан юм. Хүнийг заавал барьж, хорьж байж шалгадаг энэ байдлаасаа салах ёстой гэж боддог. 1937 он биш шүү дээ. Ажлаа хүлээлгэж өгчихөөд сургууль соёлын мөр хөөх санаатай байтал хардлага сэрдлэг болж хорьж цагдсан. Эхнэрийг маань ажлаас нь халахаас эхлээд үндсэндээ амьдрахад нэлээд хүнд болсон. Дахиж олон аавын хүүг битгий хэлмэгдүүлээсэй гэж хүсдэг.

-Сүүлийн үед танай намынхныг төрийн албан хаагчдыг хоморголон халлаа гэдэг зүйл яригдах болсон. Та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Төрийн ажлыг явуулах нь чухал. Төрийн албаны халаа сэлгээ гэж их ярьж байна. Энэ хоёр талтай. Үнэхээр ажлаа хийж чадаж байна уу гэдэг асуудал бий. Тэгвэл нам нь яллаа гээд өөрөөс нь олон жил ажилласан хүмүүсийг хоморголон халаад өөрөө оронд нь суучихсан нөхдүүд байдаг. Төрийн албаны хуульд нь өөрчлөлт оруулж байж шийдэх ёстой. Шийдвэр гаргаж буй албан тушаалтны хууль зөрчиж буй зүйлд битгий оролц. Хууль зөрчсөн буруу шийдвэр гарлаа гээд л байгаа биз дээ.

Бичиг баримтын боловсруулалт дээр нь төрийн албан хаагчид суудаг. Тэр хүн “Ингэж болохгүй дарга аа. Би ийм зүйл хийхгүй” гээд хэлчихдэг зоригтой байх хэрэгтэй. Тэгж хэлээд халагдах юм бол түүнийг хамгаалдаг эрх зүйн орчинтой болох шаардлагатай. Ингэж байж л төрийн албан хаагчид айдасгүй ажиллах юм. Дарга нар нь хууль бус зүйл хий гэхээ болино.

-Засгийн газрын үйл ажиллагааг шүүмжлэх хүмүүс их байна. Та ямар үнэлэлт дүгнэлт өгөх вэ?

-Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаа 48 сар. Дөнгөж ажлаа эхэлж байна. Бид дөрвөн жилийн мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлсэн.

Ард түмэн нэг талаараа мөрийн хөтөлбөрт үнэлгээ өгсөн, нөгөө талдаа өнгөрсөн дөрвөн жилийн эрх баригчдын алдаатай бодлогод хариуцлага тооцсон. Өмнөх парламент чуулганаа ч хаалгүй алга болсон. Төсвийн тодотголыг тав зургаан сард хийнэ гэсэн ч хаяад явчихсан. Шинэ Засгийн газар түүнийг нь авч ирж тодотгол хийсэн. Засгийн газрын үйл ажиллагааны чиглэлийг баталсан. Одоо ажлаа л хийх хэрэгтэй.

Төсөв мөнгөнөөс эхлээд бэрхшээл байгаа л юм билээ. Зарим нэг зүйл дээр яарснаас болоод алдаатай зүйл оруулж ирсэн нь бий л байх. Гэхдээ бүх зүйлийг нь тэгж харж болохгүй. Өнөөдөр бидэнд тогтвортой төр засаг хэрэгтэй байна. Гадныхан тэгж харж байгаа. Бизнесийнхэн, иргэдийн төрдөө итгэх итгэл нэмэгдэх ёстой. Зарим зүйл дээр хурд дутаж байгаа зүйл харагдах л юм.

-Ам.долларын ханш сүрхий савлалаа. Ер нь эдийн засгийг аврах биш алж байгаа Монголбанкны ерөнхийлөгч, Сангийн сайдыг огцруулах ёстой гэж байна?

-АН-ын зарим нэг гишүүн Монголбанк интервенци хийхээс өөр арга зам хайх ёстой гэж ярилцлага өгсөн байна лээ. Үнэн. Хайх ёстой. Гэхдээ өөрсдөө хангалттай валютын нөөцтэй байхдаа интервенци хийх байтугай аргаар валютын ханшийг барих боломжтой байсан. Монголбанк сайн ажиллах ёстой. Ховор зүйл үнэтэй байдаг гэдэг чинь зах зээлийн зарчим. Харин сүүлд 200 орчим төгрөгөөр долларын ханш өссөн асуудлыг шалгах хэрэгтэй. Хэсэг бүлэг хүмүүс, банкууд зохиомлоор хомсдол үүсгэж үнэ өсгөсөн байхыг үгүйсгэхгүй. Би тэгж хардаж байгаа. Арилжааны банк ашгийн төлөө явдаг. Банк тэгж тоглолт хийсэн бол шууд буруутгах аргагүй. Гэхдээ манай үндэсний банкууд эх оронч байх хэрэгтэй л дээ. Тэднийг ашигтай байх боломжийг Монголын төр хангалттай бий болгосон. Гадны банк оруулж ирнэ гэхээр л Монголын банкуудыг дампууруулах нь гээд эсэргүүцдэг. Өөрсдөө болохоор тэнгэрийн хүүтэй, эндээ “даам” гарчихсан. Хүүгийн өрсөлдөөнөөс айгаад Монголдоо хэдүүлхнээ хуйвалдаад гурван сая ард түмнийг мөлжөөд суух сонирхолтой болчихсон юм уу гэж хардаж байгаа. Үндэстэн дамнасан улс бүрт байдаг санхүүгийн корпорациуд бий. Тийм банкуудаас яагаад салбараа оруулж болохгүй гэж. Тэд хадгаламж, арилжааных нь хүүг тогтоогоод өгчихнө. Иймэрхүү байдлаас үүдээд арилжааны банкуудыг би хардаад байгаа юм. Үе үе ингээд эмзэг эдийн засагтай жижиг зах зээлийг савлуулаад байвал яах юм бэ.

-Эдийн засгийн онцгой хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр болсон. Энэ хүндрэлээс гарах боломж юу байна вэ. Том төслөө хөдөлгөнө, “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдана, Хятадаас зээл авна гээд л яригдах юм?

-Эдийн засгийн онцгой нөхцөлд арга хэмжээ авч хэрэгжүүлнэ гэж мөрийн хөтөлбөрт туссан. Эхлээд эдийн засгийн хүндрэл юунаас болов гэдэг дүн шинжилгээ хийх ёстой. Судалгааны байгууллага, хөндлөнгийн экспертүүдийн судалгаа байгаа эсэхийг мэдэхгүй. Дэлхийн эдийн засгийн чиг хандлага аль тал руугаа тэлэгдэж, аль тал руугаа хумигдаж байгааг анзаарах ёстой. Эхний ээлжинд уналтыг зогсоох, алдаатай зүйлсийг засч залруулах, хэвийн горимд оруулах тал дээр ажиллана гэж байгаа нь зөв. “Стэнд бай” хөтөлбөр хэрэгтэй. Гэхдээ “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдлаа гэхэд манай эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах хэмжээний хөнгөлөлт байхгүй юм билээ. Үүний зэрэгцээ өөр эх үүсвэр хайх шаардлагатай.

-Тэр нь Хятад юм биш үү?

-Сүүлийн үед авсан мэдээллээр хэд хэдэн улс руу хүсэлт явуулаад байгаа юм билээ. Чухам хариу нь ирсэн үгүйг нь мэдэхгүй байна. Казиногийн хуулийг эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах хөтөлбөрт тусгасан байна. Энэ хуулийн төсөл олон жил яригдаж, олон ч улстөрчийг хөлдөө чирсэн. Миний хувьд Казиногийн хууль дээр нэлээд хатуу байр суурьтай байгаа. Казино байгууллаа гэхэд хэдэн хүн ирээд тоглох л байх. Монголын эдийн засгийг сэргээнэ гэж байгаа бол тэрэн шиг худлаа юм байхгүй.

-Арваннэгдүгээр сарын 26-ны өдрийг Нийтээр тэмдэглэх баярын өдөр болгосон. Та хууль санаачлагчдын нэг байх аа. Яагаад энэ өдрийг сэргээхээр болсон юм бэ?

-Арваннэгдүгээр сарын 26-наас АН-ынхан яагаад ингэж болгоомжлоод байдаг юм бэ. Яалт ч үгүй 1924 оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд анхдугаар Үндсэн хуулийг баталсан. Анхдугаар Үндсэн хууль баталсан тэр өдөр үндсэндээ Монгол Улсад Бүгд найрамдах засаглал тогтсон. Хэдийгээр дэлхий нийт хүлээн зөвшөөрөөгүй ч Азид анх удаа ардчилсан төрт Бүгд найрамдах засаг тогтож байгаа байхгүй юу. Ардчилал ярьж, өмчилдөг нөхдүүд яагаад ардчилсан засаглал тогтсон энэ өдрөөс цэрвээд байгаа юм бэ.

-Шинээр Их хурлын гишүүн болсон. Одоо ямар бодолтой яваа бол…

-Их хурлын гишүүнээр сонгогдоод өөрийн эрх мэдлийн хүрээ, үүрэг хариуцлагын шугамаа судалж байна. Их хурлын гишүүн гэдэг бол өндөр хариуцлага. Тиймээс Их хурлын гишүүний өндөр нэр хүндтэй, хариуцлагатай суудал дээр эхлээд зөв сууж сурах хэрэгтэй биз дээ.

-Та Их хурлын сонгуулиар Н.Батбаяртай өрсөлдсөн. “Өнгөрсөн хугацаанд аймгийн төвд маш их ажил хийсэн. Фортуна гарах нь дамжиггүй” гэж яригдаж байсан шүү дээ. Сонгууль хэр хүнд болж өнгөрсөн бэ?

-Гишүүн асан Н.Батбаярын хувьд таван удаа Архангайд нэр дэвшээд сүүлийн гуравт нь дараалан гарсан. Нутгийн том улстөрч. Засгийн газрын гишүүнээр хэд хэдэн удаа ажиллачихсан. Улстөрч, хувь хүн талаасаа нутаг орондоо хийсэн зүйл зөндөө л байсан байх. Аймгийн Засаг дарга байхдаа хамтарч ажиллаж байлаа. Өнгөрөгч сонгуулиар намууд нэр дэвшигчдээ тодруулсан. Тэгээд л нэр дэвшсэн. Ард түмний сонголт энэ байсан. Хүссэн болгон нь сонгуульд орж, хүссэн болгон нь Их хурлын гишүүн болдоггүй. Миний хувьд Н.Батбаяр гишүүнийг хүндэлж явдаг. Сонгуулиар сайхан шударга өрсөлдсөн. Сурталчилгааны эхэн үед нэг тааралдаад бие биедээ амжилт хүсч, шударга өрсөлдөнө өө гээд салцгаасан. Хэн нэгнийхээ талаар муу муухай зүйл явуулаагүй. Гэхдээ нэг зүйлийг бүгдэд нь шивнэчихсэн юм шиг сонголтыг ард түмэн хийсэн. 1990 оноос хойш Архангай аймгаас олон том улстөрч төрөн гарсан. Бүгдтэй нь гар нийлэн ажиллаж байсан. Р.Гончигдорж дарга гэхэд мэргэшсэн парламентч. Нэг ч удаа Засгийн газрын гишүүн болоогүй зөвхөн парламентын гишүүнээ л хийсэн гэх мэтчилэн олон улстөрч манай нутгаас төрөн гарсан байдаг.

-Шинэ гишүүдийн мэдлэг нимгэн, нунж дорой байна гэж шүүмжлэх боллоо. Та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Шинэ гишүүн гэдгээрээ хаацайлж буруу зөрүү зүйл хийж, алдаа гаргасан бол түүнийгээ дарах гэж байгаа болохгүй. Мэдээж мэдэх, мэдэхгүй зүйл гарна. Ард түмний итгэлийг даагаад гараад ирнэ гэдэг чинь өөрийн гэсэн итгэл үнэмшилтэй, өөрийн гэсэн бодолтой хувь субьектууд гэж хардаг. Тэр утгаараа энэ нь илүү, тэр нь дутуу гэсэн хөндлөнгийн үнэлэмж байх нь зохимжгүй. Зарим зүйл дээр шинэ гишүүд юм чинь гээд хойш нь тавьчих гээд байх хандлага ажиглагддаг. Тиймээс аль болох тийм байдал гаргуулахгүй байх ёстой гэж боддог. Олон хүн дотор янз бүрийн үзэл бодолтой хүмүүс багтсан учраас хааяа нэг хөндлөн зүйл гарна. Хамгийн гол нь улс орныхоо эрх ашгийг тэргүүн зэрэгт тавьдаг, хувийн тоглолт бага хийдэг байх ёстой.