Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн О.Батнасантай ярилцлаа.

-Хямралтай байгаа эдийн засгийг даван туулах гарц юу байх бол. Одоо бол Олон улсын валютын сангийн “Стэнд бай” хөтөлбөрийн талаар манайхан ярьж байна. Валютын сангийн төлөөлөгчид ирчихсэн ажиллаж байгаа юм билээ. 580 сая ам.долларын бондын эргэн төлөлтийг хийнэ. Боломж юу байна вэ?

-Улс оршин тогтнохын гол үндэс нь хил хязгаарын тусгаар тогтнол, эдийн засгийн тусгаар тогтнол. Үүний гол хөдөлгөгч нь хүн. Иргэд ажилтай, орлоготой байх хэрэгтэй. Улс орны нийгэм, эдийн засгийн байдал яагаад ингэж доройтов гэдгийг би ганц зүйлээр л тодорхойлж байгаа. Тэр нь албан тушаалтнуудын хариуцлагагүй байдалтай шууд холбоотой. Ажлыг төлөвлөдөггүй, нэгдсэн системгүй, улс орны эдийн засгийн бодлого алдагдсантай л холбоотой юм. Түүнээс жирийн ажлаа хийгээд явж байгаа хүнд цалин өгснөөр эдийн засаг муудчихаад байгаа юм биш. Үүнд дэлхийн эдийн засгийн нөхцөл байдлыг заавал ярих ёстой. 2011-2013 оны хооронд дэлхийн эдийн засаг сэргэлтийн үедээ ирчихсэн байсан. Харамсалтай нь бид боломжоо ашиглаж чадаагүй. Улсын эдийн засагт голлох нөлөө үзүүлдэг уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээл дээр сүүлийн 2-3 жил тасралтгүй уналаа. Энэ байдал эдийн засагт нөлөөлсөн нь бий. Гэхдээ уудам нутагтай, байгалийн баялаг, хөдөө аж ахуйн салбар тэр дундаа 61.5 сая малтай, гурван сая хүн амтай улсын хувьд тартагтаа тултал хямарчихлаа гэдгийг би л хувьдаа хүлээн зөвшөөрөхгүй. Эдийн засаг хямарч, сэргэх нь аль ч нийгмийн үед байдаг. Гэхдээ өнөөдрийн нөхцөлд эдийн засаг сэргэлээ гэхээсээ илүүтэй хямарлаа гэдэг зүйлийг манайхан их ярих болсон.

Энэ нь иргэд ажлын байргүйтэй холбоотой. Ажилгүй хүн бараа бүтээгдэхүүн худалдаж авах боломжгүй болж, бэлэн мөнгөний хомсдол үүссэн гээд олон шалтгаан бий. Тиймээс улс орны эдийн засгийг сэргээхийн тулд “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдах нь зүйтэй. Өнөөдөр банкнаас зээл авч ажил хийнэ гэдэг жирийн үзэгдэл болсон л доо. Харин авсан зээлээ үр ашигтай зарцуулж баялаг бүтээх ёстой гэдгийг хэлдэг. Гэхдээ авсан зүйлээ эргүүлж төлдөг жамтайгаас хойш хариуцлагатай ажиллах ёстой.

-Хариуцлагын асуудал бүгд ярьдаг л даа. Хэрэгжиж байгаа нь тийм ч үр дүнтэй биш…

-Ялсан, ялагдсан, ховордсон гээд “Чингис”, “Самурай”, “Мазаалай” бонд гээд хаан, ховордсон амьтнаараа нэрлэсэн бонд босгосон. Бондын зарцуулалтын хүрээнд Хөгжлийн банкинд шалгалт оруулсан. Хөгжлийн банкны шалгалтын дүнгээс харахад эдийн засгийн тооцоололгүй зарцуулагдсан хөрөнгө нэлээд байна лээ. Гэм буруутайг нь тогтоож, хариуцлага тооцдог субьект нь УИХ-ын гишүүн биш. Хууль хяналтын байгууллага зарцуулалтыг нь тооцож хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Ер нь бол төрийн албанд ажиллаж буй албан тушаалтнууд иргэдийн сайн сайхны төлөө, нийгмийн сайн сайхны төлөө, Монгол Улсын хөгжлийн төлөө чин шударгаар ажиллаж өөд нь татах ёстой. Энэ үүргээ умартсан хэн боловч хуулиас гадуур явна гэж байж болохгүй. Удирдлагын, хариуцлагын тогтолцоо нь алдагдсан байна л гэж байгаа юм.

-“Стэнд бай” хөтөлбөр хэзээнээс хэрэгжиж эхлэх бол. Яахав, зээл, тусламж гээд авч болох ч манайхны эдийн засгийн дотоод нөөц боломж хэр байгаа вэ?

-Би нэг зүйл дээр хатуу байр суурьтай байдаг. Зээлийг зээлээр төлдөггүй юм. Зээл авна гэдэг бол баялаг бүтээгээд эргүүлж төлж байх ёстой. “Стэнд бай” хөтөлбөрийн мөнгөнөөс 580 сая ам.долларыг төлнө гэвэл өрөөсгөл. Засгийн газрын түвшинд сайд нарын ярьж байгааг сонсоход Таван толгойн нүүрс гардгаараа гарч уул уурхайн гол түүхий эдийн ханш өсч байна. Мэдээж улс гэдэг том айл гэр байгаа юм чинь санхүүгийн гол бодлогоо алдаагүй гэж бодож байгаа. Сангийн сайд, Монголбанкны ерөнхийлөгч нар удаа дараа мэдээлэл хийлээ. Тэд өрөө төлнө гэж байсан. Харин “Стэнд бай” хөтөлбөрийг аваад төлнө гэдэг ойлголт байхгүй байх.

-Аливаа улс орон эдийн засаг, хил хязгаарын тусгаар тогтнолоо алдаж болохгүй гэдэг. Та Хилийн тухай хуулийн ажлын хэсэгт ажилласан. Хууль хоёрдугаар сарын нэгнээс хэрэгжиж эхэлсэн л дээ…

-Монгол Улсын Батлан хамгаалах бодлогын үндэс гэж баримт бичиг байдаг. Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал гэж бий. Үндсэн хуульдаа “Монгол Улсыг тусгаар тогтносон улс байна” гээд заачихсан. Тусгаар тогтнолын баталгааны хувьд эрх зүйн орчин нь хангагдсан, гадаад улс орнууд хүлээн зөвшөөрсөн байх ёстой. Батлан хамгаалах бодлогын үндэс, батлан хамгаалах салбарын баримт бичиг болох Хилийн тухай хууль хоёрдугаар сарын нэгнээс хэрэгжиж байна. Миний хувьд уг хуулийн төсөл дээр нэлээдгүй удаан ажилласан. Хил гэдэг Монгол Улсын халдашгүй дархан байдлыг хангадаг гол үзүүлэлт. Хилийн зурвас, бүсийн асуудал орсон. Хилийн тухай хуулийг нэлээд чамбай хууль болсон гэж бодож байгаа.

Би хилтэй ойрхон өссөн хүний хувьд хуулийн төсөл дээр ажиллаж, үе үеийн хилчдийн санаа оноог сонсож, мэргэжлийн хүмүүсийн үзэл бодол, хөрш орнуудын туршлага ямар байна гэдгийг тусган уг хуулийг УИХ баталсан. Энэ хуулиар хилийн дархан байдал, хилчдийн нийгмийн баталгаа нэлээд хангагдсан хууль болсон.

-Өмнөх хуулиасаа юугаараа онцлог болсон юм бэ?

-Өмнөх хуульд байсан үзэл санааг гажуудуулаагүй. Хилийн тухай хууль 1993 онд батлагдсанаас хойш 13 удаа нэмэлт өөрчлөлт орсон байдаг. Тэр үеийн нийгэм, эдийн засгийн байдал өнөөгийн нийгэм, эдийн засгийн байдал тэнгэр газар шиг болсон. Тэр утгаараа хилчдийн нийгмийн баталгааг сайжруулахаар суулгаж өгсөн. Мөн хилчдийн эрх зүйн орчныг сайжруулсан. Уул уурхайн баялгийн үнэ өссөнтэй холбогдуулан хил дээр дараалал үүсч, маргаан гардаг байсан. Ямар үед галт зэвсэг хэрэглэж болох вэ, ямар үед нэг удаагийн хэрэгсэл хэрэглэх вэ гэдгийг нь зааж өгсөн.

-Хилийн цагдаатай болох нь гээд хэсэг шуугиад авсан даа. Үнэхээр хилийн цагдаа гэж байсан юм уу?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хамгийн их шуугиан тарьсан асуудал нь хилийн цэргийг хилийн цагдаа болгох гэж байна гэсэн яриа байлаа. Мөн хилийн бүсгүй болгох нь гээд баахан шуугьсан даа. УИХ-ын гишүүн өөрийн санал бодлоо илэрхийлэх бүрэн эрхтэй. Тэр утгаараа гишүүд байр сууриа илэрхийлсэн. Хилийн цагдаа гэдэг бол байдаг ойлголт. Тэнгис далайгаар хүрээлэгдсэн орнуудад хилийн цагдаа байдаг. Манай орны хувьд Хятад, Оростой 8253.5 км зурвасаар хиллэдэг орны хувьд хөрш орнуудынхаа жишгийг харах хэрэгтэй. Манай хоёр хөршид ч гэсэн хилийн цагдаа гэдэг ойлголт байдаггүй. Хөрш орнуудынхаа практикийг харж хуульдаа суулгаж өгсөн нь зөв болсон гэж бодож байгаа. Хил хамгаалах байгууллагын шалган нэвтрүүлэх албыг өмнөх Засгийн газрын үед Гадаадын иргэн харьяат, шилжилт хөдөлгөөний газарт шилжүүлсэн байсан. Хөрш орнуудтай хилийн уулзалт хийхэд тэд Гадаадын иргэн харьяат, шилжилт хөдөлгөөний газартай уулзалт хийдэггүй, хил хамгаалах байгууллагынхантай уулздаг. Галт тэргийг хянах хяналтын механизм байхгүй болчихсон байсан. Цэргийн албан хаагчийн эрх зүйгээр нийгмийн баталгаа нь хангагдаж байсан хүмүүс энгийн албан хаагчаар ажиллаж байсныг хуульд тусгаж өгсөн.

-Хилийн зурвасын асуудал нэлээд маргаан дагуулж байсан. Ямар байдлаар шийдэгдсэн бэ?

-Хилийн шугам, хилийн зурвас, хилийн бүс гэж тусдаа ойлголт бий. Хилийн шугам бол Монгол Улсын сүлдэт хилийн баганыг хооронд нь холбосон тэр зураасыг хэлнэ. Хилийн зурвас гэдэг бол хилийн шугамнаас дотогшоо буюу Монгол Улсын газар нутаг руу 15 км газрыг хэлдэг. Энэ бол тусгай бүс. Хилийн зурвас харин янз бүр байдаг. Монголын баруун зүүн хязгаарт хилээс дотогш 15 км-т хүн амьдардаггүй хамгаалагдсан зурвас бий. Замын-Үүд, Алтанбулаг боомт гэтэл 300 метр л хүн амьдарч байдаг л даа. Хилийн зурваст аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулах процесс Замын-Үүд, Алтанбулагт явдгаараа явж байгаа. Үүнийг Хил хамгаалах байгууллагын шууд хяналтад байдаг. Хил хамгаалах байгууллагын шууд хяналтад байдаг бас нэг зүйл нь хилийн бүс. Маргаан дагуулсан сэдвийн нэг нь энэ. Хилийн бүс 1993 оны хуульд байснаараа 100 км-ээс илүүгүй байхаар туссан. 100 км дотор хилтэй холбоотой будилаан, хил зөрчигч нэвтэрсэн ч байдаг юм уу, тэр үед хяналт тавих үүрэг нь хил хамгаалах байгууллагадаа үлдсэн. 10 км дотор гадаадын жуулчид очих зэрэг асуудлыг хил хамгаалах байгууллагын зөвшөөрөлтэй хийнэ. Харин ашигт малтмалын үйл ажиллагаа явуулах, орд газрыг ашиглах, аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрлийг Монгол Улсын Засгийн газар, харьяа агентлагууд олгодог.

-Дотоодын цэргийн тухай хуулийн ажлын хэсэгт бас ажилласан бил үү. Өмнөх Засгийн газрын үед татан буулгасан байсныг эргүүлэн сэргээхээр болж байна л даа. Дотоодын цэрэг байх нь зөв гэдэг яриа их байна?

-Дотоодын цэрэг чинь 90 гаруй жилийн түүхтэй байгууллага. Өмнөх хуулиараа дотоодын цэрэг ЦЕГ-ын удирдлагад хамаарч байсан. 2014 оны дөрөвдүгээр сарын нэгний өдөр Дотоодын цэргийн 05, 805 дугаар ангиудыг татан буулган ЦЕГ-т чиг үүргийг нь хамаатуулсан. Одоо дотоодын цэргийг байгуулснаараа үндсэн чиг үүргээ хангах боломжтой болсон. Цагдаагийн байгууллага, дотоодын цэргийн чиг үүрэг хоёр тусдаа асуудал гэж би л хувьдаа ойлгодог. Дотоодын цэрэг улсын онц чухал обьектуудыг хамгаалах, нийтийн үймээн самууныг зохицуулах, гамшиг аюулт үзэгдлийн үед ард иргэдийг нүүлгэн шилжүүлэх гэх мэт олон чиг үүрэгтэй. Үймээн самуун гарсан үед цагдаагийн байгууллагатайгаа хамтраад ажилладаг.

-Та хуульч, эрхзүйч мэргэжилтэй хүн. Танай Засгийн газар шинэ оны өмнө 34 хуулийн төслийг бөөндөж өргөн барьсан асуудлыг хэрхэн харж байгаа вэ. Ямар ашиг сонирхол ард нь байгаад ийм тулгуу өргөн барьсан юм бол. Засгаас өргөн барьсан хуулиуд түүхий байна гээд байгаа?

-Би эрхзүйч мэргэжилтэй. Багагүй хугацаанд багшилсан. Түүхийн чиглэлээр судалгаа шинжилгээ хийдэг. Хууль санаачлах эрх өнөөдөр УИХ-ын гишүүн, Ерөнхийлөгч, Засгийн газар гуравт байгаа. Засгийн газар хуулиар олгогдсон эрхийнхээ хүрээнд нэлээд олон хуулийн төслийг оны өмнө өргөн барьсан, шаардлага байсан гэж л ойлгож байгаа. Монгол Улсын Засгийн газрын бодлого гэдэг бол иргэдийн өдөр тутмын амьдралтай салшгүй холбоотой байдаг тул хууль эрх зүйн орчинд шийдвэрлэвэл зохих асуудлууд нэлээн хуримтлагдсан байсан байна гэж харж байгаа.

Хуулийг чамбайруулж гаргах ёстой гэдэг дээр санал нэг байдаг. Хууль тогтоомжийн тухай хууль хэрэгжээд явж байна. Уг хуулиар хуулийн төсөлд зургаан шалгуур тавьсан. Зарим хуулиудыг хараад байхад эдийн засгийн, хэм хэмжээний шалгуур тавигдаагүй байгаа нь анзаарагддаг. Хуулийг сайжруулах тал дээр хүч чармайлт гаргах нь Их хурлын гишүүн бидний үүрэг.

-Та Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийн төслийг өргөн барих гэж байгаа гэсэн. Засгийн газар яг энэ хуулийг өргөн барьсан байна лээ. Концепцийн хувьд хэр зөрүүтэй байна вэ?

-Энэ хуулийг ярихаасаа өмнө Монгол Улсын мал аж ахуйн хөгжлийн хөндөх нь зүйтэй. Манай орон өргөн уудам нутагт хүн амын нягтаршил бага, мал аж ахуй дээр суурилсан. “Малын буян байхад монголчууд алзахгүй” гэдэг чинь учиртай үг шүү. Гадаад орнуудын туршлагыг харахад уул уурхай, мал аж ахуй хосолсон орнуудын туршлагаас судлах хэрэгтэй. Манай улс уул уурхайг шүтээд хөгжилд хүрнэ гэдэг хэцүү. Жинхэнэ баялаг бүтээгчид болсон мал, малчин хоёрыг хэзээ ч орхигдуулж болохгүй. Миний хувьд мал аж ахуйн салбарын бодлого нэлээд алдагдсан гэж боддог. Салбарын хөгжлийн бодлогыг зөв тодорхойлбол зах зээлийн үнэтэй капиталыг бий болгоно. Бид 61.5 сая малтай боллоо гэж хөөрцөглөхөөсөө илүү мал аж ахуйн салбарын хөгжил хаана явна гэдгийг бодох ёстой. Энэ салбар манайд уналтад орсон. Энэ салбарыг уналтаас гаргахын тулд эхлээд малаа эрүүлжүүлж, махаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудлыг ярих хэрэгтэй. Дараа нь үүнтэйгээ уялдуулаад малын үржлийн асуудлыг ярих нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байсан. Миний хувьд энэ салбарын эрдэмтэн мэргэжилтнүүдийн санаа оноо, гадаад орнуудын туршлага зэргийг судлаад Малын эрүүл мэндийн тухай хуулийг боловсруулж, төслөө бэлэн болгосон байсан боловч Засгийн газар өргөн барьчихсан. Чиг хандлага, зорилго нь нэг л дээ. Тиймээс ажлын хэсэгт нь ороод ажиллаж байна.

Засгийн газраас өмнө нь байсан хуулийг Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль, Малын үржил генетикийн тухай хууль гээд хоёр хууль болгон өргөн барьсан байгаа.

Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийн хувьд бид Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын шалгуурыг хангуулах тал дээр нэлээн ажиллах ёстой. Манай улсын хувьд мал, махаа экспортолно гэвэл хоёр хөрш рүүгээ л гаргана. Хоёр хөршийн хувьд Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын шалгуурыг л харгалзах ба тэдний шалгуурт нийцээгүй нэг кг ч мах, нэг ч ширхэг арьс, шир гаргаж чадахгүй. Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын хувьд “мал эмнэлгийн тогтолцоогоо сайжруул” гэдэг л зөвлөмжийг удаа дараа ирүүлж байгаа ба 61.5 сая малтай хэрнээ махаа экспортолж чадахгүй байгаагийн гол шалтгаан энэ байгаа юм.

Тэгэхээр Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль батлагдсанаар “мал эмнэлгийн сайн тогтолцоо”-г бий болгох, улмаар малаа эрүүлжүүлэх бодлого хэрэгжих эрх зүйн орчин бүрдэх боломжтой. Мал эмнэлгийн үйлчилгээг хувийн хэвшил үзүүлдгээрээ үзүүлээд явна, харин түүний үйлчилгээний стандартыг тогтооно, түүнд хяналт тавьдаг, бодлого удирдлагаар хангадаг төрийн босоо тогтолцоо ажиллана.

-Манайд малын вакцины мафийн сүлжээ ажилладаг хэмээн байнгын хороон дээр гишүүд ярьж байсан. Тиймээс малын өвчнийг зориудаар тараадаг гэх юм?

-Зориудаар өвчин түгээж байгаа асуудлыг мэдэхгүй байна. Харин малын өвчин түгээмэл байна уу гэвэл тийм гэж хэлнэ. Малыг эрүүлжүүлэх, вакцинжуулах төрийн бодлого алдагдчихсан. Хариуцлагын асуудал байх ёстой. Энэ хууль батлагдаад улсын мал эмнэлгийн сайн тогтолцоотой болох юм бол яам, агентлаг, аймаг, суманд байгаа мэргэжилтнүүдийн хариуцлагын асуудал яригдаж эхэлнэ. Хоёрдугаарт, малчдын хариуцлагын асуудлыг ярина. Үнэхээр мянган малтай малчин малаа зах зээлийн эргэлтэд оруулах гэж байгаа бол төрийн бодлогоор малаа урьдчилан сэргийлэх үзлэгт хамруулах наад захын хариуцлагыг ухамсарладаг байх хэрэгтэй. Хуулийн төслийг харж байхад хариуцлагын тогтолцооны асуудал сулхан байгааг гишүүд шүүмжилж байна. Иргэн Дорж мянган малтай байлаа гэхэд жилийн өмнөөс судалгаа шинжилгээний ажлыг хийх ёстой. Хүний эрүүл мэндийн дэвтэр гэдэг шиг иргэн Доржийн 1000 мал ядаж нэг эрүүл мэндийн дэвтэртэй байх шаардлагатай. Өмнө нь ямар халдварт өвчин гарч байсан. Цаашид ямар өвчин гарах магадлалтай байна вэ гэдгийг дэвтрийн хөтлөлт судалгааны ажил дээр тулгуурлан гаргах юм. Доржийн малд өмнө нь шүлхий өвчин гарч байсан бол дахин гарах магадлалтай гээд жилийн өмнөөс Биокомбинатад вакцинаа захиалах ёстой. Тийм тогцолцоо байхгүйн улмаас Биокомбинат гэдэг газар өнөөдөр ямар вакцин хийх вэ гэдэг ажлаа мэдэхгүй байгаа юм уу гэж ойлгодог. Энэ нь Биокомбинатын ажилчдын буруу биш.

– ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫГ ДЭМЖИХ ХАМГИЙН ТОМ ГАРЦ НЬ ОЙЛГОЛЦОЛ, ЭВ НЭГДЭЛ –

-Монгол Улсын Засгийн газар Эдийн засгийг эрчимжүүлэх хөтөлбөрийг баталсан. Үр дүн гарч амждаггүй юм аа гэхэд эхний ээлжинд эдийн засагт ядаж дохио өгөх зүйл харагдахаар хугацаа өнгөрлөө. Мэдэгдэх юм алга гэх юм. Та ямар бодолтой яваа бол?

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг МАН-ын бүлгийн гишүүд өргөн барьсан. Хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагагүй хэмээн тус намын бүлэг үзсэнээр хууль санаачлагчид нь буцаахаар боллоо. Таны хувьд эхнээс нь уг хуулийн төслийг эсэргүүцэж байсан шүү дээ. МАН-ын бүлгийн байр суурийг хэрхэн хүлээн авч байна вэ?

-Энэ хуулийг баталлаа гэж бодоход Үндсэн хуулийн Цэц дээр очоод унах байсан гэдгийг би хариуцлагатайгаар мэдэгдэж ирсэн. Хэн ч хамаагүй жирийн иргэн ҮХЦ-д гомдол гаргахад энэ хууль унах байсан юм. Өмнө нь Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг батлахад Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Н.Энхболд бүлгийнхээ ажлын хэсгийг ахалж байсан. Дараа нь АН, МАН-ын гишүүд хамтраад “Энэ хуулийг баталъя” гээд оруулж байсан юм. МАХН-аас Д.Тэрбишдагва, МҮАН-аас Н.Батцэрэг нар ажлын хэсэгт орж байлаа. Тухайн үед “Ёстой сайн хууль боллоо” гээд бүгдээрээ л ам уралдан ярьцгааж байсан биз дээ. Харин би “Энэ хуулийг баталж болохгүй ээ. Парламентын сонгуулийг хүчээр хийж магадгүй. Орон нутгийн сонгууль явлаа гэхэд Ерөнхийлөгчийн сонгууль нэлээд юм болно доо” гэдгийг хэлж л байсан. Одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуулийг өөрчлөх нь зөв. Гэхдээ хуулийн дагуу л орж ирэх ёстой. Яагаад гэхээр өнгөрсөн жил Сонгуулийн нэгдсэн хууль гэж баталсан хэрнээ энэ удаа Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг өргөн барьсан. Гэсэн ч Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг хүчингүй болгох ямар нэгэн зүйл орж ирээгүй. Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг хүчингүй болголоо гэхэд УИХ, орон нутгийн сонгууль хуульгүй болох юм. Тиймээс шинэчилсэн найруулгаар оруулж ирэх ёстой байв.

Нэг үгээр хэлбэл, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль, УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль, Орон нутгийн сонгуулийн тухай хууль гэсэн гурван хуулийн төсөл орж ирэх ёстой байтал Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль гэсэн ганцхан төслийг оруулж ирсэн юм. Харамсалтай нь одоогийн хуулийн гуравны нэгийг нь хүчингүй болгох заалтаар оруулж ирсэн. Техник ажлыг нь харахаар алийг нь хүчингүй болгох вэ гэдэг асуулт гарсан. Ц.Нямдорж гишүүний 78 зарчмын санал бусад гишүүдийн хэлээд буй 70 санал гээд 148 саналыг баталлаа гэж бодоход Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг яах вэ гэдэг асуулт гарч ирнэ.

Нүдээ аниад дуртай дуртайгаа хүчингүй болгоод явах байсан уу. Ийм юм байхгүй. Тиймээс энэ бүхэн улстөржсөн шийдвэр байгаагүй, цэвэр хуулийн асуудал байсан. Энэ хуулийн гуравны нэгт нь нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар уг хууль чадамжгүй болох тул эмх замбараагүй байдал үүсэх байлаа. МАН-ынхан үүнээс айсан. Түүн дотор байгаа заалт бүрийг шүүгээд үзэхэд маш түвэгтэй байдалд хүрэх байсан юм. МАН-ын бүлгийн дарга Д.Хаянхярваа, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Н.Энхболд, УИХ-ын гишүүн Н.Оюундарь, З.Нарантуяа нар хуулийг өргөн барьсан.

-Таныг хуулийн төслийг өргөн барьсан гээд таны зураг хөрөг хүртэл яваад байсан даа?

-Би өргөн барилцаагүй ээ. Юу гэж өөрийнхөө өргөн барьсан хуулийг эсэргүүцдэг юм. Тэр хуулийн төслийг би өргөн барилцаагүй байхад өргөн барьсан гээд гүтгэж байгаа нь тухайн хүний ёс зүйтэй холбоотой. Би чинь эрүүл ухаантай хүн байна даа, арай ч дээ бас. Өөрөө хуулийн төсөл өргөн барьсан бол түүнийгээ эсэргүүцнэ гэдэг маш тэнэг үйлдэл. Би тийм хүн биш. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль 103 заалттай. Гэтэл 148 нэмэлт өөрчлөлт оруулах санал гарчихсан. Хуульд 50-иас дээш хувийн өөрчлөлт орвол шинэчилсэн найруулга буюу шинэ хууль орж ирдэг. Энэ нөхдүүд хуулийн усыг нь шүүсэн гэж яриад байгаа. Үнэндээ хуульд “Ус шүүнэ” гэдэг хэллэг байдаггүй. Зарчмын зөрүүтэй саналаар өөрчилсөн, өөрчлөөгүй л гэж бий. Ажлын хэсэг гарч хуульд нэмэлт, өөрчлөлт хийдэг. Гэхдээ өргөн барьсан хуулиасаа давсан нэмэлт, өөрчлөлт гэж байдаггүй. Ийм утгагүй зүйл явсан байхгүй юу.

-Үндсэн хуулийн Цэц дээр очоод унах нь тодорхой байсан юм бол МАН-ынхан үүнийг мэдэхгүй өргөн барина гэж баймааргүй юм даа…

-МАН-аас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших байсан хүнээ санаатайгаар хорлох гэж байсан юм болов уу гэж харж байлаа. “Инээсэн бүхэн нөхөр биш, уурласан болгон дайсан биш”. Хуучин хуулийг засах ёстой гэвэл засах ёстой. Засахдаа хуулийн хүрээнд дэгийнхээ дагуу явдаг болохоос дургүй хүнээ хорлох гэж байгаа юм шиг ийм зүйл хийх гэж байсан юм. Сонгуулийн өмнө тавдугаар сард энэ хууль ҮХЦ дээр очоод хүчингүй болох нь тодорхой. Цэцийн гишүүд чинь хуульчид. Ингээд хүчингүй болсон үед ямар хуулиар сонгууль явах вэ гээд ойлгомжгүй байдал үүсэх байв. Ноцтой биз. АН, МАН, МАХН-аас нэр дэвших гурван хүний хуулийн маргааны үед яах вэ гэдэг асуудал үүснэ. Хууль бус зүйлийг хэн ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. “Төрийг бужигнууллаа” энэ тэр гээд манай Ц.Нямдорж гишүүн арай дэндүү улстөрждөг хүн. Ц.Нямдорж гишүүний хувьд хуульч, ахмад хүн гээд хүндэлмээр зүйл байдаг ч хүнийг нь заримдаа шүүмжилмээр санагддаг. Өмнө нь Х.Тэмүүжин хуулийн төсөл өргөн барихад нь би нэхэж шаардаад байхад “Баасанхүү гэдэг хүн бүтэн сар УИХ-ыг бужигнууллаа” гээд хүний нэр төрд халдаад байхаар нь “Ард түмэн харж байгаа даа” гэж бодоод л өнгөрсөн. Тиймээс ард түмнээрээ тоглох хэрэггүй л дээ. Одоогийн буцсан энэ хуулийг ч гэсэн хууль дүрмийнх нь хүрээнд ярьж байгаа юм. Ирээдүйд болох аюулаас нь сэрэмжлүүлсэн.

-Гэхдээ МАН-ынхан Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг хэлэлцэхэд таныг ганцаарчилсан шоу хийгээд байна гэдгийг байнга шүүмжилж ирсэн. Уг нь МАН-ынханд ашигтай биш бүх нэр дэвшигчдэд хэрэгтэй хууль байсан гэсэн. Таныг мөн хуулийн төсөлд санал оруулах гэж зүтгэсэн ч ороогүй болохоор тэглээ гэх юм…

-Тийм зүйл огт байхгүй. УИХ-ын гишүүн зарчмын зөрүүтэй санал бичгээр гаргадаг. Ажлын хэсгийн ахлагчид ганц санал бичгээр өгсөн ч тэд дэмжээгүй. Бид “суудал бүхий нам” гэдгээ тодорхойлох ёстой. Тодорхойл гэдэг нь бүлэгтэй бол бүлгийн шийдвэр, бүлэггүй бол гишүүдийн шийдвэр байх ёстой гэж зарчмын санал оруулсан юм. МАН-ынхны дэмжсэн санал бүр нь хууль зөрчсөн. Тухайлбал, “суудалгүй нам хамтарч биш дэмжиж оролцоно” гэдэг заалтыг өргөн барьж, ажлын хэсэг нь суудалгүй намд хамааралгүй гээд аваад хаячихсан. Парламентад суудалгүй намууд чинь “Сонгуульд ямар нэгэн байдлаар оролцох эрхийг боогдууллаа” гээд Цэцэд хандана. Нэр дэвшүүлэх эрх нь суудалтай намд хамаатай болохоос улс төрийн эрхийг нь хаагаагүй.

Тэд хамтраад юм уу, дэмжээд явъя гэхэд “Энд ямар заалт алга” гээд явах болсон тул Цэц дээд унах л байлаа. Энэ мэтчилэн зүйлс бий. Манай гишүүд “Баасанхүү улстөржлөө” гээд яриад байх юм.

Үнэндээ бол улс төрийн албан тушаалтан ажлаа л хийж байгаа юм шүү дээ. Бодитой зүйлийг байгаар нь ярьж байна. Чуулганы хуралдааныг сурвалжилдаг сэтгүүлчийн хувиар та харж л байгаа байх. Би бүр сүүлдээ санаа зовоод хамгийн сүүлд асуултаа асуудаг юм бил үү гэж бодох болсон. Энэ гишүүд чинь хууль хэлэлцэхээ болиод миний үгийг хэлэлцдэг болчихлоо. Миний хэлсэн үгийг “Буруу байна, муу байна, муухай байна” гээд дайрдаг. Би яагаад заавал тэдэн шиг сэтгэх ёстой юм бэ. Хувь хүн гэдэг утгаараа би алдаатай, буруу зүйл ярьж болно. Энэ чинь хуульд байгаа нэг санал. “УИХ-ын гишүүн үг хэлэх, хэлсэн үгэндээ хариуцлага хүлээхгүй байх” гээд хуультай юм байгаа биз дээ. МАН-ынхан миний үгийг биш хуулиа хараад ярь л даа. Ерөөсөө намайг амлаад авчихсан юм шиг л байдаг боллоо. “Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийг Баасанхүү шоудсаар байгаад буцаалгачихлаа” гээд шал худлаа мессэжийг МАН-ынхан тараагаад байх юм. Надаас болоод буцаачихсан юм биш. Өөрсдөөсөө болоод буцсан. Энэ хууль МАН-ынхны маш том хагарлыг харуулсан. Тэдний намаас хэн нэр дэвших гэж байгаа билээ. Тэр хүндээ зориулсан торхтой дарь бэлдсэн юм. Хүчээр хуулиа батлаад явсан бол энэ торхтой дарь сонгуулийн өмнө дэлбэрэх байсан. Хохирлыг нь хэн амсах юм. Нэр дэвшигч нь шүү дээ. Би хэн нэгний талд биш хуулийн талд л байгаа. Хууль хүн бүрт тэгш үйлчлэх ёстой. Сонгуулийн нэгдсэн хуулийн ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллаж байсан Н.Энхболд гишүүн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийг өргөн барьсан. Энэ хүн одоо хаана байна. Сүүлийн үед сураггүй болж байр суурь илэрхийлэхгүй байгаа биз дээ. Хэдэн залуу гишүүдээрээ бамбай хийгээд алга болчихдог. Н.Энхболд гишүүн өмнө нь ажлын хэсэг ахалж байхдаа яагаад муу хууль баталсан юм. Одоо яагаад сайн хууль гэж яриад байгааг хэн ч асуудаггүй. Хоорондынхоо зодоон, хэрүүлд намайг битгий хавчуулаад бай гэж хэлмээр байна.

-Ерөнхийлөгчийн сонгууль Сонгуулийн нэгдсэн хуулиараа явах байх тийм үү?

-Тэгэхээс өөр ямар ч арга байхгүй. Одоо сонгуулийн тов зарлах тогтоолын төслөө оруулж ирэх ёстой. -Парламентад суудалтай гурван нам, нэг бие даагч УИХ-д суудал авсан. Гурван нам ч яахав хүнээ илгээчих байх. Бие даагч гишүүн С.Жавхлан өөр улс төрийн намтай хамтарч хүн нэр дэвшүүлэх эрхийг хаалаа хэмээн мэдэгдсэн дээ?

-МАН-ын 65 гишүүний 20 нь 20 өөр намд ороод хүн нэр дэвшүүлэх хэр боломжтой вэ. Боломжгүй шүү дээ. Бие даагч байх эсэх нь хэнд ч хамаагүй. Улс төрийн намд иргэд санал өгдөг. Тэр саналаар төр бариулах шийдвэр гаргадаг. Саналынх нь хэмжээгээр төрөөс санхүүжилт өгдөг. Суудал бүхий гэдэг үг чинь их хурлын гишүүн гэдгээрээ бус намын оролцоотой байх юм. Өөрөөр хэлбэл, би намаасаа гарч өөр намд орж болно. Гэхдээ МАХН суудал бүхий нам хэвээрээ байна. Учир нь ард түмэн энэ намыг сонгосон байхгүй юу. С.Жавхлан гишүүн өөр намд орж болно, болохгүй гэдэг нь тэр хүнтэй холбоотой яриад байгаа юм биш.

Өнөөдрийн бидний мөрдөж буй Үндсэн хууль, бусад хуулиудын аргачлал нь энэ. Харин суудал бүхий нам суудалгүй намтай хамтарч болно. Үндсэн хуулиар суудалгүй нам суудалтай намтай хамтрах эрх нь бий.

-Та сонгуулиас өмнө МАН-ынхны торхтой дарийг устгаад өгсөн юм байна гэж ойлголоо. Энэ хүмүүс танд талархлаа илэрхийлэх юм уу?

-Тэр хүмүүсийн ёс суртахууны асуудал. Бүх намд зөв хүн, бүх намд буруу хүн байна. Зөв хүмүүс нь нэг талдаа гарч энэ улсыг хөгжүүлээсэй гэж хүсдэг. Улс төрд олон нүүр хэрэггүй, нэг л нүүр хэрэгтэй. Ард түмэн нэг нүүрээр нь л үнэлдэг.

-Хэдхэн сарын дараа Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно. Зарим намуудын нэр дэвших хүн тодорхой гэх юм. Танай нам хэнийг өрсөлдөөнд оруулах гэж байна вэ?

-Намууд ямар хүнийг нэр дэвшүүлэх нь тэдний эрх. Би “МАХН заавал хүн дэвшүүлэх ёстой” гэдэг хатуу байр суурьтай байгаа.

-Тэр нь хэн юм бэ?

-Н.Энхбаяр дарга дэвшвэл сайн. Би Н.Энхбаяр даргыг битгий дэвш гэж байгаа юм биш. Гэхдээ хуулийн гарц, боломж, улстөрчдийн дарамт, шахалтаас болоод дэвшүүлэхгүй боллоо гэвэл өөрийнхөө оронд өөр хүнийг дэвшүүлэх ёстой. Ард түмэн манай намыг суудалтай болгож өгсөн болохоор тэдний өмнө хариуцлага хүлээгээд сууж байгаа. Биднийг суудалтай болгож өгөөч гэж сонгуульд орчихоод суудалтай болоод “Бид больё” гэж болохгүй. Манай намд гурван боломж бий. Нэгдүгээрт, АН юм уу МАН-тай хамтраад Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлж болно. Ил тод ард түмэнд үүнийгээ хэлэх хэрэгтэй. Эсвэл дангаараа хүнээ дэвшүүлж болно л доо. Эс бөгөөс суудалгүй намуудыг цуглуулж байгаад дундаасаа нэр дэвшүүлэх хэрэгтэй. Трамп, Путин шиг хэнийг ч байж болно. Харин ямар ч алхам хийхгүй бол улс төрийн нам гэдэг байр сууриа алдаж байгаа хэрэг. Хэрэв ингэж боломжоо ашиглахгүй гэвэл би улс төрийн өөр сонголт хийх магадлал үүснэ.

-Өөр сонголт оо. Та намаа солих гэж байгаа юм уу?

-Хатуухан хэлэхэд би намаа солих уу гэдэг дээр тулна. Би биш бол хэн ч биш гэж болохгүй гэж байгаа юм.

-Н.Энхбаяр дарга нэр дэвшвэл сайн гэлээ. Гэхдээ Эрүүгийн хуулиар ялтайд тооцогдох хугацаа нь дуусаагүй?

-Улсын дээд шүүх нэр дэвших боломжийг нь олгосон. Өршөөлийн хуулиар Эрүүгийн хуулийн 75 дугаар зүйлийг хүчингүй болгосон. Хууль нэг л тайлбартай байдаг. Монгол Улсад ганц хуульч байдаг юм биш. Ядаж байхад тэр нь Ц.Нямдорж биш. Хэдэн мянган хуульч манайд бий. Тэд 78 дугаар зүйлийг хүчингүй гээд байхад уг зүйлийг хэрэглэе гээд байж болохгүй биз дээ. Тэгэхээр 78 дугаар зүйлийн дагуу шийдвэр гаргая гэхээр Өршөөлийн хуулиар тэр нь байхгүй болчихсон. Тиймээс боломжтой. Нэг хүнийг дэвшүүлэхгүй гээд байгаа бол хоёр дахь хүнээ манай нам нэр дэвшүүлэх хэрэгтэй.

-Н.Энхбаяр дарга нэр дэвшдэггүй юм бол дараагийн нэр дэвших боломжтой рейтинг өндөр байгаа нь та юм биш үү?

-Биш ээ. МАХН-аас нэр дэвшүүл гэдэг хууль байхгүй. МАХН нь хүнийг дэвшүүл гэж байгаа юм. Аль ч намын хүн байж болно. Монгол Улсын уугуул иргэн, сүүлийн таван жил Монгол Улсад байнга оршин суусан байх ёстой. Дээрээс нь 45 нас хүрсэн байх ёстой гэдэг шалгуур байгаа болохоос ямар нэгэн намын гишүүн бай гэдэг ямар ч шалгуур байхгүй. Ардчилсан нам, Ардын намаас орж ирээд манай намын нэр дээр нэр дэвшиж болно.

-Та 45 нас хүрсэн үү?

-Хүрээгүй. Тэгээд ч би нэр дэвшихгүй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч гэдэг чинь өндөр босготой байх ёстой. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хоёр том хариуцлага үүрдэг. Нэг нь дотоодын эв нэгдлийг хангах, хоёр дахь нь гадаадын геополитикт оролцох явдал. Өнөөдөр нэг гараараа Хятадаа, нөгөө гараараа Америкаа муулаад явж болохгүй. Тэр утгаараа Л.Эрдэнэчулуун гуайг хэлээд байдаг нь тийм юм. Монгол Улсын гадаад харилцааг үе удам дамжин авч явсан Лувсан гуай гэж гадаад харилцааны агуу хүн байлаа. Байман Ханд гуай гэж мундаг хүн байсан юм. Удмыг нь хөөгөөд явбал алтан ургийн хүн л дээ. Үүнийг бүх хүн хүлээн зөвшөөрдөг. Жинхэнэ монгол хүн байгаа биз дээ. Үе дамжин дипломат албанд зүтгэсэн. АНУ-д Элчин сайд, НҮБ-д олон жил суусан ийм хүн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшвэл ямар байх вэ. Ц.Гомбосүрэн гуай шиг хүн яагаад нэр дэвшиж болохгүй гэж. Гэхдээ энэ хүмүүсийг нэр дэвшүүлнэ гэж байгаа юм биш. Монгол ард түмэн иймэрхүү хүмүүсийг сонгооч ээ гээд хэлээд байгаа юм. Л.Түдэв гуай шиг хүнийг яагаад сонгож болдоггүй юм бэ. Хэрэв түүнийг сонгосон бол дотоодын эв нэгдлийг хангаж, алт ухаж, бизнес сэтгэлгээгээр асуудалд хандахгүй байлаа. Тэр хүнд үсрээд л хэдэн ном байх байв. Мэдлэг, оюун ухааных нь хэмжээгээр “Манай Ерөнхийлөгч мундаг хүн” гээд яриад явах боломжтой байсан. Гэхдээ ард түмэн өөр сонголт хийсэн. Бид олон удаа алдаж болохгүй. Нэг алдвал тэнэг гэдэг юм. Хоёр алдвал гэнэн тэнэг, гурав алдвал усан тэнэг гэхээс өөр сонголт арга алга. Монголчууд бид тав дахь Ерөнхийлөгчөө сонгоно. Өмнө нь Ерөнхийлөгч байсан хүмүүсээ сайн бод. Тэдэнтэйгээ харьцуул. Засгийн газрын ажлыг хийдэг байж болохгүй. Харамсалтай нь манай Н.Энхбаяр дарга хууль болгонд өөрчлөлт хийсээр байгаад бараг Засгийн газрын эрх мэдэлтэй юм шиг болсныг Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч үргэлжлүүлж байна. Үүнийг бид өөрчлөх хэрэгтэй.

Ангийн хэсэг нөхөд Б.Батхүүгийн “Орчлон” тоглолтыг зохион байгуулахаар Багануур руу явж байгаа нь. 2001.04.20

Яруу найрагч болох чин хүсэлдээ хөтлөгдсөн залуусын цээжинд өөрөөс нь мундаг яруу найрагч байхгүй мэт ёстой л цанхтай азарга шиг омголон амьтад 2000 оны хонгор намар цуглаж байж. Тэр оны есдүгээр сарын нэгний өдөр Монголын зохиолчдын эвлэлийн дэргэд “Монголын нууц товчоо” хэмээх утга зохиолын дээд сургууль анх өрхөө татсан түүх бий. Утга зохиолд элэгтэй, яруу найргаар баахан өвчилсөн залуусыг Ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдорж агсан хаа газраас цуглуулж анхны сэтгүүлч-утга зохиолын ажилтны ангиа нээж байсан нь тэр. “Монголын нууц товчоо” хэмээх энэ сургуулиас Монголын утга зохиол, сэтгүүл зүйн нэгэн цаг үеийнхэн яалт ч үгүй өндийсөн билээ. За даа, сэтгүүлч болно гэхээсээ өмнө өөрсдийгөө том яруу найрагчид тооцсон залуус л Зохиолчдын эвлэлийн гурван давхрыг бужигнуулж байсан аж. Тус сургуулийн сэтгүүлч-утга зохиолын ажилтны анхны төгсөлтийнхнийг энэ удаа “Нэг ангийнхан” буландаа онцоллоо. Ихэнх оюутнууд аравдугаар ангиа төгсөөд их сургуулийн босго алхдаг байсан бол тэдний хувьд 18-40 насны 30 оюутан анх элссэн ч арвуулаа төгссөн юм байна. Шүлэг бичих дуртай олон залуус элсэн орсон ч замын дундаас яруу найраг гэхээсээ илүүтэй өөр зүйлийг сонирхож “Утга зохиол гэдэг өөр зүйл байдаг юм байна” гэдгийг ухаарсан зарим нь өөр сургуульд шилжсэн байх юм. Хэнтийгээс Оросын Холбооны Улсын Буриад улсын алдарт яруу найрагч Мэлс Самбуевайгийн нэрэмжит олон улсын яруу найргийн наадмын гран при шагналт Б.Батхүү, Богд уулын баруун суганаас Ж.Болд-Эрдэнэ, Ш.Уянга нартай хамт шүлгээ дуудаж утга зохиолын хүрээнийхэнд эчнээ танил болсон Д.Гомбосүрэн, Өвөрхангайгаас Цэдэндоржийн Батбаяр, Түмэндалай, Өмнөговиос Уранчимэг, Завханаас Г.Золбаяр, Дорноговийн Алтанширээгээс Сэрдамбын Боргил, Санзайгалсангийн Ууганбаяр, Хөтөлөөс Ц.Бүдрагчаа, Эрдэнэтээс М.Отгонбаяр, Ховдоос Х.Насанжаргал, Урантуяа, Саруулжаргалант, 1997 оны “Утгын чимэг” богино өгүүллэгийн наадмын тэргүүн байрын шагналт зохиолч Жагзамын Сарантуяа Дундговиос XX зууны шилдэг 100 хүүхдийн зохиолд “Бордоотой бороо”, “Сүүдэр хүү” зэрэг бүтээл нь багтсан нэрт зохиолч Самбуугийн Надмидын охин, хүүхдийн зохиолч Мандал, орчуулагч Туяа гээд утга зохиолд ойр явсан, үеийнхэндээ тоогдсон уран бүтээлчид энэ л ангиас төрөн гарчээ. Д.Гомбосүрэнгийн хэлснээр бол хөгшин голдуу оюутнууд сурч байсан юм байх. Ангийнх нь эрчүүд бол автобусанд голдуу туулайчилдаг, өвлийн хүйтэнд сургууль дээрээ хичээл давтах нэрээр хоночихдог сайн эрс байжээ. Энэ ангийнхны давуу тал нь нэрт судлаач Х.Сампилдэндэв, Ч.Билэгсайхан, Ардын уран зохиолч Д.Цоодол, П.Бадарч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Аким, Д.Чинзориг нараас номын дуу сонсож байсан азтай. Багш нараас хамгийн залуу нь “Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч Б.Ичинхорлоо. Харин ангийн багш нь Төрийн шагналт яруу найрагч Дамбын Төрбат юм. С.Ууганбаяр Алтанширээ сумандаа мал маллаж байгаад Багшийн коллежид оюутан дүүгээ эргэхээр есөн сард ирэхэд нь “Миний нутаг сайхан” гээд яруу найргийн наадам болоход анх удаа тайзнаа гарч шүлэг унших завшаан тохиож. “Улаанбаатар” чуулгын байранд болсон тэр яруу найргийн наадамд “Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч Ц.Бавуудорж түрүүлж байсан юм. Шүүгчээр нь Х.Сампилдэндэв, Д.Төрбат, Б.Ичинхорлоо нар сууж, Д.Төрбат найрагч наадмын дараа Ууганааг “Хаана юу хийдэг хүүхэд вэ” гэхээр малчин гэтэл “Сурах хүсэл байвал хүрээд ирээрэй” гэчихээд яваад өгч. Дүүгийндээ нэлээд хэд хонож байтал сумынх нь сургуулийн багшаар дамжуулан ирж уулзах хэрэгтэй байна гэхээр нь Монголын зохиолчдын эвлэлийг хүнээр заалгаж аваад очсон тэр цаг үе нь оюутан болох эхлэл байж. С.Ууганбаяр “Манай С.Боргил л уруу татан оруулсан юм” гэтэл Д.Гомбосүрэн “Намайг ч гэсэн Боргил оруулсан юм. Дэнжийн мянга дээр мах зарах гээд бэлтгэлийн өмдтэй, өнөөх нь уранхай, хөлөндөө бахиал өмссөн, халамцуу чигээр минь охь, бохь нь ханхалсан амьтныг зохиолчдын хороон дээр дагуулж ирээд шууд л сургуульдаа оруулсан юм” гэлээ. Манай сургууль чинь авьяастай хүүхдүүдийг нээх зорилгоор авч ирсэн юм шүү дээ хэмээн “даналзана”. Аравдугаар сарын эхээр анх хичээлдээ ирсэн С.Ууганбаярын хичээлийн анхны өдөр “Хэнтийн” хэмээн нутаг усаараа овоглож, өөрийгөө савдагт хайрханд бодсон их эр “Орчлон” нэртэй шүлэг уншсан нь тун дажгүй санагдаж байсан аж. Ингэж л нөхөрлөл эхэлжээ.

С.Боргил, С.Ууганбаяр, Д.Гомбосүрэн, Б.Батхүү нар 2002 онд 1000 оюутны байрны зүүн талд Орос цэргийн оршуулгын газрын хашууханд таван ханатай гэрт хамт амьдарцгаажээ. 1000 оюутны байрны дэргэд байдаг болохоор “1004” оюутны байр хэмээн таван ханатай гэрээ нэрлэжээ. Тэр гэр нь Д.Гомбосүрэнгийнх (Гоёо) агаад тэдэн дээр нэмээд Гоёогийнх нь эхнэрийн дүү нар гээд ер нь бол өнөр өтгөн амьдарцгаажээ. Тэдэн дээр нэмэгдээд ангийнхан нь, яруу найрагчид гээд хөл толгой нь мэдэгдэхгүй шахам байх нь элбэг. Нэг өдөр мөнгөгүй болцгоож Д.Гомбосүрэн гэр бүлээ тэжээхээр Богд уул руу самранд явлаа гээд гарчээ. Үүрээр хөө хортог болсон хүн хар гөрөөс шиг юм нэг шуудай самар тэврээд ороод ирж. Ууганаа ч өөрийг нь тэжээхээр яваад ийм болоод ирсэн найзаа шоолж зүрхлэлгүй сууж байтал харин С.Боргил хөнжлийнхөө дээгүүр харж байснаа пөг пөг инээтэл Батхүү нь “Нэгийгээ зовж зүдэрч яваад ирэхэд шооллоо” хэмээн хавар цагийн эцсэн хонь шиг үс унгасаа цувуулсан хөнжилдөө цагариглаад хэвтэж байсан аж. Хүн хар гөрөөс шиг найзаа цэвэрлэж аваад хичээлдээ явах гэтэл унааны мөнгөгүй байсан тул Боргил нь уут дүүрэн самраа тэвэрч аваад зарахаар гарчээ. Төд удалгүй инээд алдсан хүн л гар утсаар яриулдаг эгчид бөөндчихлөө гээд орж ирснээр тэд мөнгөтэй залгаж байсан түүхээ ярьцгаав. Өнөө хэд мөнгөтэй болсон тул алийн болгон унаанд үнэгүй явахав гээд мөнгөө өгцгөөжээ. Батхүү, Боргил нар тролейбус руу харснаа “муу уяатай нохой дандаа хичээлээс хоцрооно. Өвөл нь хөргөгч шиг, зун нь жигнүүр шиг” гээд хэзээ ч дахин суухгүй мэт ярьж байтал мөнгөө төлөөгүй гээд тролейбуснаас хөөгдөхөд нь хараад хоцордог зүг нэг охин жуумагнан инээж байж. Өнөө хоёрынхоо өмнөөс баахан ичицгээжээ. Ийм дүр зургийг нь эвдэн өнөөх Гоёо автобусанд чанга дуугаар шууд л шүлэг уншаад эхэлж. Хүмүүс ч нэлээн гайхаж байсан байх тийм ээ хэмээн өөр хоорондоо инээлдэн суусан юм.

Тэд оюутан байхдаа нэг өдөр ярилцаж байгаад Монголын утга зохиолд нэрнийхээ үсгээр “БаГомБоУу” хэмээх шинэ урсгал оруулж ирье гээд ярьтал Батхүү “Тэр нь ямар шүлэг байх вэ” гэснээр эрлээ эхлүүлж шөнийн нойроо барсан гэдэг. Тэр шүлэг нь мөр бүхэн нь есөн үгтэй, есөн мөртэй 81 үгнээс бүтэх ёстой гээд сүрхий яриа болсон ч олигтой үр дүнд хүрээгүй тул тэгсгээд бүлгэм татан буугджээ.

Тэднээс арай амьжиргаатай нь Д.Гомбосүрэн. Амьжиргаатай гэдэг нь ангийнхаа гурван найзыг тэжээхийн дээр гэр бүлээ хамтад нь авч явдаг сүрхий эр байсан гэнэ. Бүх эрх мэдэл Гоёогийнх нь гарт байдаг, ер нь түүний хэлснээр бүгд яах ийхээ зохицуулна. Гэр бүлийнхээ төсвийг захиран зарцуулагч нь Гоёо тул өнөө хэд нь дагахаас өөр аргагүй. Одоо харин Богд уулынхаа баруун энгэрт малаа маллан, шүлгээ бичсээр суудаг аж. Д.Гомбосүрэн нь оюутан байхдаа “Олон намрын бүсгүй” гэж гайхалтай шүлэг тэрлэсэн юм байх. С.Ууганбаяр “Гоёогийн энэ шүлэг миний мэдэхийн 10 гаруй эзэнтэй. Энд тэнд явж байхдаа нэг бүсгүйд очоод чамд ийм нэг шүлэг зориулж бичлээ гэдэг. Орой нь эхнэртээ очоод ханьдаа зориулж ийм нэг шүлэг биччихээд ирлээ” гэж байгаад л уншиж өгдөг байсан гэнэ. Тухайн үед энэнээс өөр гайгүй шүлэг байдаггүй байсан юм уу, энэ шүлгээ л уншаад явдаг байсан гээд хүд хүд инээнэ.

Дөрвүүлээ нэг өдөр тойрч суугаад “Ингэж амьдарч бүтэхгүй нь” гэж ярилцаад байшин барихаар болж. Цаахна талд нь “Цайз” зах байдаг тул морин тэргээр зах зөөж, шар шавраар шавахаар тохироод байсан гэнэ. Банзнуудаа буулгачихаад байж байтал С.Боргил “Би унд хийж байя” гээд гэр рүү яваад орсон байна. Өнөө гурав ч гортиг, чиг ус юм болж байгаад овоо том байшин барихаар болж. С.Боргил нь унд бэлдчихээд өнөө хэдийгээ дуудахаар гараад иртэл байшингаа бараг босгочихсон байжээ. Энэ талаараа С.Ууганбаяр “Боргилыг гараад ирэхэд бид бараг байшин барьчихсан байсан юм. Гэр барихаас хурдан байшин барина гэж юу байхав. Бас болоогүй наран талдаа хоёр том цонхтой, зах банзаараа бас тасалгаа хийчихсэн” гээд инээмсэглэв. Дранкаа хадаж, шар шавраараа шавахчаа аядсан байна. Ер нь бол байшин барих ямар ч төсөөлөлгүй дөрвөн нөхөр ингэж байшингийн зах зухаас зууралдаж байгаад мөнгөгүй болоод ажил нь зогсчээ. Намар Ууганаа нь Дорноговиос гэрээ авч ирэн хамар хашаанд нь шахам барьж өрх тусгаарласан гэнэ. Өвөл нь түлээгүй болж Гоёо, Ууганаа хоёрынх өнөө дутуу барьсан байшингаа буулгаж түлээд нэг өвлийг дааралгүй давсан байх юм. Бас л хөөний эрс байсан байгаа биз.

Шүлэг, яруу найргаар өвчилж явсан тэдний ангийнхан яруу найргийн наадмуудад их оролцдог ч нэгийн даваанд голдуу хасагдана. Орой гэртээ харихаар цахилгааны мөнгөө төлөөгүй гээд тогийг нь тасалчихсан байдаг тул лаагаа асааж аваад байр эзлээгүй яруу найргийнхаа наадмын талаар, тэргүүн байрт шалгарсан найрагчийн шүлэг тааруухан байсан тухай ярьцгааж сэтгэлээ амраагаад унтацгаадаг байж дээ гэцгээнэ.

Оюутан байхдаа ангиараа “Тамгатай айраг” хэмээх яруу найргийн цэнхэр номоо гаргаад “цэнхэр ус”-аар даруулаад жигтэйхэн байцгаасан нь 2003 он хавьд аж. Д.Пүрэвдорж багшийнхаа хичээл дээр юм үзээгүй царайлж бүгдээрээ номоо эргүүлж суутал багш нь “Шинэ ном гарахад үнэр нь хүртэл сайхан байдаг юм. Та нар ч мэдрэхгүй л дээ. Мэдрэх шинжтэй шүлэг наад номонд чинь алга байна лээ” гэснээр ангиараа алгадуулаад авах шиг болжээ. Ангийн найз Ц.Батбаяр нь хичээлээсээ нэлээд хоцрон орж иртэл Пүүжээ багш нь “Манай Өвөрхангайд нэг дарга байсан юм. Түүн дээр ажилтан нь орж ирэхэд “Даш минь чиний наад гутал дээр тариа тарихаар болжээ” гэсэн гэдэг” хэмээн битүү хатуухан гутлаа цэвэрхэн өмсөж байхыг сануулж байсан гэдэг. С.Боргил, Д.Гомбосүрэн хоёр араас нь орж иртэл Боргилд хандан “Өөрийгөө аугаа их гээд бодчихоор алс хэтдээ цааш явахад газар олдохгүй чамд л хэцүү байна даа. Яагаад хичээлийн цагаар архи уугаад байна” гэхэд “Би уугаагүй Ш.Цогт ахын шарыг нь тайлах гэж нэг шил авч өгсөн” гэтэл Д.Пүрэвдорж агсан “Чи Цогтод шил архи авч байгаа юм бол Явуу, Гайтавт ёмкосоор нь авч өгөх үү. Гомбосүрэн гэж нэг хөөтэй төлөг шиг юм байна. Одоо бүр эргүү хурга шиг боллоо. Хүний хөл гүйцдэг хүн тэр хүнтэйгээ явдаг юм” гээд л банга хүртээж. Үүнийг сонсож суусан Ж.Сарантуяа хамт суугаа охинтойгоо юм ярин инээж байтал “Сарантуяа гэж үрээ байдас дагуулсан зөнгөр гүү шиг юм. Чамд ном сурах шинж байна уу” гээд л хандыг нь дарж байсан тухай ярьцгааж мундаг хүн байсан даа хэмээн захирал багшаараа бахархана. Энэ мэтчилэн хөөтэй зүйлс их болдог байжээ. Уг нь бол Пүүжээ багшаас нь өөр хүн хичээл орвол С.Боргил “Тэнгэрийн шувуу шиг эмнэг цагаан заяа Тэнгисийн салхи шиг зоргоороо цыган бүсгүй” гээд л, Гоёо нь “Аяа миний хайр Авдрын ууланд аргалаа түүж яваа Асах галын дөлийг Ар нуруундаа тээж яваа”, Б.Батхүү “Орчлонгийн гоёл магнайдаа байдаг Одод тэнд нь чуулдаг” гэх мэтчилэнгээр шүлгээ уншаад хичээлийг ерөнхийдөө хийдүүлдэг байцгаажээ.

Нэг өдөр Пүүжээ багш нь нэрт судлаач Ч.Билэгсайханы хамт ирээд шүлгээ унших боломж олгоход бүгдээрээ л уншицгаасан юм байх. Д.Гомбосүрэнг “Шүлэгтэй өтөлж яваа юм, хөөрхий”, Хөтөлийн Ц.Бүдрагчааг “Юу ч уншихгүй, чи яаж шүлэг бичдэг юм”, Эрдэнэтийн М.Отгонбаяр гэх бүсгүйг “Чи айлын нөхөр харсаар яваад дуусч байгаа хүн үү”, Ууганааг “Намайг алдахын тоогоор чулуундаа цав авч зовсоор Намхан болсон толгод минь” гээд унштал “Тэр муу хөөрхий толгодод бүтэн чулуу үлдээгүй байх даа, энэ Ууганбаярын царайг хараад байгаарай” гээд бараг л дахин шүлэг бичмээргүй болтол нь зад шүүмжилжээ. Х.Насанжаргал харин “Балчирхан байхдаа би халтархан жаал байсан Багана тэвэрч айлын боорцог горьддог байсан” гээд уншихад нь “Ядаж өөрсдийнхөөрөө байж сур” гээд Насаад нь гурав, бусдад нь онц муу дүн тавьсан тийм ээ, хэмээн хөхрөлдөцгөөнө.

Тэд ямар ч хичээл орсон шүлэг бичээд суудаг, шүлгээс өөр зүйлийг тэр бүр тоогоод байдаггүй хэнэггүйхэн, хээрийн салхи шиг эрх дураараа явж. Аминдаа тулахаараа шалгалтаа аргалаад өгчихөө мэднэ. Сэтгүүлчийн ангийн яруу найрагч оюутнууд энд тэнд очиж тоглолт их хийдэг байж. Уг нь ашиг олох гэж тоглолт хийдэг ч олсон юм нь гавьж байгаагүй юм билээ. 2001 онд Хэнтийн Батхүү нь Багануурт “Орчлон” уран бүтээлийн тайлан тоглолтоо хийсэн юм байна. 2004 онд сургуулиа төгсөөд ангийнхан нь нутаг нутаг руугаа амьдрал хөөн явсан тул хотод ойроороо С.Ууганбаяр, Д.Гомбосүрэн, Б.Батхүү, Н.Мандал, Ж.Сарантуяа нар сэм уулзалддаг гэнэ.

Нэг өдөр англи хэлний шалгалт авч байтал нэгэнт хэл мэдэхгүй юм чинь зүгээр сууж байхаар гээд С.Ууганбаяр “Харийн хэл сонсож

Хэлгүй болсон Ууганаа

Холын аялгуу сонсож

Дүлий болсон Гоёо

Гадаадад очсон шиг

Гайгүй болсон Боргил

Балар цагийн сармагчин шиг

Балай болсон Батхүү

Бидэн дөрвийн заяа

Бийрийн үзүүрт байна уу

Багшийн тавьсан дүнд байна уу” гэхчилэн бичиж байтал Гоёо шалгалтын цаасыг багшид нь аваачиж өгснөөр хэрэг мандах байх гэтэл багш нь харин ч хадгалаад үлдсэн байна лээ гэцгээнэ.

Ангийхнаасаа Сэрдамбын Боргилтой 2007 оноос хойш хэн ч уулзалдаагүй юм байна. Усанд хаясан чулуу шиг ор сураггүй болсон гэдэг. Монголын утга зохиолын хүрээнийхэн хүртэл түүнийг хаачсан талаар нь одоо болтол сураг ажиг тавьсаар байдаг билээ. Өнгөрсөн цаг хугацаа тэдний амьдралд уран бүтээлд унаж, боссон он жилүүд байжээ. Гуниг баяр нь хүртэл ижилхэн мэт нөхдөө он цагийн цаанаас дурсахад хөнгөн инээмсэглэл зүрх уясган тодордог хэмээцгээж байсан билээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн төслийн ажлын хэсгийн ахлагч УИХ-ын гишүүн Н.Цэрэнбаттай ярилцлаа.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн ажлын хэсгийн ахлагчаар та ажиллаж байсан. Гэсэн ч хуулийн төслийг хууль санаачлагчид нь буцаахаар боллоо. Хуулийн төслийг яагаад буцаахаар болов?

-Хуулийн төслийг хэлэлцэх явцад зарчмын зөрүүтэй 149 санал гарсан. Гишүүдийн зүгээс зарчмын зөрүүтэй санал хэт олон байна гэдэг шүүмжлэл хэлж байсан. Мөн Сонгуулийн тухай хуульд нэгтгэсэн гурван хуулиас нэгийг нь салгаж аваад 189 зүйл заалтыг нь хүчингүй болгож байснаас цогцоор нь шийдэх ёстой гэдэг байр суурийг гишүүд илэрхийлж байсан. Тиймээс сонгуулийн өмнө хуульд өөрчлөлт оруулж байхаар өөр цаг үед нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх нь зөв гэж үзсэн.

Манай нам ямар ч хууль тогтоомж, бодлого шийдвэр боловсруулахдаа иргэдийнхээ нийтлэг эрх ашиг болон олон улсын гэрээ хэлэлцээрээр хүлээсэн үүрэг, хэм хэмжээгээ дагаж мөрддөг. Тэр утгаараа хуулийн төслийг хууль санаачлагчид нь буцаахаар болсон. Парламентад суудалтай улс төрийн намууд уг хууль дээр санал нэгтэйгээр зөвшилцөх ёстой гэдгийг голлон анхаарсан хэрэг л дээ. Тиймээс МАН бүлгийн ээлжит бус хуралдаанаар уг хуулийн талаар хэлэлцээд хууль санаачлагчид нь буцаая гэсэн байр сууринд хүрсэн юм. Бүлгийн шийдвэрээр хуулийн төслийг буцаахаар болсон гэж ойлгож болно.

-Хуулийн төслийг өргөн барьсан цагаас хойш нэлээд эсэргүүцэлтэй тулгарч байсан. Заавал уг хуулийн төслийг өөрчлөх шаардлага байсан юм уу?

-2016 оны УИХ-ын сонгуулиар бүрдсэн парламент анхдугаар болон ээлжит бус, намрын ээлжит чуулганаараа хуулийн хүрээнд хүлээгдсэн хуулиудаа хэлэлцсэн. Төсвийн тухай хуулийг батлах гээд зав чөлөөгүй байхад энэ хуулийг оруулж хэлэлцэх боломжгүй байсан. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийг өргөн барьсан гишүүд парламентад суудалтай намууд ойлголцчихвол цаг алдалгүй батлах боломжтой гэж үзсэн байх. Одоо бол хугацааныхаа хувьд сонгуулиас өмнөх 150 хоногтоо амжихааргүй болоод байгаа юм. Хууль батлагдсаны дараа сонгуулийн өдрийг товлон зарлах учиртай. Энэ нь бас хугацаатай. Энэ мэтчилэн нөхцөл байдлууд тулгарсан.

-Танай бүлгийн гишүүдийн байр суурь нэгдэж чадахгүйн улмаас буцаагаад байгаа юм биш үү?

-Таатай нөхцөл, цаг хугацаагаа бид мэдрэх хэрэгтэй. Зөвшилцөлд хүрч чадахгүй бол энэ хууль батлагдсан ч, эс батлагдсан ч эсэргүүцэлтэй тулгарах байсан. Ерөнхийлөгчийн сонгууль Монголын ард түмэн Төрийн тэргүүнээ сонгох сонгууль. МАН 65 суудал авчихаад хүч түрэн баталлаа гэхээс илүүтэй сонгогчид сонгууль өгсөндөө сэтгэл хангалуун үлдэх учиртай.

Өмнөх парламентын үед олон нам суудалтай байх үед баталсан хуулийг МАН өөрсдөдөө ашигтайгаар өөрчлөх нь гэсэн мессэж явсан. “Ганц намд зориулж хууль баталж байна” хэмээн шүүмжилж байгаа хүмүүс мөн л өөр нэг хүнд зориулж энэ хуулийг өөрчлөх санал тавиад байгаа.

-Ерөнхийлөгчийн сонгууль тэгэхээр өмнөх хуулиараа явах уу?

-Тэгнэ. Өмнөх Сонгуулийн хуулийг хэвээр нь үлдээхээр болж байгаа юм. Манай бүлгийн дүгнэлтэд байгаагаар нийтээр нь зарчмын хувьд тусгайлан дахин боловсруулахаар болсон. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын болон аймаг, нийслэл, орон нутгийн сонгуулийн хууль гэж хуулиудыг тус тусад нь гаргах, хуулиудын алдааг засч сайжруулах ёстой гэж бүлэг үзсэн.

-Эгүүлэн татсан хуулиар ямар алдааг засах гэж байсан юм бол?

-Санал авах байранд санал өгч байгаа сонгогчдын саналд хөндлөнгөөс нөлөөлөх, санал өгөх явцад асуудал гарах гэдэг заалт бий.

-Тэгээд…

-Саналд хөндлөнгөөс нөлөөлсөн сонгуулийн санал авах байранд байгаа албан тушаалтнуудыг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр торгох гэсэн заалт оруулж байсан юм, уг нь. Одоогийн хуулиар “иргэнийг” гэсэн байгаа. Гэтэл тэнд сонгуулийн тойрог, хэсгийн хороодоос томилогдсон албан тушаалтнууд ажилладаг. Энэ мэт хуулийн нэр томьёололд оруулах зүйлс байсан. Нам, хамтарсан намууд, хуулийн этгээд гэж бичих ёстой байтал нам, хамтарсан намууд, этгээд гэсэн заалт хүртэл бий. Гадаадад оршин суугаа сонгогчид гэх ёстой байтал гадаадад байгаа гэх жишээтэй. Хөнгөн хуумгай баталсан хуулийн алдаануудыг засъя гэдэг утгаар ажлын хэсэг ажилласан юм. Гэсэн ч зарим улс төрийн хүчин “Өөрсдөдөө ашигтай хууль хийх гэж байна” гээд мушгин гуйвуулсан. Тэгвэл одоо бид тэдэнд ашиггүйгээр нь үлдээчихье.

-Өнөө 149 саналын дийлэнх нь найруулгын шинжтэй байсан юм биш үү?

-Уг нь тийм. Хэтэрхий их устай хууль байсан болохоор усыг нь шахаж байсан юм. Гэсэн ч манай нам улс төрийн шийдвэр гаргасан. Дээрээс нь хүч түрэх биш ард иргэдийн эв нэгдэл, ойлголцол дээр маргаангүйгээр сонгууль явуулъя гэж МАН зорьсон юм. Улстөрийн нөхцөл байдлыг нь үнэлж дүгнээд намын бүлэг энэ удаа өөрчлөх гэж байгаа нь буруу гэж үзээд хууль санаачлагчид нь буцаалаа.

УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын ҮЗХ-ны гишүүн Р.Гончигдоржтой ярилцлаа.

-Ардчилсан намын шинэчлэлийн талаар өнөөдөр ид яригдаж байна. Гэхдээ шинэчлэл хийнэ гэхээр хаанаас, юунаас, юуг нь шинэчлэх ёстой юм бэ?

-Ардчилсан нам хүчтэй байх ёстой. Хүчтэй байхын тулд дотооддоо ардчилалтай, нээлттэй, гишүүдийнхээ оролцоог хангасан, шийдэлтэй, улс орны хөгжлийн бодлогоо төлөвлөдөг, бодлого гаргахдаа судалгаан дээр тулгуурладаг байх ёстой. Ардчилсан нам ард түмний хүлээлт, итгэл найдварыг тээж явдаг хүчтэй улс төрийн хүчин. Тэр утгаараа ардчилсан намын жижигхэн алдаа том болж харагддаг. “ард түмэн ардчилсан намд хайртай” гээд хэлчихэд буруудахгүй гэж боддог. Хүн хайртай хүнээ багахан алдаа гаргахад нь “Том алдаа байна” гэж хараад засахын төлөө явдаг. Харин хэнд ч хамаагүй хүн алдахад түүний алдааг анзаардаг хүн байдаггүй. Би өөдрөг хүн. Ардчилсан нам болохоо байлаа, нураад уначихлаа гэдэг уруу дорой байдлаар яавч шинэчлэлийг хийж чадахгүй. Энэ шинэчлэлийн эхлэл нь Ардчилсан намын даргыг нийт гишүүдээсээ сонгох сунгаа. Манай намын нийт гишүүдийн шударга оролцоог бүрэн хангахаас биш цаг зуурын оролцогчид битгий байгаасай. Намын даргад нэр дэвшсэн таван нэр дэвшигчийн эв нэгдлээр илэрхийлэгдсэн үйл ажиллагаа болж байгаа гэдгээ харуулж чадвал намын шинэчлэл эхэлчихлээ гэж бардам хэлж болох. Намын шинэчлэлийн нэг том алхам ингэж л харагдах учиртай юм. Тиймээс үр дүнгээсээ илүү процесс нь чухал.

-Жаахан тодруулахгүй юу?

-Хэн намын дарга болох вэ гэхээсээ илүүтэй намын даргын сунгаа хэрхэн зөв явагдав, сунгаа яаж намын жирийн гишүүдэд хамааралтай, хариуцлага хүлээсэн хүмүүсийн түвшинд эв нэгдлийг хэр хангаж байна вэ гэдэг нь хамгийн чухал. Ардчилсан нам шинэчлэлээ хийж чадах уу, үгүй юу гэдэг эргэлзээ байх хэрэггүй. Эхний алхмаа хийж чадах ёстой.

-Танай нам заавал сонгуульд ялагдсаны дараа шинэчлэл хийх ёстой байсан юм уу. Эрх мэдэлтэй байх үедээ хийж болоогүй юм уу. Эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлдээ энэ бүхнийг сөхөөрч амжаагүй юу?

-Ардчилсан нам байнгын үйл ажиллагаатай байсан. Тухайлбал, “Монгол хүн-2020” хөтөлбөрийг боловсруулахын тулд 2008 оноос эхлэн ард түмнээ, гишүүдээ сонсох аянг эхлүүлсэн. Тухайн үед Н.Алтанхуяг намын дарга, Д.Эрдэнэбат намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга байсан. Энэ хоёр хүн сайн ажилласан. Монгол Улсаа бүтэн тойрч 78 мянган км явсан. Ард түмэн, намын гишүүдийнхээ санаа оноог сонссоны дүнд “Монгол хүн-2020” хөтөлбөрөө боловсруулан 2008-2012, 2012-2016 он хүртэл хоёр том сонгуульд орох мөрийн хөтөлбөрөө гаргаж ирсэн юм. 2008-2012 оны хооронд мөрийн хөтөлбөрийн эхний үе шат хэрэгжиж, өнгөрөгч дөрвөн жилд хоёр дахь үе шат нь үргэлжилсэн. Ардчилсан нам нээлттэй, бодлого тодорхойлогч болохыг зорьж шинэчлэл хийгээд явж байсан. Харин ямар ч шинэчлэл байгаагүй юм шиг ярьж болохгүй. Үгүйсгэл дээр суурилсан шинэчлэл гэж байдаггүй юм. Заавал үргэлжлэл дээр суурилсан шинэчлэл гэж байдаг. Үргэлжлэл дээр суурилахдаа алдаагаа ухаарч түүнийгээ давтахгүй, юун дээр онов гээд түүнийгээ баталгаажуулдаг хоёр баганан дээр явдаг. Ингэж явж байсан л даа.

Та харин сонгуульд ялагдсаныхаа дараа гэж байна. Би энэ сонгуульд ялагдсан шалтгааныг хэд хэдэн хүчин зүйлээс болсон гэж хардаг. Нам шинэчлэгдэж чадаагүй, хуучинсаг байсандаа ялагдчихсан гэж боддоггүй.

-Тэгээд юунаас болсон гэж?

-Хэд хэдэн шалтгааныг ярьдаг. Нэгдүгээрт, намд үүрэг хариуцлага хүлээсэн хүмүүсийн нэгдмэл байдал хангагдаж чадаагүй. Нэгдмэл байдал хангагдаж чадаагүй байхад түүн дээр дөрөөлж тодрох гэсэн улс төрийн тоглогчид олширсон.

-Нам дотроо юу?

-Нам дотроо. Бараг л намгүйгээр улс төр хийчих юм шиг байдал хэт газар авсан юм. Түүнчлэн нам хамаарахгүйгээр эрх ашгийн төлөөх бүлэглэлүүдийн тоглолтууд хүчээ авсан. Тиймээс бидний хүрэх зорилгод энэ бүхэн хамгийн том саад болсон. Намын шинэчлэл хийж байгаа бол үүнийг гаргахгүй байх арга хэмжээг авч, ийм байдлыг таслан зогсоох ёстой. Намынхаа дотоод зөрчил дээрээс ганцаарчилсан тоглолт хийж гарч ирэх гэсэн хүмүүс, эсвэл нам хооронд зөвшилцөж тэндээс нийтлэг улс төрийн эрх ашиг биш тодорхой улс төрийн эрх ашгийн төлөөх тэмцлээ дарж чаддаг болох хэрэгтэй юм. Үүнийг дарж чадах зоримог, нэгдмэл, хариуцлагатай үйл ажиллагаа руу орж чадвал Ардчилсан нам өөрийн хүчирхэг байдлаа сэргээж чадна. Миний хамгийн харамсдаг зүйл нь Засгийн газраа огцруулсан явдал. Огцруулах ямар шалтгаан байв, огцруулсныхаа дараа өөр улс төрийн тавцанд гол өрсөлддөг намтайгаа сонгууль угтсан он жилүүдэд хамтрахын төлөө явав гээд асуулт гарна.

-Танаас л асуучихмаар асуулт байна даа?

-Хамтарч засаг байгуулахын төлөө Ардчилсан намынхаа Засгийн газрыг унагасан. Түүнээс биш засаг уначихаад МАН-тай нэгдчихсэн зүйл огт биш. Энэ манай намын хамгийн буруу алхам болсон. Засгийн газар нь хэвээрээ, бид бүтээн байгуулалтаа үргэлжлүүлээд явсан бол үр дүн өөр байх ёстой байлаа. Гэсэн ч бид бүтээн байгуулалтаа улс төрөөрөө зөвтгөж чадаагүй юм. Тиймээс бидний хийсэн бүтээн байгуулалт ард түмэнд хамаагүй байлаа. Бүтээн байгуулалт иргэдэд хэдий өгөөжтэй байсан ч сонгууль гэдэг чинь улс төрийн харилцааны зүйл. Түүнээс бүтээн байгуулалтын сонгууль биш шүү дээ. Тэр цагаас хойш “Ардчилсан намынхан өөрсдийнхөө Засгийн газрыг унагаадаг”, “Өөр намтай нэгдэн албан тушаалын төлөө бүлэглэл болон явлаа” гэсэн бүхий л шүүмжлэл гарсан. Энэ үгийг нам дотроо хамгийн их ярьж байсан хүмүүс хувийн улс төрөө хийж чадсан. Сонгуулийн үр дүн ч үүнийг харуулсан. Миний юу гэж байгааг мэргэн уншигчид ухаад ойлгочихно.

Хоёрдугаарт, Сонгуулийн хуулийг өөрчилсөн нь манай намын том алдаа. Улс төрийн намууд сонгуульд орох “тоглоомын дүрэм”-ээ боловсруулан ордог. Гэтэл манай намынхан сонгуулиас хэдхэн хоногийн өмнө Сонгуулийн хуулиа өөрчилсөн. Та санаж байгаа бол “Үндсэн хууль зөрчсөн ийм зүйлд оролцохгүй” гээд чуулганы хуралдааныг би орхин гарч байсан. Жижиг тойргоор сонгуульд орно, ийм болгож чадна гэсэн улс төрийн намын мэхэнд л манайхан унасан байхгүй юу. Тухайн үеийн сөрөг хүчин үүнийг мэдэж байсан учраас нэг мандаттай тойргууд дээр МАН-ын бүх хүн дөрвөн жил ажилласан. Дөрвөн жил яаж ажилласан бэ гэдэг нь тодорхой. Тэдний хувьд ард түмний сайн сайхны төлөө хийсэн бүтээсэн бодлогоор оролцоогүй нь ойлгомжтой. Сонгуулиар АН-д санал өгсөн нийт сонгогчдын хувь 2012 оны сонгуулийг хувь хэмжээтэй ойролцоо байсан. Улс төрийн үнэлгээний үнэлэмжээр Ардчилсан нам 30 гаруй суудал авах л байлаа. Тиймээс ялагдсан гэдэг үгийг би гутранги хэлбэрээр хэлэхгүй. Сонгуулийн хуулийн гэнэтийн өөрчлөлтөөс болсон.

-Танай намын фракцуудын зөрчил, удирдах түвшний хүмүүсийн эрх ямбын төлөөх тэмцлээс болж ийм байдалд хүрсэн юм биш үү. Шинэчлэл эхэлж байна гээд байгаа ч сунгааны дараа байдал дээрдэх үү?

-Намын өмнө үүрэг хүлээсэн бид мэтийн хүмүүсийн ноцтой алдаа байхгүй юу. Үүнд намын жирийн гишүүдийн буруу байхгүй. Фракц эрх мэдлийн төлөө яваад эхлэхээрээ л бурууддаг.

-Өнгөрсөн он жилүүд ийм байдалд л үргэлжиллээ…

-Өнгөрсөн он жилүүд гэж урт хугацаанд ярьж болохгүй. 2012 оны сонгуулийн өмнө ч гэсэн фракцууд байсан. Тэд нийтлэг эрх ашгийн төлөө ойлголцоо бүрдүүлээд явж чадсан. Засгийн эрхийг бариад явж байхад “Бид болж байна” гэж бодохоосоо өмнө “Би болохгүй байна” гэж боддог хүмүүсийн үйл хөдлөл нь хурц болдог юм билээ. Үүнээс үүдэж фракц эрх мэдлийн төлөөх фракц болж хувирдаг юм байна лээ. Сүүлийн үеийн фракцууд нийтлэг эрх ашгийн төлөөх фракц биш. Фракцын өөрчлөлт нь эрх мэдлийн фракцын өөрчлөлт болж өөрчлөгдсөнтэй холбоотой. Ямар шинэ фракцууд, ямар шинэ нэр томьёонууд гарч ирсэн билээ. Эргээд санаарай. Одоохон бид үүнийгээ засах зайлшгүй шаардлагатай.

-АН-ын дарга бол танай намд үлдсэн цорын ганц албан тушаал гээд байгаа. Үүний төлөө фракцууд үхэн хатан тэмцэлдээд байгаа юм биш үү?

-Энэ бол албан тушаал биш. Албан тушаалын төлөөх фракцаас болж ийм байдалд хүрсэн. Түүнээс биш хамгийн том үүрэг хүлээсэн хүнээ л сонгох гэж байгаа процесс. Намын дарга нь Ерөнхий сайд байна гэдгээр дамжуулан Ерөнхий сайд болох хүслээр сунгаанд оролцож байгаа хүмүүс больчих хэрэгтэй. Харин намаа ялуулахын төлөө үүрэг хүлээсэн тийм л дарга ус агаар шиг хэрэгтэй байна. Ардчилсан намын дарга албан тушаал сонирхогчдоос биш үүрэг хүлээгчдээс багаа бүрдүүлэх ёстой. Энэ таван хүнээс хэн нь ч гарч ирсэн нөгөө дөрөв нь багийн бүрэлдэхүүнд байна л гэж бодож байгаа. Тэгж байх хүнээ голохгүй байх ёстой юм. Тэгж байх хүмүүс нь энэ марафонд оролцсон нь миний үүрэг гэж бод. Үнэхээр тийм сэтгэл харагдаж байгаа бол тэр хүнээ сонго. Тийм зүйл харагдахгүй байгаа бол манай намын гишүүд битгий сонго.

-Танд арай дөнгүүр нь хэн юм шиг санагдаж байна вэ?

-Шууд хэлэх боломжгүй. Миний энэ хүсээд байгааг хэн илүү хангаж байна вэ гэдгийг манай намын гишүүд уншаад шүүг л дээ. Бодоод хариугаа олог. Энэ нь чухал байхгүй юу. Шинэчлэл гэдэг чинь цоо шинэ зүйл биш. Шинэ зүйл гэдэг чинь сайтар мартагдсан хуучин зүйл шүү дээ. Сайн бодоорой. Манай намынхан сайтар мартагдсан тэр хуучин зүйлээ гаргаад ирээрэй.

-Залуучууд нь “Ахмадууд зайгаа тавь, зайлаад өг” гээд шууд ил цагаан хэлцгээх юм байна шүү дээ?

-Тэр залууст намын Их хурал хариуг нь өгчихсөн байх. Ингэдэггүй юм. Залуус гэдэг бол ахмадуудынхаа үргэлжлэл болон гарч ирдэг юм. Ахмадуудынхаа мэдэж байгаа, бодож буй түвшин рүү, сэтгэл рүү өөрсдөө хүрээд ир. Үүний дараа тэднийхээ залгамж болоод явдаг юм гэдгийг ойлгуулсан байх гэж бодож байгаа. Бүтээлч хүн юмыг засдаггүй. Шинээр хийдэг. Нэр дэвшигчид нь хөгшин залуу, шинэ хуучнаараа ялгараад бүтэхгүй шүү. Сунгаа эхэлснээс хойш “Хуучин торхонд шинэ дарс исгэдэггүй” гэдэг яриа сонссон. Харин би “Хагсаа нь гараагүй торхонд халбага айраг ч тогтдоггүй” гэж хэлмээр байгаа юм. Монголчууд эхлээд хагсааг нь гаргадаг байхгүй юу. Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэг байх аа. Ардчилсан намынхан саалиа хураахын тулд саваа зөв сонгох учиртай. Тиймээс тэдний хагсаа нь арилаагүй л байна.

-Энэ намд өнөөдөр амин чухал шаардлагатай шинэчлэл юу байх бол?

-Сэтгэлийн шинэчлэл хэрэгтэй. Хүний оюун санааг өөрчилнө гэдэг хэцүү. 1990 онд ардчилал ялж өмнөх үеийн бэлэнчлэх хэвшмэл сэтгэлгээг арилгаж, шударга тэгш боломжийг бий болгосноор би өөрөө өөрийнхөө амьдралыг авч явна гэдэг сэтгэхүйг суулгахад бэрх байсан. Гэхдээ хийж чадсан. Намаа шинэчилье гэж ярьж байгаа энэ үед манай гишүүдийн сэтгэлийн шинэчлэл хамгийн чухал. 1992, 1996, 2000 оны сонгуульд манай гишүүд ямар сэтгэлээр оролцдог байлаа. Тэр сэтгэл өнөөдөр үгүйлэгдэж байна. Түүнчлэн сонгогдсон бол хариуцлагаа хүлээдэг зарчим эргээд үйлчлэх ёстой. Энэ сэтгэлүүд хоорондоо маш сайхан уягддаг байсан юм. Ямар нэг өгөө авааны зүйл байсангүй. Бид ялуулчихлаа гэж байхад нөгөөх нь та нар намайг ялуулчихлаа гэдэг байв шүү дээ. Сэтгэлийн шинэтгэл хийгдсэн байхад энэ бүхэн хоёр талаасаа их сайхан уулзана.

-Зарим нэр дэвшигчид 20 мянган төгрөг өгье, надад саналаа өгөөрэй гээд яваа талаар мэдээлэл бий. Ийм нэг сэтгэхүй арилахгүй нь ээ?

-Ардчилсан намын энэ том шинэчлэлийг 20 мянган төгрөгөөр худалдаж авч болдоггүй юм. Хэрэв тийм хүн байгаа бол өөрөөсөө ичих хэрэгтэй. Нэрээ татах хэрэгтэй. Таны саналыг худалдаж авъя гээд ирж байгаа бол “Уучлаарай. Таны мөнгө надад хэрэггүй. Харин таныг ямар бодолтой хүн бэ гэдгийг мэдэж авлаа” гээд тэр мөнгийг нь буцааж өгөөд өөр сонголт хийх ёстой. Тийм болохоор л би сэтгэлийн шинэчлэл гэж дээр дурдсан юм шүү дээ.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Өдрийн сонин”-ы №007 (5574) дугаараас

УИХ-ын гишүүн асан Д.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиа баталсны 25 жилийн ой тохиож байна. Таны хувьд 1992 оны Үндсэн хуулийг батлалцаж явсны хувьд 25 жилийн өмнөх цаг үеийг эргэн дурсахгүй юу?

-Үндсэн хуулийг төрүүлнэ гэдэг амаргүй ажил. Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг баталж байх үе чинь 1991-1992 оны зааг. Шинэ нийгмийн тогтолцоонд шилжих шилжилт ид үргэлжилж байв. Иргэдийн амьдралд өөрчлөлт гарах нөхцөл бүрэлдэж байгаа үед Монгол Улсын Үндсэн хууль ямар байвал зүгээр вэ гэдгийг 430 гаруй депутат хэлэлцсэн юм. Тэр үед Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байхад “Ямар удаан хуралддаг юм. Наадахаа одоо боль” гэхчилэн нийгмийн зүгээс зарим талдаа тэвчих аргагүй байсан л даа. Бага ярьж ихийг хийнэ гэсэн их бүтээн байгуулалтын үе байлаа. Бид удаан хуралдсан Үндсэн хуулийг олон талаас нь хэлэлцэж баталсан. Тэр утгаараа энэ Үндсэн хууль 25 дахь жилдээ хэрэгжээд явж байна. Өмнөх Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүд 20 жилийн давтамжтай явдаг байсан. 20 жил гэдэг нийгмийн хөгжилд маш том хугацаа. Тухайлбал, 1924 оны Үндсэн хууль 1940 онд өөрчлөгдсөн. Энэ хооронд нийгэмд асар их өөрчлөлт гарсан. Хоёрдугаарт, 1940 оны Үндсэн хууль 1960 онд дахин өөрчлөгдсөн юм. Түүнээс хойш 1992 он хүртэл жижиг өөрчлөлт хийсэн явдал бий. Тэгэхээр 1992 онд шинээр батлагдсан Үндсэн хууль маань өнөөдөр 25 жилтэй золгож байгаа нь нийгмийн маш урт хугацаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Нийгмийн амьдралд идэвхтэй оролцдог хүмүүс тэр үеийн АИХ-ын депутатаар сонгогдож байсан. Түүнээс биш АИХ-ын депутатууд гэж формальний хүмүүс байсан гэж ярьдаг. Нэг намын хүмүүсийг сонгосон болохоор тэр намынхаа үзэл бодолд хадагдсан хүмүүс шүү дээ гэж сурталчилсан. Тийм биш гэдгийг энэ Үндсэн хуулийг батлах явцад харуулсан. Үнэхээр нэг намын үзэл бодолд хадагдсан байсан бол Үндсэн хуулийн шинэчлэл явахгүй байсан.

-25 жилийн өмнөх Үндсэн хууль тухайн цаг үедээ нийцэж байсан байх. Өнөөдөр харин Үндсэн хуулийг зайлшгүй өөрчлөх шаардлагатай гэх юм?

-Одоо бол нэг л хэвийн саарал урсгал яваад байна. Цаашдаа ийм нэг хэвийн зүйл явсаар байх уу. Дээр хэлсэн 20 жилийн үечлэлд Монголын нийгэмд маш том өөрчлөлтүүд гарсан юм. 1992 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл Монголын нийгэмд тийм өөрчлөлт гарсан уу. 25 жилийн дараа шинэ өөрчлөлтөө хүлээж байгаа зүйл нь юу байгаа юм бэ гэдэг чинь өөрөө тодорхойгүй байгаа юм. 1924-1940 оны хооронд феодалын нийгмийн тогтолцоог өөрчилж социалист нийгмийн тогтолцоонд шилжсэн болохоор Үндсэн хуулийг өөрчилж байсан. 1940-1960 оны хооронд нийтээрээ нэгдэлжих хөдөлгөөн ялж, социализмын бүтээн байгуулалт гэсэн цоо шинэ зүйлийг эхлүүлж байсан. Үндсэн хууль гэдэг чинь ийм зааг үеүдэд өөрчлөгддөг болохоос өөрчлөхийн тулд Үндсэн хуулийг өөрчилдөггүй. Одоо харин ямар шинэчлэлийг хүлээж байгаа юм. Надад лав харагдах юм алга. Өндөр сайхан байшингуудаа бариад, олон машин, зам талбайтай болно гээд яваад байвал яваад л байна. Хэрэв ингэж бодож байгаа бол энэ Үндсэн хууль байхад л хангалттай. Авлига, хээл хахуулиас салах том гарц хайж байгаа юм уу.

-Та юу гэж бодож байна вэ?

-Тийм зүйл харагдахгүй л байна шүү дээ. Би 16 жил шинэ гээд байгаа энэ Үндсэн хууль дээр ажилласан. 1992 онд батлагдсан Үндсэн хуулийг 1998 онд өөрчилсөн. Үүнийг олон нийт хүлээж аваагүй. Одоо болтол зарга болсоор л байна. Үндсэн хуульд дордуулсан гээд байгаа долоон өөрчлөлт хийсэн нь цаг үеийн жижиг зүйл л байсан. Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийх бусад хуулиар зохицуулчих асуудал байсан байхгүй юу. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ерөнхий сайдаар ажиллах хүнийг долоон удаа буцаасан тухай асуудал нь томилогдох хүн, томилох хүн хоёрын хоорондын асуудал л байсан юм. Ийм жижиг зүйлийг хараад Үндсэн хуульдаа гар хүрч байлаа. Өмнөх парламентын үед Үндсэн хуулийг өөрчлөх ажлын хэсэг байгуулагдахад би түүнд нь орсон. Л.Цог ахалж байсан юм. Бид ярилцаад Үндсэн хуулийг өөрчлөх юм бол маш сайн ярилцаад, нухацтай хийх ёстой гэсэн. Өөрчлөлт нь 10 гаруй зүйлийн дотор л байна гэж үзсэн. Өөрчлөлт оруулах ажлын хэсгийг дахин байгуулж Н.Батбаяр гишүүнээр ахлуулсан. Бид нэг хэсэг асуудлыг боловсруулан өргөн барьсан ч тэр үед ажлын хэсэг дээр яригдаагүй зарим зүйлийг оруулчихсан байсан тул ажлын хэсгийн санал зөрсөн. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах уу гэдгийг ард түмнээр хэлэлцүүлээд зөвшөөрч байвал шууд өөрчлөлт оруулах байсан юм. Цаг хугацааны хувьд ч боломжгүй болсон.

Ер нь Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулъя гэдэг саналыг ард түмний зүгээс тэр бүр гаргаад байдаггүй. Харин Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулъя гэдэг зүйлсийг УИХ, Засгийн газар л гаргачихаад байдаг юм даа. Ялангуяа Засгийн газар их сонирхолтой байдаг гээч. Тэд өөрсдийнх нь эрх багадаад байна гэдэг. Хоёрдугаарт, Засгийн газар чинь тогтворгүйтээд байна. Нэг Засгийн газрын нас хоёр жил хүрэхгүй байна гэдэг. Үүнийг судалж үзэх ёстой. Мөн Ерөнхийлөгчийн эрх хэмжээ хэтэрч байна гээд өөрсдийг нь хэлмэгдүүлж байна гэсэн утгатай зүйлийг Засгийн газар ярьдаг. Нийгмийн амьдралд зайлшгүй хэрэгтэй, Үндсэн хуулийн хүрээнд асуудлаа ярих ёстой гэж үзсэн үед нь өөрчлөлт оруулах ёстой. Төрийн өндөрлөгүүд эрх үүргээ хуваарилж чадахгүйгээс болж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нь буруу.

-Гэхдээ өнгөрөгч парламентын үед баталсан хуулиуд Үндсэн хуулийн Цэц дээр очоод унадаг байсан. Хууль нь нийгэмдээ таарсан байтал Үндсэн хууль нь таарахгүй байна гэдэг шүүмжлэл байсан даа…

-УИХ-ын хууль Үндсэн хууль дээр очоод унаж байгаа нь буруу биш. Тэгж явуулж байхаар тэнцвэржүүлж байхаар хийсэн юм. Их хурлаас баталсан хууль Цэц дээр очоод унахаар манайхан муу хууль гаргаад байна гэдэг. Хууль тогтоох процессыг зөв голдрилд нь оруулахын тулд зайлшгүй байж байх ёстой механизм. Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуульд нийцсэн хууль гаргахыг шаардаж байх ёстой. Ерөнхийлөгч зарим хуулиуд дээр хориг тавих ёстой байтал тэгэхгүй байгаа. Ерөнхийлөгчийн хориг, Үндсэн хуулийн шийдвэр нь хуулийг зөв гарах тал дээр дөхөм болгож байгаа юм. Байх ёстой процесс байж байгаа нь тэр. Зарим хүмүүс Үндсэн хуулийн Цэцийг өөрчилж шүүх байх ёстой гэдэг. Миний хувьд гадаад орнууд манай Үндсэн хуулийн Цэцийн туршлагыг судлахад гэмгүй гэж боддог.

-Үндсэн хуулийн Цэцийг манаачийн үүргээ тааруу биелүүлж байна гэдэг зүйл ярьдаг шүү дээ. Машин тэрэг авлаа гэдэг асуудал гараад л байсан?

-Цэцийг толгойлж байгаа хүмүүсийн арга барил, ёс зүй, удирдлагын соёл, зарчмыг хэр сайн сахиж чадах вэ гэдгийг харуулж байгаа болохоос Цэцийн буруу гэж байхгүй. Цэцэд ирсэн Засгийн газрын нэг заргыг аятайхан болгож өгөөд машин авахаар болчихжээ гэдэг асуудал нь өөрөө Үндсэн хуулийн асуудал биш, Цэцийн асуудал биш, удирдлагын шударга ёсны асуудал юм. Цэц гэдэг байгууллага байгаа нь буруу биш бөгөөд тэр байгууллагын эрх хэмжээг буруугаар ашиглаж байгаа хүний буруу. Цэцийн удирдах албан тушаалтны буруутай үйлдлийг Үндсэн хуулиас болжээ гэж тайлбарлаж болохгүй. Засгийн газар тогтворгүй байгаа нь Үндсэн хуулийн буруу биш, харин ч эсрэгээрээ өөрсдийнх нь хариуцлага, үйл ажиллагааны алдаатай байдлаас болдог. Тиймээс Засгийн газар Үндсэн хуульд бурууг чихэх шаардлагагүй.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн асуудлыг ард нийтээсээ асуух ёстой гэдэг байр сууриуд гарч эхэллээ. Та ямар бодолтой байна вэ?

-Ард түмнээсээ асууна гэдгээ тодорхой болгох хэрэгтэй. Нэг хэсэг томьёолол гаргачихаад түүнийгээ зөв үү, буруу юу гэдэг зүйлийг асууна гэж байгаа бол хэцүү л дээ. Бүх хүн түүнийг судалж, мэдээгүй байдаг. Зүгээр л дэмжье, дэмжихгүй гэдэг санал өгвөл энэн шиг өрөөсгөл зүйл байхгүй. Үндсэн хуулийг ард түмэнтэйгээ ярилцъя гэдэг чинь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр бүтэн жилийн аян өрнүүлэх ёстой л доо. Ямар өөрчлөлт оруулах вэ гэдгээ тодорхой болгоод ард түмнээрээ хэлэлцүүлж байгаа бол ард түмэнтэй ярилцаж байгаа тэр юм. Харин санал асуулгаар шийдье гэж байгаа бол одоогийн Үндсэн хуульд зааснаар Ард нийтийн санал асуулгын тухай хууль бий. Уг хуулиар тодорхой асуудал буюу нийгэмд тулгамдсан шийдэж чадахгүй байгаа асуудлыг яаж шийдэхээ асууя гэж байгаа бол болно. Тэгвэл нэгээс хоёрхон л асуудал байна. Манай намынхан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэж мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан. Ухаантай ажиллаж чадвал Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах боломж бий. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахад эрх зүйн талаас нь анхаарах байдлаар хийж болно.

-25 жилийн өмнө Үндсэн хууль батлалцаж байхад маш олон саналууд гарч байсан гэдэг. Тухайлбал, та ямар саналууд гаргаж байв. Хэр дэмжлэг хүлээж байсан бол?

-1992 оны Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байхад би маш олон санал гаргаж тэднээс хамгийн ончтой нь “Засгийн эрх ард түмний мэдэлд байна” гэдэг томьёоллыг оруулж байсан юм. Сүүлийн үеийн процессоос харж байхад ард түмнээсээ асууя гэдэг зүйл гарч байна. Тиймээс ард түмний засаглал хэвээрээ байх юм байна гэж бодож сууна. Тэр утгаараа миний хэлж байсан томьёолол ач холбогдолтой байсан байж гэж харагдаж байгаа. Энэ цаашаа үргэлжлэх байх.

Утаан дундаас Улаанбаатар харагдахгүй байна. 2016.01.07-ны 10:00 цаг.

Манай сонины “Танайд өнжье” булангийн багийнхан энэ удаа аль нэгэн айлыг онцолсонгүй. Улаанбаатар хотын иргэдийн эрүүл мэндэд хамгийн том аюул болоод буй утаан дундаас сурвалжлагаа бэлтгэлээ. 2011 оноос хойш утааны эсрэг 200 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулаад байгаа ч өнөөдөр ямар нэгэн эерэг үр дүн гараагүй байна. Бямба гаригийн өглөөний найман цагт Таваншараас Толгойтын урд замаар өгслөө. Орбитын замаас гэрлээ асаасан машинууд Толгойт руу орж ирнэ. Утаан дунд машиныхаа гэрлийг асаахгүй явна гэдэг тулаанд гар нүцгэн орохтой ижил юм. Толгойтын зам гэж там юм аа. Утаан дундаас урд замаа харалгүй энхэл донхол руу давхиад орчих жолооч хэд хэд таарав. Саарал верна аксент унасан Пүүжээ хэмээх ахын машины дугуй хагарчээ. Өөрөө ч нэрээ хэлээгүй юм, гар утсаар л “Пүүжээ байна аа, Орбитын салдгийн энд дугуй хагарчихлаа” гээд хэн нэгэнд дугуй захиж байв. Утааны талаар яриа өдөх санаатай яваад очтол манийг ч тоох юм алгаа. “Энэ муу нүүгэлтсэн утаанаас болж л зам харагдахгүй дугуйгаа хагалж байхгүй юу” гээд цааргалах янзтай. Толгойтын айл бүрийн яндангаас хар хөх утаа суусаглана. “Содмонгол” бензин түгээгүүрийн доохно талд нүүрс зардаг хүмүүс ойр зуурыг ярилцан байх. Таксины жолоочтой мэнд ус мэдэлцэн утааны талаар сурвалжлага бэлтгэж яваагаа дуулгахад “Өнөөдөр утаагүй л байна ш дээ. Яг утаатай өдөр нь ирсэн бол чи бид хоёр бие биенийгээ харахгүй дээ” гээд зураг хөрөг авахгүй шүү гэснээ машиндаа суучихлаа. Харин Сонгинохайрхан дүүргийн хорьдугаар хорооны иргэн Д.Дашзэгвэ гуай бидний ярилцахыг сонсож зогссоноо “Би Толгойтод 10 гаруй жил амьдарч байна. Анх нүүж ирэхэд утаа гайгүй байсан. Одоо бол гамшиг аа, гамшиг. Утаа улам нэмэгдээд хэцүү л байна. Энэ дарга нар нь утаа багасгана гэж их мөнгө авсан гэж дуулсан. Юу хийдэг юм бүү мэд. Манайх төслийн “Хас” зуухтай. Утаа бага гаргана гээд хоёр жилийн өмнө өгсөн. Нэмэр алга л байна. Нүүрс түлж байгаа үед мянган утаагүй зуух тараагаад нэмэргүй гэдгийг нь харцгаалаа. Борлогдохгүй байгаа тэр байрнуудаа хямд үнээр иргэдэд өгчихвөл л утаа багасна байх. Ерөнхий сайд тогны үнийг тэглэнэ гэсэн, тэр үр дүн хэр байхыг мэдэхгүй. Тэтгэврийн ганц бие хөгшин би гэхэд тэр үнэтэй халаалтыг нь лав гэртээ тавьж чадахгүй. Аль ч нам нь гарсан, энэ утаа байх л юм байна шүү дээ. Утаагаа алга болго гэж Бат-Үүлд хэлээрэй” гэв. “Э.Бат-Үүл хотын дарга биш шүү дээ” гэтэл “Ямар хүн болсон юм” гээд асууж байлаа. Толгойтоос Эх нялхас руу шууд явлаа. Өглөөний есөн цаг өнгөрч нар хөөрчихсөн байсан ч Эх нялхас, Зурагт хавь битүү манантай мэт утаандаа сааралтана. “Аргалын утаа боргилсон малчны гэрт төрсөн” монголчууд нүүрсний угаарт ийнхүү аж төрсөөр л байна. Нүүрс зарж буй хүнтэй хууч хөөрөх гэсэн боловч “Өөрөө нүүрс зарж байж утааг буруутгах нь хаашаа юм” гэснээс өөр зүйлийг ярьсангүй. Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт сумаас ирсэн малчин Д.Пүрэвдорж “Хотын утаа аймаар байна. Чанга юм байна. Телевизээр утаа их байна гээд байсан чинь хотод ирсэн бүр аймаар байдаг юм байна. Дарга нар нь идэж уудгаа болиод ажлаа хийвэл утаа багасах юм болов уу. Маскийг нь олж авч чадаагүй, аргаа бараад ороолтоороо амаа таглаад явж байхав дээ. Энэ хотынхон чинь утаа их байна гэчихээд эндээ л шигдээд байх юм. Нэг дэхэд бушуухан Түмэнцогт руугаа явах минь л гэж бодож байна. Хотын утаа чинь дэлхийд нэгт орж байгаа гээ биз дээ. Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүд нь та нартай адилхан утаагаар амьсгалдаг байлгүй дээ. Тэр хүмүүс над шиг үр хүүхэдтэй байлгүй дээ. Яагаад Монголын ирээдүйг ингэж баллах гээд зүгээр суугаад байгаа юм бол” гэсээр ороолтоороо амаа битүү ороож аваад цааш алхлаа. Амралтын өдөр болоод ч тэр үү, айлуудын яндангаас утаа цоролзож эхэллээ. Энэ олон яндангаас олгойдон хөөрөх энэ утаа бидний уушгиар дамжин бүх эрхтэнд муугаар нөлөөлж байгаа даа гэж бодохын зуур хэнд ч юм гомдох сэтгэл төрнө. Бид Чингэлтэй дүүргийн долдугаар хороо буюу Баянхошууны колонк дээр ирлээ. “Зэрэглээнд төөрсөн янзага шиг чи минь хаашаа одов доо” гэдэг шиг ганц хоёр зураг авчихаад ирье гэсэн зурагчин маань машинаас буугаад л харагдахаа байлаа. Хоолой хорсгом утаа, замын халтиргаа хоёр тэнд өөрийн ноёрхлоо тогтоожээ. Хэдэн км-ийн цаанаас ирж байгаа мэт ёлтойсон гэрэлтэй машинууд давхилдах нь биднээс хэдхэн алхмын цаана болж байх жишээтэй. Тэр хавиас хотын төвийг харна гэдэг амаргүй. Угаасаа харагдах ч үгүй юм билээ. Долдугаар хорооны иргэн Нэгдүгээр эмнэлгийн асрагч Н.Эрдэнэчимэг “Утаа ер нь л хэцүү шүү. Өнөөдөр харин ч гайгүй байна. Зарим өглөө бие биенийхээ нүүрийг ч харж чадахгүй шүү. Жаахан хүүхэд аваад гарах ямар ч боломж алга, үнэхээр нэмэр алга байна шүү дээ, миний дүү. Утааг багасгахын тулд манай ийшээ халуун, дулааны шугам л татаад өгчих. Төр засгаас өөр хүсэх зүйл алга. Ингэхгүйгээр энэ утаа арилна гэж байхгүй ээ. Манайх 2005 оноос хойш энд амьдарч байгаа. Анх ирэхэд утаа байдаггүй байсан ч сүүлийн зургаан жил утаа эрс нэмэгдсэн. Энэ зам руу гарч ирэх гэж утаанд бөгшүүлж ханиалган гурван удаа замдаа амарч байна үү дээ. Амьдрахад үнэхээр хэцүү байна. Нас ч тавь гарчихлаа. Тэтгэвэрт гараа л бол утаанаас зугтаж холхон амьдаръя л гэсэн бодолтой байна. Ач, зээ нар маань Улаанбаатарт амьдрах үнэн хүнд байна. Утаа багасгана гээд төслөөр хөнгөлөлттэй зуух өгсөн. Одоо ч манайд байж л байна. Тэгж их мөнгө зарцуулчихаад утаа багассан зүйл алга. Ээжийнх “Өлзий”, манайх “Дөл”, хүүгийнх маань “Хас” зуухыг нь авсан. Гардаг утаа нь гарсаар л байна. “Хүрд” компанийн утаагүй зуух гээд байхаар нь авсан чинь ялгаагүй утаа гарч л байна. Яндангаас утаа гарч байгаа бол агаарын бохирдол байсаар л байна гэсэн үг. Зуух, утаагүй түлш, нүүрсээр утааг шийднэ гэж байхгүй. Манай Нэгдүгээр эмнэлгийн Уушгины тасаг хөл гишгэх зайгүй байна. Утаанаас болоод ханиад хүрээд шууд хатгаа болж байна. Утааны өвчлөл маш их байгаа болохоор эмнэлэг ачаалал ихтэй байгаа. Өвөлдөө утаатай, зундаа шарилжтай ер нь л хэцүү байна шүү. Хүүхдүүд маань ач, зээ нарыг салхинд гаргана гээд манайд аваад ирдэг юм. Би ирэхээр нь гаргадаггүй. Ийм утаанд яаж салхилуулах юм бэ. Төр засаг юугаа харж, юу хийгээд байгаа юм бэ. Дарга нарын хийж бүтээж байгаа зүйлс иргэдийн амьдралд тус болж байгаа зүйл алга” гэсээр ажилдаа явсан юм. Тэр их утаан дунд ирж байгаа хүн битгий хэл автобус ч харагдахгүй түвэгтэй байлаа. Тэндээсээ “Далан давхар”-ын замаар Дэнжийн мянга руу явлаа. Зурагчин маань ганц хоёр кадр буулгах санаатай чимээгүй хотын захад машинаа тавиад өгсөв. Өндөрлөг газар ирэнгүүт утаа арай л бага байх юм. Харин зуны цагт хот алган дээр тавьсан мэт харагддаг газрууд битүү утаатай байсан тул “Энэ газар хэзээ ч хот байгаагүй” гэсэн мэт нүдэнд өртөх ганц ч орон сууц харагдсангүй. Буцаад уруудах замд гэр хорооллын айлууд гудамжиндаа угаадсаа цацаж, үнс нурмаа ил задгай хаа сайгүй хаядаг нь нэн тодхон байв. Гэрийнх нь үүднээс хоёр алхаад хашааных нь хаалга байх. Харин тэр хаалганаасаа нэг алхам ч хүрэхгүй зайд үнс, угаадас нь холилдон үнэр танар ч гэж хэцүүхэн байх юм. Өндөрлөг газраас хотынхоо барааг харж чадаагүйдээ сэтгэл жаахан гундуухан Дэнжийн мянгын баруун талаас нь орлоо. Тэр уулын бэлээр байгаа айлууд хашаандаа машины дугуйнуудыг ундуй сундуй болгочихсон зарим нь галын түлээ шиг өржээ. Гэрээс гарч ирсэн залуугийн гэрийн яндангаас үл мэдэгхэн утаа суунаглах бөгөөд нэг дугуй барьсаар орлоо. “Лав гал түлэх биз” гэх бодол төрсөн юм.

Дэнжийн мянгад амьдардаг Д.Нанжид гуай “Улаанбаатар хотын иргэдийг бүгдийг нь орон сууцанд оруулж байж л утаа багасна. Түүнээс биш гал түлж, энэ олон машин явж байгаа үед утаа арилна гэж байхгүй ээ. Ямар ч дарга гарч ирсэн үр дүн гарахгүй байна. Эзэнгүй олон байрандаа бага төлбөрөөр иргэдийг оруулдаг юм уу, яадаг юм. Энэ утаа тийм амархан арганд орчих эд биш. Утаа зун л арилна. Түүнээс нааш арилахгүй. Манай Дэнжийн мянгын бараг бүх айл л утаагүй зуух авсан байх. Нүүрсээ түлж байгаа юм чинь хортой угаар гарна л гэсэн үг. Манайх хоёр утаагүй зуух авсан. Хоёулаа л утаа гарч байна. Би 1982 оноос хойш Дэнжийн мянгад амьдарч байгаа. Би 20 жил нүүрс түлж байгаа. Гэхдээ ноднин, уржнан, энэ жилийнх шиг их утаатай байсныг санахгүй юм. Орой бол хамар амаар утаа саагах нь холгүй байдаг. Манай Дэнжийн мянгаар утаа их гаргадаг машинуудыг бага явуулмаар байна. Энэ төрийн түшээд чинь дээшээ гарахаараа амаа үдүүлчих юм. Утаанаас гадна замын халтиргаа гэж айхтар байна. Би л гэхэд автобусны буудал руу ирэх замдаа хоёр удаа өнхөрч ойчиж байж ирлээ. Энэ хувцас харахгүй юу. Гар хөлөө хугалчих гээд маш хэцүү. Цас ч яахав, байгалиас орсон юмыг яая гэхэв. Энэ утааг л хүмүүс өөрсдөө бий болгоод байгаа болохоор өөрсдөө л арга хэмжээ авах хэрэгтэй” гэсээр “Дэнжийн мянга-Зайсан” чиглэлийн автобусанд суулаа. Дэнжийн мянгаас Баянбүрдийн тойрог руу явахад утаа арай л бага байв. Нарны тусгал ч илүү тод. Иргэн Л.Борчулуун “Улсын төсвөөс их хэмжээний мөнгө аваад ажил хийнэ гэсэн хүмүүс нь дорвитой ажиллахгүй байна. Төсөвлөсөн мөнгийг нь цааш нь зувчуулаад байдаг юм биш үү. Утаагүй зуух ч гэж юу байхав дээ. Утаа гаргаж л таараа. Утаагүй зуух авч тавьсан нүүрсэнд жаахан хэмнэлттэй л юм билээ. Гэхдээ л утаа гарч байна. Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат цахилгааны шөнийн тарифыг тэглэнэ гээд байна лээ. Энэ нь хэрэгждэг бол сайн л байна. Гэхдээ цахилгааны хүчдэл нь дийлэхгүй. Тэрнээсээ ч олон сөрөг үр дагавартай. Цахилгаан халаагуур залгангуут хэдэн цаг болоод хүчдэл нь дийлэхгүй унтарчихдаг. Улаанбаатарынхаа иргэдийг орон сууцжуулах хэрэгтэй. Ард түмэндээ янз бүрийн гох дэгээ тавилгүй өгчихөж болдоггүй юм уу. Арилжааны банкуудтайгаа ярих хэрэгтэй шүү дээ. Гэр хороолол руу дэд бүтэц татна гэж хэдэн жил үлгэр ярилаа. Ер нь утаагаар бизнес хийдгээ л больчих” гэхэд гэргий М.Оюунчимэг нь “Хөгшин бид хоёр Налайхад амьдарч байгаад тэтгэвэртээ гараад сургуульд сурч байгаа хүүхдүүдээ бараадан хот руу ирсэн юм. Хотод 2001 оноос хойш амьдарч байгаа. Утаа үнэхээр гамшгийн хэмжээнд хүрчихлээ. Төр засаг иргэдээ аюулгүй, утаагүй орчинд амьдруулъя гэж байгаа бол орон сууцжуулах хэрэгтэй. Бид хоёр гэхэд л нэгнийхээ тэтгэврийг байрныхаа лизингэд өгөөд миний тэтгэврээр амьдарч болж л байна. Тэгэхгүй бол хэцүү” гэлээ. Бидний мэдэхээр 32-ын тойргийн авто засваруудаар орлоо. Учир нь засварын газруудын яндангаар хар утаа олгойдон байсан тул “Приус машины батарей” хэдээр солих вэ хэмээн асуух зуураа танай засвар халаалтаа юугаар шийдсэн бэ гэхэд “Ажилласан маслоор энэ зуух ажилладаг юм. Тогонд залгахад болоо. Нүүрс хийнэ гэхгүй амар” гэж байв. Тэр хавийн хэд хэдэн газар иймэрхүү байдлаар халаалтаа шийджээ. Ажилласан маслоор халаалтаа шийдсэн нь маш дулаан орчныг бүрдүүлдэг ч тэнд удаан байхын эцэсгүй өмхий үнэртэнэ. Өнөө маслоных нь үнэр гэж байсан юм. Тэндээсээ шууд Баянхошуу руу явлаа. Замаараа гэр рүүгээ машины дугуй бариад орж байсан айлын урдуур гарахад гэрийнх нь яндангаас хар утаа олгойдон байсан нь хаймар түлж байгаа нь үнэн болохыг батлав. Баянхошууны 76 дугаар сургуулийн нэрээ хэлэхийг хүсээгүй багш “Энэ утаа үнэхээр эмгэнэл болчихоод байна. Болдог бол хэдэн хүүхдээ аваад хотоос гарч хичээл заах юмсан” гээд яваад өглөө. Харин Зүүнсалаа, Баруунсалаа, Баянхошууны тойрог руу дөхөх тусам үүлэн дундуур давхиж явна уу гэлтэй замаар яваа явган зорчигч ч харагдахгүй өтгөн утаа руу яваад орчихлоо. Уулзварын гэрлэн дохио батарей нь суусан гэрэл шиг бүдэг бадагхан сүүмэлзэнэ. Машинд явахад ч утаа үнэртээд үнэндээ хэцүү. “Хилчин” хотхонд амьдардаг Н.Алтанзул “Би гурван хүүхэдтэй. Гурван хүүхдээ утаанд байлгах хэцүү байна. Ямар сайндаа маргааш (бямба гаригт) хүүхдүүдээ хөдөө явуулах гээд байж байна л даа. Хоёр жилийн өмнө “Хилчин” хотхоны энэ хавь гайгүй байсан. Энэ жил бүр аймаар болчихлоо. Ялангуяа өглөө, оройдоо зам ч харагдахгүй хэцүү. Утааны эсрэг хорооноос явуулж буй арга хэмжээнд оролцдог. Гоё гоё юм яриад хэрэгжихгүй л байна” гэсэн юм. Тэндээс Таван шар руу уруудах замаараа Содон, Орчлон хороолол руу явлаа. Хэдэн орон сууцаа тойроод гэр хороолол байх тул нэлэнхүйдээ утаатай. Үнэндээ хэдэн давхар орон сууц болохыг тоолох гэж хичээсэн ч барсангүй. Дээр хэлсэн үнс нурам, угаадсаа гудамжиндаа асгасан дүр зураг дээр дурдсан бүх газарт хамгийн түгээмэл байсныг хэлэх нь зөв байх. Өдөр явсан маршрутаараа орой 20 цагаас 23 цаг хүртэл явлаа. Хамгийн их утаатай нь Дэнжийн мянга, Баянхошуу, Зурагт, Эх нялхас байлаа. Бүх машин холын гэрлээ асаасан явах бөгөөд ихдээ л 30-40 км цагийн хурдтай явахгүй бол юу ч мөргөж мэднэ. Үзэгдэх орчин шөнийн харанхуйдаа бус утаан хөшигнөөс болж ийн хязгаарлагдаж байсан юм. Чингис хаан дэлхийн талыг эзлэхдээ утаан хөшиг хэрэглэж байсан талаар түүхэнд бичсэн байдаг. Өнөө цагт харин үр хойч нь өөрсдийнхөө утаан хөшгөн дунд өөрсдийгөө мөхөөсөөр байна.

Уулан дээрээс авсан Дарь-Эх, Долоонбуудал, Чингэлтэй орчмын зураг. 12:00 цаг

Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэр Дарь-Эхийн гэр хорооллоор хэсэг алхав. Хашаа хороогоо тэлж томсгосоор хоёр машин зөрөхтэй үгүйтэй болсон нь машины дугуйнд зүлгэгдсээр мөсөн коток шиг болчихжээ. Хий эргэчихмээр газарт хэн нэгэн айлын хүн үнсээ гарган хээвнэг асгах нь харин ч буянтай үйлс мэт. Хашааны булан тохойд хөлдүүс болсон гөлөг, няц дайрагдсан муур хэвтэж байх нь өвөл цагийн хахир хүйтэн байдлыг улам ч тодосгох шиг. Эвгүйхэн гишгэвэл халтирч унаад бэртэх, эсвэл өөд уруугүй давхих машины дугуйн доогуур орчихоо байг гэхэд үнс нурамтай холилдож мэдэх замаар хашааны ёроол даган гэлдрэх хүүхэд, хөгшид, эмэгтэйчүүдийн хөл тасрахгүй. Гэтэл бас ярдаг ноход нь хашааны цаанаас гэнэт хуцан, тасар татчих гээд уушги зүрх амаар гаргах шахна. Өнөөгийн манай нийслэл хот, гэр хорооллын өнгө төрх нэг иймэрхүү л байна. Дээр нь бас энэ утаа униар нэмэгдчихээр юу болдог гэж санана. Үүнд хэн бүхэн санаа зовж, сэтгэл нь түгшиж байгаа ч яах учраа олохгүй байна. Ингээд, БЗД-ийн II хорооны иргэн Б. Шүрэнцэцэгтэй уулзаж ярилцсанаа хүргэе.

УТААНЫ ЭСРЭГ ЖАГСААЛД НИЙСЛЭЛИЙН БҮХ ИРГЭНОРОЛЦОХ ХЭРЭГТЭЙ

-Танай энэ хавь их утаатай юм байна. Ер нь байнга ийм байдаг уу?

-Хүйтрэх тусам улам л утаатай болоод байна. Уг нь манай энэ хэсэг чинь Сэлбийн хонхрыг бодвол гайгүй өндөрлөг газар. Гэвч сүүлийн үед утаа нь салхинд туугдахаа больчихсон юм уу. Эсвэл салхи салхилахаа больчихсон юм уу, бүү мэд. Нэг л бүүдгэр саарал орчинд амьдрах боллоо. Хүүхэд, хөгшид их мэдрэмтгий юм. Жаахан даарч хөрвөл л ханиад хүрчих гээд, дархлаа нь илт доройтойж байгаа. Ээж маань манай хашаанд амьдардаг юм л даа.

-Та хэдэн хүүхэдтэй вэ. Энэ өвөл ханиад томуу хүрэх нь ямар байна, цэцэрлэг сургуульд явж байна уу?

-Би гурван хүүхэдтэй. Том нь дөрөвдүгээр анги, дундах маань цэцэрлэгт явдаг. Багыгаа би гэртээ хардаг. Хоёр томыгоо зун хөдөө явуулчихдаг юм. Хөдөө айраг цагаан дээр нэлээд борогшоод ирдэг болохоор энэ өвөл бас харьцангуй гайгүй л байна. Харин бага маань өнгөрсөн жилээс хойш хоёр, гурван ч удаа хатгаа туссан. Амьсгалж буй агаар, амьдарч буй орчин нь ийм болохоор арга ч үгүй юм болов уу даа. Сүүлийн үед гэрээр, хөрвүү аргаар эмчилж байна. Тэгэхгүй бол энэ эмнэлгүүд чинь битүү л байгаа сурагтай. Тэгээд ч олон хүнтэй газар эргэж ханиад хүрээд байх юм билээ.

-Танайх халаалт, дулаанаа яаж шийдэж байна. Гэрт амьдарч байна уу, байшинд уу?

-Манайх өнгөрсөн намар байшин барьж орсон. Ханан пийшингээр халаадаг. Гэрт амьдардаг байхад дулаан маш их алддаг байж. Шөнө босч галдаа нүүрс нэмэхгүй бол өглөө их хүйтэн байдаг байсан. Харин одоо өглөө, оройд л пийшингээ галлаж байгаа.

-Ерөнхий сайд, цахилгааны шөнийн тарифийг тэглэх шийдвэр гаргасан. Халаалт, дулаанаа цахилгаанаар шийдэх боломж танайд бий юү?

-Уг нь нөхөр маань шалны халаалт тавина гэж байсан ч энэ өвөл амжаагүй. Тиймээс одоо ханан пийшингээс өөр шийдэл алга.

-Агаарын бохирдол, гамшгийн хэмжээнд хүрээд буй энэ байдалд танайх ч мөн хувь нэмэр оруулж байгаа юм байна шүү дээ?

-Мэдэж байгаа. Гэвч одоо яалтай билээ. Өөрсдөө осгочихгүйн тулд галлах, нүүрс түлэхээс өөр арга алга. Санаагаар болдог бол газраа байраар солимоор л байна. Манайх ч бас дулаахан, тохилог амьдрахыг хүсч л байна шүү дээ. Уг нь манай газрыг гурван өрөө байр болох юм байна гэж үнэлсэн. Гэтэл тэр гэр хорооллын дахин төлөвлөлт нь одоо хаана ч яваа юм бүү мэд. Ямар сайндаа л өөрсдөө арай тохилог дулаахан амьдаръя гэж энэ жил байшин барьж ороод байна гэв.

Эндээсээ зүүн тийш уруудан явсаар “Монел”-ийн бөөн хар утаа руу урьдын адил, усанд хөл алдах шиг явж орчихов. “Цагаан даваа”-ны энгэр алсад харагдана. Ундуй сундуй, энд тэнд овоолсон шороон дундуур хэсэг явав. Газраас юу ч юм түүгээд байгаа хэсэг хүмүүсийг чиглэн явсаар хүрч очив. Барилгын хог дээрээс түлш түүж байгаа нэгэн гэр бүлийнхэн аж. (Гурван хүүхэд, нэг том хүн, бас нэг хар нохой) Анхандаа би тэднийг барилгын хэв хашмалд ашигладаг хар панерын хамхархай түүгээд байгаа юм байна гэж ойлгож байв.

“Энэ юу гэдэг газар вэ” гэвэл “Монел” гэж байна. Та нар юу түүгээд байгаа юм бэ гэхэд гурван хүүхдийн арай том нь “Хар цаас” гэв. Хар цаасаар яах гэж байгаа юм гэж асуувал “Хайлуулах гэж байгаа юм” гэж ширэлдсэн урт үсээ ар шил дээрээ годойлгон боосон дээлтэй эр хариулав. Харин түүнтэй зэрэгцэн “Түлэх гэж байгаа юм” гэж мөнөөх жаал хэлсэн билээ. Тэгтэл мөнөөх эр над руу нэг муухай харчихаад “Юун зураг аваад байгаа юм бэ” хэмээв.

Эндээсээ мөн л “Долоон буудал”, “Хайлааст”-аар явж утааны гамшгийн талаар зарим иргэдийн санал бодлыг сонслоо.

Гэртээ гал түлэх хар цаас, дугуйны хаймараа түүгээд явцгааж байгаа нь. 2017.01.07

Чингэлтэй дүүргийн XVI хорооны иргэн Ч.Буян-Оршихтой уулзлаа.

-Нийслэлийн утаа гамшгийн хэмжээнд хүрчихээд буй. Танай энэ хавь яг л утааны голомтот газар байна?

-Монгол хүний эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хааж боогдуулж байгаа олон хүчин зүйлийн нэг нь энэ утаа. Би энэ газар (Хайлааст) хүүхэд байхаасаа амьдарч байна. Сүүлийн тав, зургаан жилд утаа эрс нэмэгдэх болсон. Ингээд харахад уулын энгэр, хазгай хэвгий газар гэлтгүй жилээс жилд айлууд ирж буусаар л байна. Манай энд дандаа баруун аймгуудаас шилжин ирсэн айлууд сууршиж байна. Ах дүү, хамаатан саднаа бараадаж байгаа нь тэр. Арга ч үгүй биз дээ. Манай улсын нийт хүн амын бараг тал нь энд (нийслэлд) байдаг гээ биз дээ. Тэгэхээр утааг бууруулахын тулд хүн амын төвлөрлөө задлах ёстой. Үүнийг төр засаг хийх үүрэгтэй. Улаанбаатарын газар нутгийг Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэртэй харьцуулахад өчүүхэн жижиг шүү дээ. Гэтэл бид яагаад энэ алгын чинээхэн газраа шахцалдаад амьдраад байгаа юм бэ гэдэгт л хамаг учир байна.

-Та утааны эсрэг ард иргэдийн жагсаалыг дэмжих үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Оны өмнөхөн төв талбай дээр болсон цуглаанд би оролцсон. Ард иргэд өөрсдийн дуу хоолойг төрд хүргэхийн тулд бүр олуулаа жагсах хэрэгтэй. Тэгж байж тэдний дүлий чихэнд үгээ хүргэнэ. Дахиад жагсаал болох сураг байсан, би оролцоно. Харин энэ жагсаалд иргэд идэвхгүй байгаад гайхаж байна.

Г.ЛХАГВАДОРЖ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг чуулганаар хэлэлцэхээр боллоо. Ноднин нэг хуулиар бүх сонгуулийг явуулахаар болчихоод ийм хурдан өөрчлөх шалтгаан юу байсан юм бол?

-2015 онд өмнөх парламентын үед УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль, Орон нутгийн сонгуулийн тухай хууль, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг нэгтгэн нэг болгоё гээд Монголын Сонгуулийн тухай хууль гэж баталсан. Энэ хуулиар бүх сонгуулийн хуулийг зохицуулах концепци гарч, нэгтгэн нэг хууль болгосон. Уг хуулийн хүрээнд УИХ, орон нутгийн сонгуулийг зохион байгуулсан.

Уг хууль практик дээр хэрэгжээд эхлэх үед хуулийг хэрэгжүүлж буй болон хуульд хамрагдаж буй хувь хүн, албан байгууллагын зүгээс маш их гомдол ирсэн. Ялангуяа хуулийг голлон хэрэгжүүлэгч Сонгуулийн ерөнхий хороо, сонгуулийн байгууллагуудын зүгээс хууль хэрэгжихэд УИХ, орон нутгийн сонгуулийн ялгааг сайн гаргаж өгөөгүй, зарим зүйлийг орхигдуулсан, сонгуулийн онцлогийг бага тусгаснаас шалтгаалан сонгууль явуулахад хүндрэл гарсан гэдэг дүгнэлт гарсан. Тиймээс эдгээр хуулиуд тус тусдаа байвал илүү үр дүнтэй юм байна гэсэн юм. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг шинэчлэн баталъя гээд нэр бүхий гишүүд энэ сонгуулийн хуулийг өргөн бариад байгаа. 1993 онд анх Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль гэж гарч анхны Ерөнхийлөгчийн сонгууль явагдаж байлаа. Түүнээс хойш найман удаа өөрчилсөн. Энэ удаа шинээр бие даасан хэлбэртэй орж ирж байгаа юм. Нийтдээ 14 бүлэг 104 зүйлтэй шинэ хууль орж ирсэн.

-Энэ хуулийн онцлог нь юу юм бэ?

-Өмнөх хуулиудад гарсан алдаа, оноог тунгаасан. Ялангуяа нэгдсэн хууль байх хүрээнд бий болсон хүндрэлийг засч сайжруулах тал дээр нь түлхүү анхаарсан.

-Танай намынхан чинь зөвхөн өөрийнхөө намаас нэр дэвшиж байгаа хүнд тааруулсан хууль батлах гээд байгаа юм биш үү?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхтэй холбоотойгоор Үндсэн хууль болон бусад хуулиудад тодорхой заалтууд байдаг. 45-аас дээш насны, сүүлийн таван жил Монгол Улсад оршин суусан, Монгол Улсын уугуул иргэн Ерөнхийлөгчид нэр дэвших эрхтэй гээд заачихсан. Ерөнхийлөгчид хэн нэр дэвшүүлэх вэ гэдгийг ч тодорхой заагаад өгчихсөн юм. Энэ нь парламентад суудалтай намын хүрээнд л хамаарна. Дээд шүүхийн холбогдох тайлбар нь хүртэл гарчихсан байгаа. Тиймээс ирэх Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Монгол Улсын парламентад суудалтай гурван улс төрийн хүчнээс нэр дэвшинэ.

-Бие даагчийн хувьд аль нэг намд элсвэл тухайн намаас нэр дэвшүүлэх боломж бий юү?

-Бие даан УИХ-ын гишүүн болсон С.Жавхлан аль нэг намд орвол парламентад суудалтай гэж үзэхгүй гэж байгаа юм. Нэг үгээр хэлбэл, тэр намаас нэр дэвшүүлэх эрхгүй гэсэн үг. Тэгэхээр Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль өмнө нь бидний 20 гаруй жилийн турш хэрэгжүүлсэн хуулиудтай үзэл баримтлалын хувьд ойролцоо. Гэхдээ илүү боловсронгуй болсон заалтуудыг суулгаж өгсөн.

Өнгөрөгч УИХ-ын сонгуулийн үеэр сонгогч гэж хэнийг хэлэх вэ, сонгогчийн шилжих хөдөлгөөн ямар байх вэ, иргэний шилжих хөдөлгөөн ямар байх вэ гэдгийг хооронд нь хольж хутгах, ойлголтын зөрүү гарсан. Ялангуяа сонгуулийн нэгдсэн хуультай болсны дараа илүү тод ажиглагдсан л даа. Ер нь Ерөнхийлөгчийн сонгууль гэдэг чинь УИХ, орон нутгийн сонгуулиас ялгаатай юм. Учир нь хоёр шатлалтай явдаг. Ард түмнээс санал авч сонгогдсон хүн, УИХ-аар орж баталгааждаг. Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар нэг хүнийг сонгодог тул гадаадад байгаа иргэд саналаа өгөх эрх нь энэ хуулиар нээгдэж байгаа. УИХ, орон нутгийн сонгууль чинь мажоритар системээр явагдаж байгаа тул гадаадад амьдарч буй иргэд тухайн тойрогт нэр дэвшигчдэд санал өгөх асуудал нь хаалттай байлаа. Харин Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар бид нээж өгч байх жишээтэй.

-Цэргүүдийн асуудал бас хөндөгдөөд байсан уу?

-Хилийн цэрэгт алба хааж байгаа иргэдийн сонгуулийг хэрхэн өгүүлж, сонгогчоор яаж бүртгэх вэ гэдэг асуудал шийдлээ ололгүй үлдсэн байсан. Гэх мэтчилэн олон асуудлууд байсан тул Сонгуулийн Ерөнхий хороо, сонгууль зохион байгуулж буй байгууллагууд холбогдох судалгааны байгууллагаас гаргасан дүгнэлтийг харгалзсан. Тухайлбал, өмнө нь сонгуулийн нэгдсэн хууль гаргахдаа сонгуулийн хуульд хэдийд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах вэ гэдэг хаалтыг хийж өгөөгүй байсан. Өмнө нь сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө Сонгуулийн хуульд ямар нэгэн өөрчлөлт хийхийг хуулиар хориглож байсан. Хүний эрхийн тухай үндэсний хөтөлбөрт ч гэсэн сонгогчдын эрх ашгийг дээдлэх үүднээс сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө Сонгуулийн хуульд ямар нэгэн байдлаар нэмэлт, өөрчөлт оруулахыг хориглож байсан ч өмнөх Их хурал сонгуулийн санал өгөх өдөр хүртэл бараг өөрчлөлт хийсээр байгаад орж ирсэн. Тиймээс энэ удаагийн хуулиар 150 хоногоор хязгаарлаж байна. Нэг үгээр хэлбэл, сонгууль болохоос таван сарын дотор ямар нэгэн байдлаар нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг хориглож байгаа. Энэ нь эрх барьж буй юм уу, аль нэг улс төрийн хүчинд давуу талыг бий болгохгүй байх, сонгох, сонгогдох эрхэд сөргөөр нөлөөлж байна гээд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг хязгаарлаж байх жишээтэй. Гэх мэтчилэн нэлээд олон асуудлыг энэ хуулиар тодорхой болгосон.

Сонгуулийн тов зарлах, сонгуулийн санал авах өдрийг зарлах асуудлыг хоёр удаа Их хурлаар оруулж тусдаа тогтоол гаргаж байсныг болиулж байгаа. Энэ мэтчилэн процедурын болон үйл ажиллагааны зохицуулалтуудыг хийж өгсөн. Сонгуулийн ерөнхий хороогоор дамжигдан хийгдэж байсан эрх мэдлүүдийг задалж, ойлгомжтой болгож өглөө. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийг бүхэлд нь аваад үзэхээр өмнө нь манайд мөрдөгдөж байсан Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийн суурин дээр өнөөдөр үүсээд буй алдаа оноог тусгасан юм. Аливаа сонгуулийн хууль сонгогчийн эрх ашгийг дээдэлсэн, сонгогчдод нэн ойлгомжтой, сонгогчийн сонгох, сонгогдох эрхээ хангахад чиглэгдсэн байх ёстой. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийг аль нэг дарга, намд таалагдах гэж гаргаж болохгүй. Эсвэл тэдний эрх ашигт нийцүүлсэн хууль гаргаж болохгүй л гэж байгаа юм.

Сонгуулийн хууль чинь ардчиллын амин сүнс болсон эрх зүйн баримт бичиг. Тэр утгаараа иргэдийн сонгох, сонгогдох эрхийг хангасан, нийтийн эрх ашгийг дээдэлсэн хууль гараасай гэж хүсч байна.

-Гэхдээ оны өмнөхөн хуулийн төслийг өргөн барьчихаад нэгдүгээр сарын 15-ны дотор багтааж батална гэдэг чинь бушуу туулай борвиндоо баастай гэгч болох гээд байгаа юм биш үү?

-Хуулийн төслийг боловсруулах явцад парламентад суудал бүлэгтэй намууд болох АН, МАН-ынхан ярилцаж, намуудын төлөөллийг багтаан хуулийн төслийг өргөн барьсан. Тиймээс хуулийн төсөл аль аль бүлэг дээрээ дэмжлэг авсан болохоор хуулийн төслийг хэлэлцэхээр болсон. Парламентын шатандаа сайтар ярилцсан болохоор хууль хугацаандаа батлагдах боломжтой.

-Гэхдээ Ардчилсан намын бүлгийн дарга хэвлэлийн хурлын үеэр хуулийн төсөл ирээгүй гэдэг зүйлийг мэдэгдсэн. Тэр утгаараа чуулганаар хэлэлцэх боломжгүй гэж байсан л даа…

-Энэ хуулийн төсөл арванхоёрдугаар сарын 26-ны өдөр өргөн баригдсан. Бүх гишүүдэд и-мэйлээр болон цаасаар тараагдсан. Тиймээс АН, МАХН, бие даагч гээд ялгаад байсан зүйл байхгүй байлгүй дээ. Хуулийн хүрээнд л явах байх.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тов хэдийд зарлагдах вэ?

-Хууль батлагдсаны дараа товыг зарладаг. Эхлээд хуулиа баталчихъя. Монголчууд нэг үеэ бодоход шат шатны сонгуулийг явуулаад сурчихлаа. Тэр утгаараа сонгуулийн ардчилал манайд хэлбэржин тогтож байгаа. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн санал асуулгын давхар явуулчих хэрэгтэй байгаа юм. Ард түмэн нэмэлт, өөрчлөлт хийх ёстой гэвэл хийх хэрэгтэй. Монголчууд маань үгүй гэх юм бол тэгээд цэг тавиад хаах цаг нь болсон.

“Өдрийн сонин”-ы 2016 оны арванхоёрдугаар сарын 27-ны №301(5566) дугаараас авч тавив.

УИХ-ын гишүүн асан, Ардчилсан намын ҮЗХ-ны гишүүн Д.Арвинтай ярилцлаа.

-Таны хувьд дөрвөн удаа парламентын гишүүнээр сонгогдон 16 жил төр түшилцсэн эмэгтэй хүн, тэр бүү хэл эрэгтэй хүмүүст ч тэр бүр тохиодоггүй нэг талаасаа хувь заяаны эзэн. Одоо бол харин иргэн Д.Арвиныхаа хувиар ажиллаж, амьдарч байна. 16 жил төр түшилцэж явж ирсэн Д.Арвин, өнөөдрийн Д.Арвин хоёрын хооронд хэр ялгаа гарч байна вэ?

-Хааны алба хүртэл халаатай гэдгийг үргэлж санаж явах ёстой. Ямар ч хүн насаараа дарга, Их хурлын гишүүн байдаггүй. Анх гишүүн болохоосоо өмнө ч гэсэн үүнийг ухамсарлан явж ирсэн юм. Харин амьдралын хэв маягт өөрчлөлт гарсан уу гэвэл би тийм л гэж хэлнэ. Тэр утгаараа гишүүн болно, гишүүнээс бууна гэдэг бол байх л ёстой асуудлыг нэг. УИХ-ын гишүүн Д.Арвинаас илүү “Их өргөө” компанийн захирал Д.Арвин байсан нь надад илүү сэтгэл ханамжийг өгдөг байсан. УИХ-ын гишүүн болохоосоо өмнө өөрийнхөөрөө чөлөөтэй сэтгэж, хараат бусаар олон ажил амжуулж энэ хэрээрээ хэмжээлшгүй сайхан амьдралыг цогцлоож байсан цаг үе минь “Их өргөө” компанийн захирал байсан цаг хугацаа. Намайг чинь Их хурлын гишүүн болохоос өмнө “Их өргөө”-гийн Арвин л гэдэг байсан шүү дээ.

УИХ-ын гишүүн болсноос хойш алба, амины бүх зүйл хумигдсан. Эрх дураараа юмаа хийж явсан цаг үе шигээ байхаа больсон. Өөрийн дураар хийе гэснээ хийгээд явах эрх нэг талаасаа байхгүй болсон. 2000 онд анх Их хурлын гишүүн болчихоод өмнөх Д.Арвин биш болсноо анзаарч “Энэ юу болчихов оо” хэмээн гайхаж, түүнд дасах гэж багагүй цаг хугацааг зарцуулсан. Зарим үед Төрийн ордноос гарч хотын гудмаар алхахдаа жирийн иргэн Арвин шүү дээ хэмээн Их хурлын гишүүнээ мартан алхдаг байлаа. Их хурлын гишүүн болоод эрх дураараа хийж болох зүйлсээ хийхгүй байхаас эхлээд олон зүйл минь хумигдаж байсан бол өнөөдөр тэр бүхэн эсрэгээрээ болсон. Үүнд л ялгаа бий байх.

-Одоо та юу хийж байна вэ?

-16 жил цалгардуулсан хувийн компанийн ажилдаа ханцуй шуун орж байна. “Их өргөө” компани маань Баянзүрх дүүргийн Сансар хотхонд Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөд батламж аваад орж байсан ч Хятадын талын хөрөнгө оруулагчид маань улс төрийн бодлогоор хөрөнгөө татаад гараад явсан. Энэ ажлаа цаашид үргэлжлүүлэхийн тулд дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулагч хайх ажлыг л маш эрчимтэй хийж байна даа.

-Зарим хүмүүс чинь сонгуулийн ялагдлын шокноосоо одоо болтол гараагүй яваа юм биш үү…

-Хүн бүрийн онцлог байдаг байх. Миний хувьд тийм зүйл байгаагүй. Харин ч эрх чөлөөтэй болсон гэж дээр хэлсэн дээ. Би Их хурлын гишүүн байхдаа Баянзүрх дүүрэг болоод Нийслэлийн газар хөдлөлтийн бүст багтсан, акт тавигдсан 100 гаруй байшингийн судалгаа хийж “Хуучин байрыг шинэ орон сууцаар” гэдэг хөтөлбөр гарган Монгол Улсын хэмжээнд эхлүүлсэн. Энэ ажлаа үргэлжлүүлэн хийх бодолтой байгаа.

-Гэр хорооллын дахин төлөвлөлт зогсчихоод байгаа. Танай компани шиг хөрөнгө оруулалт нь зогссон компаниуд цаашид яавал үр дүнтэй байх бол?

-Өнгөрсөн дөрвөн жилд Э.Бат-Үүл нийслэлд Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийг санаачлан эхлүүлсэн гавьяатай. Баянзүрх дүүрэгт гэхэд 5-6 хэсэгт хуучны орон сууцанд маш хүндрэлтэй амьдардаг өрх олон байсан. Энэ хүмүүс надад санал тавьснаар хуучин байшин шинэ байраар солих хөтөлбөр хэрэгжүүлэх санал тавьсан. Үүнийг нийслэлээс дэмжсэн юм. Гэтэл саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэгчлэн 10 газарт тендер зарлан маш олон компаниуд орсон. Хамгийн гол нь нийслэлээс хөнгөлөлттэй зээл олгоно гэсэн л дээ. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд үүнийгээ олгоогүй. Үүнээс болж зогссон юм. Зарим нь хүлээж ядаад Хятадын компанитай хамтарсан компани байгуулан орсон ч хятадууд нь ажлаа орхиод явчихсан.

-Яагаад орхиод явсан юм бол?

-Бид ажлаа эхлүүлэн айлын байшинг буулгуулж орон сууцны суурийг нь ухаад эхэлчихсэн байсан юм. “Их өргөө” компани маань Хятадын компанитай хамтран ажиллаж байтал хөрөнгө оруулалтаа татаад явчихсан тул маш хүнд байдалтай бид ажлаа хийх гээд зүтгэж явна. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлт гэж ийм том ажлыг эхлүүлчихээд зээл олгоогүй нь олон компанид дарамт болсон. Барилгынхан ямар зүгээр мөнгө авъя гэсэн биш хөнгөлөлттэй зээл л авах гэж байсан юм. Тэд өөрсдөө өгнө гэж байсандаа өгсөн бол өнөөдөр ийм байдалд хүрэхгүй байлаа. Монгол мэргэжилтэн, тоног төхөөрөмж нь бүгд л бэлэн байна. Үүнд л харамсч байна.

-Улс орны эдийн засаг хүнд байна. Зээл тусламж, Стэнд бай хөтөлбөр гээд ярьж байна. Таны байр суурь ямар байна вэ?

-Би бодлогын хэмжээний том зүйл ярихгүй. Өнөөдөр миний өмнө тулгамдсан асуудал бол иргэд маань байшингаа буулгуулсан иргэдийг л орон сууцтай болгох.

-Ер нь энэ 16 жилийн хугацаанд цохон хэлэхэд ямар ажлуудыг амжуулсан бол. 16 жил гэдэг бага хугацаа биш шүү дээ?

-Их хурлын гишүүн байна гэдэг чинь тийм ч амар ажил биш. Иргэдийн зүгээс ийм, тийм зүйл хэрэгтэй байна гэдэг. Биднийг болохоор төрийн бодлого тодорхойлж, хууль эрх зүйн орчинд ажиллах ёстой гэнэ. Иргэд болохоор тийм зүйл хийсэнгүй гэх жишээтэй. Хэнтий аймгаас гурван удаа сонгогдсон маань тэнд бүтээн байгуулалтын ажлыг хурдан хугацаанд хийсэнтэй холбоотой гэж ойлгодог. 2000-2003 онд гэхэд Хэрлэнгийн гүүрээ засч, сургууль, цэцэрлэг шинээр барьж, авто замтай холбосон байх жишээтэй. Бүх сумдаа цахилгаантай, дэд бүтэцтэй болгосон. Хөдөөгийн ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрийг дөрвөн аймагт хэрэгжүүлэхэд Хэнтий аймагт түүнд нь багтаж байх жишээтэй. Хэнтий аймгийг замтай болгохын тулд зүүн аймгуудаас сонгогдсон гишүүд нэг баг болж ажиллан, даргыг нь сонгохдоо Дорнодын Баатарзориг, Ч.Улаан нарыг сонгож байсан. Дорнод, Сүхбаатар замтай холбоно гэдэг чинь Хэнтий замтай болно гэсэн үг. Тиймээс тэр хэдийгээ хурдлаарай гээд бүгд ажиллаж байсан гээд ярих зүйл их бий. Ер нь их хөөцөлдлөгөө шаарддаг юм.

Баянзүрх дүүрэг маш олон хүн амтай. Улсын төсвийн хөрөнгөөр Амгалан төрөхийг бариулсан. Үүнийг хөөцөлдөөгүй бол ямар байдалтай байх байсан бол. Зураг төслөөс нь эхлээд бүх зүйлийг нь гардан хийлгэсэн болохоор Баянзүрхийнхэн талархалтай ханддаг. Дүүрэгтээ мөн хог боловсруулах үйлдвэр байгуулах гэж өнгөрсөн дөрвөн жил зураг төслийг нь хийлгэсэн. Хоёрдугаарт, “Хуучин байрыг шинэ орон сууц”-аар гэдэг төслөө дуусгах хэрэгтэй байна. Миний энэ ажлууд дуусаагүй байгаа тул үүнийхээ ард гарахын тулд ажиллах болно.

-Улс төрд эргэн ирнэ гэсэн үг үү. Улс төрд орж байж л ажил явдаг нэг тийм жишиг тогтчихлоо?

-Би чинь улс төрөөс холдоогүй. АН-ын ҮЗХ-ны гишүүнээр ажиллаж байна. Тэр утгаараа улс төрд байгаа гэж ойлгож яваа. Хог боловсруулах үйлдвэр, “Хуучин байрыг шинэ орон сууц”-аар хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхэд заавал улс төрд орох шаардлага байгаа юм уу. Энэ чинь төрийн бодлогоор хийгдэж эхэлсэн хөтөлбөрүүд. Гэхдээ улс төрийнхнөө түшиж байж энэ ажлын ард гарах байх.

-Ардчилсан намын даргын сунгаа эхэлчихлээ. Намын даргын сунгааны тал дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Намын даргыг сунгаагаар тодруулна гээд Их хурлаас шийдсэн болохоор үүгээр явах нь зөв.

-Гэхдээ Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг огцруулсан МоАХ, “Шонхор” фракцийн хариуцлагын асуудлыг ярьсаар байна. Тухайн үед Засгийн газрыг огцруулаагүй байсан бол өнөөдөр байдал ямар байх байсан бэ. Таныг гэхэд л эс үйлдлээрээ Засгийн газрыг огцруулсан гэдэг?

-Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг огцруулсан асуудал маш удаан яригдаж байна. Их хурлын сонгуулиар хүртэл үүнийг ярьж, ҮЗХ-ны хурлаар гэхэд “Шонхор”, МоАХ руу дайрч л байна лээ. Одоо болтол энэ зуулт үргэлжилж байгаа нь мэдрэгддэг. Ардчилсан нам цаашаа явахын тулд өнгөрсөн зүйлээ ул дол болтол ухаж гаргаж ирэх биш ирээдүйгээ харж, зөв замдаа орон урагшлах ёстой. МАН-ынхан хүчтэй шүүмжилж байсан. Үүнтэй холбоотойгоор Засгийн газрын бүтцийн өөрчлөлт хийхээр яригдаж эхэлсэн нь ганхах эхний алхам болсон. Засгийн газрыг огцруулахад зарим гишүүд ирээгүй ч огцруулах санал дээр нэмэгдээд явсан гэж үздэг. Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг Их хурлаар оруулахын урд өдөр Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт хоёр зохион байгуулж байна гэдгийг худлаа хэлэхээргүй хүний амнаас сонссон. Би Засгийн газрыг огцруулахын эсрэг байсан. Манай бүлгийн шийдвэр ч гэсэн огцруулахгүй гээд гарчихсан байсан. Гэтэл Засгийн газар огцрох нь гарцаагүй боллоо гэхээр нь “Би ийм асуудалд оролцохгүй” гээд яваад өгсөн юм. Зарим гишүүд тэр өдөр мөн ирээгүй юм билээ. Ийм л зүйл болсон. Хэрэв Засгийн газрыг унагах гээд байсан юм бол “Шонхор”-оос Г.Баярсайхан, Д.Ганхуяг ч юм уу хэн нэгэн нь Ерөнхий сайд болчихсон бол тэгж хардаж болноо доо. Хэн нь ч Ерөнхий сайд болоогүй. Сүүлдээ биднийг намаас хөөх асуудал яригдахад хөөгдвөл хөөгдчихье гэсэн бодол байсан. Нуугаад яахав.

Аль аль намд байж үзсэн болохоор хөөгдөөд байхад эмзэглээд байх зүйл байгаагүй. Сүүлд нь МоАХ-ын дарга Х.Баттулгаас “Та нар яагаад Засгийн газрыг огцруулахад дэмжээд кноп дарчихсан юм бэ” гэтэл “Ерөнхийлөгч давхар дээлтэй байж болохгүй. Нэг гишүүн, Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллахаар ажил цалгардаад байна гэдэг байсан. Өрөөндөө хүртэл дуудаж уулзаад хэлдэг байсан юм. Нэг хүн хоёр албан тушаалтай байж байхаар мэргэжлийн хүнийг нь сайдаар ажиллуул гэсэн юм. Тэгэхээр нь би Засгийн газрын хуралдаан дээр давхар дээлээ тайлъя гэтэл зориглох хүн гараагүй. Тэгэхээр нь би зориглоод сайдаа өгөөд гарсан. Уг нь миний араас гарах сайд нар байгаа гэж бодсон. Даанч гараагүй. Тийм болохоор Засгийн газрыг огцруулах нэг шалтгаан тэр болсон” гэж байсан. Гэтэл үүнээс болоод биднийг буруутгаад байх юм. Энэ яриагаа одоо зогсоох хэрэгтэй. Засгийн газар огцорч, дараагийнх нь байгуулагдаж л байдаг. Тиймээс хэн нэгнийг буруутгахаасаа илүүтэй урагшаа харж алхах нь зөв гээд байгаа юм.

-Ардчилсан намын гол асуудлыг фракц шийдээд байгаа л даа. Засгийн газрыг огцруулахаас эхлээд асуудал бий. З.Энхболд дарга фракцгүй Ардчилсан намыг бий болгоно гэж байсан ч өнөөдөр бахь байдгаараа л байна…

-Ардчилсан нам фракцтай байхыг би дэмждэг. З.Энхболд дарга намын дарга болоод “Фракцаа татан буулга” гэж бүлэг дээр ярьсан юм. Бүгд л эв нэгдэлтэй байна гээд за гээд л гарцгаасан. Ардчилсан намыг фракцгүйгээр төсөөлж болохгүй юм билээ. Ингэж хэл амаа ололцчихоод нөгөөдөр нь л фракциуд уулзаж байх жишээтэй. Фракцийг ямар түвшинд байлгах ёстой вэ гэдэг асуудал ярихаас биш автоматаар татан буулгана гэдэг зүйл байхгүй. Шинэ намын даргатай болсны дараа фракциудыг намын дүрэм, бодлогын хэмжээнд тодорхой тодорхойлж, хязгаар тавих ёстой. Фракциуд нь нийлж намын эсрэг зүйл хийхгүй шүү гэдэг шалгуур тавьж өгөх хэрэгтэй. Улсынхаа сайн сайхны төлөө, хөгжлийн төлөө үзэл бодлоо уралдуулах хэмжээнд фракциудыг байлгах ёстой. Намын дүрмэндээ албан ёсоор оруулаад явах нь зөв.

-Ардчилсан намын дараагийн дарга ямар хүн байх ёстой вэ. Нэр дэвшигчдээс та хэнийг гэж харж байна вэ?

-Ёстой мэдэхгүй байна. Намын гишүүдээс хэн хамгийн их санал авсан хүн нь л дарга болох ёстой. Би намын дотоод асуудалд оролцохгүй байгаа.