Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн, Төсвийн байнгын хорооны дарга Ч.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.

-ОУВС-гийн Захирлуудын зөвлөл Монгол Улсыг “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-т хамруулах асуудлыг хэлэлцэхээс хойшлууллаа. Энэ нь манай эдийн засагт ямар нэгэн нөлөөлөл үзүүлэх үү?

-Бид өнгөрсөн хугацаанд ОУВС-тай хөтөлбөр хэрэгжүүлэх ёстой гэдэг байр суурийг илэрхийлж байсан. Тухайлбал, ОУВС-тай хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр боллоо гэсэн мэдээлэл гарангуут эдийн засагт хэд хэдэн зүйл анзаарагдсан. Валютын ханш тогтворжсон. 2016 оны сонгуулиас хойш Засгийн газар олон улсын зах зээлд үнэт цаас бонд босгох гэж хоёр удаа оролдлого хийсэн ч чадахгүй байсан. Харин ОУВС-тай хамтарч хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ гэдэг тохиролцоогоо зарлаж 140 сая ам.долларын үнэт цаас гаргая гэтэл гурван тэрбум ам.долларын захиалга орж ирж байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл, ОУВС-тай хамтраад өмнө нь гарсан бодлогын алдаа цэгцлэгдэх юм байна, эдийн засагт хатуу ч гэсэн зарим арга хэмжээ авсны дүнд Монголын эдийн засаг сайжирна гэж үзсэн тул гадны хөрөнгө оруулагчид манай үнэт цаасыг сонирхсон гэж бодож байна. Хамгийн гол нь хэн нэгний үг биш тодорхой үйлдлүүд дээрээс үнэлгээгээ өгч байх ёстой. ОУВС-тай хамтран хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр боллоо гэдэг мэдээлэл гарснаас хойш эдийн засагт үзүүлсэн эерэг нөлөөллийн дүнд валютын ханш тогтворжиж, манай бондыг сонирхож байгаагаас гадна манай оронд хөрөнгө оруулъя гэсэн хөрөнгө оруулагчдын тоо эрс нэмэгдсэн. Үүнийг Канадад болон бусад орнуудад болсон хөрөнгө оруулагчдын уулзалтуудаас харж болно. Гэтэл ОУВС-тай хамтран хэрэгжүүлэх хөтөлбөр хойшлогдлоо гэсэн мэдээлэл гарсан даруйд валютын ханшид өөрчлөлт орж, хөрөнгө оруулагчид гайхширсан байдалтай болж эхэлсэн. Шинээр хөрөнгө оруулъя гэж байсан хүмүүс “Та нарын энэ асуудал яаж шийдэгдэх гэж байна вэ” гэсэн асуулт тавьж байна. Тиймээс энэ бүгдийг үндэслээд манай намын бүлэг цаашид хөтөлбөр хэрэгжүүлэх ёстой гэдэг шийдвэр гаргаад байгаа.

-Одоо тэгээд яах юм бэ. Нөхцөл байдал санасан хэмжээнээс эргэчихлээ шүү дээ?

-Нөхцөл байдал урвуу тийшээ эргэж эхэлсэн тул асуудал үүсгээд байгаа УИХ-ын тэр тогтоолыг хүчингүй болгох санал гарсан.

-ОУВС-гийн хөтөлбөр хойшилсноор гадны хөрөнгө оруулагчдад эргэлзээ төрсөн юм байна. Харин дотоодын хөрөнгө оруулагчдын хувьд ажлаа эхлүүлэх гэсэн ч мөн л гацаанд орчихлоо. Энэ зангилааг яаж тайлах вэ?

-Үндэсний аж ахуйн нэгжүүдийн зүгээс энэ хөтөлбөр яагаад хойшлов гэдэг асуудлыг тавьж байна. Тэдний зүгээс “Бид валютын ханш тогтворжино гэж үзсэн. Хөрөнгө оруулагчидтайгаа яриа хэлцэл хийж эхэлсэн. Та нар энэ асуудлаа шийдэх юм байгаа биз дээ” гэдэг зүйл ярьж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, ОУВС-тай хамтрах хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ гэдэг чинь ОУВС-гийн зүйл биш. Монголчууд өөрсдөө хүсэлтээ гаргасан. Эдийн засгийн хямралаас гарах үндсэн хөтөлбөр гэж харж байгаа. Олон аж ахуйн нэгж хөрөнгө оруулагчид яг ингэж харж байгаа.

-УИХ-ын 29 дүгээр тогтоолын 11 дүгээр заалт гээд асуудал дагуулсан заалтыг ер нь яагаад оруулах болсон юм бэ. Ийм сөрөг нөлөөлөл ирнэ гэж тооцоолоогүй юм уу?

-Манай намын бүлэг ярилцаж байгаад тэр заал-тыг оруулчихсан юм биш. Тохиолдлын шинж чанартай буюу зарчмын зөрүүтэй саналаар орж ирээд шийдэгдсэн гэж би хувьдаа харж байгаа. Үүнээс болж гарах сөрөг үр дагаврыг гишүүд маань хараагүй болов уу гэж бодож байна. Тохиолдлын журмаар орж ирсэн заалт асуудал үүсгэсэн учраас үүнийгээ авъя гэсэн юм.

-“Рио Тинто”-гийн зүгээс ОУВС-д шахалт үзүүлж байна гэж зарим эдийн засагч ярьж байна. Үнэхээр тийм үү?

-Манайхан “Рио Тинто” л гээд байгаа юм. Хэд хэдэн байгууллага үүн дээр асуудал үүсгэж байгаа. Тухайлбал, “IFC” гээд дэлхийн банкны группт ордог олон улсын санхүүгийн байгууллага, “МИКА” бас байна. “IFC” гэхэд Оюу толгойд 1.2 тэрбум ам.долларын зээлд баталгаа гаргаад өгчихсөн байгууллага байдаг. Мөн Оюу толгойгоос гадна Монголд хөрөнгө оруулсан олон аж ахуйн нэгжид зээл олгосон. Нийлбэр дүнгээр нь аваад үзэхээр 2-3 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтын зээл олгосон байх жишээтэй. Тэгэхээр дэлхийн банкны группт байдаг “IFC” үүн дээр асуудал тавьж байгаа. Учир нь хөрөнгө оруулалтууд хийгдчихээд байхад Монголын төр засаг гадны банкийг хүлээн зөвшөөрөхгүй дотоодын банк гээд гадаад, дотоодоор нь ялгаварлах бодлого гараад эхэлчихэж байгаа тул үүн дээр асуудал үүсгэсэн. Дараагийн зүйл нь хөрөнгө оруулагчид асуудал тавьж байгаа. Хөрөнгө оруулагчид ч ялгаагүй гадны банкаас хөрөнгө оруулалт татсан компаниуд ч гэсэн өөрийн байр суурийг илэрхийлсэн. ОУВС үүнийг юу гэж харж байна вэ гэхээр “капитал контрол” буюу валютын нөөц хомсодсон, валютын нөөцгүй болсон үед хэрэглэдэг арга буюу гадагшилж байгаа валют дээр хяналт тавих гэсэн оролдлого гэж үзэж байгаа юм билээ. Нэгэнт ийм оролдлого хийж байгаа бол макро эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдийг нь авч үзнэ гэдэг л байр суурийг илэрхийлсэн. Тэгэхээр нэг компани, нэг хэсэг бүлэг хүмүүсийн байр суурь биш том асуудал үүсгэсэн заалт болчихож байгаа юм.

-Гэхдээ энэ заалт хэрэгжвэл валютын ханшийг тог-тоох, нөөцтэй болох боломжтой гээд байгаа шүү дээ?

-Үгүй. Маш том андуу-рал. Гадны банкийг хүлээн зөвшөөрөхгүй, дотоодын банкийг хүлээн зөвшөөрнө гэчихээр ямар ч хөрөнгө оруулагч орж ирэхгүй. Учир нь Монголд хөрөнгө оруулж байгаа аж ахуйн нэгжүүд Монголын арилжааны банкуудаас зээл авъя гэхээр зээл өгөх банк олдохгүй. Нэг үгээр хэлбэл, бид үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудын эрх чөлөөг хязгаарлаж байна гэсэн үг. Тэгэхээр валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхгүй. Харин ч Монголоос хөрөнгө оруулалт зугтах сөрөг зүйл гэж үзэж байна.

-Өмнө нь Монгол Улс зургаан удаа ОУВС-тай хамтарсан. Энэ удаа ч мөн хэлэлцээрийн ширээний ард суусан байна. Эдгээрийн ялгааг хэлэх боломж байна уу?

-Өмнөх хөтөлбөрүүд хэрэгжсэн. Одоо хэрэгжих гэж буй хөтөлбөр 2017 онд болох гэж байгаа бол үүний өмнөх хөтөлбөрийг 2009 онд дэлхийн эдийн засгийн хямралын үед манайх авч хэрэгжүүлсэн. Уг хөтөлбөрийн үр дүн маш өндөр байсан. Санаж байгаа бол валютын ханш 1200 төгрөг байсан бол 1600 төгрөгт хүрч нөхцөл байдал хүндэрч байхад би Төсвийн байнгын хорооны дарга байсан юм. Төсвийн зардлыг шууд 25 хувиар танаж байсан. Монголбанк мөн бодлогын хүүгээ дөрвөн функтээр өсгөж, ОУВС-тай “Стэнд бай” хөтөлбөрийг өнөөдрийнх шиг сүр дуулиан болголгүй шууд хэрэгжүүлж байлаа. Үр дүн гурван сарын дараа гарч валютын ханш буцаж буусан. 2-3 жилийн дараа Монгол Улсын эдийн засаг 17 хувь хүртэл өсөөд эерэг үр дүн гарсан. Бид үр дүн гаргаж чаддаг. Гаргах ч ёстой. Энэ удаагийн хөтөлбөрийг бид нэлээд сахилга баттай, хатуу байж хэрэгжүүлэх ёстой. Ингэж байж үр дүн гарна.

-ОУВС-гийн зүгээс өгсөн чиглэлийг бид нэг бүрчлэн биелүүлэх ёстой юу. Зарим оронд үр дүн гараагүй гэдэг зүйл яригдах юм?

-ОУВС-гийн хөтөлбөрийг ягштал баримталбал үр дүн гардаггүй, хаячихаар үр дүн гардаг гэдэг чинь маш буруу ойлголт. Тэдний чиглэлийг баримтлахгүйгээр эдийн засаг сэргэчихдэг бол ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжүүлэх шаардлагагүй болно биз дээ. Бид өөрсдийн бодлогоо зөв болгочихвол ОУВС-тай хамтрах шаардлагагүй. Харамсалтай нь өнгөрсөн дөрвөн жил бид эдийн засгийг ёроолд нь тултал унагасан байхгүй юу. Бодлогын алдааг ёроолд нь тултал хийсэн. Санаатай юм шиг бодлогын алдаа гаргаж мөнгө хэвлэн тарааж, үнэ тогтворжуулна гээд дэлхийн хаана ч байхгүй хөтөлбөр хэрэгжүүлж мөнгө хэвлээд, хөрөнгө оруулагчдыг хөөгөөд, зээл авч цэцэг тариад, зээл авч зайрмагны үйлдвэр байгуулаад явсан. Үр дүнд нь эдийн засаг хямарсан. ОУВС хямралаас гарах арга хэмжээ. Олон жил зууралдаад байх зүйл биш. Өнгөрсөн жилүүдэд бид бодлогын их сургамж авсан. Цаашид эдийн засгийн бодлогыг зөв явуулаад зээлийг шүтэж хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж, хувийн хэвшлийг 100 хувь дэмжиж байж үр дүнд хүрнэ. Тэгж чадахгүй бол Монгол Улс хамгийн муу жишээ байсаар байх болно.

-Төсвийн байнгын хорооны хуралдаанаар хэл ам дагуулсан УИХ-ын тогтоолын төслийг хүчингүй болгохыг дэмжлээ. Ингэснээр ОУВС-гийн хэлэлцээрт нэг шат ахисан байх. ОУВС-гийн Захирлуудын зөвлөл дахин хэзээ хуралдах вэ?

-Энэ сарын хоёрдугаар хагаст хуралдах Захирлуудын зөвлөлийн хурлаар орно гэж итгэж байна. Уг заалтаас өөр асуудал байхгүй байгаа. Бидний хувьд үүсээд байсан асуудлыг богино хугацаанд шийдлээ. ОУВС-гийнхныг ээлжит бус хурлаа болж өгвөл нааш нь татаж хийгээд асуудлыг шийдээд өгөөсэй гэж “горьдож” байна.

“Өдрийн сонин”-ы №094(5661) дугаараас авч нийтлэв

УИХ-ын гишүүн М.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.

-УИХ-аар Зөрчлийн хуулийг хэлэлцэж байна. Тэр дундаа цахим орчин болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хүн гүтгэсэн бол хувь хүнийг 10 сая, аж ахуйн нэгж байгууллагыг 100 сая төгрөгөөр торгохоор боллоо. Гэхдээ санаатайгаар хүн гүтгэнэ гэж байхгүй л дээ. Засгийн газраас өргөн барьсан төслөөр хувь хүнийг хоёр сая, аж ахуйн нэгжийг 20 саяар л торгох заалт байсан даа уг нь. Таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Зөрчлийн хууль өөрөө их маргаан дагуулж байна. Өнгөрсөн даваа гаригт бүлгийн хурлаар ажлын хэсгийн гаргасан хуулийн төсөлтэй танилцсан. Ингэхдээ маргаантай зүйлсийг хагалуулъя гэж оруулж ирсэн юм. Зөрчлийн хуулийн төслийг хуулийн зөвлөхтэйгөө зөвшилцсөн. Өөрөө ч сайн судаллаа. Ямартай ч хуулийг бүхэлд нь эргэж харах шаардлагатай юм байна. Тэгэхгүй бол маргаантай зүйлс их байна гэдэг нь харагдлаа. Тэр дундаа таны асуусанчлан “гүтгэх” заалтын хүрээнд хүний нэр төр, алдар хүнд, хуулийн этгээдийн ажил хэргийн нэр хүндийг гутаан доромжилсон, худал мэдээллийг нийтэд дэлгэсэн, эхсүл мэдээллийн хэрэгсэл, нийтийн сүлжээгээр тараасан бол хувь хүнийг 10 сая, хуулийн этгээдийг 100 сая төгрөгөөр торгох санал орж ирснийг байнгын хорооны гишүүд дэмжээд явчихсан л даа. Уг нь бид бүлэг дээр ярихдаа юм л болбол торгох эсвэл барьж хорих гэдэг бол хуулийн гол зорилго биш гэж ярьж байсан юм. Бид улс орноо хөгжүүлэх ёстой, хариуцлага сахилга баттай байх ёстой гэж ярьцгаасан. Би бүлгийн хурал дээр “Төрийн өндөр албан тушаалтнууд улсын мөнгийг хэдэн зуун саяар нь үрж үрэгдүүлж, хууль бусаар зарцуулсан гэж яриад л байдаг. Үүнийг шалгасан болоод орхидог. Бид гэхдээ хувь хүнийг шийтгэх гээд байгаа юм биш. Хууль бусаар мөнгө зувчуулсан бол төрийн албанд ажиллаж болохгүй гэдэг ойлголтыг нийгэмд төлөвшүүлэх ёстой” гэж хэлсэн. Одоо хэлэлцэгдэж буй Зөрчлийн хууль ард түмнийг хэтэрхий сахилга баттай байлгах гээд чангаруулсан зүйл заалтууд орж ирсэн. Тухайлбал, 12 зүйл дээр баривчлах заалт ороод ирж байгаа юм. Бодит амьдралд нийцэхгүй, их хэмжээний мөнгөөр торгуулахгүйн тулд авлига өгөх боломжийг нь нээчихсэн ч гэдэг юм уу, зөрчилтэй зүйлс байна лээ.

-Гүтгэх заалтын тухайд сошиал орчин гэж байгаа ч хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд түлхүү хамааралтай хууль гарчих гээд байна л даа?

-Уг хуульд гүтгэхтэй холбоотой заалт байгаа юм. Гүтгэсэн бол тухайн хүнийг 10 сая, хуулийн этгээдийг 100 сая төгрөгөөр торгоно гээд нэмчихлээ л дээ. Үнэхээр тухайн хүнийг гүтгэсэн үү, үгүй юу гэдгийг яаж мэдэх вэ. Хоёрдугаарт, энэ хүн гүтгэсэн байлаа гэж бодоход тухайн мэдээллийг сэтгүүлч өөрөө олсон уу, эсвэл захиалагч байна уу гэдгийг нягтлах ёстой. Үнэхээр захиалагч байгаа бол захиалагчийг нь яаж шийтгэх юм гэдэг нь ч тодорхойгүй байна. Мэргэжлийн хэвлэл мэдээллийн байгууллага гэдэг бол буух эзэн, буцах хаягтай байдаг. “Өдрийн сонин” гэхэд Э.Энхболд гээд автортойгоо гардаг. Ийм эзэнтэй байдаг байхгүй юу. Харин цахим орчинд хэн гэдэг нь мэдэгдэхгүй нүүрээ, нэрээ нуусан хүмүүс гутаан доромжилж байгаа энэ зүйлсээ ялгахгүйгээр зарим хүмүүс асуудалд хандаад байна. Сэтгүүлч хүн хардах эрхтэй. Ийм асуудал байна, үүнийг хуулийн байгууллага шалгах ёстой гэсэн байвал үүнийг гүтгэлэг гэж үзэх юм уу. Гүтгэж байна гэж үзээд шууд 10-100 сая төгрөгөөр торголоо гэхэд үүний цаана улсын хөрөнгийг шамшигдуулсан, идэж уусан энэ асуудлыг өөгшүүлээд үлдээх үү. Нөгөө талаасаа хэвлэл мэдээллийн амыг нэг мөсөн барих сөрөг үр дагавар гарах вий гэсэн болгоомжлол надад ч байна. Учир нь 100 сая төгрөгийн торгууль нь хуулийн этгээдийг торгох хамгийн дээд хэмжээгээр орж ирж байгаа юм. 10 сая гэдэг нь ч мөн адил хувь хүн дээр хамгийн дээд хэмжээ. Энэ хуулийн бусад заалт дээр ийм өндөр торгууль байхгүй. Үүнийг хэдэн хүн, хэдэн хуулийн этгээд төлж чадах вэ. Хэвлэл мэдээллийн байгууллага ихэнх нь төлж чадахгүй. Шударгаар асуудалд ханддаг хэвлэлийн байгууллага үүнийхээ төлөө үүдээ барих хандлага олон гарна.

-Одоо тэгээд яах ёстой вэ?

-Энэ хувь хэмжээн дээрээ эргэж харах ёстой. Мөн гүтгэсэн үү, үгүй юү гэдгийг яаж нотлох вэ гэдгийг тодорхой болгох шаардлагатай. Уг хуулийн нэг аюултай нь шууд хэрэгжээд явчих юм. Тиймээс энэ асуудалд нухацтай хандах ёстой. Гүтгэх гэж юуг хэлэх вэ, нэр төр гутаах гэж юуг хэлэх вэ гээд бүгдийг нь тодорхой болгох хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр шууд чуулганы хуралдаанаар батлаад явбал алдаа болно.

Байнгын хорооны хуралдаан дээр Ц.Гарамжав гишүүний гаргасан зарчмын зөрүүтэй санал дэмжигдээд явчихсан. Байнгын хороон дээр дэмжигдсэн юм чинь чуулганы хуралдаанаар орно. Зарчмын зөрүүтэй санал оруулсан гишүүн өөрөө саналаа татаж авбал энэ санал хүчингүй болно. Гэхдээ саналаа татаж авах эрх нь зөвхөн анхны хэлэлцүүлэг дээр л нээлттэй гэдгийг бодох ёстой. Эцсийн хэлэлцүүлэг дээр саналаа татаж авна гэж байхгүй. Би зарчмын зөрүүтэй санал гаргасан гишүүн болон зарим хүмүүстэй уулзаад мэргэжлийн сэтгүүлч, мэргэжлийн байгууллагыг хамгийн дээд хэмжээгээр торгож болохгүй. Энэ асуудал чинь хоёр талтай гээд уулзаж байгаад гарч ирлээ. Чуулганы хуралдааны үеэр гишүүд асуудалд хэрхэн хандах вэ гэдгийг л харах үлдлээ.

-Ер нь улстөрчид яагаад хэвлэлийнхэнд ингэж хатуурхаад байгаа юм бэ. Өөрсдийг нь гаргаж ирж олж таниулдаг нь хэвлэл л байдаг биз дээ?

-Сүүлийн үед олон нийтийн сүлжээгээр нэрээ, байгууллагаа нуусан хүмүүс зохион байгуулалттай дайрах зүйлс гарч байгаа. Тиймээс хуулийн заалтдаа энэ бүгдийг тодорхой болгох ёстой. Одоо бол нэр хүндийг гутаасан гээд ерөнхий заалт дээр хуулийн этгээдэд оногдуулах хамгийн өндөр хэмжээг оруулсан. Үүн дээр гишүүд наанатай, цаанатай хандаж эхний хэлэлцүүлгээр шууд явуулчихгүй байх гэж найдаж байна.

-Сэтгүүлчийн, хэвлэлийн байгууллагын ирийг мохоох арга нь эдийн засгаар нь боомилох, дарамтлах хууль л болчих гээд байх шиг байгаа юм…

-Дарамтлах гэж ойлгох нь хаашаа юм. Ерөнхийдөө эдийн засгийн аргаар асуудалтай тэмцэх гэж үзэж байна. Хэнтэй тэмцэх гээд байгаа юм, тэмцэх шалтгаан нь юу байв гэдэг нь өөрөө энэ хуульд бүрхэг байна л даа. Түүнээс биш хэвлэл мэдээллийн байгууллагын амыг үдэж, зогсооно гэж хэзээ ч байхгүй. Бидэнд Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль гэж бий. Энэ хууль өнөөдөр ч гэсэн хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа. Түүнээс биш нэг гишүүн санал гаргаад 10 сая, 100 саяар торгоод сэтгүүлч, хэвлэлийн байгууллагын амыг барина гэвэл үүн шиг үлгэр байхгүй. Хэзээ ч сэтгүүлчид амаа бариулахгүй. Ярих зүйлээ яриад л явна. Түүнээс биш гүтгэх, үнэн мэдээллийг түгээх хоёр өөр зүйл. Үүнийг хэрхэн ялгах вэ гэдэгтээ асуудал байгаа юм.

-Зөрчлийн хуульд иргэнийг баривчлах заалтууд орсон байна лээ. Баривчлах чинь Эрүүгийн хуульд хамааралгүй юм уу?

-Энэ асуудал мөн маргаан дагуулж байгаа. Уг хуулийг бүхэлд нь сайн харахгүй бол хувь хүний хувь заяатай холбоотой асуудлыг үүгээр зохицуулж байгаа. Би бүлгийн хурал дээр ч гэсэн хэлж байсан. 7-30 хоног баривчлах шийтгэл дээр танхайрах, хүний биед халдах, гэр бүлийн хүчирхийлэл, нийтийн зориулалттай орон сууцанд амьдарч буй иргэдийн амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан, жагсаал цуглаан хийх, хулгайлах, хөрөнгө завших, эд хөрөнгө устгах, замын хөдөлгөөний дүрэм зөрчих, шүүгчийн хараат бус байдалд нөлөөлөх гээд заалтууд орж ирсэн. Тухайлбал, шүүгчийн хараат бус байдалд нөлөөлөх гэхээр шүүхийн танхимд шүүгдэж буй иргэн өөрийгөө өмгөөлөн үг хэллээ гэхэд “Чи шүүхэд нөлөөлөхийг оролдлоо” гээд шууд 30 хоног баривчлахаар болбол яах вэ. Тэр хүн гэмт хэрэг хийсэн ч байж болно. Хийгээгүй ч байж болно. Тэгэхээр хүнийг хэн хамгаалах юм гэдэг асуудал гарч ирж байгаа юм. Тиймээс энэ мэтчилэн бидэнд бодолцох зүйлс бий.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

-Засгийн газрын зүгээс оруулж ирсэн долоон төрлийн концессын асуудал Их хуралд маргаан дагуулж байна. Ядаж бүлгийнхээ гишүүдэд хүртэл танилцуулаагүй хэмээн МАН-ынхан өөрсдөө шүүмжилж байна л даа. Сөрөг хүчин харин ямар байр суурьтай байгаа вэ. МАН-ынхан концессыг маш их шүүмжилдэг байсан л даа?

-ОУвС-гийн хөтөлбөрийн хүрээнд төсвийн тодотгол батлагдсан. Энэ хүрээнд долоон төрлийн татварыг нэмж улсын төсвийг бүрдүүлэхгүй бол болохгүй гэсэн. Ингэж долоон төрлийн татвар нэмснээр орлого нь 100 орчим тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэнэ гэдэг тооцооллыг гаргасан л даа. Харамсалтай нь долоон төрлийн татвар нэмж ард түмний халаасыг хоослох шийдвэр гаргахын зэрэгцээ Засгийн газар сайд нарынхаа багцыг 400 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлсэн. Дайны хажуугаар дажин гэгчээр Засгийн газар долоон төрлийн татвар нэмэхийн зэрэгцээ дордохын долоон концессыг оруулж ирлээ. Долоон төрлийн татвараас 100 тэрбум төгрөг төсөвт орох бол эсрэгээр нь долоон төрлийн концесстоо 850 тэрбум төгрөгийг зарлагадах гэж байна. ардчилсан намын гишүүд гэлтгүй ардын намын зарим гишүүдийн эсэргүүцэлтэй энэ концессууд тулгарсан.

850 тэрбум төгрөгийн өртөг бүхий эдгээр концессууд нь барих-шилжүүлэх нөхцөлтэй. МАН-ынхан “Ардчилсан намынхан концессыг замбараагүй зарласан. Энэ концессууд нь Монгол Улсын эдийн засгийг сулруулсан” гэж асар их шүүмжилдэг. Гэтэл өнөөдөр өөрсдийнх нь оруулж ирсэн долоон төрлийн концесс нь бүгдээрээ барих-шилжүүлэх нөхцөлтэй. Нэг үгээр хэлбэл, тэд улс төр хийхдээ сайхан зүйл ярьж, өөрсдөө гардаж хийхдээ ярьсныхаа яг эсрэг явдаг. Үүний нотолгоо нь дордуулахын долоон концесс л доо. Концессын ажлууд хийгдээд дууслаа гэхэд, ирэх жил 850 тэрбум төгрөгийг төллөө гэхэд нэг жилийн хугацаатай Засгийн газрын бонд 16 хувийн хүүтэй байгаа. Зөвхөн хүүнд гэхэд 150 тэрбум төгрөг төлөх жишээтэй. Жилийн дараа гэхэд нэг их наядын зардалтай долоон концесс болж хувирна. Эдийн засгийн нөхцөл байдал ийм байхад энэ их мөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийх нь зөв үү, буруу юу гэдгээ бодох ёстой. Эдгээр долоон концесс нь Засгийн газрын гишүүд, МАН-ын томоохон албан тушаалтнуудтай холбоотой байгаа нь харамсалтай.

-Сайд нар гэхээсээ илүү ардаа улс төргүй хувийн хэвшлийн хүмүүсийн ажил байсан бол шүүмжлэл бага гарах байсан байх…

-МАК-ийн концесстой холбоотойгоор тус компанийн дэд захирал Г.Цогт гэж хүн “Өдрийн сонин”-д ярилцлага өгсөн байна лээ. Тэгэхдээ Цагаан суварга руу татаж буй дэд бүтцийн асуудал ямар үр ашигтай, ямар хэрэгцээтэй талаар ярьсан байсан. Мэдээж улс оронд хэрэгтэй зүйлд хөрөнгө оруулах нь зөв. Гэхдээ хамгийн гол нь өөрийнхөө намын бүлгийн гишүүдэд хүртэл танилцуулалгүйгээр хуйвалдааны зарчмаар явуулах гэж байсан нь Засгийн газрын алдаа. Энэ Засгийн газарт ямар хүмүүс ажиллаж байгаа нь харагдаж байгаа юм. Эдийн засаг хямралтай байгаа үед концесс гэдэг тийм муу зүйл биш. Хөрөнгө оруулалт ийм хүндрэлтэй байхад төрөөс хөрөнгө оруулж чадахгүй болсон нөхцөлд концессоор ажлуудыг хийгээд явах нь зөв. Ерөнхий сайдын хэлсэнчлэн барих-ашиглах-шилжүүлэх нөхцөлтэйгөөр концессыг явуулах нь бүр сайн. Тэгэхгүйгээр барих-шилжүүлэх буюу ажлаа хийгээд дууссаны дараа улсын төсөв дээр дарамт ирэх байдлаар концессын төслүүдийг зарласан нь хариуцлагагүй явдал.

-Долоон төрлийн татвар нэмээд, хүүхдийн мөнгөө зорилтот бүлэгт олгоно гэж хасчихаад концессын ажлууд хийхээр оруулж ирсэн нь хүмүүсийн бухимдлыг төрүүлээд байх шиг байна?

-Баруун аймгууд руу автозам тавихаас эхлээд тэнд амьдарч буй иргэдийн амьдралд хэрэгцээтэй асуудлыг зайлшгүй шийдэх асуудал бий. Улсын төсвийн болон бусад эх үүсвэрээс санхүүжүүлэн хийх ёстой. Үүний зэрэгцээ зарим хүний хувийн эрх ашигт хамааралтай концессууд байгаа. Нийт хүүхдүүдийн 60 хувьд олгож байсан хүүхдийн мөнгийг 40 хувь болгож танахад 78 мянган хүүхэд хүүхдийн мөнгөнөөс хасагдсан. Хүүхдийн мөнгөнд ойролцоогоор 17 тэрбум төгрөг зарцуулах ёстой. Гэтэл долоон хүний сонирхлын хүрээнд долоон концессыг хийхийн тулд 850 тэрбум төгрөг зарцуулна гэдэг бол ийм эдийн засагтай үед байж болшгүй асуудал.

-Тавдугаар сарын 1-нээс эхлээд өнөө долоон төрлийн нэмэгдсэн татварын зарим нь хэрэгжээд эхэлнэ. Иргэдийн амьдралд хэр дарамт болох бол?

-Иргэдийн амьдралд шууд нөлөөлж байгаа. Маш олон хүн приус машин авахаар төлөвлөсөн байсан. Манай оронд орж ирж байгаа приусууд ядах нь ээ өндөр насжилттай байдаг. 10 жилээс дээш насжилттай приусууд 5.8 сая төгрөгөөр татвар нь нэмэгдэж байх жишээтэй. Монголын олон хүн бизнесээ, амьдралаа төлөвлөөд машин авах гэж байсан гэдэгт итгэлтэй байна. Тэр олон хүний хүсэл эрмэлзлийг татвараар нухчин дарж байх жишээтэй. Ингэж болох юм уу. Мөн архи, тамхины онцгой албан татварыг нэмэхээр болсон. Архи, тамхи хүний биед хортой нь хортой. Гэхдээ үүнийг нийт ард түмний хэдэн хувь нь хэрэглэж байгаа вэ гэдгийг бодох ёстой. Хэрэглэж байгаа хүмүүсийн халааснаас л тэр татвар гарна. Түүнээс биш импортоор оруулж ирж байгаа хүмүүс хэзээ ч “Би татварыг нь төлчихье. Ард түмэндээ татваргүйгээр өгчихье гэж бодохгүй. Тийм болохоор эцсийн хэрэглэгчдэдээ татвар нь дарамт болж очих юм. Эцсийн хэрэглэгч нь хэн байх вэ гэхээр ард түмэн. Долоон төрлийн татвар нэмнэ гэдэг чинь ард түмний нуруун дээр тэр хэмжээний дарамт үүрүүлж байна гэсэн үг. Харамсалтай нь үүгээрээ 100 тэрбум төгрөг л олно. Гэсэн хэдий ч сайд нарын багцад 400 тэрбум, концесст 850 тэрбум төгрөг зарцуулах гээд сууж байгаа ийм л улс.

Ардын намынхан өнгөрсөн Их хурлын сонгуулиар гарч ирэхдээ нэг ч төрлийн татвар нэмэхгүй, шинэ төрлийн татвар бий болгохгүй гэж амлаж явсан хүмүүс. Бид сонгуулийн амлалтад хуурталгүй сонголтоо хийдэг болох ёстой гэдэг нь илүү харагдах боллоо. Өөрсдийн дур зоргоор, өөрсдийн зардлаа ард түмнээр төлүүлдэг байж болохгүй. Тэд төрд итгэх итгэлийг ингэж алдуулж байгаагаа мэдэж байгаа байлгүй дээ.

-Тэтгэврийн нас нэмэгдсэн асуудал эсэргүүцэлтэй тулгарчихлаа. Засгийн газрын хийсэн болгон хэл ам дагуулах янзтай байна шүү?

-Тэтгэврийн нас нэмэх асуудлыг иргэд маш их эсэргүүцэж байна. Монгол Улсын дундаж наслалт 69 байдаг. Гэтэл 65 настайдаа тэтгэвэрт гарчихаад хэдэн жил тэтгэвэр авах юм бэ. Тэр хүн 40 гаруй жил тэтгэврийн даатгалын шимтгэл төлчихөөд дөрвөн жил хүрэхгүй хэрэглэнэ гэхээр тэр хүмүүс дэндүү хайран байгаа биз дээ. Тиймээс ард түмэн дэмжихгүй байгаа юм. Сангийн сайд олон улсын жишиг юм яриад байсан. Бидний амьдрал, цалин хөлсийг олон улсын жишигт хүргэчихээд энэ тухай ярих ёстой л доо. Өөрсдөдөө хэрэгтэй зүйлсээ олон улсын жишиг гэж шийдчихээд шийдэхгүй зүйлсээ таг хаядаг төр засаг байж болохгүй. Тиймээс АН байна уу, МАН байна уу хамаагүй төр нь төр шиг байх хэрэгтэй. Сонгуульд амласан мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхийн төлөө тууштай байх ёстой.

-Чуулганаар сая Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулийг хэлэлцэхийг дэмжсэн. Хөрөнгө оруулалтын банкны тухайд янз бүрийн тайлбар гарч байна. Гэхдээ эдийн засаг ингэж хямарсан үед манай оронд хөрөнгө оруулах банк олдох юм болов уу?

-Хоёр талтай л даа. Монголын банкууд хэтэрхий хүүний араас хөөцөлддөг. Өөрөөр хэлбэл, өндөр хүүтэй зээл эдийн засгийг боомилдог. Мөн бизнес хөгжихөд банкны хүү өндөр байгаа нь хойш чангаадаг юм. Монголын банкууд дотоод зах зээлээ хадгалахын тулд хүү, уян хатан бодлого дээрээ эерэг нөхцөл байдлыг үргэлж бий болгох хэрэгтэй. Банкууд өдрөөс өдөрт хүүгээ нэмэх талаар боддогоос биш зээлийн төрөлжилт, санхүүгийн олон талт механизмуудыг ашиглах талаар боддоггүй. Тэр утгаараа бизнесийнхэн өндөр хүүтэй зээл авч байхаар бага хүүтэй гадны банк оруулж ирэх сонирхолтой байгаа. Гээндээ ч бий, гоондоо ч бий гэдэг шиг манай банкуудад ч асуудал бий. Тиймээс Монголын банкууд зээл олгох, бизнесийг санхүүжүүлэх тал дээрээ өөрчлөлт гаргахгүй бол бизнесмэнүүд өөрсдөөс чинь татгалзаж байна гэдгийг ойлгох ёстой. Монголд 10 гаруй банк байна. Бизнесийн 60 гаруй мянган компани бий. Бизнесийнхэн хямд эх үүсвэртэй зээл хүсч байгаа бол банкууд тэр зам руу орохоос өөр аргагүй. Тиймээс банкууд бодлогоо зөв болгох хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, хөрөнгө оруулалтын банкийг дэмжихгүй байх бас нэг шалтгаан байна. Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд банк болсон болоогүй хөгжлийн замаараа явсан. Хоёр шатлалтай банкны систем ямар нэгэн байдлаар байр сууриа бэхжүүлсэн. Гадны хөрөнгө оруулалттай банкийг дэмжиж байгаа нэг шалтгаан нь 100 тэрбум төгрөгөөс дээш зээл олгох юм. Жижиг аж ахуйн нэгжүүд 100 тэрбум төгрөгийн зээл авах боломжгүй. Тиймээс эдгээр зээл томоохон аж ахуйн нэгж, уул уурхайн компаниуд руу л явна гэсэн үг.

Монголд үйл ажиллагаа явуулах сонирхолтой гадны банкууд бий. Тэр дундаа БНХАУ-ын төрийн банк орж ирэхэд Монголд хөрөнгө оруулж буй өөрийн орны компаниудад зээл олгох явц түлхүү явах байх. Энэ нь манай улсад хэрэгтэй юу, үгүй юү гэдэг асуудлыг хуулийн хэлэлцүүлгийн явцад ярих ёстой.

УИХ-ын гишүүн С.Чинзоригтой ярилцлаа.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрийг авах хүрээнд УИХ-аас төсвийн тодотголыг баталсан. Энэ хүрээнд тэтгэврийн насыг жилд зургаан сараар нэмэхээр боллоо. Намрын чуулганы төгсгөлд малчдын тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр наашлуулж эрэгтэй 55, эмэгтэй 50 настай тэтгэвэрт гарах боломжтой болсон. Одоо тэгэхээр малчдын тэтгэвэрт гарах нас өөрчлөгдөж таарч байна уу?

-Монгол Улсын Засгийн газар ОУВС-гийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх хүрээнд 2017 оны төсөвт зайлшгүй тодотгол хийх шаардлагатай болсон. Тэр утгаараа УИХ-ын хаврын чуулганы эхэнд төсвийн тодотголоо баталсан. Ерөнхий зарчмын хувьд тэтгэврийн насыг нэмэгдүүлэх тал дээр би эсрэг саналтай байсан. Манай орны хувьд ажилгүйдлийн түвшин нэлээд их байгаагийн дээр дундаж наслалт тийм ч өндөр биш. Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд дундаж наслалт 3.7 орчим сараар нэмэгдсэн судалгаа байдаг. Энэ бүгдээс аваад үзэхэд тэтгэврийн насыг жилд зургаан сараар нэмнэ гэдэг нь өндөр байгаа юм биш үү гэдэг байр сууриа илэрхийлсэн. Нөгөө талаасаа тэтгэвэрт гарна гэдэг чинь ажлын байрыг чөлөөлж, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжиж байгаа нэг хэлбэр. Залуучуудын ажилгүйдэл өндөр байгаа энэ үед тэтгэврийн насыг нэмнэ гэдэг хөдөлмөрийн бодлоготойгоо уялдах ёстой. Нэгэнт Засгийн газар ОУВС-гийн хэлэлцээрт орохдоо тэтгэврийн насыг жилд зургаан сараар нэмэгдүүлнэ гэчихсэн болохоор бүлэг дэмжсэн. Тиймээс жилд зургаан сараар тэтгэврийн нас нэмэхээр батлагдсан юм.

2017 оны хоёрдугаар сарын эхээр Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслөөр малчдын тэтгэвэрт гарах насыг эрэгтэй 55, эмэгтэй 50 настай тэтгэвэрт гарах хууль батлагдсан. 2017 оны төсөвт тодотгол хийж тэтгэвэрт гарах насыг нэмэгдүүлэхээр болсон нь малчдын тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр урагшлуулах асуудлыг хөндөөгүй.

-Тэгэхээр малчид эрэгтэй нь 55, эмэгтэй нь 50 настайд тэтгэвэрт гарах хэвээрээ гэж ойлгож болох уу?

-Хүнд хортой нөхцөлд ажилладаг хүмүүсийн тэтгэвэрт гарах насыг төсвийн тодотголын үеэр нэмэгдүүлсэн. Харин малчдын тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр наашлуулсан хууль батлагдсан байсныг хөндөөгүй. Нэг үгээр хэлбэл, бусад хүмүүс жилд зургаан сараар тэтгэвэрт гарах нас нь нэмэгдсэн бол малчдад энэ хууль үйлчлэхгүй гэж ойлгож болно.

Хоёрдугаарт, малчдын Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн хуулиар шийдэгдсэн асуудал бол олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн ээжүүдийн хөдөлмөрийг бодитоор үнэлэх, төрүүлсэн хүүхдийнх нь тоогоор нийгмийн даатгалын шимтгэлийг төлснөөр нэмэгдүүлэн тооцдог байх юм. Мөн хүүхдээ гурван нас хүртэл гэртээ асарч байгаа ээжүүдийн нийгмийн даатгалын шимтгэл тасралтгүй төлөгддөг байх, нийгмийн даатгалд хамрагдсан хэлбэрээсээ үл хамааран ээжүүд цалин хөлснөөсөө 100 хувиар жирэмсний болон амаржсаны тэтгэмж авдаг байх асуудлууд хуульчлагдан батлагдсан. Эдгээр хуулийн өөрчлөлт төсвийн тодотголоор хөндөгдөөгүй. Өөрөөр хэлбэл, намрын чуулганаар Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд орсон зүйл заалтууд төсвийн тодотголоор өөрчлөгдөөгүй.

-Малчдын тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр наашлуулсан, сая төсвийн тодотголоор тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр нэмсэн хоёр хоорондоо харшлахгүй юу?

-Малчдын тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр наашлуулсан хуулийн төсөл хэвээр үлдсэн.

-Зарим нь тэтгэвэрт гарах насыг нэмж байгаа асуудал зөвхөн төрийн байгууллагуудад хамааралтай гэх юм. Хувийн хэвшлийнхэнд ч бас хамааралтай биш юм уу?

-Тэтгэврийн насыг төрийн албанд болон хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа гэдгээрээ ялгаатай гэсэн ойлголт байхгүй. Адилхан үйлчилнэ. Хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах үеэр би хоёр санал хэлж байсан ч ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах хүрээний тодотгол гээд үүнд шахагдаад дэмжлэг аваагүй л дээ. Хуучин хуулиар эрэгтэй ч бай, эмэгтэй ч бай 60 настайдаа тэтгэвэрт гарах эрх нь нээлттэй. Олон хүүхэд төрүүлсэн ээж өөрөө хүсвэл 50 настай эсхүл 55 настайдаа тэтгэвэрт гарах боломжтой байсан. Үүнийг ажил олгогчид анзаараад заавал захиргааны санаачилгаар 50-тай ч юм уу, 55 настайдаа тэтгэвэрт гардаг байдлыг больчих. Өөрөө хүсээгүй бол шууд тэтгэвэрт гаргадаг байдлыг хорьсон заалт оруулж өгье гэсэн ч хэлэлцүүлгийн явцад яригдаж байгаад дэмжлэг аваагүй л дээ. 2017 оны төсвийн тодотгол батлагдсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай УИХ-ын тогтоолд би өөрөө санал гаргаж байгаад хоёр заалт тусгаж өгсөн.

Ерөнхий сайд, Засгийн газарт даалгасан заалтдаа өндөр насны тэтгэвэр нэмсэн, хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжийн хамрах хүрээг бууруулсан нь иргэдийн хөдөлмөр эрхлэх, амьжиргааны түвшинд хэрхэн нөлөөлж буй талаарх үнэлгээ, мониторинг, шилжилгээ, судалгааг жил бүр хийж холбогдох байнгын хороонд танилцуулж байхыг үүрэг болгосон. Нөгөөх нь тэтгэврийн нас нэмсэн, хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжийн хамрах хүрээг бууруулсан мониторингийн дүнг үндэслэн амьжиргааны түвшин буурч байгаа бол зайлшгүй өөрчлөх саналыг УИХд оруулж ирж байхыг Нийгмийн бодлого, боловсрол соёл, шинжлэх ухааны байнгын хороонд даалгасан заалттай тогтоолууд батлагдсан. Үнэхээр сөргөөр нөлөөлж байна гэж үзвэл хуулийн үйлчлэлийг зогсоох, өөрчлөлт оруулах эрх зүйн орчинг яаралтай Их хуралд оруулах эрхийг нь байнгын хороонд өгсөн.

-Төсвийн тодотголыг хэлэлцэж байхад цагдаа, онцгой, боловсрол, эрүүл мэндийн салбараас хоёр хүн тэтгэвэрт гарахад нэг хүн оронд нь авч байхаар болсон. Тухайлбал, биеийн тамирын багш, англи хэлний багш хоёр тэтгэвэрт гарлаа гэхэд яг аль мэргэжлийн хүнийг нь ажилд авах вэ гээд асуудал гарч мэдэх юм?

-Засгийн газраас оруулж ирсэн саналыг би дэмжсэн. Учир нь орон тооны цомхотгол хийх, томоохон бүтцийн өөрчлөлт хийх ёстой гэж ярьдаг хэсэг гишүүд байдаг. Тэдний нэг нь би. Томоохон бүтцийн өөрчлөлт хийж байж эдийн засгийн хямралтай үед төсөв мөнгө хэмнэх зайлшгүй шаардлагатай. Гэхдээ эдийн засаг ийм хүнд байхад төрийн албан хаагчдыг олон мянгаар нь цомхотгохоо больё. Нэг талдаа төсөв хэмнэж байгаа ч нөгөө талдаа 2030 мянган төрийн албан хаагчийн цаана 5060 мянган хүний гэр бүлийн амьдралын асуудал сөхөгдөнө. Тиймээс эдийн засгийн хямралтай байгаа үед олон мянган хүний амьжиргааг дордуулж байснаас цалинг нь царцааж хэвээр нь төрийн албанд цомхотгол өндөр хэмжээнд хийлгүй явах сонголтын өмнө бид ирсэн. Хямралын үед олон хүнийг ажлаас халж болохгүй гээд хоёр дахийг нь сонгосон. Нөгөө талдаа таны хэлж байгаа үнэн. Нэг эмнэлэг дээр хоёр нарийн мэргэжлийн эмч зэрэг тэтгэвэрт гарахад оронд нь нэг аваад тэр хүн нь ачааллаа дийлэх үү гэдэг асуудал гарч ирнэ. Тэр утгаараа уян хатан хандаж төсөв захирагч нар зохицуулж байхаар УИХын тогтоолд нээж өгсөн. Үүгээрээ шийдээд явах бүрэн боломжтой.

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг үе шаттай нэмэхээр боллоо. ажил ол-гогчдод дарамт болох уу?

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэх нь хоёр талтай асуудал. Нэг талаасаа Нийгмийн даатгалын сан өөрөө алдагдалтай байгаа учраас нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэх зайлшгүй шаардлагатай. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэх өөр нэг шалтгаан нь 1960 оноос хойш төрсөн иргэд нэрийн данснаас тэтгэвэр авах эрх нь үүснэ. Гэтэл 1960 оноос хойш төрсөн хүмүүсийн нийгмийн даатгалын шимтгэл нь долоон хувь байдаг. Иргэн долоо, ажил олгогч долоон хувийг нь төлдөг. Тэтгэвэрт гарахдаа төлсөн 14 хувиасаа тэтгэвэр авна. Тиймээс нэрийн данснаас тэтгэвэр авах хүмүүсийн тэтгэвэр маш бага гарна. Харин 1960 оноос төрсөн хүмүүс одоогийн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулиар Нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авч байгаа иргэд адилхан 14 хувийн шимтгэл төлж байгаа ч тэтгэвэр бодуулж авахдаа доод тал нь цалингийн 45 хувь, дээд тал нь 85 хувиар тооцуулж тэтгэвэр авдаг. Тэтгэвэр бодож буй аргачлалаасаа хамаараад Нийгмийн даатгалын сангаас авч буй тэтгэвэр, нэрийн данснаас авч буй тэтгэвэр хоорондын ялгамж асар их зөрүүтэй болчихож байгаа юм. Энэ утгаар нь авч үзвэл нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэх нь зөв. Сөрөг тал нь ажил олгогчдод очих ачаалал ний нуугүй хэлэхэд нэмэгдэнэ. Ялангуяа манай аж ахуйн нэгжүүдийн 85 хувь нь ес хүртэлх ажилтантай, жижиг аж ахуйн нэгжүүд байдаг. Тиймд дийлэнх олонхи болсон жижиг аж ахуйн нэгжүүдэд сөрөг талтай.

Нөгөө талаас нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмснээр Нийгмийн даатгалын сангийн алдагдлыг бууруулахын зэрэгцээ нийгмийн даатгалд хамрагдагсдын хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх ёстой. Энэ миний зарчмын байр суурь. Байнга хэлдэг. Өнөөдөр улсын хэмжээнд 1.1 сая хүн хөдөлмөр эрхэлж байгаа ч тэдний 48 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл төлдөггүй. Нэг үгээр хэлбэл нийгмийн даатгалын гадна байна гэсэн үг. Тиймээс нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмнэ гэхээсээ өмнө тэр 48 хувийг нийгмийн даатгалд хамруулах шаардлагатай.

Нэг талдаа нийгмийн даатгалын сан алдагдалтай байгаа нь үнэнч нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт мөнгөн үлдэгдэл багагүй бий. Тэр мөнгийг зөвхөн арилжааны банкуудад байршуулах, Засгийн газрын бонд худалдаж авах замаар арвижуулахаас өөрөөр хуримтлал бий болгодог механизм дутагдалтай байна. Бага ч гэсэн Нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт мөнгөн үлдэгдлийг санхүүгийн зөв менежмэнт хийх замаар хуримтлал үүсгэдэг байх шинэ тогтолцоо бий болгох хэрэгтэй. Энэ хоёр арга хэмжээг авч чадвал Нийгмийн даатгалын сангийн алдагдал буурах, нөгөө талдаа аж ахуйн нэгж байгууллага, иргэдэд ирэх ачаалал буурах юм.

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Д.Тэрбишдагватай ярилцлаа.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол Улсын Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн 2017 оны төсөвт тодотгол хийх төслийг УИХ-аар баталчихлаа. Төсвийн тодотголоо баталж ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах нь чухал гэж байгаа ч тэдний шаардлагаар тодотгол хийх нь буруу гэсэн хандлага ч байсан. Та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Сангийн сайд маань өөрөө ОУВС-гийн шахалт шаардлагаар гэдэг үгийг хэлээд байгаа юм. ОУВС харин “Бид зарлагаа багасгаж, орлогоо нэмэгдүүл гэдэг шаардлага л тавьсан. Хэрхэхийг Монгол Улсын Засгийн газар шийднэ” гэдэг зүйл ярьсан байна лээ. ОУВС-гийн төсөл хөтөлбөр өмнө нь хэрэгжихдээ сайн байгаагүй талаар олон улсад нэлээд шүүмжлэгдэж байсан тул тэд өөрсдийн бодлогодоо тодорхой хэмжээнд өөрчлөлт оруулсан. ОУВС-гийн хөтөлбөрт орох шаардлага байна уу гэвэл байна. Учир нь ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар бусад орнууд дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх гэдэг нөхцөл байх шиг байгаа юм. Тиймээс хөтөлбөрт хамрагдсанаар улс орны нэр хүнд, эдийн засгийн нөхцөл байдал, гадны хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд дэм болно гэж үзэж байгаа. Гэхдээ Засгийн газар “ОУВС тэгж шахсан учраас бид хөтөлбөрт орж байна” гээд зарим нэг нь “Бид уулзсан тэгж байна ш дээ” гэж яриад байгаа юм. Монгол Улсын Засгийн газар гэж байдаг юм бол тэр дотроо бүх зүйлээ ярих хэрэгтэй. Дараа нь Их хурал дээрээ хэлэлцээд ийм нөхцөлийг нь авъя, энэ нь бидэнд хүнддэж байна гээд ярих ёстой л доо. Харамсалтай нь ОУВС шахсан юм шиг яриад, тэд “Бид туслах гэж байгаа. Хөтөлбөрийг Монгол Улсын Засгийн газар хэрэгжүүлнэ” гэсэн хоёр байр суурь яваад байна. Энэ нь өөрөө ойлгомжгүй байдлыг бий болгоод байгаа хэрэг. Монгол Улс хөтөлбөрт хамрагдахдаа маш сайн тооцоо судалгаа хийж, цаашдаа хямралаас хэрхэн гарах вэ гэдгээ сайтар тооцоолох ёстой. Түүнээс биш ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар зээл авч эдийн засаг сэргэнэ гэдэг чинь логикоороо зөв биш. Анзаарсан бол би хэд хэдэн зүйлийг л хэлээд байгаа.

-Тэр нь юу юм бэ?

-Нэгдүгээрт, бид мөнгө шаардахгүйгээр нь хариуцлагын тогтолцоогоо сайжруулчихъя. Бүгдээрээ илүү цаг ажиллая. Эдийн засгийн хямралтай энэ үед төрийн өндөр албан тушаалтнуудад хөдөлмөрийн цаг үйлчлэхгүй шүү. Төрийн ордон 24 цаг гэрэлтэй байя. Хүн харахад мөнгө шууд орж ирэхгүй юм шиг хэдий ч хариуцлага, сахилга батаар олон зүйлийг бий болгох хэрэгтэй. Төрийн түшээд хариуцлагатай болоод ирвэл нийгэм хариуцлагатай болно.

Хоёрдугаарт, яавал зардлаа багасгах вэ. 2006-2016 оны хооронд төрийн алба 65 мянган хүнээр нэмэгдсэн. Төрийн албан хаагчдыг ажлаас нь халчихаар бүгд ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжинэ гэдэг. Үгүй л дээ. Төрийн албанд ажиллаж байсан чадварлаг хүмүүс хувийн хэвшилд ажиллах боломжтой. Төрөөр ажлаа үнэлүүлж, төрөөс цалин авах нь чухал биш. Өмнө нь агентлагууд гэхэд орлогчгүй, зарим нь нэг орлогчтой байдаг байлаа. Одоо гэтэл гурван орлогчтой болчихсон байх жишээтэй. Тиймээс төр өөрөө данхар бүтцээсээ хэрхэн салах боломж байна, түүнийгээ ашиглах хэрэгтэй. Үүнийг дагасан машин унааны зардал хэмнэгдээд ирнэ.

Гуравдугаарт, төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийн үр ашиг яагаад нэмэгдэхгүй байна вэ. Тэр байгууллагуудыг бид яагаад үр ашигтай байлгаж болдоггүй юм. Зээл авчихаад өөрсдийгөө санхүүжүүлээд явж байгаа аж ахуйн нэгж байна. Тэр утгаараа төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийг цэгцлээд зарахыг нь зарж борлуулаад, үр ашигтайг нь ажиллуулаад явах ёстой. Үүнийгээ хийх хэрэгтэй.

Юм хийж бүтээж байгаа хүмүүсийнхээ тэтгэврийн насыг уртасгах, унадаг автомашиных нь татварыг нэмэгдүүлэх нь зөв үү. Энэ хүмүүс чинь бүтээгчид. Гэтэл цаана чинь алтны төлөө дайн болж байна. Тиймээс алтнаас авах татварыг нь нэмэгдүүлье гэж Засгийн газар байгуулагдсаныхаа дараа зоригтой оруулж ирсэн ч Их хурал дээр дэмжлэг аваагүй. Үүнээсээ айгаад байдаг юм уу эсвэл алтныхны лобби тийм хүчтэй байдаг юм уу, алтны татварыг нэмэхгүй гэсэн. Монгол Улс сахилга хариуцлагыг хэрэгжүүлж л байгаа юм бол гаргасан грамм алт бүрээ тушаа. Тушаасан алтнаас чинь татвар төлнө. Гэх мэтчилэн боломжууд байхад үүнийгээ ашигласангүй. Шулуухан хэлье. Үхэх нь үнэн, татвар төлөх нь үнэн. Татвар авах ёстой хүмүүсээс нь боломжийн хэмжээгээр нь татвар авъя. Татвар хэдий хэмжээгээр хуримтлагдана, төдий чинээ зөв хуваарилалт явагдана.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-Нэг хэсэг нь бараг л тэр чигтээ татваргүй улс болно гэж зүтгээд нөгөө хэсэг нь татварыг бүр нэмэх хэрэгтэй гээд байх юм…

-Бид ямар ч татваргүй эсвэл халамжийн улс байж болохгүй. Ажлын байрыг нэмэгдүүлэх тал дээр онцгой анхаарах хэрэгтэй. ОУВС хөтөлбөрийг баталчих юм бол манайд мөнгө орж ирэх хандлага байна. Гэхдээ энэ мөнгө нь зүгээр “май” гээд өгчихөж байгаа мөнгө биш. Зээл шүү. Зээлийг аль болох бага хүүтэй аваад нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, ажлын байр нэмэгдүүлж чадвал бид өрөө төлнө. Бүсээ чангалж, ходоодоо хоосон болгохоосоо өмнө төрд байгаа хүмүүс хийж байгаа ажлаа хоёр дахин илүү хийх л хэрэгтэй юм. Ингэж байж л улс орноо хүнд байдлаас гаргана. Энэ нь хариуцлага л даа.

-Та төсвийн тодотголд тийм ч таатай хандахгүй байгаа юм байна. Хэлэлцүүлгийн шатанд ч гэсэн шүүмжлэлтэй байр суурийг илэрхийлж байсан л даа. Ард түмнийг унтаж байхад баталсан төсвийн тодотгол ард түмний нуруунд ачаа үүрүүлчихэв үү, төр бүсээ чангалчихав уу?

-Төсвийн тодотголыг ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах хүрээнд батлагдсан болохоор ард түмэн төсвийн тодотголыг батлах ёстой гэдэг сэтгэл зүйтэй байсан. Ард түмэн үүнийг ойлгох гэж оролдож байна. Орлогоо яаж нэмэгдүүлж, зардлаа хэрхэн багасгах вэ гэдэг дээрээ дутуу төсвийн тодотгол боллоо. Тиймээс сэтгэл тийм ч хангалуун биш байгааг нуугаад яахав. “Бид хоёр цагийн дотор төсвийн тодотголыг батлахгүй бол ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжихгүй боллоо” гэж Сангийн сайд ярьж байсан. “Ингэж цаг хугацаанд шахахаар нэг зүйл буруу болчихдог шүү” гэж шөнөөр хуралдсан Эдийн засгийн байнгын хорооны хурал дээр хэлсэн. Миний байр суурь цагаан сар, наадам, шинэ жилээр шөнө дүл болтол хуралдаж шийдвэр гаргахдаа алдаа гаргадаг. Намайг байнгын хороогоо хуралдуул гэсэн болохоор хуралдууллаа. Гишүүд ямар шийдвэр гаргахыг мэдэхгүй гэж хэлээд хурлаа хийсэн. Ингэж цагийг нь тулгаж байхаар намрын чуулганы дараа ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэж болох байтал шөнөөр ингэж шахаж хуралдуулах нь буруу гэдгийг нь Сангийн сайдад хэлсэн. Бид ингэж хариуцлагагүй хандаж болохгүй. Богд хаан тамгаа дарчихаад “Би юу хийчихэв ээ” гэдэг шиг араас нь олон юм ярихаасаа илүүтэй батлагдсан төсвийнхөө хэмжээнд яавал хөтөлбөр үр дүнтэй болох вэ гэдгээ ярих ёстой. Хямралаас богино хугацаанд үр дүнтэй гарч чадвал дараа нь тэтгэврийн нас, татвар нэмсэн асуудлуудыг эргэж харах боломжтой. Бид үргэлж болохгүйгээ дуудаад байх юм. Болох хүртэл нь зүтгэх хэрэгтэй.

-Сөрөг хүчний зүгээс хүүхдийн мөнгийг таначихаад өөрсдийн зардлаа 404 тэрбумаар Засгийн газар нэмэгдүүлээд ороод ирлээ гэж шүүмжилж байгаа. Засгийн газар урсгал зардлаа танах боломж байгаагүй юу?

-Бодитой зүйл ярих хэрэгтэй. Хөгжлийн банкин дээр хэрэгжиж байсан төсөл хөтөлбөрүүдийг Засгийн газар дээр авсан тул түүнтэй холбоотойгоор нэмэгдсэн зүйлс бий. Хөгжлийн банкин дээр хэрэгжиж байсан төсөл, хөтөлбөр Хөгжлийн банк, Засгийн газрын алинд нь ч байсан мөнгөө төлөх ёстой. Гэсэн ч Засгийн газар хэмнэх ёстой зүйлсээ хэмнэх хэрэгтэй байсан. Түүнээс биш 404 тэрбум төгрөгөөр нэмсэн гэдэг нь үнэнд нийцэхгүй.

-Долоон төрлийн татварыг нэмэх асуудал олны анхаарлыг татсан. Гэсэн ч татвар нэмэх нь зөв гэж Их хурал үзлээ. Татварууд ард түмний амьдралд дарамт болохгүй гээд байгаа л даа. Үнэн юм уу?

-Татвар нэмж болохгүй гээд байдаг ч үнэндээ бид бараг татваргүй улс болох хүсэлтэй шахам болчихоод байгаа нь буруу. Татвар нэмэх асуудлыг Засгийн газар зөв оруулаад ирчихвэл нэмэх газар нь нэмээд, хасах газар нь хасаад явах хэрэгтэй. Бид гарч байгаа алтнаасаа татвар авдаг болоход л бусад бүх нэмэгдсэн татварын орлогоо бүрдүүлчих боломжтой. Тухайлбал, хадгаламжийн хүүгээс татвар авна гээд байгаа ч ямар хэмжээний хадгаламжтай бол татвар авах юм, ямраас нь авахгүй юм гээд ялгах хэрэгтэй. Сайн, муу ямар нэгэн байдлаар хадгаламжиндаа ихээхэн хэмжээний мөнгө байршуулсан бол татварыг тодорхой хэмжээгээр нэмээд авчихад нэг их хохиролтой ч юм биш. Монгол Улс зээлийн хүүгээрээ дэлхийд тэргүүлдэг. Одоо бид хадгаламжийн хүүгээ харьцангуй багасгах хэрэгтэй. Манайхан хадгаламжийн хүү буурчихвал мөнгөө хадгалуулах хүн олдохгүй гэдэг. Үнэндээ манайхаас өндөр хүүтэй газар өөр байгаа юм уу. Бид хамгийн өндөр хадгаламжийн хүү төлдөг юм бол жаахан бууруулчихад бидний авах зээлийн хүү буурах боломжтой. Түүнээс биш Засгийн газрын оруулж ирсэн болгоныг бид буруутгаж, ус цацаад байж болохгүй. Үүнийгээ ард түмэнд зөв ойлгуулчихад хүлээгээд авчихна. Гэтэл өөрсдөөсөө эхлэх зүйлсээ эхэлчихэж чадахгүй байгаа болохоор ард түмэн дургүйцээд байгаа юм. Ямар ч Засгийн газар магтаал сайшаал хүртээд байх нь ховор байдаг. Бид зөв зүйлийг дэмжээд буруу зүйлийг нь засахын төлөө шахаж шаардах ёстой. Засгийн газрын хийсэн болгоныг болохгүй байна гэж шүүмжилдэг энэ арга барилаасаа ч салах ёстой. Энэ хорвоо дээр хар, цагаан хоёр л өнгө байдаг мэт талцдаг, зааглагддаг. Үнэндээ цаана чинь цэнхэр, ногоон, улаан, шар гээд олон өнгө байдаг юм шүү дээ.

-Бензин шатахууны онцгой албан татвар нэмэгдэх нь. Бензиний үнийн савлагаа ард түмний амьдралд хэрхэн нөлөөлдгийг та хэнээр ч хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Олон улсын зах зээл дээр нефтийн үнэ бараг өсөхгүй болов уу гэж Засгийн газар тооцож, онцгой албан татварыг нэмэхээр оруулж ирсэн юм билээ. Олон улсын зах зээлд нефтийн үнэ өсөхгүй бол бага зэргийн татвар нэмлээ гэхэд манайд үнийн нөлөөлөл гарахгүй гэж үзсэн юм шиг байгаа юм. Үүнийг сайн мэдэхгүй байна. Бензин, шатахуунаар их оролдох нь сайн зүйл биш. Хамгийн эмзэг сэдэв бензин, шатахуун байдаг. Дуулианаар нь жаахан нэмлээ гэхэд дагаад бүх бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдчихдэг золигийн юм манайд болдог. Бид онцгой албан татварыг нэмэх, нэмэхгүйгээсээ илүү олон жил ярьсан нефть боловсруулах үйлдвэрийн асуудлаа шийдэхгүй юм уу. П.Очирбат гуай газрын тосоор дээлээ мялааснаас хойш хэдэн жил өнгөрөв. Улс төр болохоор л нефтийн үйлдвэр барина, барихгүй гэдэг. Нефтийн үйлдвэр барина гэж ярьсан хүмүүс нь од болдог. Одоо тэр үйлдвэрээ барьчих л даа. Зарим нь нефть боловсруулах үйлдвэр барьж болно гэхээр нөгөө хэсэг нь болохгүй гэдэг. Боломжтой бол бид өөрсдийнхөө нефтиэр өөрсдийн үйлдвэрээ барих ёстой. Болохгүй бол түүхий нефть оруулж ирээд ч хамаагүй бензинээ үйлдвэрлэх шаардлагатай. Алдаршихын тулд нефтийн үйлдвэр ярьж болохгүй л дээ. Үр дүн гаргахын төлөө хийх ёстой.

-Автомашины онцгой албан татвар нэмэгдэж байна. Ялангуяа шингэрүүлсэн хийн болон хос хөдөлгүүрт автомашинуудын татвар илүү нэмэгдэж байна. Насжилтаасаа хамаараад приус машин гэхэд таван сая төгрөгөөр нэмэгдэхээр боллоо. Тавдугаар сарын нэгнээс хууль нь хэрэгжинэ. Ард түмэн унах унаагүй болох юм байна гэж ярьж байна л даа…

-Монгол төр гэж байгаа юм бол цаашид автомашины насжилт дээр анхаарал хандуулах ёстой. Гадны төмрийн хаягдал шахуу болсон машинуудыг оруулж ирсээр байх юм уу. Гэхдээ ард түмний амьдрал ямар байгаа билээ гэдгээ мартаж болохгүй юм. Иргэдийн амьдрал ахуй сайжирчихвал автомашины насжилтыг нь багасгаж болно. Үүнийг сайтар судлахгүй бол эмзэг асуудал юм билээ. Иргэдийн өдөр тутмын хэрэглээ бензин, шатахуун, автомашин руу орох нь зөв үү, алтны татварыг нэмэх нь зөв үү, хариуцлага руу орох нь зөв үү гэдгээ бид ялгаж салгах ёстой. Би татвар төлөх ёстой, байгалиа хамгаалах ёстой гэж ярьдаг хүн. Гэхдээ үүн дээр ингээд хоёрдмол сэтгэлтэй болчихоод байна. Бид хэзээ яаж нэмэх вэ гэдгээ бодох ёстой болчихоод байгаа юм. Нэг зүйлийг шүүрч авах биш Монголынхоо эдийн засгийг хамтдаа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Бензин шатахуун, автомашины татварын асуудлыг сөхөөд ард түмэндээ хайртай хүний дүрээр популизм хийгээд явж болно. Гэхдээ би тэгэхгүй. Бид ард түмнээ ажилтай, орлоготой болгочихвол хэн олон жилийн насжилттай хуучин автомашин унахыг хүсэв гэж дээ.

-ХХОАТ, нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлнэ. Энэ нь өнөө маргаашаа аргацаан суугаа бизнесийнхэнд хүндээр тусах байх даа?

-Та намайг татвар нэмсэн хүнд талаар нь яриулах гээд л асуугаад байна. Миний хувьд зарим зүйл дээр санал нэг байгаа ч заримтай нь санал нийлэхгүй байгаа, энэ Засгийн газрын. Төсвийн тодотголын хүрээнд хуулиуд батлагдсан. Их хурлаар хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад татвар нэмэхээр болчихлоо. Үүнийг хамгийн их шүүмжилж чадах хүн. Нэгэнт олонхиороо шийдээд хууль баталчихсан байхад ганцаарчилсан тоглолт хийх нь надад таалагдахгүй байна. Одоо нэгэнт Их хурал шийдсэн болохоор бушуухан хэрэгжүүлж, ард түмнээ ажилтай болго, олон улсын зээлүүдээ эргүүлэн төл. Олон улсын зах зээлд байгалийн баялгийн үнэ нэмэгдэж байгаа энэ үед боломжийг ашиглаж чадвал үр дүн гарна. Нэмсэн татвар болгоныг эсэргүүцэн ярьж болох ч өнгөрсөн борооны хойноос цув нөмрөөд яахав. Хэд хэдэн боломж байсныг Засгийн газар анхаараагүй ч цаашид хэрэгжүүлэх ажилдаа анхаарах ёстой. Аль болох зөв үйлдэл хийхгүй бол төрийн томчууд тэр бүр ард түмний дунд очиж чаддаггүй болохоор тэдний бухимдлыг олж харахгүй байна. Сонгинохайрхан дүүрэгт иргэдтэй уулзаж байхад итгэл алдарсан нэг хэсэг байхад “Та нар идэвхтэй ажиллаж хонгилын үзүүрт гэрэл биш тэр гэрлээ нааш нь аваад ирвэл бид тэсээд гарахад бэлэн байна” гэсэн хэсэг ч байна. Нэмэгдсэн татвар болгон дээр шүүмжилж ярилаа гээд хууль батлагдсан болохоор үр дүн өөрчлөгдөхгүй. Тийм болохоор батлагдсан хуулиудынхаа хүрээнд л сайн ажиллах хэрэгтэй.

-Төсвийн тодотголыг хэлэлцэх үеэр Засгийн газар Концессын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг хэлэлцэх байсан ч Ерөнхий сайд эргүүлэн татсан. 800 тэрбум төгрөгийн өртөг бүхий долоон концессыг хэрэгжүүлэх гэж байгаа гэсэн мэдээлэл бий. Та ямар ч байсан ажлын хэсгийг нь ахлахаар болж. Энэ талаар мэдээлэл өгөөч?

-Бид нийгэмд хэрүүлийн алим тарих зүйлсээ өөрсдөө хийгээд байгаа юм. Дахин хэлье, том бодлогоор нь энэ улсыг бид аятайхан аваад явчих юмсан. Тэгэхгүйгээр гэнэтхэн нэг сэдэв гаргаж ирээд шуурдаг боллоо. Концесс гээд баахан шуугиад сүйд хийчихсэн юм шиг л ярьдаг. Оффшор, Эрдэнэт, Таван толгой гээд сэдэв гаргаж ирээд бужигнуулдгаа болих цаг болсон. Манайхан “Нээрээ тэгчихсэн юм болов уу” гэж самгардаж явсаар 28 жил энэ улс дорвитой хөгжсөнгүй. Концесс дээр өөрийн байр суурийг хэлэхэд өмнөх концессууд ямар шугамаар явж ирснийг сайтар шалгах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, энэ концессууд нь хэчнээн тэрбумын өртөгтэй юм бэ гэдгийг тогтоох ёстой. Тэгэхгүй бол янз бүрийн тоонууд ярьж байна. Зарим нь өмнөх концессуудыг үргэлжлүүлж байна гэдэг. Нэг хэсэг нь сургууль, цэцэрлэг барихад концессоос өөр зам алга гэж байна. Засгийн газар нэг тайлбар хэлээд, Их хурлын гишүүд өөр тайлбар хэлээд байгаа байхгүй юу. Манай бүлэг хуралдаад ажлын хэсэг байгуулсан. Миний хувьд аль нь зөв, аль нь буруу юм гэдгийг тогтооход оролцъя гэдэг үүднээс ажлын хэсэгт орох санал гаргасан. Сүүлдээ та ахлаад яв гэсэн. Ажлын хэсэг энэ долоо хоногт шалгаад ирэх долоо хоногийн бүлгийн хурал дээр танилцуулна. Концессын жагсаалтыг Их хурлаар батална гээд байгаа юм. Үүнийг би зөвшөөрдөггүй. Миний хувьд хариуцлага үүрсэн газар нь хариуцлагаа үүрсэн шиг үүр. Ажлаа хийж чадвал дэмжинэ, чадахгүй бол хариуцлага ярина гэсэн байр суурьтай байна.

-Яг ямар ямар концессын ажлууд орж ирээд байгаа юм бол?

-Ажлын хэсэг шалгаж байгаа. Ирэх долоо хоногт мэдээлэл хийнэ.

УИХ-ын чуулганаар Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль буюу бидний хэлж заншсанаар оффшорын хуулийг баталсан. Уг хуулийн ажлын хэсэгт орж ажилласан УИХ-ын гишүүн Н.Оюундарьтай ярилцлаа.

-Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль батлагдсан. Гэхдээ уг хуульд хөрөнгө орлогын мэдүүлэг гаргадаг 39800 албан хаагч түүний хамаарал бүхий этгээдүүд хамрагдсан. Ингэснээр хуулийн үйлчлэл нь өргөн цар хүрээг хамарч байгаа болохоор хэрэгжихэд нэлээд түвэгтэй болчихов уу?

-Аливаа хууль батлагдсаны дараа хэрэгжих болов уу яах бол гэдэг яриа гардаг. Өмнө нь Тамхины хяналтын тухай хууль шинэчлэгдэн батлагдахад “Энэ хууль хэрэгжихгүй” хэмээн ярьсан ч уг хууль амьдрал дээр хэрхэн сайн хэрэгжсэн билээ дээ. Ямартай ч Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийг УИХ баталчихлаа. Тиймээс цаашаа хэрэгжээд явна. Уг хуульд дөрвөн гол өөрчлөлт орсон юм.

-Тэр нь юу гэж. Засгийн газрын зүгээс өргөн барьсан хуулийг УИХ дээр тэс өөр болгоод баталчихлаа гэсэн шүүмжлэл байна л даа?

-Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн хуулийн төсөл дээр аймаг, дүүргийн дарга, газрын дарга нараас дээш албан тушаал бүхий хөрөнгө орлогын мэдүүлэг гаргадаг 301 хүнд хамаатуулахаар оруулж ирсэн. Сонгогдсон болон төрийн захиргааны төв байгууллагын цөөн хүнд хамаарах болчихоод байсан тул шүүх, прокурор, цагдаагийнхан гээд эдгээрээс бусад албан тушаалтнууд уг хуульд хамрагдахгүй байсан тул хуулийн үйлчлэлийн хүрээг өргөтгөсөн юм. Тиймээс хөрөнгө орлогын мэдүүлэг гаргадаг 39800 хүн уг хуульд хамрагдахаар болсон. Төрийн албанд алба хашиж байгаа бол уг хуульд хамрагдах нь зөв.

Дараагийн алхам нь төрийн албан хаагч болон түүний гэр бүл гэж байсан л даа. Хууль бусаар мөнгөтэй болсон хүмүүс өөрийнхөө болон эхнэр, хүүхдийнхээ нэр дээр данс нээлгэж мөнгөө хийдэггүй. Тиймээс хамаатан садныхаа нэр дээр данс нээж нуудаг. Тэр утгаараа уг хуулийн үйлчлэлийн хүрээг тэлж өгсөн.

-Гэхдээ хамаарал бүхий этгээд гэдэг нь тодорхой бус байгаа юм биш үү. Яг тэр тэрийг хамаарал бүхий этгээдэд хамруулна гэсэн зүйл байхгүй хууль болчихлоо гэх юм?

-АТГ-т хөрөнгө орлогын мэдүүлэг гаргадаг хүснэгтэд өөрийн төрсөн ах, эгч, дүү, аав, ээж, эхнэр, нөхөр, хүүхэд, нөхөр болон эхнэрийн ах, дүү нар гэж байдаг. Тэр хүрээгээрээ орж байгаа юм. Ингэснээр татвараас зугтаалгасан мөнгийг нуух газаргүй болгож байгаа хэрэг л дээ.

Засгийн газрын зүгээс өргөн мэдүүлсэн хуулийн төсөлд хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш зургаан сарын дотор оффшор данстай бол дансаа хаалгаж, оффшор бүст байршуулсан мөнгөө эргүүлэн оруулж ирнэ гэсэн заалттай байсан. Үүнийг ажлын хэсэг дээр ярилцаж байгаад хариуцлагыг нь дээшлүүлэх үүднээс зургаан сар гэсэн хугацаа байсныг гурван сар болгож өгсөн.

Бид нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Уг хууль жижиг дунд бизнес эрхлэгч, хувийн хэвшлийнхэнд огт хамааралгүй. Тэд өмнө нь хийж байсан бизнесээ хийгээд явах боломж хэвээрээ байгаа. Уг хууль сонгогдсон болон томилогдсон албан тушаалтнуудад л хамааралтай гэдгийг дахин хэлье.

-Тэр бизнес хийж байгаа хүмүүс нь ХОМ гаргадаг 39800 этгээдийн хэн нэгний хамаатан садан, найз нөхөд байвал яаж зохицуулах юм бэ?

-Харилцан хамаарал бүхий хүмүүст найз нөхөд хамаарахгүй. Тухайлбал, төрийн албанд ажиллаж байгаа хүний найз нь оффшор бүст данс эзэмших, эзэмшихгүй байх нь тухайн хүмүүсийн хоорондын асуудал. Харилцан хамаарал бүхий гэдэгт нэг аж ахуйн нэгжид хамтдаа хөрөнгө оруулсан, тэндээс хамтдаа ашгаа хүртэхийг харилцан хамааралтай гэж байгаа юм. Тэр аж ахуйн нэгж нь оффшор бүст данс эзэмшиж байгаа бол найз нөхөд, хамтрагч нь энэ хуульд хамаарна. Түүнээс нэлэнхүйд нь найз нөхөд гээд хамруулан ойлгож болохгүй.

-39800 албан хаагчийн ах, эгч, дүү, аав, ээж, эхнэр, нөхөр, хүүхэд, нөхөр болон эхнэрийн ах, дүү гээд явахаар хэчнээн хүн уг хуульд хамаарах болчихоод байгаа вэ?

-Нарийн тоог нь яг хэлж мэдэхгүй байна. Өөр дээрээ жишээ авахад Оюундарь гэдэг хүний нөхөр, үр хүүхэд, ах дүү, нөхрийн ах, дүү, гээд тооцоод үзэхээр 10 гаруй хүн оффшор бүст данс эзэмшиж болохгүй болчихож байх жишээтэй. Татвараас зугтаалгасан, терроризмоос олсон, мөнгө угаасан мөнгийг л оффшор бүст хадгалж болохгүй. Ариун шударгаар бизнес хийж байгаад олсон мөнгөний талаар огт яригдах ёсгүй. Мөрөөрөө бизнесээ хийгээд явж байгаа хүн оффшор бүст мөнгөө нуух шаардлага байхгүй. Засгийн газраас гадаад улс оронд данстай байж болохгүй гэж оруулж ирснийг ажлын хэсэг дээр ярилцаж байгаад олон улсын санхүү, эдийн засгийн байгууллагуудаас оффшор бүс гээд зарласан давхцлыг нь түүгээд 42 орныг оффшор бүс гэж хамааруулахаар болсон. Гэхдээ жагсаалтыг Засгийн газар батална. Монгол Улс хамтын ажиллагаатай, хөрөнгө оруулалт татдаг, манай орны зүгээс дипломат төлөөлөгчийн газартай, Монгол Улсын иргэд ихээр зорчдог Англи, Финлянд, Швейцарь, Хонгконг ч гэдэг юм уу, эдийн засаг, улс төрийн хүрээнд ойрхон ажилладаг орнуудыг оффшор бүсийн оронд хамруулахгүй байх эрх нь Засгийн газарт бий. Түүнээс шууд энэ 42 орныг хамааруулна гээд байгаа юм байхгүй.

-Ядаж л Швейцарьт очоод ганц цаг, гар утас авахад л оффшорын хуулийг зөрччих хэмжээнд батлагдсан хууль боллоо хэмээн зарим гишүүд ярьж байна л даа?

-Уг хуульд хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө орно гээд тусчихсан юм. Үл хөдлөх хөрөнгөд байшин барилга ороод явчихна. Хөдлөх хөрөнгө гэхээр гар утас, цаг, завь, машин, хувцас ч байдаг юм уу ороод явчихна. Бид яагаад хөдлөх хөрөнгийн талаар ярьсан бэ гэхээр 2-3 сая ам.долларын үнэ бүхий автомашин худалдан авч оффшор бүст хамааран оронд тавьчихаж болно. Татвараас нуугдуулсан мөнгөөрөө тэр машиныг авчихсан байж болно оо доо. Тэр утгаараа зарим гишүүд ингэж яриад байгаа юм.

-Уг хуулийн хариуцлага нь хэрхэн суусан юм бол?

-Ямар нэгэн байдлаар алдаа гаргасан сонгогдсон албан тушаалтан албан тушаалаа өгнө. Томилогдсон бол мөн л албан тушаалаа өгч хариуцлагаа хүлээх заалттай.

-Гэхдээ уг хуулийн үйлчлэлийг өмнөх цаг хугацаанд хамаатуулах гэж зарим гишүүд нэлээд зүтгэж байх шиг байсан. Хуулийг нөхөн хэрэглэхгүй гэдэг шүү дээ?

-Өмнө нь төрийн албан хашиж байхдаа оффшор бүст данс эзэмшсэн хүмүүст хариуцлага тооцох ёстой гэдэг иргэдийн хандлага их байсан. Хуулийг буцааж хэрэглэхгүй гэдгийг манайхан сайтар ойлгох ёстой. Хууль батлагдсанаас хойш төрийн албанд ажиллаж байгаа, төрийн ажиллах хүмүүст хамаарна. Сахилга, баттай улс төр, төрийн албаны ажлаа хий. Эсвэл төрийн албан хамааралгүйгээр бизнесээ хийгээд оффшор бүст дансаа нээнэ үү, байна уу хамаагүй. Өмнөх хүмүүст хариуцлага тооцсонгүй гээд байгаа ч нотлох баримтаар татвараас нуусан, буруу замаар мөнгө олсон, түүнийгээ оффшор бүст байршуулсан нь тогтоогдвол Эрүүгийн байцаан шийтгэх тухай хуулиар хариуцлага хүлээнэ.

Гагцхүү бид хий хоосон хардах биш, нотлох л ёстой болчихоод байгаа юм.

Манайхан 17 тэрбум ам.доллар оффшорт байна гэж яриад байгаа. Хэн, хэзээ, хаана хэлсэн юм бэ. Яг 17 тэрбум ам.доллар оффшор бүст байгааг хэн мэдээд байгаа юм. Хамгийн гол нь нотлох баримт чухал. Цагдаа, прокурор, тагнуул, АТГ-аас хамтарсан ажлын хэсэг байгуулан шүүгээд тогтоох хэрэгтэй. Цаанаа хардаж, сэрдүүлээд байгаа хүндээ ч гэсэн амар шүү дээ. Худлаа бол “Уучлаарай, таны нэр хүндийг гутаасан байна” гээд гаргаад ирэх хэрэгтэй.

-Хуулийн хэрэгжилт хэзээнээс эхэлж байгаа вэ. Батлагдсан өдрөөсөө даган мөрдөж байгаа юу?

-Их хурал хуулиа баталчихсан. Одоо соёрхон батлаад, Төрийн мэдээлэл сэтгүүлд хэвлэгдсэн өдрөөсөө хүчин төгөлдөр болох учиртай. Өмнө нь Ардчилсан нам засгийн эрх барьж байхдаа оффшорын хуулийг батлах гээд оруулж ирсэн ч баталж чадаагүй.

-Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль Үндсэн хууль зөрчсөн гэх мэдээлэл гарах боллоо. Үнэхээр Үндсэн хууль зөрчсөн хуулийг Их хурал баталчихав уу?

-Зарим хүмүүсийн ойлгож байгаагаар Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийг хүний эрх зөрчсөн гэж байгааг дуулсан.

Ардчилсан нам энэ өдрүүдэд 27 жилийн ойгоо тэмдэглэн өнгөрүүлсэн билээ. Энэ намын түүхэн замнал хийгээд шинэчлэлийн хүрээнд УИХ-ын гишүүн асан С.Ламбаатай ярилцлаа.

-Монголчууд нэг намын тогтолцоог халж олон намын тогтолцоотой болсноор ардчиллын замд эргэлт буцалтгүй орж байсан цаг саяхан мэт боловч 27 жилийг үдсэн байна. АН-ын ой ч энэ өдрүүдэд болж өнгөрлөө. тэртээ 1990 оныг эргэн санахад ямар дурсамж сэргэж байх юм?

-Би тэр үед Эрхүүгээс ирээд Шинжлэх ухаан дээд боловсролын улсын хороонд ажиллаж байсан л даа. 1989 оны тэсгим хүйтэн өвлийн тэр нэг өглөө хорооны даргын шуурхай зарлаж, яаран сандран иртэл М.Даш дарга урьд шөнө нэр зүс үл мэдэгдэх хүмүүс ард иргэдийг ардчилал, эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцэхийг уриалж байшингийн булан, гэрлийн шонд ухуулах хуудас наасан тухай мэдэгдэж их дээд сургуулиуд дээр хатуу хяналт тавих үүрэг өгсөн. Удаж төдөлгүй “Монголын ардчилсан холбоо” гэгч байгууллага байгуулагдсанаа тунхаглан зарлаж нөгөө нэр зүс үл мэдэгдэх залуус маань ил гарч туг, лоозон барьсан залуучууд бүчиж анхныхаа цуглааныг одоогийн хүүхэд залуучуудын ордны өмнө хийсэн. Цогтсайхан, Энхбаяр хоёр “Хонхны дуу”-гаа дуулж, С.Зориг, Ц.Элбэгдорж нарын залуус уур савсуулан үгээ хэлж, туг лоозон барьсан залуучууд уриа хашгираад л сүртэй юм болсон. Үнэхээр энэ цуглаан эр зоригийн, хамгийн содон цуглаан байсан болохоор тэр орчмын уур амьсгал одоо ч нүдэнд харагддаг юм. “Монголын ардчилсан холбоо”-ны залуучуудын дуу хоолой эрч хүчээ авч арванхоёрдугаар сарын 28-нд МУИС, Шинжлэх ухааны академийн физик, математикийн хүрээлэнгийн багш, эрдэмтэд гол цөм нь болсон Бат-Эрдэнийн Батбаярын (Баабар) удирдсан “Ардчилсан социалист хөдөлгөөн” МУИС-ийн танхимд, 1990 оны нэгдүгээр сарын 19-нд Политехникийн дээд сургуулийн Улс төрийн эдийн засгийн ухааны тэнхимийн багш Дамдинсүрэнгийн Батсүхийн тэргүүлсэн эдийн засагчид гол цөм нь болсон “Шинэ дэвшилт холбоо” Политехникийн дээд сургуулийн танхимд үүсэн байгуулагдсан. Жагсаал цуглаан олширч, төр засагт тавих шаардлага ширүүсч, Баабарын “Бүү март, мартвал сөнөнө” товхимол нууцаар тараагдаж хүмүүсийн гар дамжин уншигдаж эхэлсэн. Дээрхи хөдөлгөөнүүд их хуралдайгаа зохион байгуулж, 1990 оны хоёрдугаар сарын 18-нд Монголын Ардчилсан нам, гуравдугаар сарын 2-нд Монголын Социал демократ нам, гуравдугаар сарын 11-нд Монголын Үндэсний дэвшлийн нам байгуулагдсан түүхтэй. Энэ бол Монголд олон намын тогтолцоо бий болох үндэс болсон.

Нийслэлд өрнөсөн тэмцэл монгол орны өнцөг булан бүрт хүрч жагсаал цуглаан тасрахаа больж, гуравдугаар сарын 4-нд байхаа 90 мянга гаруй хүнийг хамарсан Ардчилсан хүчнүүдын анхны хамтарсан цуглаан одоогийн Эрх чөлөөний талбайд эхэлж улмаар жагсаалаар төрийн ордны өмнө ирж хамтарсан мэдэгдлээ эрх баригчдад гардуулж байсан л даа. Эрх баригчид Ардчилсан хүчнүүдийн хамтарсан мэдэгдэлд дурдсан шаардлагуудыг хүлээн авах боломжгүй гэсэн тул мартын наймны урьд өдөр Э.Бат-Үүл, Б.Батцэнгэл, Б.Батбилэгт, Б.Бошигт, Б.Галсандорж, Д.Дорлигжав, И.Жавхлант, Д.Нинж. З.Эрдэнэбат, Д.Энхбаатар нарын 10 хүн их жанжны талбайд өлсгөлөн зарласан. Эцэст нь БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн дарга Ж.Батмөнх гуай харуй бүрий болсон тэр нэгэн орой радио телевизийн студид өөрөө очиж, МАХН-ын улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорсон тухай зарласнаар залуучууд зорилгодоо хүрч, 70 жил төрд дангаар ноёрхсон МАХН-ын дарангуйллыг зогсоож, ардчилсан хувьсгалын ялалтын тугаа тайван замаар мандуулж чадсан.

-1990 онд ардчиллын төлөө дуу хоолойгоо өргөж, жагсаж тэмцэж явсан өдрүүд мэдээж таны сэтгэлд маш тодхон байдаг байх. Энэ хугацаанд 30 насны босго шүргэж явсан залуус эрийн цээнд хүрч Ерөнхийлөгчөөс эхлээд Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүн гээд хүрч болох бүх албыг хашлаа. та бүхний тэмцэл өнөөдрийн Монголыг бий болгоход хамгийн гол оролцоотой байсан байх. Анх хүсч байсан тэр зүйлдээ та бүхэн хүрч чадсан уу?

-Өө тэгэлгүй яахав, тэр үеийн үйл явц кино шиг л нүдэнд харагдана шүү дээ. Тэр үед ёстой 30 хүрээгүй залуучууд л тэмцэж, МАХН-ын төрийн томчуудтай хэлэлцээр хийж явсан. Одоо тэд бүгд тавь жар хүрчихэж. Олон хүн төрийн өндөр алба хашсан байна. Гэхдээ тэд Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүн болчихоор бүх юм сайн сайхан болчихно гэж байхгүй л дээ. Хөгжил гэдэг чинь тасралтгүй үргэлжлэх үйл явц болохоор шинэ шинэ зорилтууд аяндаа л урган гарна. Дэлхийн эдийн засгийн байдал, тэр ч бүү хэл их гүрний удирдагч өөрчлөгдөхөд л эдийн засаг, улс хоорондын харилцаанд шинэ уур амьсгал орж байна шүү дээ. Гэхдээ бид тэр үед ярьж, дэвшүүлж байсан зорилтоо амжилттай хэрэгжүүлж ирсэн. Ардчилсан хувьсгал монголчуудад асар их үнэт зүйлийг бий болгосон. Бидний монголчууд улс орныхоо улс төр, эдийн засгийн тусгаар тогтнолыг жинхэнэ утгаар нь баталгаажуулж, эзэн богд Чингис хаанаараа овоглосон Монгол Улсаа шинэ ардчилсан Үндсэн хуулиараа тунхаглан зарласан нь бидний хамгийн том үнэт зүйл. Дэлхийн хүн Чингис хааныхаа нэр төрийг сэргээж, хөшөөг нь төрийн ордныхоо хойморт залсан. Эцэг өвгөдийнхөө түүх, бичиг, соёлыг сэргээж, дэлхийн сонорт хүргэсэн. Үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, эрх чөлөөг ард түмэндээ олгосноор монгол гэдэг нэр дэлхийн сонорт хүрсэн. Нам төвтөй төрийн тогтолцоог халж, Парламентын засаглалыг тогтоож, Монгол Улсын иргэн хэн боловч бүх шатны төрийн төлөөллийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эрхээ эдэлсэн юм. Түүнчлэн монголчуудад дэлхийн хаана ч явж сурч боловсрох, ажиллаж амьдрах эрх, эрх чөлөөг олгосон. Бас малчдад 20 гаруй сая малыг нь буцаан өгч ардын аж ахуйтан болгож, өөрийн гэсэн өмч хөрөнгөгүй иргэддээ 200 гаруй тэр бум төгрөгийн үнэ бүхий орон сууцыг нь үнэ төлбөргүй хувьчилсан. Хөгшид буурлууддаа шүтэн бишрэх эрх, эрх чөлөөг нь олгож, нийгмийн гэх эзэнгүй өмчлөлийн харилцааг устгаж, хувийн өмчийг хүн бүхний амьдралын үндэс болгож чадсан.

-Хамт мөр зэрэгцэн явсан, ардчиллын үйл хэргийг эхлүүлэлцэж явсан анд нөхдийнхөө талаар дурсахгүй юу?

-Бид чинь тэр үед мэргэжил боловсрол, нөхөрлөлөө түшиглэж хөдөлгөөн, намд нэгдсэн юм шүү дээ. Би гэхэд Д.Батсүхийнхээ толгойлсон “Шинэ дэвшилт” холбоонд нэгдсэн. Д.Батсүх, Да.Ганболд бид гурав өмнө нь МУИС-ийн Улс төрийн эдийн засгийн ухааны тэнхимд хамт багшилж байсан. Тухайн үед Да.Ганболд Намын дээд сургуулийн багш, би Шинжлэх ухаан дээд боловсролын хороонд хэлтсийн даргын албатай байлаа. Манай “Шинэ дэвшилт” холбоонд эдийн засагчид голлож байсан. Гэхдээ дандаа эдийн засагчид байсан гэж болохгүй л дээ. Манай Шүхэртийн Алтангэрэл гэхэд Орос хэлний дээд сургуулийн багш, ямар сайндаа 1990 оны чөлөөт сонгуулиар орос хэлний дээд сургууль одоогийн Хүмүүнлэгийн их сургуулийн хашаан дотор “Шинэ дэвшилт” холбооны гэрийг барьж, тугаа мандуулчихаад үзэж тарж байхав. Нэрт зохиолч О.Дашбалбар, Л.Дашням гээд олон хүн байсан. Ардчиллын төлөө зүтгэсэн намын журмын олон нөхөд, УИХ, Засгийн газар, яам тамгын газар, аймаг орон нутагт ажиллаж байсан төр, нийгмийн зүтгэлтнүүд гэвэл тоо томшгүй дээ. Тэдний талаар дурсамжаа ярина гэвэл хэдэн боть болох биз.

-Ардчилсан нам энэ хугацаанд хоёр удаа парламентад эрх барьж, зарим тохиолдолд хамтарсан Засгийн газарт орж ажиллаж байсан. Та ч бас сайдаар ажиллаж байсан. Үр дүнд хэр хүрсэн бэ. Ард түмэн бол яахав сайн муугаар ярих л юм. Гэхдээ урагшилсан зүйлс их байгаа байх л даа?

-Ардчилсан нам өнгөрсөн 27 жилд салж бутарч, нэгдэж нийлж, ялж ялагдаж явсан ч улс орныхоо улс төр, эдийн засгийн тусгаар тогтнол, хүний эрх, эрх чөлөө, шинэ Монгол Улсынхаа хөгжил дэвшлийн төлөө эргэлт буцалтгүй тэмцэж, сайн муугаар хэлүүлж ирсэн нь түүхэн үнэн. Гэхдээ бид төр түмнийхээ өмнө хийсэн юмтай, хэлэх үгтэй. 1996-2000, 2012-2016 онд Ардчилсан нам УИХ-д олонхийн суудал авч төрийн эрх мэдлийг барьж байсан. Гэхдээ нэг ч удаа дангаараа Засгийн газраа байгуулж ажиллаж байсангүй. Дандаа л Эвслийн Засгийн газар байгуулж байсан. 2004 онд ойролцоо суудалтай байсан болохоор АН, МАХН хоёр Эвслийн Засгийн газар байгуулсан. Бас 2008 онд үнэмлэхүй олонхи болсон МАН (МАХН)-ын Эвслийн Засгийн газарт АН орж ажилласан. Энэ бол АН Монголд хүлээн зөвшөөрөгдсөн улс төрийн хүчин болохоо баталж байгаа хэрэг. 1996 онд УИХ-ын 51 суудал авсан нам эвсэл олонхи болдог хууль үйлчилж байсан. “Ардчилсан холбоо” эвсэл 50 суудал авсан болохоор нэг хүний дутуугаас болж сөрөг хүчний тоглолтод өртөж хийе гэсэн бүхнээ хийж чадаагүй. Гэхдээ энэ дөрвөн жилд Монголын эдийн засаг, нийгмийн шинэчлэлийн олон чухал хууль батлагдаж Засгийн газар хэрэгжүүлсэн. Миний дээр хэлсэн үнэт зүйлийн дийлэнх нь энэ цаг хугацаанд биеллээ олсон гэж хэлж болно. 2008-2012 онд МАХН үнэмлэхүй олонхи болсон ч АН Их хуралд 25 гишүүнтэй, Засгийн газарт зургаан сайдтайгаар ажиллсан. Би энэ хугацаанд Эрүүл мэндийн сайдаар ажилласан. Эрүүл мэндийн салбарт л гэхэд Ерөнхий сайдын санаачилгаар 23 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 10 гаруй аймагт оношилгооны төв байгуулж, элэгний С вирусийг эмчлэх зорилгоор “Харвони”, “Ледвери” зэрэг эмүүдийг эмчилгээнд нэвтрүүлсэн.

-МАН-ын нөхдийн ярьж байгаагаар хавдарын эсрэг тэмцэл Монголд одоо л эхэлж байгаа юм биш үү. Таныг сайд байх үед нэг их анхаарал тавиагүй юм уу?

-Өнөөдөр хавдрын эсрэг тэмцэл эхэлж байгаа юм шиг ярих нь инээдэмтэй л дээ. Энэ асуудалд олон жил төр засаг анхаарч ирсэн. Би хувьдаа хоёр жил яригдсан Элэгний С вирусийн дээрх эмүүдийг Эрүүл мэндийн даатгалд хамруулсанд Эрүүл мэндийн даатгалын үндэсний зөвлөлд талархаж байгаа. Монголчууд ядуу учраас хичнээн хямд ч гэсэн төлбөр төлөх чадваргүй байсан болохоор хамралт сайнгүй байсан. Одоо сайжрах байх. Өнөөдөр энэ эмүүд, өндөр өртөгтэй оношилгоо, эмчилгээ даатгалд хамрагдах болсон нь бидний өмнөх парламентаар Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийг батлуулж, даатгалын санг нэмэгдүүлсэнтэй холбоотой гэдгийг ч хэлэх хэрэгтэй. Бид 2016 оны хавар В гепатитын таван эмийг даатгалд хамруулсан. Ер нь хавдрын өвчлөлтөй тэмцэх ажил өнөөдөр биш 2009 оноос эрчимжсэн. Хавдар судлалын үндэсний төвийн хамт олон ХААН банкны санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр МҮОНТ-тэй хамтарч “Хавдрын аян”-г эхлүүлж, урьдчилан сэргийлэх үзлэгийг орон даяар өрнүүлж, өвчинг эрт илрүүлж эмчилж эхэлсэн. Эрт илрүүлгийг хийж чадахгүй цаг алдсанаас хорт хавдраар олон зуун хүн нас барж байсан. 2009 онд Тэргүүн хатагтай Болормаа “Хавдаргүй Монгол” төрийн бус байгууллага байгуулж өнгөрсөн хугацаанд олон ажлыг хийж байна. Мөн Эрүүл мэндийн яам А гепатитын эсрэг вакциныг 2011 онд анх удаа Монголд оруулж, улмаар УИХ-аас дархлаажуулалтын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, энэ вакциныг хүүхдийн товлолд оруулж төсвийн хөрөнгөөр жил бүр хийдэг болгосон. Ингэснээр “шар өвчин” гэж хүүхдүүдийг нөмөрч байсан аюул алга болж байна.

-Монгол Улсын хөгжил, хүн ардын маань амьдрал нэг л сайхан болж өгөхгүй, зогсонги байдалтай байгаад ч байгаа юм шиг. Таны бодлоор ямар байна вэ?

-Хүмүүс өмнөхөө мартахдаа амархан юм. Бас 1990 оноос хойш төрж өсч байгаа залуу үе маань өмнө нь ямар байсан тухай огт мэдэхгүй, зарим талаар хуучин нам маань мэдүүлэхийг ч хүсэхгүй байх шиг. Монгол Улс өнгөрсөн 27 жилийн дотор улс төрийн хүрээнд асар том өөрчлөлтүүдийг хийсэн гэдгийг би дээр хэлсэн. Хөгжлийн тухайд өнөөдөр улаанбаатарчууд зөвхөн эргэн тойрноо харахад л ойлгомжтой байгаа шүү дээ. Хэзээ л ийм сүрлэг өндөр байшин барилга, машин тэрэг, зам харгуй байлаа. Чөлөөт эдийн засаг гэдэг хөгжлийг дагуулдаг. Хамгийн гол нь бид хөгжлийн алсын хараагаа тодорхойлсон урт хугацааны төлөвлөлтгүй намуудын “ялалтад” зориулсан хоосон амлалт бүхий мөрийн хөтөлбөрөөр явснаас цаг хугацаа их алдлаа. Дандаа улс төрийн хожоо бодож бие биенээ үгүйсгэнэ. Үүнийг ойлгоод байгаа хэрнээ одоо ч гэсэн МАН 65 суудал авчихаад өмнөх дөрвөн жилд хийсэн бүтээснээ харлуулж, тэр бүхнийг нэр солих маягаар өөр дээрээ наах ажлыг хийж байран дээрээ эргэлдээд л байна. Ингэхлээр яаж улс орон хөгжиж ард иргэдийн амьдрал дээшлэхэв. Үүний оронд сөрөг хүчинтэйгээ хамтарч парламентын засаглалаа бэхжүүлэх хүрээнд Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Үнэндээ Үндсэн хуулийн зарим заалт өнөөдрийн шаардлагад нийцэхгүй болчихоод байна. Бидний өмнө олон асуудал байна. Яагаад монгол хүн гадагшаа явахгүйгээр эх орондоо өндөр цалин, орлоготой ажиллах, сурч боловсрох, эмнэлгийн тусламж авах нөхцөлийг бүрдүүлж болохгүй гэж. Яагаад олон нам ард түмнийхээ өргөн хүрээтэй зөвшилцөл дор байгальд ээлтэй, хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлж болохгүй гэж. Яагаад намынхаа эрх ашгийг умартаж, улс орны хөгжил, ард түмний нийтлэг эрх ашгийн үүднээс асуудлыг зоригтой шийдэж болохгүй гэж.

-Өнөөгийн АН-ыг бий болгоход ардчиллын төлөөх үзэл баримтлалтай намууд нэгдэж байсан. Харамсалтай нь нэгдсэн намууд өнөөдөр фракцын зарчмаар нам дотроо хуваагдан сууж байгаа. Үүнээс гарах зам бий юү. Фракцыг хална гэдэг ч үнэндээ хэцүү юм шиг байна?

-1996 онд “Ардчилсан холбоо” эвсэлд нэгдэж хамтын хүчээр 50 суудал авч ялалт байгуулсан намууд маань задарч 2000 оны сонгуульд МАХН-тай биш хоорондоо өрсөлдөж МАХН-д 72 суудал бэлэглээд 2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-нд ардчиллын таван нам Ардчилсан намын туган дор нэгдсэн. Энэ бол ардчилсан хүчний намуудын хувьд том шийдвэр байсан. Түүнээс хойш өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд эв нэгдлийг эрхэмлэж ирсэн хэдий ч нам толгойлж байсан хүмүүсийн төдийгүй тэдэнтэй барьцаж гарч ирсэн манай намын зарим лидерүүдийн байгуулсан бүлэглэлүүд нам дотор хоорондоо толхилцож, сүүлдээ УИХ-д нэр дэвших, албан тушаал хуваарилах асуудал тэдний мэдэлд шилжсэн. Энэ нь нам доторх фракцуудыг хүчирхэгжүүлж, ийм зохион байгуулалтад орохгүйгээр, аль нэг фракцыг дагахгүйгээр улс төрд байр сууриа эзлэх боломж манай намын гишүүдэд хаалттай болсон. УИХ-ын дарга З.Энхболд намын дарга болоод АН-ыг фракцгүй нам болгоно гэж зарлаад бодлогын зөвлөл байгуулсан ч бүх юман дээр нөгөө фракцын байр суурь байсаар л байсан. Сая намын даргад өрсөлдөхөд нам доторх фракцын төлөөллүүд гарч ирсэн гэдгийг бүгд л мэдэж байгаа. Тийм учраас намын дарга З.Энхболд таван нэр дэвшигчид таван сум атгуулаад явуулсан. Дараа нь болсон намын дотоод сонгуульд ч ялгаагүй хуучин фракцын сонирхлоор хандаж эцэстээ зарим фракцын төлөөлөл сонгуульд оролцсонгүй үлдлээ. Ингээд бодохоор нэгэнт бий болсон фракц гэдэг юмыг алга болгоно гэдэг хэцүү юм шиг байна. Гэхдээ Монголын ардчиллын баталгаа, дуу хоолой болж явах ёстой АН ингэж салж бутарч хоорондоо тэмцэлдэх нь бусдын “идэш” болно л гэсэн үг.

-Ардчилсан намын ойн баяр өндөрлөсний дараа та бүгдийн журмын нөхөр С.Зориг агсны мэндэлсэн өдөр энэ сарын 22-нд болно. Өнөөдөр манайхан бүгд түүнийг сайн хүн байсан хэмээн ярьдаг. Тухайн үедээ яг ямархуу залуу явсан юм бол?

-Намайг 1983 онд Москвагийн их сургуульд аспирантурт суралцахаар очиход С.Зориг агсан оюутан байсан. Монголдоо ирээд МУИС-ийн Шинжлэх ухаан коммунизмын онолын тэнхимд багш болсон. Ерөнхийдөө дуу цөөтөй тамхи нэлээн татдаг, дөлгөөхөн шар залуу байсан. Ардчилсан хувьсгалын үед нэг их дотно нөхөрлөж байгаагүй ч энд тэнд уулзалдаж явсаар 1996 оны УИХ-ын танхимд хамт тангараг өргөж орсноор нэг ангийн хоёр болсон. Миний өмнөх ширээн дээр сууна. Хааяа нэг Ла багш аа гээд зарим нэг зүйлийг тодруулж асууна. Нэг их зузаан баримт бичгийг цүнх саванд хийхгүйгээр барьж орж ирээд ширээн дээрээ овоолчихоод уншиж сууна. Чуулган дээр хааяа л нэг жинтэй дуугарахаас биш олон юм ярихгүй, сөрөг хүчний нөхөдтэй хоёр гараа дэвж байгаа бөх шиг өргөж микрофонгүйгээр маргаж мэтгэлцээд хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаагаа илэрхийлж мөрөө хавчаад инээмсэглэнэ. Бас хошигнох дуртай, ийм л улстөрч байсан. Албан тушаалын төлөө би чи дээ хүрээд байсныг нь би л хувьдаа санахгүй юм. Дэд бүтцийн хөгжлийн сайдаар ажилласан. Өөрийнхөө дотнын нөхөдтэй л ярьж хөөрч суудаг байсан байх. Түүнээс биш олонтойгоо бужигнаад ууж идээд явдаг тийм нээлттэй хүн байгаагүй. Харин шатар их тоглодог болохоор тэдний өрөөнд их хурлын шатарчид нэлээд орж гардаг байсан.

-С.Зориг агсан амиа алдаад 18 жил өнгөрсөн байна. Түүний амь насыг хороосон хэмээн гурван хүнд шүүхээр ял оноосон. Ер нь энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Хэвлэл мэдээллийн хэмжээнд мэдээлэлтэй байгаа болохоор юу ярихав. Шүүхээр явж байгаа асуудлыг хэн нэг хүн тайлбарлаад байх нь онцгүй л дээ. Үнэнийг хэлэхэд сүүлдээ учрыг нь ч олохоо байчихаад л байна. Олох гээд байх ч юу байхав. Гэхдээ нэг л үнэмшил багатай сонсогдоод байгаа. Захиалагч байгаа гээд байгаа мөртлөө түүнийг хэлэхгүйгээр гүйцэтгэгч гээд хэдэн хүнийг шийтгэчих шиг боллоо. Сонин хэвлэлээр шүүх прокурор, улстөрчид, сэтгүүлчид, шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн мэтгэлцээн болж байна. Тэгж байгаад учраа олох байлгүй дээ. С.Зоригийн аллагыг хэрэгтэнг олох гэж байна гэж улс төрд ашиглаад 18 жил боллоо. Одоо буруу зөв гэж мэтгэлцээд 18 жил болчих вий дээ. Хурдхан шиг нэг тийшээ үнэн зөвөөр шийдэгдээсэй гэж хүсч байна.

-Ардчилсан нам шинэчлэгдэж байгаа гэдгийг танай намын амтай болгон ярьж байна. Ачир дээрээ маргаан ч байна. Намын шинэчлэлийг хаанаас нь эхлэх ёстой вэ?

-Ямар ч байсан ардчиллын түүчээ болж явдгийнхаа хувьд АН-ын хоёр удаагийн Их хурал хуралдаж намын дүрэмдээ нэмэлт өөрчлөлт оруулж хэл ам, хэрүүл шуугиантай ч дотоод сонгуулиа хийж шинэтгэлийн салхийг хагалсан. Намын удирдах байгууллага, бүх шатны намын дарга нараа гишүүдийнхээ саналаар сонголоо. Харамсалтай нь томоохон шинэтгэл хийе гэхлээр Улс төрийн намын тухай хууль гацаа болж байна. Тэгэхлээр Монгол дахь улс төрийн намын шинэтгэлийн асуудал хуулиасаа эхлэх ёстой болж байна. Ганц АН шинэчлэгдээд улс төрийн намын хуучин тогтолцоог халж чадахгүй. АН хичнээн хөрөнгө мөнгө босгож, дарга нараа солилоо гээд намуудын тухай хууль нь хэвээрээ байхаар нөгөө л хуучин бүтцээрээ, хуучин арга барилаараа ажиллахаас өөр аргагүй болно. Тийм байхад төрийн тогтолцооны шинэчлэл огт явагдахгүй. Энэ талаар сая Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж УИХ-ын хаврын чуулганд хэлсэн үгэндээ онцлон тэмдэглэсэн. Уг нь өмнөх парламент олон намын суудалтай байх үедээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан “Улс төрийн намын тухай” хуулийг парламентын гадна байгаа намуудтай зөвшилцөөд баталчих байсан юм. Одоо МАН 65 суудалтай үнэмлэхүй олонхи болсон ч гэсэн дангаараа энэ хуулийг батална гэхэд хэцүү. Энэ хуулийг өөрчилж намуудын бүтэц зохион байгуулалт, санхүүгийн тогтолцоог нэг голдрилд оруулж хариуцлагыг чангатгаж өгөх хэрэгтэй гэж боддог.

УИХ-ын гишүүн М.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.

-Хаврын чуулганы эхэнд ОУВС-гийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх хүрээнд төсвийн тодотголыг хэлэлцэн батлах учиртай. МАН-ын бүлэг мэдээж төсвийн тодотголыг батлах байх. Засгийн газар ямархуу тодотгол оруулж ирсэн бол?

-Төсөвт тодотгол хийх зайлшгүй шаардлагатай ч гал унтраах маягаар хийж болохгүй. ОУВС-гийн зүгээс хойд хормойгоороо урд хормойгоо нөхсөн тодотгол хий гэж хэлээгүй. “Танай төсөв, эдийн засгийн систем буруу яваад байна, алдаагаа зас, сахилга баттай бай” гэсэн. Төсвийн тодотголыг бүлгийн хуралдаанаар хэлэлцэж байхад татвар дээр зайлшгүй өөрчлөлт оруулах зүйлс байгаа нь харагдсан. Гэхдээ Сангийн яам хангалттай хэмжээнд төсвийн тодотгол оруулж ирж чадсангүй. Хувь хүний орлогын албан татвар, Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлж иргэдийн нуруун дээр ачаа үүрүүлэх гэхээсээ илүүтэй олон улсын зах зээлд нүүрс, зэсийн үнэ нэмэгдэж, макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд сайжирч байгааг бодолцох ёстой. Тиймээс орлого, зарлага дээрээ анхаарч ОУВС-гийн шаардлагыг хангасан төсвийн тодотгол хийх боломж бий. Тэр утгаараа бид төсвийн тодотголыг эргэж харах ёстой. Эдийн засаг амаргүй байгаа тул архи, тамхины онцгой албан татварыг нэмэх нь зөв. Мөн авто бензин, дизель түлшний онцгой албан татварыг бүгдийг нь нэмэх нь буруу.

-Яагаад?

-Судалгаанаас харахад импортоор орж ирж буй шатахууны 70 гаруй хувийг нь дизелийн түлш дангаараа эзэлж байна. Уул уурхай, барилга гээд томоохон салбаруудад дизель түлшийг түлхүү хэрэглэдэг. Тиймээс дизель түлшний онцгой албан татварыг илүүтэй нэмж, иргэдийн амьжиргаанд шууд тусдаг А80, 92 бензиний татварыг бага зэрэг нэмэх ёстой гэдэг ч юм уу шатлалтай байх нь зөв байх. Ингэлээ гээд нэг их зөрүү алдагдал хүлээхгүй. Сүүлийн дөрвөн жилд цалин нэмээгүй, тэтгэврийг 20 мянган төгрөгөөр нэмсэн байхад цалингийн орлоготой хөдөлмөр эрхлэгчдийн нуруун дээр ачаа үүрүүлж илүү татвар нэмж болохгүй. Зөвхөн цалингаасаа орлого олдог хүмүүст ачаалал нэмж татварын орлого, НДШ-ийн орлогыг нэмэгдүүлж давхар татвартай болгож магадгүй байна. Үүнийг эргэж харах хэрэгтэй. Төсвийн орлого, зарлагаа харж байгаад төсвийн тодотголдоо өөрчлөлт оруулах боломжийг хайх ёстой л доо. Түүнээс биш ОУВС-гийн бүх шаардлагыг хүлээж авах боломжгүй.

-Хувь хүний орлогын албан татварыг яагаад нэмж байгаа юм бол. Бүлгийн хуралд орж мэдээлэл хийсэн хүмүүс ямар хариу өгч байна вэ?

-ХХОАТ-ыг нэмэх болсон шалтгааныг Сангийн яамныхан бондтой холбон тайлбарласан. Бонд татварын хувь хэмжээнд хэр ачаалал үүрүүлж байгаа юм бэ гээд судлаад үзэхээр нөлөөлөл нь тун бага байна. Бонд худалдан авсан аж ахуйн нэгжүүдийн бондын хүү татваргүй тул давхар ашиг олдог. Бонд хүүгийн татвар төлөхгүйн дээр Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараас 10-25 хувь хөнгөлүүлдэг. Арилжааны банкууд бонд худалдаж авах гээд байдгийн учир нь энэ. Тиймээс бонд татварт нэг их нөлөө үзүүлэхгүй тул ХХОАТ-ыг нэмэх асуудлаа бондтой холбон тайлбарлаж байгаа нь өрөөсгөл юм.

Түүнчлэн хадгаламжтай л бол хүүгийн орлогын 10 хувийг авна гэж байна. Эдийн засаг хүнд байгаа. Иргэд өөрсдийнхөө хэмжээнд хэдэн төгрөг цааш нь хийж, байрны зээлд хамрагдах гээд урьдчилгаа мөнгө цуглуулаад банкинд хадгалуулсан хүмүүсийн хүүгийн орлогоос татвар авч болохгүй. Эдийн засаг хямрал дундаж болон дунджаас доогуур иргэдэд хамгийн хүнд тусч байгаа. Чинээлэг дундаж давхаргаа дэмжье гэж ярьдаг. Үнэхээр л тийм юм бол хадгаламжийн хүүнд татвар ноогдуулахдаа шатлалтай болгох зөв. Төсвийн зарлага тал дээрээ “шүүсээ” шахах хэрэгтэй. Энэ тал дээр Сангийн яам дутуу ажиллачихав уу гэж харж байгаа.

-Хэт өндөр цалин авч байгаа төрийн албан тушаалтнуудын цалин сүүлийн үед анхаарал татаад эхэллээ. Зарим нь бүр цалингаа нэмэгдүүлэхээр оруулж ирсэн байх жишээтэй…

-Төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийн удирдлагуудын цалинтай холбоотой асуудал яригдаж байна. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн тухайд хоёр талдаа маргаантай байгаа тул зориудаар ийм мэдээлэл гаргаж байгаа эсэхийг мэдэхгүй. Гэхдээ тус үйлдвэрийн ТУЗ-ийн гишүүд нь 10 сая, захирал нь 20 сая төгрөгийн цалинг нэг сард авдаг байж болохгүй. Ард түмнийхээ нуруун дээр татвар нэмэх гэж байгаа юм бол өндөр цалинтай хүмүүсийн цалингаас заримыг нь яагаад хасч болохгүй гэж.

Мөн тэтгэврийн насыг нэмэгдүүлэх асуудал нэлээд эсэргүүцэлтэй тулгарах шинжтэй байна. Олон улсын жишигт Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлтэй холбоотойгоор 62-65 настайд нь тэтгэвэрт гаргадаг юм билээ. Хэдийгээр бид 2036 онд тэтгэврийн насыг 65 болгоно гэж байгаа ч энэ тал дээрээ анхаарч үзэх шаардлага бий. Тэтгэврийн нас нэмэх асуудлаа хөгжингүй орнуудад байдаг гэж тайлбарлаад байгаа л даа. Монгол Улс хөгжингүй орон уу гэдгээ бодолцох ёстой. Энэ мэтчилэн зайлшгүй анхаарал хандуулах зүйлс байгаа ч бид төсвийн тодотголоо зайлшгүй батлах хэрэгтэй. Гэхдээ татвар нэмэх асуудал дээр ул суурьтай хандах шаардлагатай.

-Засгийн газар төсвийн тодотголоо оруулж ирэхдээ зарлагаа нэмэгдүүлчихээд татварыг мөн нэмэхээр оруулж ирсэн нь маргаан дагуулаад байна. Засгийн газар урсгал зардлаа нэмэх шаардлага байгаа юм уу?

-Орлогоо 500 тэрбумаар нэмж, зарлагаа 173 тэрбумаар нэмэгдүүлэхээр оруулж ирсэн. “Яагаад сайд нарын багц дээр зарлага нэмэгдчихэв” гэсэн асуудал бүлэг дээр яригдсан. Өмнөх Засгийн газрын үед Хөгжлийн банкин дээр төсөвлөсөн зүйлс байсан юм билээ. Үүнийг нь автоматаар яамд руу хуваарилсан. Түүнээс биш төсвийн тодотголоор сайд нарын багц нэмэгдээгүй гэж байсан. Ерөнхий сайд төрийн эрх мэдэлтнүүдийн тансаглалыг зогсооно, төрийн алба чадварлаг цомхон байх ёстой гэчихээд үүнийхээ эсрэг явахгүй байх.

УИХ-ын гишүүн асан, эдийн засагч Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

-Хөгжлийн банкныхаа бондын 580 сая ам.долларыг манай Засгийн газар “Хуралдай” хэмээх бондоор солилоо. Япон улсаас 850 сая ам.долларын нэн хөнгөлөлттэй зээл олгохоор болсон гээд эдийн засаг талын зүйлс нэлээд яригдаж байна. АН-ынхан зээл авлаа гээд мөн ч их баалуулж байсан байх аа. Та эдгээр үйл явдлуудыг хэрхэн харж байна вэ?

-Бид л янз бүрээр яриад байдгаас биш жамаараа л яваа юм. Ам.доллар олдог зэс, төмрийн хүдэр, нүүрс, алт гээд дөрвөн төрлийн экспортын бүтээгдэхүүн байдаг. Манайх ихэвчлэн түүхийгээр нь гаргадаг тул зах зээлийн үнэ нь хэлбэлзэлтэй байдаг л даа. Экспортын түүхий эдийн ханш унахаар манай эдийн засаг дагаад уначихдаг. Санаатай ч юм уу, санаандгүй ч юм уу “Чи унагаасан, би унагаасан” гээд талцдаг юм. Гэхдээ зах зээлийн нийгэмд бүтээгдэхүүний зах зээлийн үнэ эрэлт, хэрэгцээн дээр суурилдаг. Тэр утгаараа жамаараа яваа гэсэн юм. Түүхий эдийн зах зээлийн үнийг улстөрчид шийддэггүй гэдэг нь ойлгогдож байгаа байх. Зах зээлийн нийгэмд зээл авдаггүй иргэн, аж ахуйн нэгж, улс гэж байхгүй болов уу. Зээл авах ёстой. Гэхдээ хамгийн ашигтай эргэн төлөгдөх төсөл, хөтөлбөрт мөнгөө зарцуулах шаардлагатай.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдахаар болж зургаан төрлийн татварыг нэмэхээр болж байна. Зургаан төрлийн татварын нэмэгдэл нь иргэд гэхээсээ илүү чинээлэг давхаргынханд хамаарна гэж байна л даа. Эдийн засаг амаргүй байгаа үед татвар нэмэх нь хэр зөв шийдэл вэ?

-Японы талаас олгохоор болсон 850 сая ам.долларын зээл ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан тохиолдолд олгогдох юм. Японы Засгийн газар Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкны нөлөө бүхий оролцогч. Тэр утгаараа орж ирнэ. Татвар нэмэх тухайд эрх баригчид олон улсын байгууллагад иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн татварыг нэмнэ гэж амласан бол тэрийгээ хэрэгжүүлэх байх. УИХ-д хангалттай олонхитой учир тэгж амласан байх. Гэвч эрх баригчид урсгал зардлаа танах олигтой алхам хийхгүй байгаа нь харамсалтай. Төр засаг өөрсдийнхөө урсгал зардлуудыг танах ёстой. МАН, түүнчлэн намууд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр хэрэгжүүлэхгүй болохоор төр, засаг улмаар намуудад итгэх олон түмний итгэл улам алдардаг. Тэд шинэ төрлийн татвар бий болгохгүй, татвар нэмэхгүй, иргэд, аж ахуйн нэгжийг өрийн дарамтаас гаргана, өр зээлэнд баригдлаа л гээд байсан. Ачир дээрээ энэ бүгдийнхээ эсрэг явж байгааг хүн бүхэн харж байгаа байх. Энэ байдал нь “түмэн олон зүтгэ, бид тансаглая” гэсэнтэй агаар нэг сонсогдож байна. Нэн тэргүүнд татвар нэмэхээсээ өмнө урсгал зардлаа танах хэрэгтэй. Ядаж л бүтцийн өөрчлөлт хийж яамдын тоог цөөлөх шаардлага бий. Олон улсын дундаж жишиг 10 яамтай байхад л болно. Дэд сайд, орлогч нар гээд зардал хэмнэвэл олон боломж байна. Сэтгэлгээний өөрчлөлт хэрэгтэй болжээ. Тэр нь үе үеийн эрх баригчид Засгийн газар, УИХ л зөвхөн улс орныг хөгжүүлэх, түүнчлэн авч явж байгаа юм шиг ойлголтыг өгдөг. Энэ алдаагаа засмаар байна. Үнэндээ бол улс орны хөгжилд, иргэн бүрийн оролцоо, хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаа хамгийн чухал. Өнөөдөр манай улсын ДНБ-ий 80 орчим хувийг хувийн хэвшил бий болгодог. Тиймээс төр засаг энэ хувийн хэвшил, дундаж давхаргыг дэмжих бодлого, механизмаа зөв болгох цаг нь болсон.

Гадны хөрөнгө оруулалт буурлаа л гэдэг. Зах зээлийнхээ зарчмаар ашигт малтмалын зах зээлийн үнэ буурчихсан тохиолдолд тэр салбарт сайн үеийнх шиг хөрөнгө оруулалт хийхгүй л болов уу даа. Гэх мэтчилэнгийн асуудлууд бий. Улстөрчид холбогдох төрийн байгууллагынхаа судалгаанд үндэслэж ялангуяа эдийн засаг, санхүү, төсөв мөнгөтэй холбоотой асуудлаар байр сууриа илэрхийлдэг байж болохгүй. Дураараа улстөржсөөр байвал тун муу уршиг гарсаар байх болно. Манайхан тухайлбал намууд дотооддоо муулалцаад сэтгэл ханамж авч байгаа ч ачир дээрээ мэдээллийн энэ зуунд дэлхийн эдийн засаг хавтгай, зах зээл дээр бүх улсууд хоорондоо өрсөлдөж байгааг анзаармаар байна. Энэ байдлаас болоод манай улсын гадаад дахь нэр хүнд унаж, зээлжих зэрэглэл буурдаг. Ингээд ирэхээр зээл авъя гэсэн ч зээлийн хүү өндөр тусдаг. Манайхан дотооддоо шийдчих зүйлсээ өөрсдөө шийдчих хэрэгтэй байна.

-Олон улсын зах зээл дээр экспортын бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдээд эхэллээ. Эдийн засагт эерэг нөлөөлөл гарах л байх даа. “Эрдэнэс Таван толгой” гэхэд уурхайн аман дээрээсээ 72.5 ам.доллараар нүүрсээ борлуулж байна гээд байгаа?

-Мах комбинатын ямаа гэгчээр 400-500 тонныг л 72.5 ам.доллар ч бил үү, тэгж гэрээлсэн байх. Бодит байдал дээрээ уурхайн аман дээр 50-60 ам.доллар байгаа болов уу. Үүнийг тодруулах шаардлагатай. Хамгийн гол нь бид худалдан авагчийн өрсөлдөөнийг бий болгох шаардлагатай болсон. Ганц модны боомт хүртэлх төмөр замаа тавих, энэ боомтыг олон улсын боомт болгох, транзит тээврийн тариф зэрэг асуудлаа нэн яаралтай шийдэх хэрэгтэй. Төр засгийн зүгээс үүнийг зайлшгүй хийх үндсэн ажил нь. Баялаг нь байна, эрэлт байна, бусад нь аяндаа болно. Таван толгойн ордоос Ганц модны боомт хүртэлх төмөр зам барих төсөл нь манай төмөр замын сүлжээн дотроо хамгийн ашигтай төсөл. Тиймээс энд зээл, улмаар санхүүжүүлэгч хангалттай олдоно, өөрсдөө барьчихвал бүр сайн. Таван толгойн ордыг хөгжүүлэх ажилтай энэ төмөр зам барих ажлыг заавал уях шаардлагагүй. Иймэрхүү асуудлуудаа шийдчих хэрэгтэй л дээ.

-“Эрдэнэс Таван толгой” компанийн зүгээс мэдээлэл хийж Чалкод төлөх 350 сая ам.долларын өрийг бүрэн барагдуулж дууслаа гэсэн. Одоо бол Чалкотой үнийн тал дээр өөр байр суурь барьж, эдийн засагт илүү ашигтай хувилбараар явах ёстой болов уу гэж харагдаад байна. Таны бодол ямар байгаа бол?

-Өрсөлдөөнийг бий болгох ёстой. Зүүн Цанхиас олборлож байхад нэг кг нүүрс гарсан ч Чалкод өгөх гэрээтэй байсан. Энэ гэрээний Нүүрсний үнийг тооцох аргачлал нь манайд тийм ашигтай бус. Нэгэнт гэрээ байгуулсан учир өөрчлөх боломжгүй байсан тул баруун Цанхид гүний гааль нээж ажиллуулсан. Энэ үеэс баруун Цанхийн нүүрс үргэлж зүүн Цанхийн нүүрснээс өндөр үнэтэй борлогдож ирсэн. Шалтгаан нь худалдан авагчдыг хооронд нь өрсөлдүүлэх боломжинд байдаг. Харин шийдлийн Засгийн газрын үед баруун Цанхийн нүүрсний экспортыг түр зогсоосон гэсэн. Нүүрсэн дээр экспортын нэг цонхны бодлого маш чухал. Нэг орд дээр гурван дөрвөн компани байхад ганц худалдан авагчтай байдаг л даа. Тиймээс эцсийн дүндээ үнийн хувьд хямд тусчихаад байдаг юм. Үүнийгээ шийдэх ёстой. Мөн боомтын үнэ, уурхайн аман дээрх үнэ, угаасан нүүрсний боомт болон уурхайн аман дээрх үнэ зэрэг үнүүдээ сайн ялгах хэрэгтэй. Боомтын үнэд тээврийн зардал ордог.

-Танай намыг засаг барьж байхад нүүрсний үнэ тийм ч өндөр байсангүй. Дээр нь нам дотроо талцаад бүр балласан. Харин МАН-ынхан засгийн эрх барьснаас хойш нүүрсний үнэ өслөө ч гэдэг юм уу иймэрхүү эерэг зүйлс ажиглагдаж байна. Нэг үгээр хэлбэл АН-ынхан азгүй юм уу ч гэж болохоор санагдаж байгаа юм…

-Цаг хугацааны л асуудал байх. Гэхдээ хүнд үед төр, түмэн олныхоо төлөө зүтгэж, ачаа үүрнэ гэдэг чинь чухал байхгүй юу. Алт Монголдоо үлддэг болсон. Нефть боловсруулах үйлдвэрийн эрх зүйн орчин тэр чигтээ бүрдчихлээ. Тусгай зөвшөөрлүүдийг хаачихсан байсан бол шударгаар олгогдоод эхэлсэн гээд олон эерэг зүйл бий. Төрийн алба халаа сэлгээтэй байдаг. Тэр дагуу л явж байна. АН-ынхан засгийн эрхэнд байхад экспортын түүхий эдийн үнэ унаад хүнд л байсан. Тиймээс уул уурхай дахь хөрөнгө оруулалт буурах нь ойлгомжтой байсан юм. Харамсалтай нь бурууг хэн нэгнээс хайгаад байсан юм шүү.

-Та намынхаа дотоод асуудалд хэр оролцож байна вэ. ҮБХ-ны сонгуульд нэр дэвшсэн үү. АН-аас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэн нэр дэвших вэ гээд асуулт гараад эхэлчихэж. Таныг нам дотроо сунгаанд орно гэсэн яриа ч гарсан байна лээ?

-Ардчилсан нам гишүүн төвтэй байх шинэчлэлээ хийж байна. Ардчилсан хийгээд парламентын засаглалтай улс төрийн нам байнга шинэчлэгдэж байх шаардлагатай. Энэ хүрээнд үйл ажиллагаа явж байна. Миний хувьд Архангай аймгаас ҮБХ-ны гишүүний сонгуульд нэр дэвшихээр аймагтаа очоод ирсэн. Намынхны сэтгэл хангалуун, алдаа оноогоо дүгнэсэн уулзалт болж өнгөрсөн. Ер нь Ардчилсан намын тоглоомын дүрэм ил тод байдаг. Манай намын хувьд улс төрийн намуудын шинэчлэлийн давалгааг эхлүүлж чадлаа. АН-ын хувьд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчийг тодруулахдаа сунгаагаар гаргаж ирэх байх. Намын зарим нөхдүүд “Чи сунгаанд оролц” гэдэг зүйл ярьж л байна.

-Та тэгээд оролцох юм уу?

-Одоогоор шийдсэн зүйл алга.

-Ардчилсан нам шинэчлэлийн давалгааг эхлүүлсэн гээд байгаа нэг хэсэг нь шүүмжлээд байх юм. Танай нам үнэхээр шинэчлэгдэж чадах уу?

-Хувь зохиолоор ч гэдэг юм уу намын өмнөх дүрмийнх нь автор нь би байгаа юм. Тухайн үед Р.Гончигдорж дарга намын дарга байсан. Олон намын дүрмийг харьцуулан судалж байж гаргаж ирсэн. Хэрэгжүүлээд явсан бол арай өөр байх байсан болов уу. Найман жил Их хурлаа хийж чадалгүй, сүүлдээ ҮЗХ-ныхоо хурлыг ч хийж чадахаа байсан, тэгэхээр шийдвэр гаргах бүтцээрээ асуудлаа ярьж чадахгүй болноо доо. Намын Их хурлаар баталсан дүрмээ сайн харах ёстой. Энэ дүрмээр намын даргын эрх мэдлийг нэмэгдүүлсэн. Тиймээс тэр хүн хариуцлагаа хүлээнэ. Сонгуульд оролцох аливаа шийдвэрийг олонхиороо гаргадаг ч хариуцлагаа намын дарга хүлээдэг. Гэтэл эсрэгээрээ эрх мэдэл багатай намын даргын шийдвэрт фракцуудын нөлөөлөл их ордог байсан. Тиймээс намын даргын эрх мэдлийг өндөрсгөж, өөрөө шийдвэрээ гаргаад яв гэсэн дүрмийг Их хурал баталсан. Энэ нь улс орны хэмжээнд Засгийн газрын эрх мэдлийг нэмэгдүүлье гэдэг хандлагатай уялдаж байгаа. 3000 хүн хуралдаж намын дотоод сонгуулийг хийе гээд шийдчихээд байхад цөөн хэдэн хүн таалагдахгүй байна гээд байх нь ч хаашаа юм.

Улс төрийн шинжлэх ухаанд улс төрийн мөнгө гэх ойлголт бий. Энэ мөнгөтэй холбоотой асуудлыг шийдэхгүй бол авлигаас эхлээд олон зүйл дээр хүнд байна л гэж харж байна. Улс төрийн мөнгө гэдэг нь улстөрч, сонгууль, улс төрийн намтай холбоотой мөнгө санхүүжилтийг хэлээд байгаа юм. Өндөр хөгжилтэй орнууд үүнийг маш сайн шийдсэн байдаг. Бид энэ чиглэлд бодлогоо гаргаад явж байгаа тул цаашид АН-ын шинэчлэлийн хүрээнд энэ асуудлыг зөв шийдэх болно.Бидний хувьд зүг чигээ зөв гаргаад явж байна.

-АН Их хурлаараа дүрмээ шинэчлэн баталсан ч Улсын дээд шүүхээс бүртгээгүй. Намын дүрэм боловсруулах ажлын хэсэгт багтаж ажилласан хүний тань хувиар яагаад ийм зүйл болов гэж асуумаар байна?

-Тодруулах зүйл байна гэж үзсэн юм болов уу гэж харж байгаа. Их хурлаар намын дүрэмд хоёр, гуравхан өөрчлөлт орсон. Намын дүрэм иж бүрэн шинэчлэгдээгүй. Би Улс төрийн намын тухай хуулийн ажлын хэсэгт орж ажиллаж байсан. Монгол Улсад өнөөгийн байдлаар улс төрийн эрх чөлөө бол байгаа гэж боддог. Улс төрийн эрх чөлөөний хувьд, Үндсэн хууль болон холбогдох хуулиудад нээлттэй, улс төрийн намын дотоод асуудалд нь оролцохгүйгээр томьёолсон байдаг шүү дээ. Үүнийг манай шүүхийнхэн анхаарч байгаа байх. Сунгаан дээр асуудал байна уу гэж хувь хүнийхээ талаас бодсон. АНУ гэхэд Ерөнхийлөгчөө сонгох гэж гурван жил үзэж байгаа биз дээ. Ардчилсан орнуудад улс төрийн эрх зүйн орчинг нээлттэй байлгадаг. Энэ жишиг манайд байгаа гэж ойлгож байна.