Author: Э. Энхболд

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.07 Даваа гаригийн №167 (5734) дугаараас авч нийтлэв.

УИХ-ын гишүүн асан, эдийн засагч С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

---

-оуВс-гийн ажлын хэсгийнхэн манай оронд хэрэгжиж эхэлсэн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийнхөө эхний үнэлгээг хийгээд явлаа. Хүүхдийн мөнгийг эргэж хар гэж байна. Та ОУВС-гийн хөтөлбөр хэр хэрэгжиж байна гэж дүгнэж байгаа бол. Тэднийхээр хөрөнгө оруулалт сэргэж, нүүрсний үнэ өсч байна гэж үнэлгээндээ дурдсан байна лээ?

-Гадны хөрөнгө оруулалт сэргэсэн эсэхийг мэдэхгүй. Төлбөрийн балансын хамгийн сүүлчийн тоонуудыг харахад ямар ч байсан хасахтай байсан. Энэ хугацаанд гадаад талдаа манай эдийн засгийг эерэгээр харах боломж үүссэн үү гэвэл, үүссэн. Хөтөлбөрийн хүрээнд 5.5 тэрбум ам.доллар босгосны дийлэнхийг нь Азийн хөгжлийн банк гаргана. ОУВС-гийн ажлын хэсгийн ахлагч Матай гээд хүний хэлснээр Монголын эдийн засаг гайгүй болно. Гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ гээд ярьсан байна лээ. Төлбөрийн тэнцэл нэлээд гайгүй болсон. Төлбөрийн тэнцэл дотроо урсгал тэнцлийн алдагдал гэдэг зүйл ганцхан абсолют тоогоор бус ДНБтэй харьцуулдаг. Жишээлбэл, ДНБ-ий төлбөрийн тэнцэл 12 байснаа 8, 2 боллоо гэж бодъё. Ингээд багасаад байгаа нь сайн юм уу гэх мэтээр энэ тал дээр иж бүрэн дүн шинжилгээ хийж ярьдаг. Өөрөө хэлбэл төлбөрийн урсгал тэнцэл гэдэг маань Монгол Улсын хуримтлал, хөрөнгө оруулалтын зөрүү болон Монгол Улсаас гадагшаа гаргасан төлбөр, гаднаас ирсэн хөрөнгө оруулалтын зөрүү гэх мэтээс хамаардаг зүйл. Энэ талаас нь бодоод эдийн засаг хоёр хувь өснө гээд бодохоор энэ сайн мэдээ. Гэхдээ энэ тогтвортой юу, төсвийн алдагдал хэд байгаа билээ. Гадаад худалдааны тэнцэл нэмэх тэмдэгтэй гарсан. УИХын дарга гадаад худалдааны тэнцэл анх удаа нэмэх тэмдэгтэй гарлаа гэж байсан даа. Эдийн засгийг хэмждэг үзүүлэлт энэ биш. Эдийн засгийн гол хэмжүүр маань өрхийн орлогын худалдан авах чадвар яаж өсч байна вэ. Хоёрдугаарт, компаниудын үйл ажиллагаа яаж идэвхжиж байна вэ, хөрөнгө оруулагчдын итгэл хэрхэн нэмэгдэж байна вэ гэх мэтчилэн үзүүлэлтийг харах ёстой.

Одоо ОУВСгийн хөтөлбөр хэрэгжээд явж байна. Хүүхдийн мөнгийг зорилтот бүлэгт нь олгоно гэж байгаа нь зарчмын хувьд зөв. Манай төрөөс олгож буй мөнгөн шилжүүлгүүдийг иж бүрэн авч үзэх шаардлагатай. Зорилтот бүлгүүддээ хүрч чадаж байна уу. Төр мөнгөн шилжүүлэг хийлээ гэхэд иргэд хариу үйлдэл үзүүлэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл ядуу иргэдэд хүнсний талон өглөө гэхэд хүүхдээ вакцинд хамруулах үүргээ умартаж болохгүй, ядах нь ээ хашаандаа мод тарьдаг ч юм уу байх хэрэгтэй л дээ. Мөнгөн шилжүүлэг гэдэгт нь жишээлбэл ноосны урамшуулал дээр ярья. Малтай өрхийн 54 хувь нь 200-гаас доош толгой малтай. Тэд нийт малын 15 орчим хувийг эзэмшдэг. Гэтэл нөгөө тал буюу 46 хувь нь 200гаас дээш толгой малтай. Энэ нь нийт малын 75 хувь. Тэгэхээр төрөөс тэр 75 хувийг дэмжих гээд байгаа юм уу. Энэ нь тухайлбал зорилтот бүлэг мөн үү. Ингээд бодохоор үүнийг ОУВСгийнхан мэдэх үү. Хүүхдийн мөнгө гээд л оролдоод байх юм. Жил бүр ноосны урамшуулалд зориулж тарааж буй 20 гаруй тэрбум төгрөг хэнд очиж байгааг судалж үзсэн үү. Тэр тал дээр нь Засгийн газар зөвлөгөө өгсөн үү. Энэ талын зүйлсийг нь ОУВС-гийнхан мэдэхгүй л дээ, хөөрхий. Үүнийг мэдүүлдэг байх хэрэгтэй. Ядах нь ээ, надтай ирээд уулзчихаж болно шүү дээ. Би сайхан тайлбарлаад өгнө. Хүүхдийн мөнгийг би эсэргүүцдэг байсан.

-Одоо эсэргүүцэхээ больчихсон юм уу?

-нэг логик гарч ирсэн л дээ. тэрийг Ц.элбэгдорж надад хэлж байсан юм. “тэртээ тэргүй цацаад идээд байна шүү дээ. тиймээс хүүхдүүддээ өгчихье” гэж байсан. энэ зөв. Хүүхдүүддээ ялгаварлалгүй өгчихье гээд энэ тал дээр би зөөлрөөд байгаа юм. ам бол ам. Ийм амлалт авсан бол хулхидах гээд байх шаардлагагүй. Үүний оронд оувс-тай бүтээлчээр ярилцаад бид ноосны урамшуулал гэх мэт татаасуудаа яаж оновчтой болгох вэ, нийгмийн халамжийг зорилтот бүлгүүддээ яаж хүргэх вэ, бусад улсууд шиг нөхцөлт мөнгөн шилжүүлгийн хэлбэрт оруулах уу гэх мэтчилэн зүйлсийг ярих ёстой л доо. Энэ талаас нь харахаар оувс-тай тохирсон хэдэн макро үзүүлэлт, гүйцэтгэлийн шалгуурын хүрээнээс давж ярих шаардлагатай юм.

Монгол улсын иргэд, аж ахуйн нэгж, засгийн газарт байгаа хуримтлалын нийлбэр нь ДнБ-д харьцуулсан эсхүл үндэсний эзэмшлийн нийт бүтээгдэхүүнд харьцуулсан харьцаа хэд юм гэдгийг ОУВС-гийнхан мэдэх үү. Үүнийг гаргаж тооцдог уу. Энэ мэтчилэн бүгдийг нь гаргаад Монгол улс өөрийгөө санхүүжүүлэх харьцаа нь хэд юм гэдгийг нь тооцохоос эхлээд асуудалд иж бүрэн хандах шаардлагатай.

-Оны эцэст эдийн засгийн өсөлт хоёр хувь байна гэж ОУВС үнэлгээндээ дурдсан. Манай Засгийн газар эхний хагас жилийн байдлаар эдийн засаг маань 4.2 хувийн өсөлттэй гарсан гээд байгаа. Тэгэхээр оны сүүлийн хагаст эдийн засагт өсөлт гарахгүй гэсэн үг үү?

-Хоёр хувийн өсөлттэй гарна гэсэн байна лээ. Хоёр хувь гэдэг маань бага өсөлт. Хоёр хувийн хэдэн хувийг нь өрхийн эцсийн хэрэглээ хангаж, хэдэн хувийг нь цэвэр экспорт буюу гадаад худалдааны тэнцлийн зөрүү хангах юм, хөрөнгө оруулалт хэдэн хувь байж хоёр хувь болох юм. саяхан Монголбанк төлбөрийн тэнцлийн статистикийг ОУВС-гийн зургадугаар аргачлал гэдгийн дагуу шинэчилсэн чинь 2011 оноос хойшхи урсгал тэнцэл, гадаад худалдаанд том өөрчлөлтүүд гарчихсан байгаа. Үүн дээр үндэслээд өмнө нь бидний тооцож гаргасан эдийн засгийн өсөлтүүд, ДнБ-ий тооцоонууд өөрчлөгдөнө. Магадгүй улстөрчид, улс төрийн намууд хоорондоо хамгийн их маргалддаг 17.3 хувийн өсөлт гэдэг маань өөрчлөгдөж магадгүй. эдийн засгийг хардаг макро үзүүлэлтүүдээс гадна судасны лугшилт болох өрхүүд татвар бүх юмаа төлөөд үлдсэн орлогыг инфляциар засварлахад худалдан авах чадвар нь гараад ирнэ. Худалдан авах чадвар нь энэ жилүүдэд болон дараагийн онуудад яаж өөрчлөгдөх юм. Өрхийн эзэмшлийн орлогын худалдан авах чадварын талаар ОУВС, Засгийн газар, УИХ ярьж байна уу. Үүнийг бодоод л хэлээд байгаа юм. одоо оувс-гийн хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлсэн. энэ бол стандарт багц. тиймээс уг багцаас гарч сэтгээсэй л гэж бодох юм. тоо, дүн шинжилгээ нь байна. Саяхан би Монголын эдийн засгийг нэгхэн хуудсанд багтаалаа гээд гаргаж тавьсан. Энэ чухам юу юм.

-Твиттер хуудаснаа нээрээ тавьсан байна шүү. Монголын эдийн засгийг нэг хуудсанд багтаана гэдэг амаргүй байх…

-Миний энэ яриад байгаа бүх үзүүлэлтүүд юм шүү дээ. Би залхуу учраас ганц хуудсанд багтаасан хэрэг. УИХ-ын гишүүд, Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд үүнийг хараад тэр тоонуудыг ойлгодог болчихвол хэцүү зүйл биш. Үүнийг харж байгаад оувс-тай ярьдаг байх хэрэгтэй. Үндэсний хуримтлалыг хэрхэн өсгөх вэ, бид хэчнээн жил гаднаас зээл авч явах вэ, тэр дундаа өрхийн хуримтлалыг яаж өсгөх вэ, яаж юм хийдэг үндэстэн болох вэ гэдэг ч юм уу бодлогын том том асуудлыг энэ дөрвөн жил оувс-гаас асуу. Бүх судалгаа нь бий. Ингэж задгайрч ярьж, гарч сэтгэх ёстой. түүнээс бид ДнБ тэдэн хувиас хэтрэхгүй гэсэн. тэр болчихлоо гээд явж болохгүй.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрийн хүрээнд банкны салбарт хөдөлгөөнүүд хийгдэх гэж байх шиг байна. Тухайлбал, банкуудын активын үнэлгээний шалгалт хийнэ гэсэн байна лээ?

-2015 оны уИХ дээр Монголбанкны жил бүрийн мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэл дээр банкны хөрөнгийн активыг сайжруулах тухай, активын удирдлагын институци байгуулна гэж орж ирсэн. Банкнуудын актив хүндрэл гарсан үед чанартай байж чадах уу гэдгийг нь үзэх нь ээ дээ. санхүүгийн тогтвортой байдалд л хамаатай буюу макро зохистой бодлогыг Монголын банкууд дээр хэрэгжүүлэхийн тулд оувс үүн дээр туслах гэж байгаа юм. саяхан Монголбанкны ерөнхийлөгч н.Баяртсайхан “Малыг хөрөнгө гэж үзэхгүй” гээд хэлчихсэн талаар ярьсан. нэг их наядын малаа барьцаалаад 400 тэрбум төгрөгийн зээл авсан. Үүнийг яагаад барьцаа хөрөнгө гэж үзэхгүй байна вэ гэдэг эдийн засгийн эрхзүйн ойлголт шаардагдана. Үндэсний тооцоо гэдэг системд малыг юу гэж ангилдаг вэ гэдэг нь байгаа. Тэр талаас нь бодож оувс бодож төлбөрийн тэнцлийн статистик гаргах тал дээрээ хэлсэн байж магадгүй. гэхдээ бодит амьдрал дээр дэлхийн бусад оронд байдаггүй цалингийн, тэтгэврийн зээл гээд байна шүү дээ. Үүнтэй адил малчдын гол хөрөнгө болох малыг банк үнэлээд зээл өгч байгаа. Үүн дээр маргаад байх зүйл байхгүй. тухайлбал, малчдаас малын хөлийн нэг хувийн татвар авъя гэж байгаа. Үүнийг оувс-гийнханд тайлбарлаж өгөх хэрэгтэй.

Мөн лицензийг барьцаа хөрөнгө гэж үзэхгүй гэсэн. Лиценз гэдэг чинь үйлдвэрлэгддэггүй санхүүгийн бус актив гэж явдаг. Үүнийг үндэсний тооцоонд тооцох бас нэг онцлог бий. Үүн дээр маргалдаж, тодруулах эрхзүйн талын асуудлаа оувс-гаас тодруулах ёстой. оувс яагаад тэгээд байгаа юм.

-Харин яагаад тэгээд байгаа юм бол?

-Олон улсын стандартынхаа дагуу л тэгээд байх шиг байна. Үндэсний стандарт, олон улсын стандарттай зохицуулсан зүйлсээ гаргаад тайлбарлах ёстой шүү дээ. учир нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, төвбанкны ерөнхийлөгч нар нь энэ хоёр зүйлийг тайлбарласан. Тэр үед би бодож л суулаа.

оувс-гийнхан улирал бүр ирж үнэлгээ өгөөд явна. Банкны хөрөнгийн тал дээр иж бүрэн шинжилгээ хийх гэж байгаа юм билээ. төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвараас эхлээд банкуудын зохистой харьцаа гээд явчихна. Монгол улс хамгийн өндөр хүүтэй дэлхийн орнуудын эхний 20-д явж байна. Бодлогын хүүгийн өндөр шинж нь 11 дүгээрт байгаа бол хадагаламжийн хүү нь дөрөвт байх жишээтэй. энэ эрүүл хэвийн үзэгдэл мөн үү. Үүнийг яаж засах вэ гэдэг дээр яагаад ярихгүй байна вэ. тиймээс Ерөнхийлөгчид ардчилсан намынхан дөрвөн төрлийн зээлийг чөлөөлөх асуудлыг тавьсан байх аа.

-Иргэд авсан зээлээ төлөх учиртай. Гэсэн ч болоод бүтчих юм шиг зүйл ярингуут нь түүнд итгэгчид маш их байсан…

-Энэ хариуцлагын асуудал. зээл авсан бол төлөх ёстой. Иргэдийн зээлийг шууд өршөөчихсөн түүх байдаггүй юм. гэхдээ 1990 оны эхээр норвеги улсад иргэдийнхээ моргейжийн зээлийн 90 хувийг хөнгөлж өгч байсан. Өмнөд африкийн бүгд найрамдах улс, а ну ч гэдэг юм уу орнуудад зээлийн өрийг өршөөх хууль гарч байсан. Манайх өршөөлийн хууль баталсан. Гэхдээ үүнд нь иргэдийн зээл багтаагүй. тэр талаас нь бодож зээлийн түүхийг нь өршөөдөг байж болно. зарим хүмүүс зээл авчихаад дараа нь дахин зээл авах гэхээр зээлийн түүх чинь муу байгаа тул өгөхгүй гэдэг. тиймээс зээлийн түүхийг нь өршөөчих боломжтой юм. Бүх насаараа ажилласан хүмүүс тэтгэвэр нь амьдралд хүрэлцэхгүй болохоор тэтгэврийн зээл авдаг. тэр нь 18-22 хувийн хүүтэй байдаг л даа. тухайлбал, үүн дээр бодогддог хүүгийн бодолтыг бодит амьдралд нь нийцүүлэн бодож болно. ану гэхэд ан-ынхны тавьсан санал шиг зүйлийг юу гэж байна гэхээр ихэвчлэн моргейж, оюутны зээл хоёрыг л ярьдаг. Манайд моргейж яригдах ёстой. Би моргейжийн зээлийн судалгааг хийж байна. Үүнээс анзаарахад бид оромжийн ядууралд орох гээд байгаа юм.

-Оромжийн ядуурал гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Анх моргейж авахдаа орлогынхоо тэдэн хувиар төлж байна гээд банкинд тооцоо гаргаж өгсөн байж таарна. Гэтэл бодит амьдрал дээр эдийн засаг унаж, орлого багасаад ирэхээр таны моргейж авахдаа амласан орлого, зарлагын харьцаа бодит амьдрал дээр зээл, орлогын харьцаа бодит 50 хувиас илүү гараад ирэхээр та дутуу гачуу амьдарч эхэлнэ. Үүнийг оромжийн ядуурал гэдэг. энэ оромжийн ядуурал манайд хэр зэрэг байна вэ. Моргейжийн хүүг найман хувь болгохгүйгээр яаж шийдэж болох вэ гэдэг судалгаа маань есдүгээр сарын сүүлээр дуусна. Үүнийг төвбанкинд хүлээлгэж өгнө. орон сууц худалдан авах боломжийн индекс буюу бодит орлого, моргейжийн төлбөр, хүү төлөх нөхцөл нь яаж тохирч байна, үүнийг яаж сайжруулах вэ. энэ мэтчилэн зүйлсээс улбаалан иргэд их хэмжээгээр байр түрээслэн амьдарч байна. түрээсийн төлбөр ба орлогын харьцаа ямар байна вэ. түрээсийн төлбөр нь хүмүүст сонголт өгч чадаж байна уу гэдгийг ярьж болно.

-Судалгаагаа та дуусаагүй байгаа юм байна. Гэхдээ урьдчилсан байдлаар ямар харьцаатай байна гэж харагдах юм бэ?

-Орон сууц худалдан авах боломжийн индекс 100 хувь байх ёстой гэж бодъё. 100 хувь нь нэг гэсэн кэофициент. нэг гарч байвал боломжийн нэгээс дээш гарвал бүр сайн. энэ хэмжээнд хүрэхгүй бол боломжийн биш гэсэн үг. Манай орны хувьд нэгд хүрээгүй байгаа. гэхдээ Н.Золжаргалыг мөнгө хэвлэсэн гээд яриад байгаа л даа. Мөнгө хэвлэж банкуудад өгч зорилтот хөтөлбөр болгож 90 мянган хүн хамруулсан төрийн оролцоотой зорилтот энэ хөтөлбөрийн хүчээр 90 хувь болсон. Үүнийг 100 хувь болгох нь чухал. Дараагийн ээлжинд орлого нь хүчтэй өсөхгүй байгаа энэ тохиолдолд 1.1 саяас доош сарын орлоготой өрхүүд яах юм. энэ хүмүүс моргейжийг найман хувиар аваад явж чадах уу. Цаашид моргейжээс орж ирсэн мөнгөөрөө дараагийнхаа моргейжийг санхүүжүүлээд явах юм уу, төр нэг удаа 300 тэрбум төгрөгийг мөнгө хэвлэх байдлаар моргейжээ сайжруулаад явах уу. Үүнийг демограф талаас нь бодоод хэн авч байна вэ гэвэл залуус ихэвчлэн авч байна. Манайхан тэтгэврийн нас энэ тэр гэж яриад байгаа биз. Тэгвэл тэтгэврийн насаа моргейжтэйгээ л холбо. Х.Баттулгад хэлсэн ан-ынхны зүйлсийг би олон талаас нь яриад байгаа юм шүү. Өмнө нь танд ярьж байсан даа, Монгол улсад Мөнгө хүүлэлтийн эсрэг хууль тогтоомж хэрэгтэй байна гэж. төвбанкны сайн судалгаанууд байна. Жишээлбэл, Ган-Очир гээд судлаачийн Монголын өндөр зээлийн хүүг тайлах оньсого гээд. түүн дээр мөнгөний бодлогоор зээлийн хүү буурахад юу хийж болох вэ гээд байгаа юм. Дан ганц Монголбанк хийчихдэг ажил биш. санхүү талаас нь сангийн яам оролцоод татвар талын зүйлсээ яаж холбох вэ гэдэг ч юм уу хамтраад явж болно. Хууль эрх зүйн талдаа мөнгө хүүлэлт гэж юу юм гэдгийг тусгайлан заачихсан зүйл байдаггүй. зээлдэгч, зээлдүүлэгч хоёрын харилцаа Иргэний хуулиар явдаг. гэтэл мөнгө хүүлэлт гэдэг нь Иргэний хуулинд байдаггүй л дээ. гэтэл европын бүх орон, ану-ын штат бүрт бий. тиймээс мөнгө хүүлэлтийн эсрэг орчноо бий болгоё. Энэ мэтчилэн зүйлсийг хийгээд байвал иргэдээ өрийн хямралд орохоос сэргийлнэ. Өрхийн хэмжээний өрийн тогтвортой байдлын удирдлагыг хангах талаасаа анхаарах ёстой. тэгэхээр төвбанкны мөнгөний бодлогоор гадна макро ерөнхий бодлого, зээлийн хүүгийн хязгаарлалтыг бий болгох ёстой. гэхдээ захиргааны аргаар зээлийн хүүгийн хязгаарлалтыг хийх нь оновчтой биш. сайн ёс суртахуун дээр суурилсан зохицуулалт европын улсуудад байна. Моргейж дээр хүртэл үүнээс илүү гарвал мөнгө хүүлэлт болно шүү гээд заагаад өгчихсөн байдаг. Үүнийг иж бүрнээр нь харсан зүйлийг Ерөнхийлөгч санаачилж болно. Үнэндээ энэ нь Ерөнхийлөгчийн хийх ажил биш л дээ. Их хурал хийх ёстой. Есөн хүнтэй ан-ын бүлэг санаачилж болно, эсхүл 65 хүнтэй ардын намын бүлэг санаачилж болно. ардын намын бүлэг санаачилбал бүр сайн. М.энхболд дарга 65 хүнтэй манай бүлэгт их хүч байна гэсэн. тэгвэл тэр хүчээ өрхийн зээл нь хүнд, бизнес нь өсдөггүй давжаа байдлаар олон жил болсон ийм орчныг өөрчлөх тал дээр 65 хүнийхээ хүчийг ашигла гэсэн үг. 65 хүн чинь ардаа бүгд сонгогчидтой. тэр сонгогчид чинь бүгд зээлтэй. эдний төлөө яв л даа. ард түмний төлөө явна гэдэг чинь энэ шүү дээ. Энэ утгаараа Их хуралд бүрэн эрх мэдэл нь бий. Ерөнхийлөгч дэмжиж болно, Ерөнхий сайд хэрэгжүүлж болно, төвбанкиндаа Их хурал нь үүрэг өгч болно. Хэсэг гишүүд нийлээд Монгол улсын мөнгө хүүлэлтийн эсрэг хууль санаачилж болно шүү дээ.

-Гэхдээ мөнгө хүүлэлтийн эсрэг хууль гаргаж чадах уу. Ард нь дандаа эрх ашиг явдаг шүү дээ?

-төвбанкны зүгээс өөрөө санаачлах хэцүү. судлаачид, арилжааны банкныхан эх үүсвэр нь өндөр өртөгтэй байна гэдэг. Хадгаламж эзэмшигчдэд төрөл бүрийн нөхцөл амлаад татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө түүнээсээ илүү хүү нэмээд зээл олгож байгаа. Энэ хоёр зөрүүнд юу нөлөөлж байгааг дээр хэлсэн ган-очир гээд эдийн засагчийн судалгаанд байна лээ. Монголбанкны зүгээс хийж болох зүйлүүдийг судлаачид нь гаргасан байна. Илүү идэвхтэй мөнгөний бодлогыг хийх ёстой. төвбанк санаачилж болохоос гадна УИХ-ын эдийн засгийн байнгын хороо, УИХ тогтоолдоо эсхүл протокольдоо ингэж ингэж ажилла гээд заачих хэрэгтэй. Үүнийг төвбанк хийчихэж болно. Хадгаламжийн хүүг найман хувь гээд тогтоох боломжтой гээд байгаа. Инфляци багасчихлаа, инфляци учир зүггүй үсэрчих нийлүүлэлтийн талын шалтгаан байхгүй байна л даа. Эрэлтийн шалтгаан бий. Үүнийг нь УИХ-аас өгсөн даалгаврын дагуу инфляцийг онилох бодлогоор зохицуулаад байна. Ханшийн савлагаа учиргүй гарч ирэхгүй. эдийн засаг ингээд харьцангуй тогтворжих шатандаа орж байгаа энэ үед дээр хэлсэн зүйлсийг хийж болно. Бид санхүүгийн тогтвортой байдал гэхээр төвбанк, санхүүгийн зохицуулах хороо, Сангийн яамны ажил гэж ойлгодог. санхүүгийн тогтвортой байдлын нөгөө талд нь зээл авагчид байдаг. тэдний санхүү, зээлийн орчин тогтвортой байж санхүүгийн тогтвортой байдал сайн хангагдана.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт яригдаж байна. Эдийн засагч, улстөрч хүний хувьд үүнд анхаарал хандуулж байгаа байх. Гэхдээ улс төр гэхээсээ илүү эдийн засагтай холбоотой зүйлсийг нь харж байгаа болов уу, та. УИХ-ын гишүүд төсөв баталсны дараа зардал нэмэгдүүлдэг гэдэг шалтгаанаар төсвийн тодотгол хийгдэхгүй байх зүйл оруулж байгаа юм болов уу гэж бодоод байгаа. Таны байр суурь ямар байна вэ?

-олон нийтийн хэлэлцүүлэг хийе гэж байгаа бол яагаад твиттер дээр тавихгүй байгаа юм. УИХ-ын Тамгын газар, МАН, АН-ын хаяг твиттерт байж л байдаг. Тэгэхгүйгээр хаа нэг вэб сайт ухаад саналаа өгнө гэдэг утгагүй. Энэ талаас нь бодмоор юм. Хэлэлцүүлэг явагдаж байна гээд байгаа л даа. Үндсэн хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах гэж байгаа өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа, эсэргүүцэж байгаа хэсэг саналаа хэлнэ. Гэтэл одоо сургалт явуулж байна гэсэн мэдээлэл гарч байна. Сургалт явуулаад шийдчихдэг зүйл Үндсэн хууль биш. Энэ мэргэжлийн ажил. Түүнээс биш орон даяар хэлэлцүүлж байна, иргэд дэмжиж байна гэсэн мэдээлэл гаргаад өнгөрөх зүйл биш.

Төсвийн зардлыг Засгийн газартай зөвшилцөнө гэж оруулж байгааг сонссон. Зөвшилцөнө гэж яадаг юм. Хуулиараа зөвшилцөнө гэдэг нь зүгээр л мэдээлэх үүрэгтэй гэсэн үг. Дээд шүүхийн тайлбарт бий шүү дээ. Үндсэн хуулинд төсвийн асуудлаар заалт оруулдаг хэд хэдэн улс бий. Үүнийг тэнцвэртэй төсвийн нэмэлт гэж оруулдаг юм. Зарим нэг хөгжсөн болон хөгжиж буй орнууд Үндсэн хуулиндаа “Улсын төсөв алдагдалгүй байна” гээд ганцхан өгүүлбэр оруулчихдаг. Энэ харин зүгээр юм биш үү гээд тухайн үед бодож байсан. Эдийн засагч хүний хувьд төсвийн бодлого, мөнгөний бодлого хоёрын аль нь шууд нөлөө үзүүлдэг гэж боддог вэ бодсон.

-Төсвийн бодлогоор шийднэ л дээ…

-Үнэн. 21 аймгийн төсөв, хөрөнгө оруулалтыг нь хуваарилдаг. Ингээд шууд хийх нь зөв үү. Миний бодлоор арай эрт санагдаад байгаа юм. Үүний оронд бид ямар ч хязгааргүйгээр ДНБ-ий тэдээс хэтрэхгүй байх ёстой гээд одоогийн хуулиар дураараа өөрчлөөд байна. Төсвийн зардлыг Засгийн газартай зөвшилцөнө гэсэн хөгийн заалт явж байна л даа. Үүний оронд хуулиудаа хөдөлгөхгүй маш сайн болгох ёстой. Өөрөөр хэлбэл ҮХЦ дээр очоод гуравны хоёроор унадаггүй байх хэрэгтэй. Үүний тулд Төсвийн тухай хууль, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиа чанд мөрдүүл. ОУВС-гийнхан яг үүн дээр нэг зүйл хэлсэн. Гэтэл ОУВС-гаас өмнө Дэмбэрэл гээд нөхөр хоёр жилийн өмнө Засгийн газар Эдийн засгийг хямралыг даван туулах төлөвлөгөө батлахад тэр хуулийн тэддүгээрт ингээд оруулчих гээд бүр өгүүлбэр бүрээр нь гаргаж өгсөн. Түүний дотор “төсвийн зөвлөлийг байгуул” гээд хэлсэн. ОУВС гэтэл яг үүнийг одоо хэлж байна лээ. Энэ судалгаан дээр суурилсан юм. Бид Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиа батлахдаа энэ зөвлөлийг орхигдуулчихсан байхгүй юу. Төсвийн зөвлөл гэдэг маань төсвийн бие даасан хараат бус байдлыг эвдэхгүй гэсэн үг. Түүнээс биш Төсвийн зардлыг Засгийн газартай зөвшилцөнө гэдэг заалт явахгүй. Энэ их гэнэн зүйл. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байгаа хүмүүс нь эдийн засагчид биш учраас ойлгохгүй байх шиг байна.

Мөн төрийн албаны тухай заалт орж байгаа юм билээ. Өмнө нь Төрийн албаны зөвлөлийн дарга байсан Б.Цогоо гишүүдэд загнуулаад Төрийн албаны тухай хуулийг батлуулах гээд их явсан. Төрийн дээр нам гарчихсан улсад намын захиалгаар төрийн алба хөдлөхгүй яах юм. Төрийн албаны тухай хууль маань Улс төрийн намуудын тухай хууль, Улс төрийн намуудын санхүүжилтийн тухай хуулиараа намууд нь төрийн дээр гарахгүй байх заалтуудтай байж энэ амьд болдог. Гэтэл “Төрийн алба бие даасан, хараат бус байна” гээд Үндсэн хуулинд оруулах гэж байгаа юм билээ. Ингэлээ гээд энэ заалт мөрдөгдөх үү. Үгүй байхгүй юу. Уг нь бие даасан, хараат бус гэдэг чинь хоёр утгатай үг байхгүй юу. Манай хуулинд “Төрийн алба бие даасан, хараат бус байна” гээд ганц өгүүлбэр тавьчихдаг. Үүнийгээ болсон гэж боддог. Наад хуулиуд нь сул байхад мянга оруулаад нэмэргүй л дээ. Үндсэн хуульд оруулангуут илбэ шидийн юм шиг маргаашнаас нь захиалгагүй ажиллаад явчихна гэдэг зүйл хэзээ ч байхгүй. Энэ мөн л гэнэн зүйл.

-Та жилийн өмнө уулзахад өрхийн эдийн засгийн судалгаа хийж байна гэсэн. Өрхийн эдийн засагт ямар өөрчлөлтүүд гарсан байна вэ?

-ДНБ-ий хамгийн гол бүрдэл хэсгийн нэг нь өрхийн эдийн засаг өмнөх жилд хасах тэмдэгтэй гарч байсан. Өөрөөр хэлбэл хүмүүс зардал бага гаргадаг болсон гэсэн үг. Энэ байдал удаан үргэлжилж болохгүй гэж би бичиж байсан шүү дээ. Хөрөнгө оруулалтын идэвхжил буюу үндсэн хөрөнгийн бүрдэл буюу хуримтлал 10 гаруй улирал дараалан хасах гарсан. Манай гадаад худалдааны тэнцэл нэмэх тэмдэгтэй болчихлоо. Энэ нь ДНБ-д эерэгээр нөлөөлнө. Гэхдээ хасах байсан ч гэсэн эерэгээр нөлөөлж болдог байхгүй юу. Сая гарсан статистикийн дүнг харж байхад өрхийн бодит орлого инфляци багассан учраас нэмэгдсэн байна лээ. Энэ сайн. 2016 оны статистикаар ДНБ гараад, 2017 оны эхний хоёр улирлынх гараад эхэлбэл миний хандлагууд зогссон уу, сайн нь үргэлжилж байна уу гэдэг нь харагдана. Хэрэглэгчийн итгэлийн индекст миний сонссоноор зарим нэг эерэг өөрчлөлтүүд гарч байгаа юм билээ.

Хөдөө аж ахуйн салбарт гэхэд зуншлага гандуу байгаа нь үүнд нөлөөлнө. Мал их зарагдах ч малчны орлого нэмэгдэхгүй. Малын үнэ цаашид буурах байх. Энэ нь ДНБ-д нөлөөлнө л дөө. Үйлчилгээний секторт худалдаа наймаа хэр сэргэж байна гэдгийг харах ёстой. Энэ оны эхний улирлаар ДНБ дөрвөн хувь гарсан гээд байгаа л даа. Үүнийг жаахан нарийн уншсан бол тэрний цаана нэг өгүүлбэр бий. Улирлын нөлөөллийг хасч тооцвол 0.6 байна гэсэн байгаа.

Би монгол хүний сэтгэхүйд тааруулах гэж инфляцийг тайлбарлаж байгаа юм. Алхаа инфляци, шогшоо инфляци, цогоо инфляци, давхиа инфляци, жолоодлогогүй инфляци гэж. Манай инфляци одоо шогшоо руу орж эхэлж байна. Их хурал найман хувиас хэтрүүлэхгүй гэчихсэн, одоо дөрвөн хувь байгаа байх. 1990 оны эхээр манайх чинь жолоодлогогүй инфляцитай явж ирсэн. П.Жасрай гуайн Засгийн газрын үед давхиа инфляци болоод 2015 оноос шогшоо, алхаа болоод одоо буцаад шогшоо руу орж эхэлж байна л даа.

-Та хэд хэдэн судалгаанууд хийгээд байсан. Үр дүн нь гарч байна уу. Таны судалгааг хүлээх хүмүүс их байх шиг байна л даа…

-Би 10 гаруй судалгаа хийлээ. Моргейж, малчдын аж амьдрал, хөрөнгийн гээд үргэлжилнэ. Бид 60 сая малтай гэдэг. Үнэндээ хэдэн төгрөг юм гэдгийг хэн ч хэлж чаддаггүй. Гэтэл Үндсэн хуулинд “Мал үндэсний баялаг мөн” гэчихсэн. Гэтэл Адам Смитийн Үндэсний баялаг ном бий. Дэлхийн бүх орны мал үнэлгээтэй. Бид харин зах зээлийн ханшаар үнэлдэг. Малаа үнэлээд ирэхээр хөрөнгөөр нь үнэлсэн малчдын ялгарал хэр их байна вэ гэдэг нь харагдана. Энэ мэтээр бид эдийн засгаа харах ёстой. Засгийн газарт би захиалгаар зарах санаатай байгаа. Би өрөөндөө судлаад л, хааяа нэг ярилцлага өгөөд сууж болохгүй. Миний судалгаан дотор хэрэгжүүлээд явчихаар зүйлс бий.

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг өчигдрөөс эхлэн олон нийтээр хэлэлцүүлж эхэллээ. МАНИх хуралд 65 суудалтай байхдаа Үндсэн хуулийг өөрчлөх гэж байна гэх юм. Таны байр суурь ямар байна вэ?

-Үндсэн хуультай холбоотой өөрчилж болохгүй гурван чиг хандлага байна. 2000 онд Үндсэн хуулийг өөрчлөхдөө 22.2, 24.1, 27.2, 27.6, 29.1, 33.1, 39.2 гэсэн өөрчлөлтүүдээ хүчингүй болго. Хуучнаар нь явъя гэсэн нэг хэсэг байна. Тэд “Энэ болохгүй Үндсэн хууль. Учир нь тэр үед бид зах зээлээ ч мэддэггүй, ардчиллаа ч ойлгодоггүй байсан болохоор шинээр Үндсэн хууль бичье” гэдэг л дээ. Нөгөө хэсэг нь шинэ Үндсэн хууль хэрэгжээд 25 жил болж байгаа болохоор одоо тодорхой хэмжээгээр өөрчилье гэдэг. Гурав дахь хэсэг нь 2012 онд УИХ-ын гишүүн байсан Н.Батбаяраар ахлуулсан ажлын хэсэг гарч тодорхой зүйлсийг шалгаж, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг боловсруулсны дараа 2016 онтой золгосон. 2016 онд Г.Занданшатар гишүүн Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийг батлуулаад 1500 иргэнээс асуусан юм билээ. Тэднээс зөвлөлдөх санал асуулгаар Үндсэн хуулийг өөрчлөх ёстой юу, үгүй юу гэдгийг асууж байгаад “Өөрчлөх ёстой” хэмээн зөвшөөрүүлж чадсан. Энэ хүрээнд зургаан шаардлага тавьсан юм билээ. Уг шаардлагуудын хүрээнд АН, МАН-аас ажлын хэсэг байгуулагдан Үндсэн хуульд тодорхой зургаан хэсэгт өөрчлөлт оруулахаар болж, зургадугаар сарын 2-нд УИХ-ын 39 дүгээр тогтоол батлагдсан. Зургадугаар сарын 2-ноос есдүгээр сарын 12 хүртэл УИХ-ын гишүүд тойрогтоо очоод Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах зургаан хэсгийг иргэдээсээ асуугаад тусгай бэлтгэгдсэн маягтыг иргэдээр бөглүүлээд хоёр талын ажлын хэсгийн ахлагч нарт өгнө. Үүний дараа дүгнэлт хийгээд дэмжлэг аваагүй заалтуудаа хасаад явна. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах зургаан заалтаас хэдийг нь иргэд дэмжиж, хэдийг нь дэмжихгүй байхыг таашгүй. Иргэд саналаа өгч дууссаны дараа 9-10 дугаар сард Ард нийтийн санал асуулгын тухай хууль батлах юм байна лээ. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дэмжинэ гээд санал өгөх эрхтэй насанд хүрэгчдийн 51 хувь нь өөрчлөлт оруулахыг дэмжвэл УИХ-ын 76 гишүүн сууж байгаад 56 гишүүн буюу гуравны хоёрын дэмжлэгтэйгээр Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг батална.

-Гишүүд тойрогтоо ажиллаад эхэлсэн байна лээ. Гэтэл та Улаанбаатарт байх юм. Та өөрийн байр сууриа хэл л дээ?

-Өнгөрөгч долоо хоногт Эрдэнэт хотод ажилласан. Үндсэн хууль маань зургаан бүлэг 70 зүйлтэй. Энэ 70 зүйлийн хэдэн зүйл нь өмнө нь ямар байсан, одоо ямар болох гэж байгаа талаар танилцуулга хийсэн. Наймдугаар сард төрийн албан хаагчид, тойргийн иргэдээсээ асууна. Сонгогчид маань “Та дэмжиж байгаа юу. Таны байр суурь ямар байна вэ” гээд тань шиг асууж байсан. Үнэндээ миний байр суурь сонин биш болсон.

-Яагаад?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа нийт ард түмний саналаар батлагдах ёстой. Тойргийн маань иргэдийн дэмжиж буй саналыг дэмжээд, дэмжээгүй саналыг нь би дэмжихгүй. Түүнээс биш би хувь хүний байр сууриа илэрхийлээд явах юм бол Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт маань Үндсэн хуулийн өөрчлөлт биш болно гэж хувьдаа бодож байгаа.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гээд байдаг. Гэтэл иргэд маань өөрсдөө Үндсэн хуулиа хэр сайн мэдэж байгаа юм бэ. Юу ч мэдэхгүй хүмүүсээс санал асуулгаад явчихвал үр дүн нь хэцүү л дээ?

-Иргэд Үндсэн хуулиа мэдэх ёстой. Мэдэх үүрэгтэй. “Мэдтүгэй, сахьтугай” гээд Үндсэн хуульд бий шүү дээ. Энэ утгаараа ард түмэн Үндсэн хуулийг мэдэж байна уу, үгүй юу гэхээсээ илүүтэйгээр мэдэх үүрэгтэй гэж ойлгох ёстой. Хоёрдугаарт, өөрсдийнх нь тулгамдсан, шүүмжилдэг асуудлуудаа харьцуулан үзэх хэрэгтэй. Тэр утгаараа би өөрийн цахим хуудсаараа дамжуулан тайлбарлаж байгаа. Танд ингээд ярьж суугаа минь хүртэл Үндсэн хуулийг мэдүүлэх гээд суугаад байгаа юм шүү дээ. УИХ, Засгийн газар, төрийн алба, Ерөнхийлөгч, засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн гээд зургаан салбарт Үндсэн хуулийн өөрчлөлт орох гэж байна. Үндсэн хуульд нэмэлт оруулах, өөрчлөх гэдэг чинь хоёр тусдаа асуудал. Энэ удаагийн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр байхгүй заалтыг нэмж оруулсан. Харин байгаа заалтынх нь утгыг өөрчилж огт өөр болгосон. Монголчууд долоон удаа сонгууль өгөхдөө мажоритар, пропорциональ системийн аль алинаар нь сонгууль явууллаа. Гэтэл Үндсэн хуулинд ганц л үг байсан.

-Тэр нь юу гэж?

-УИХ сонгуулийн журам батална гэж бий. Тэгэхээр УИХ сонгууль явуулах журам л батлах ёстой байгаа биз. Гэтэл сонгууль явуулах тогтолцоог нь заачихсан. Өмнөх парламентын үед томсгосон тойргоор нэг сонгууль явуулаад болохгүй байна гээд жижиг тойргоор сонгууль явуулах маягаар бүр хольж байх жишээтэй. Одоо өөрчлөлт оруулах Үндсэн хуулиар тогтолцоо, журмаа УИХ тогтооно гэж оруулж ирсэн. Энэ нь илүү тодорхой болгож байна гэсэн үг.

Өөр нэг зүйл нь төсөв баталсны дараа төсвийн тодотгол ороогүй байхад зарим гишүүд лобби ч юм уу, амьдралын шаардлагаар ч юм уу үр тариа, тоног төхөөрөмж оруулж ирэх татварыг чөлөөлөх УИХ-ын тогтоол батлуулдаг байлаа. Одоо бол зөвхөн Засгийн газраас санал авч, зардлын шинэ төрөл үүсгэх байдлаар төсөл санаачилж болохгүй гээд заачихсан. Нэг үгээр хэлбэл Засгийн газраас санал авсан төсвийн зардлыг нэмэхээр оруулж болохгүй. Нөгөө талаасаа зардлын шинэ төрөл гаргаж болохгүй байхаар зохицуулсан байна. Өөр нэг зүйл нь УИХ тарах тухай асуудал чинь сонин байлаа шүү дээ.

-Юу нь сонин гэж. Парламентын гишүүдийн гуравны хоёр нь тарахыг дэмжвэл тарах ёстой байх аа?

-Таны хэлдэг зөв. УИХ-ын 76 гишүүн сууж байгаад 56 нь “Бид ажилламааргүй байна. Болъё” гээд нэгнийхээ бланк дээр биднийг чөлөөлж өгөөч гэж бичээд Ерөнхийлөгч эсхүл УИХ-ын даргад өгнө. Тэрийг нь чуулганаар авч хэлэлцээд гуравны хоёр нь дэмжвэл тардаг байсныг өөрчилж байна л даа.

-Яаж өөрчилж байгаа юм бол?

-УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх хуралдаа ирэхгүй байгааг ажигласан Ерөнхийлөгч УИХ-ын гишүүд ажлаа хийж чадахгүй байна гэж үзэх юм бол Төрийн тэргүүний зүгээс УИХ-ын даргад УИХ-ыг тараах саналаа шууд өгөх юм билээ. Хоёрдугаарт, УИХ-ын анхдугаар чуулган хуралдсанаас хойш 30 хоног эсхүл Ерөнхий сайдын бүрэн эрх дуусгавар болсноос хойш 21 хоногийн дотор Ерөнхий сайдыг томилж чадаагүй бол гэж оруулж ирж байгаа. Өөрөөр хэлбэл энэ хоёр заалтын хүрээнд Ерөнхийлөгч УИХ-ыг тараадаг болж байна. Энэ том эрх байгаа биз. Хуучин Их хурал өөрөө тарна гэдэг байсан бол Ерөнхийлөгч энэ хоёр үндэслэлээр УИХ-ыг тараах боломжтой болж байгаа.

-Тэгэхээр Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл улам нэмэгдэж байгаа юм биш үү?

-Ямар ч байсан ийм давуу эрх өгсөн байна. Энэ МАН, АН-ын л хийж байгаа ажил. УИХ-ын чуулган хавар, намар хуралддаг байсныг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр 75-аас доошгүй буюу 76-гаас дээш хоногоор ганц удаа хуралддаг болно. Ийм өөрчлөлт орж байгаа.

-Монголчуудын амралт ихдээд байна гэдэг хэрнээ ийм өөрчлөлт оруулах гэж байгаа юм уу?

-Мэдэхгүй. Ямар ч байсан ингээд орж ирсэн байна. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн хэлэлцүүлгийн үеэр ард түмэн шийднэ. Мөн УИХ-ын ирцийн талаар тодорхой зааж өгч байгаа.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлт нь шинэ Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг хязгаарлах нь гэж Ардчилсан намынхан мэдэгдэж байсан л даа?

-Ерөнхийлөгчтэй холбоотой шууд хоёр, шууд бус хоёр гээд нийт дөрвөн заалт орсон гэж харж байгаа. Шууд гэдэгт нь Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхэд байдаг хууль санаачлах эрхийг нь хязгаарлаж байна. “Ерөнхийлөгч хууль санаачлах эрхгүй” гэж Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд орно гэж ойлго. Мөн Засгийн газрын үйл ажиллагаанд чиглэл өгөх зарлиг гаргадаг бүрэн эрх Төрийн тэргүүнд хамаардаг байлаа. Үүнийг болиулах нь.

Шууд бус гэдэгт нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс шүүгч нарын нэрийг УИХ-аар оруулаад дараа нь Ерөнхийлөгч томилдог байсан. Одоо бол 72 цагийн дотор шууд батламжил гэж байгаа. Батламжил гэдэг нь тэр хүн эрхгүй болсон гэсэн үг. Үүнийг нь зөвшөөрсөн зарлиг гарга гэсэн үг юм, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, Засгийн газар мөн адил. Хуучин Засгийн газар Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцсөний үндсэн дээр Засгийн газрын гишүүдийг томилуулах асуудлыг УИХ-д оруулдаг байсныг болиулж байна. Засгийн газраа томилсны дараа Ерөнхийлөгч батламжилсан зарлиг гаргадаг болох гэж байгаа юм. Эдгээр өөрчлөлт нь зөв үү, буруу юу гэдгийг шүүх л хэрэгтэй.

-УИХ-ын гишүүд Засгийн газарт гуравны нэг байж болохоор Үндсэн хуульд өөрчлөлт орж байна уу?

-Засгийн газрын нийт гишүүдийн буюу сайд нарын гуравны нэг нь УИХ-ын гишүүн байхаар нөхдүүд өөрчлөлт оруулах гэж байна. Хоёрдугаарт, 12-оос дээш яамтай байхыг хориглочихож байгаа.

Одоо ямар ч албан тушаалтан ажлаас чөлөөлөгдөхдөө Захиргааны шүүх юм уу Иргэний шүүх, Төрийн албаны зөвлөлөөр явдаг байсан бол төрийн албан хаагч Үндсэн хуулийн цэц рүү явах эрхтэй болж байгаа. Мөн шүүгчийн насыг нэмж өгсөн. 25 настай шүүгч байдаг байсан бол 30 болгож өглөө. Улсын дээд шүүхийн шүүгчийн нас 30-аас дээш байсан бол 40 наснаас дээш байхаар өөрчилж байна.

Түүнчлэн Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулинд аймаг, нийслэл, хот гэж байсныг хот болгоод Засаг дарга нь сум, дүүргийн Засаг даргаа томилдог болж байгаа юм шүү. Хуучин ИТХ-аар орж батлана гээд баахан цаг авдаг асуудал үгүй болж байгаа юм. Энэ мэтчилэн өөрчлөлтүүд орох гэж байна, Үндсэн хуульд. Харахад жижиг юм шиг хэрнээ томоохон өөрчлөлтүүд явж байна л даа.

-Таны ярьж байгааг сонсоход Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлыг зөв ч гээд байгаа юм уу, буруу ч гээд байгаа юм уу. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь зөв юм уу, тэгээд. МАХН мөн Үндсэн хууль боловсруулсан гээд яваад байсан санагдах юм?

-Хуульч хүний хувьд Үндсэн хуулийн тодорхой заалтуудыг өөрчлөх нь зөв гэдэг зарчмын байр суурьтай байдаг. Өөрөөр хэлбэл МАХН Дээд Үндсэн хууль гээд хууль бичсэн. Хуулийг мэргэжлийн хүмүүс бичиж, салбарын хүмүүсээс санал авч иргэдээр хэлэлцүүлэх ёстой. Тэр утгаараа манай МАХН-ын Дээд Үндсэн хууль гээд байгаа зүйлийг дэмжих ямар ч боломжгүй гэдгийг хариуцлагатайгаар хэлье. Би намынхаа эсрэг яриад байгаа юм биш. Онолын болон практикийн хувьд боломжгүй юм билээ. Энэ талаарх судалгааныхаа санал дүгнэлтийг намынхандаа өгсөн. Манай Н.Энхбаяр даргаас эхлээд зарим хүмүүс Үндсэн хууль бичдэг агуу хүн болж харагдах гээд яваад байгаа юм. Үндсэн хуулийг бичих тухай хууль гэж бий. Дураараа Үндсэн хууль бичнэ гэдэг чинь төрийн эсрэг гэмт хэргээс ялгаагүй зүйл. Тэр дундаа нам хууль санаачилах эрхгүй. Харин үзэл баримтлал байдлаар ард түмнээс санал сонсох эрх нь нээлттэй.

Хоёрдугаарт, Үндсэн хуулийг дэмжиж болохгүй гэсэн нэг хэсэг бий гэж дээр хэлсэн дээ. Тэр хүмүүстэй би огт санал нийлэхгүй байгаа. УИХ тарах асуудал тодорхой байхаас гадна УИХ-ын гишүүнийг хариуцлагажуулах асуудал бий. Гурван толгойтой мангас гэдэг шиг Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар нэг зүгт хардаг болмоор байна л даа. Наад зах нь 25 настай шүүгч гэж юу байхав дээ. Манай шүүгч нарын тэн хагас нь хувийн сургууль төгссөн, боловсрол муутай, ар өврийн хаалгаар нэлээд нь орчихсон ийм л хүмүүс байдаг. Энэ хүмүүс шударга үнэний дэнс бариад зогсоно гэдэг хэцүү. Үүнийг өөрчлөхөд тодорхой алхам хэрэгтэй. Ялангуяа Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрхийг болиулж байгааг би зөв гэж харж байгаа. Тэр хүн Монгол Улсын Төрийн тэргүүн болохоос гүйцэтгэх байгууллага биш. Энэ хүн хууль санаачлаад явж байгаа нь өөрөө тусгаар тогтнол, эв нэгдлээс эхлээд өөрийн санаачилсан хуулиндаа хориг тавих болчихоод байна.

-Ямар учраас…

-Ерөнхийлөгчийн санаачилсан хууль хэлэлцүүлгийн шатанд өөрчлөгдөөд явдаг. Тэгэнгүүт нь тэр нь таалагдахгүй бол өөрийн санаачилсан хуулиндаа өөрөө хориг тавина гэсэн үг. Тэр утгаараа хориг тавих эрх нь нээлттэй, хууль санаачлах эрх нь хязгаарласан байдлаар байх нь зөв л гэж байгаа юм. Хууль санаачлах эрхээ ашиглаад Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж нар Төрийн тэргүүн байхаас эхлээд өөрт давуу эрх олгосон хуулийг асар их санаачиллаа. Их хурлын гишүүн өөртөө зориулж хууль бичих ямар ч боломжгүй. Учир нь УИХ-ын 76 гишүүн байж гэмээнэ нэг субьект болно. Засгийн газрын хувьд бодлого тодорхойлдог гэдэг утгаараа хууль санаачилж болно. Гэхдээ кабинетын зарчмаар шүү. Харин Төрийн тэргүүн гэдэг чинь ердөө ганц л хүн. Гэтэл салбарын хуулиудаар Үндсэн хуулиас давсан эрх өгчихдөг. Тиймээс Ерөнхийлөгч хууль санаачлах эрхгүй байх нь зөв. Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй гэдэг. Тиймээс бүгдээрээ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөө яриад үзье. Ард түмэн дэмжихгүй бол заавал явуулах гээд ч яахав. Гэхдээ нэг алхам хийх хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт МАН-аас хамаараад байгаа юм биш. Энэ нь ард түмний л сонголт. МАХН, АН Их хуралд ингээд олонх болсон бол ингээд л явах байсан. Өөр арга байхгүй. Гэхдээ үүнийг баталж бас болохгүй.

-Яагаад?

-Монгол Улсын Их хуралд давхар функц оруулж байгааг эрс эсэргүүцэж байгаа. Хяналтын зөвлөл байгуулна гэх юм. Үнэндээ ажилладаг бол Их хуралд хангалттай юм байна. Өргөдлийн байнгын хороогоо дангаар нь ажиллуулахад энэ улсыг цэгцэнд нь оруулах боломжтой. Өргөдлийн байнгын хороог ажиллуулна гэхээр Ц.Нямдорж гэдэг хүн асар их уурладаг. Бүх байнгын хороог татан буулга, Өргөдлийн байнгын хороо л ганцаараа ажиллаж байна гээд. Ёс зүйн хороогоо ажиллуулаад байвал үүгээр нэлээд асуудал эмх цэгцэндээ орно. Ямар ч байсан ёс зүйгүй гишүүнийг дахин сонгохгүй байх эрх нь бий. Дүгнэлт гаргая л даа. Чуулган дээр согтуу ороод ирвэл дүгнэлт гаргах ёстой. Хүний өмнөөс кноп дарахаас эхлээд асуудлыг шийдэж болж байна. Системийг нь ажиллуулахгүй байж шинэ юм гаргах гээд байх юм.

-1992 оноос хойш 25 жилийн хугацааны хууль зүйн тогтолцоо, системийн гажуудал нь намд байна уу, хуулинд байна уу, хүндээ байна уу?

-Хууль байж болно. Хуулийг засч болдог. Тухайлбал, эрх зүйн шинэчлэл хийе гэвэл дөрвөн нөхцөлийг хангах ёстой. Нэгдүгээрт, төсөв мөнгөө шийдэх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, хүмүүсээ сэтгэл зүй болон ухамсар хийгээд боловсролын түвшнээр нь бэлдсэн байх хэрэгтэй. Гуравдугаарт, техник, технологи, байшин савны асуудлыг нь шийдсэн байх ёстой. Дөрөвдүгээрт, хууль өөрөө шүү дээ. Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд хууль зүйн салбарыг Ц.Нямдорж авч явсан. Хууль зүйн салбарыг “алсан” хүн нь Ц.Нямдорж, үргэлжлүүлсэн хүн нь Х.Тэмүүжин гэж боддог.

-Яагаад тэгж боддог юм бэ. Манай урдаа барьдаг хууль зүйн салбарынхан гэдэг шүү дээ…

-Хууль сахиулах их сургууль гээд монгол төрийн тусгаар тогтнолд хамгийн том гай тарих системийг бий болгосон. Ц.Нямдорж Энэтхэгээс ч билүү нэг улсаас хилийн цагдаа болгоё гээд Дотоод хэргийн яам гэж нэрлээд Дотоод хэргийн их сургууль, Хууль сахиулах их сургууль гээд бүх системийг нэг дор өгчихсөн. Тухайлбал, онцгой байдал, цагдаа, шүүхийн шийдвэр биелүүлэх, хилийн цэргийг нэг дор байхаар болгосон. Эндээс нэг онжавууд гарна биз. Нэг хүн янз бүрийн хэрэгт орлоо гэхэд онжавуудаараа шударга бусын хонгилыг бий болгоно. Хэрэг хийвэл цагдаагаар аргалуулчихна. Бүр болохоо байлаа гэхэд шүүхийн шийдвэрээр аргалуулна. Ингээд болохгүй бол онцгой байдлаараа цонх нүх сүвээр оргох нөхцөлөө бүрдүүлээд сүүлд нь хил хамгаалахаараа дамжаад оргон зайлна. Дэлхий дээр манайхаас өөр ийм газар байхгүй. Ц.Нямдорж, Х.Тэмүүжин хоёр хуулийн салбараар тоглож дууслаа. Х.Тэмүүжин нь нэг юм явлаа. Одоо Ц.Нямдорж гэдэг хүн системээс бушуухан яваасай. Цоо шинэ хүмүүс гарч ирж байж энэ байдлыг өөрчлөхгүй бол тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдал, бүрэн эрхт байдал тоглоомын болж болохгүй. Үүн шиг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн ажлын хэсэгт хуучин хүмүүс нь их байна. Тэр хүмүүсийг сайн, муу гэхээсээ илүү тэр хүмүүс өмнө нь энэ бүгдийгээ хийж байхгүй яасан юм. Онол ярихаараа хуучнаараа ярьж, үндэсний аюулгүй байдалд шууд болон шууд бусаар халдсан ноцтой зүйлс хийчих гээд байхгүй юу. Үүнийгээ улс төрөөр халхавчилдаг. Заримдаа ч гадны даалгавар юм уу гэмээр санагддаг. Тиймээс хуулийн салбарыг шинэчлэх хэрэгтэй. Өнөөдөр бид Үндсэн хуулиа өөрчлөх нь зөв. Мөн хууль зүйн салбарын шинэчлэлийг даруйхан хийх шаардлагатай. Хийдэггүй юм аа гэхэд даруйхан тэр сургуулиудыг соль, задал.

Цэрэг хүнийг мянган өдөр тэжээж, нэг өдөр хэрэглэ гэдэг. АНУ-д тухайн орныг унагахын тулд эхлээд сургуулиудыг нь бөмбөгддөг гэж ярьдаг. Эд нар тэр бүү хэл тагнуулыг хүртэл авах гэж байсан юм. Ямар азаар үлдээчихсэн юм гэж баярлах юм байна шүү дээ. Бүх зүйлээ ингэж холион бантан болгочихсон болохоор хууль болохгүй байгаа юм шиг харагдаад байж магадгүй. 20 жил хуулийн салбарт байхдаа хулгайчуудыг бий болгочихоод тэрийгээ хараад гайхаад байгааг нь би гайхдаг. Тийм болохоор эрс шинэчлэл, өөрчлөлт хийх хэрэгтэй. Шинэ дарсыг хуучин торхонд исгэдэггүй. Тиймээс шинэ санааг хуучин хүн авч явдаггүй юм.

УИХ-ын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Н.Энхболдтой Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд ярилцлаа.

---

-УИХ-ын хаврын чуулган завсарласнаас хойш Төрийн ордон эл хуль байна. Таны хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн ажилтай байх шиг байсан. Энэ зун амарч амжив уу?

-УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хороо Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг гардан хариуцаж хийдэг байгууллага л даа. УИХ-аас тогтоол гарч энэ ажлыг хийх үүрэг өгсөн тул чуулган завсарласнаас хойш ч гэсэн бид үүнд анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Орон даяар бүх нийтийн хэлэлцүүлэг явуулах асуудлыг Засгийн газартай хамтран явуулж байгаа. Эхний хэлэлцүүлгүүд эхэлсэн. Томоохон хэмжээний хэлэлцүүлэг тул зохион байгуулалтын нэлээд ажлууд орох нь.

-Зардал төсвийг нь хэрхэн шийдэж байгаа юм бол?

-Орон нутаг тодорхой хэсгийг нь үлдсэнийг нь Засгийн газар гаргасан. Томоохон багууд аймгуудад бүсчилэн ажиллаж байна. Завхан, Говь-Алтай, Баянхонгор, Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар аймгуудад хэлэлцүүлэг хийгдсэн. Энэ долоо хоногийн сүүлээр Ховд, Баян-Өлгий аймгуудад хэлэлцүүлэг явагдах байх. Энэ мэтчилэн бусад аймгуудад хэлэлцүүлгүүд үргэлжилнэ. Бид энэ ажлыг хариуцлагатай хийх ёстой. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахын тулд л хийгээд байгаа юм биш. Төрийн тогтолцоо, хариуцлагын тогтолцоо, шийдвэр гаргадаг тогтолцоотой холбоотой болохгүй байгаа зүйлс бидний нүдний өмнө явж ирлээ. Үүнийг засахад чиглэсэн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудал яригдаж байгаа юм. Ард иргэдээс гадна мэргэжлийн байгууллага, эрдэмтэд болон заавал саналаа өгдөг Үндсэн хуулийн цэц, Ерөнхийлөгчийн институцийг бүгдийг нь хамруулсан хэлэлцүүлгүүд өрнөж байна.

орон нутагт явагдаж буй хэлэлцүүлгүүдээс гадна ирэх есдүгээр сард эрдэмтэн судлаач, улс төрийн намууд, мэргэжлийн байгууллагуудын дунд хэлэлцүүлгүүдийг явуулах юм. УИХ-ын тогтоолоор аравдугаар сарын нэгэн гэхэд ажлын хэсгүүдээс гарсан санал дүгнэлтийг байнгын хороо нэгтгэн УИХ-д өргөн барих ёстой. тэр утгаараа төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос гадна УИХ-ын тамгын газар, ЗГХЭГ-ын ажилтнууд энэ зуны турш амралтгүй ажиллаж байгаа л даа. түүнчлэн УИХ-ын гишүүд чуулганы завсарлагааны хугацаанд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлыг нэг сэдэв болгон уулзалтууд дээрээ ярьж иргэдийн санал, сэтгэгдлийг авах учиртай.

-Хэлэлцүүлэг хангалттай хэмжээнд явагдаж чадах уу?

-Улсын бага хурал, Ардын Их хурлын депутатууд 1992 онд шинэ Үндсэн хуулийг батлах үеийн хэлэлцүүлгүүдээс дутахгүй хэмжээнд аль болох олон хүнийг хамарсан ярилцлага хэлэлцүүлэг явуулах зорилготой ажиллаж байна. Хэлэлцүүлгүүд дуусаад улаанбаатарт мэргэжлийн байгууллага, эрдэмтэн, судлаачдаар хэлэлцүүлэх үед бага ч гэсэн зав гарч амрах боломж гарах байх.

-УИХ дахь АН-ын бүлгээс мэдэгдэл гарган ард нийтийн санал асуулга явуулах ёстой гэсэн байна лээ. Та ард нийтийн санал асуулга явуулна гээд байдаг. Яагаад нэг зүйлийг хоёр талаас нь яриад байгаа юм бэ?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль гэж бий. энэ хуулиар заавал Ард нийтийн санал асуулга явуулж байж Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ёстой. Бид анхнаасаа ийм зорилго тавьж ажилласан. Энэ дагуу ч явна. одоо бол ард хүмүүсийн байр суурийг сонсох, санал авах хэлэлцүүлэг юм. Үүний дараа УИХ дахин хэлэлцэнэ. Гишүүдийн дийлэнх олонхиор ийм ийм асуудлаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ард нийтийн санал асуулга явуулъя гэдэг шийдвэр дахин гарна. Тиймээс ард нийтийн санал асуулга явагдана. Цаг хугацааны хувьд хэлж мэдэхгүй байгаа ч ирэх аравдугаар сард ИТХ-ын нөхөн сонгуулийн ажил явагдана. Амжвал нөхөн сонгуультай хамт явуулчихбал зардал мөнгө хэмнэх боломжтой.

Ардчилсан намын бүлэг хуралдсан гэнэ, Ард нийтийн санал асуулга явуулахын шаардсан гэнэ гэдэг мэдээлэл сонин дээр гарсан байна лээ. Миний хувьд үүнийг иргэд мэдээлэлгүй байгаа юм чинь гээд жүжиг тавьж байна гэж бодож байгаа. Учир нь хэлэлцүүлэг явуулж байгаа ажлын хэсэгт АН-ын бүлгийн гишүүд орчихсон. УИХ-ын тогтоол яаж гарсныг ч мэдэж байгаа шүү дээ. Ард нийтийн санал асуулга явуулахгүйгээр Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болохгүй гэдэг хуулиа ч тэд мэдэж байгаа. Үүд онгорхой байхад орох гэж дайрлаа гэж үг байдаг. Хаалга хаалттай байгаа юм шиг дүр үзүүлж дайрч орж байгаа мэт мэдэж байгаа хэрнээ худлаа жүжиг тавих шаардлагагүй. Ард нийтийн санал асуулга явуулна гэдэг нь эхнээсээ тодорхой байсан. Хүмүүсийг мэдээлэл муутай байж магадгүй гээд үүн дээр нь дөрөөлж л байгаа юм байлгүй дээ. АН-ынхан бидэнтэй хамт энэ ажлыг зохион байгуулж байгаа хэрнээ тийм мэдэгдэл гаргасан байна лээ. Хоёрын хооронд инээдэмтэй, ард түмнийг бассан юм шиг зүйл гаргаж байна.

-Л.Болд гишүүн МАН парламентад 65 суудалтай. Тэднээс 40 гаруй нь шинэ гишүүд. Өмнө нь Үндсэн хууль яаж батлагдаж байсныг мэдэхгүй хүмүүс байх шиг байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт нь ард түмнийг талцуулсан ийм зам руу түлхчих вий дээ гэсэн байна лээ. Нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл маань өөрөө асуудалтай байгаа юм биш үү?

-Л.Болд гишүүн өөрөө ажлын хэсэгт ажиллаж байгаа. Сургалт, семинар хийгээд яаж ажлаа явуулах вэ гэдгийг хамтдаа ярилцаад сууж байсан хүн л дээ. Таны асуусанчлан ийм зүйл ярьсан нь надад сонин л санагдаад байгаа юм. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр ард түмнийг талцуулж, тогтворгүй байдал үүсгэх зүйл байхгүй. Иргэдийн зарим нь мэдээлэлгүй байгааг далимдуулан ардын намынхан ийм юм хийх гэж байна гэсэн худлаа мэдээлэл тараах нь өөрөө улс төрийн тогтворгүй байдал руу түлхэнэ. Үндсэн хуульд ийм ийм нэмэлт, өөрчлөлт орох гэж байна гэсэн мэдээлэл бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гараад худалч хүнд хоёр сар болох гэж байна. тэр заалт ингэж орвол ард түмнийг талцуулах байдал руу хөтлөх гэж байна гэдгээ хэлэх хэрэгтэй шүү дээ. Худлаа цуурхал дэгдээж болохгүй гэдгийг хариуцлагатай хэлье. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг УИХ зохион байгуулж, ард түмний санал асуугаар шийднэ. тиймээс УИХ-ын гишүүд шинэ, хуучин байх нь огт хамаагүй. УИХ-д сонгогдсон гишүүн бүрийг “Энэ хүн бидний өмнөөс төрийн ямар ч асуудлыг шийдэх боломжтой” гээд итгэл хүлээлгэн явуулсан хүмүүс. УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх нь хуучин, туршлагатай байж энэ асуудлыг шийднэ гэсэн зүйл огт байхгүй. Ийм утгагүй яриа гаргаад хэрэггүй. нэг танхимд тохой нийлүүлэн суудаг адилхан эрх, үүрэгтэй гишүүдээ басамжилж, доромжилж болохгүй. Л.Болд гишүүнийг тийм зүйл ярьсан гэхээр нь гайхаж л байна. тэгж ярих юм бол 1992 онд Үндсэн хууль батлахад шинэ цагийн Үндсэн хууль гэж юу байдгийг ч мэдэхгүй, нийгмийнхээ талаар ойлголт бүдэг тийм хүмүүс энэ хуулийг батласан шүү дээ. Л.Болд гишүүний ярьсан зүйл дэмий яриа байсан.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хумих гэж байна гэсэн шүүмжлэл га-раад байгаа. Ямартай ч хууль санаачлах эрхийг нь хязгаарлаж байгаа юм билээ?

-Хууль санаачилах эрхийг нь байхгүй болгох заалт нэмэлт, өөрчлөлтөд бий. зөвхөн энэ парламентын үед гарч ирсэн санаа биш. Манай улс Үндсэн хуулиараа парламентын бүгд найрамдах улс. УИХ төрийн эрх барих дээд байгууллага. Хууль, тогтоомж эндээс гарч байх ёстой. Үндсэн хуулийн эрдэмтэд, шинжээч, судлаачид Монгол Услын Ерөнхийлөгч сонгодог парламентын засаглалтай оронд байдгаас илүү их гүйцэтгэх засаглал, Шүүх эрх мэдэлд нөлөөтэй субьект болчихсон гэдгийг хэлээд байгаа. Энэ нь сонгодог парламентын зарчмуудтай зарим талаараа зөрчилдөж байна. улс төрийн шийдвэр гаргах, хариуцлага хүлээх механизмд зарим талаараа саад тотгор болдог юм байна гэсэн дүгнэлт гаргасан байдаг. Зөвлөлдөх санал асуулгын дүн дээр зургаан сэдэв байхад жишээлбэл төрийн эрх барьдаг дээд байгууллага нь УИХ юм бол гол ачаагаа үүрдэг, засгийн газар хариуцлагаа хүлээдэг байя. Ерөнхийлөгч дундуур нь ороод байхаар сүүлдээ хэн ямар шийдвэр гаргаад түүнийхээ төлөө ямар хариуцлага хүлээдэг нь тодорхойгүй байна гэж үзээд оруулсан. Энэ нь зөвлөлдөх санал асуулгаар дэмжигдсэн. Ард нийтийн санал асуулгын үеэр ард түмэн юу гэж дүгнэ-хийг таашгүй. Өнөөдрийг хүртэлх туршлагаас харахад Ерөнхийлөгч хууль санаачилсан ч бай, үгүй ч бай цаана нь улсаа төлөөлдөг, хориг тавьдаг олон эрхүүд нь нээлттэй. Үүнийг одоо сонгогдсон Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хумих гэж байна гэж ойлгож болохгүй. Нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудал өнгөрсөн оны сүүлээр Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэн нэр дэвшиж, хэн ялалт байгуулах нь тодорхойгүй байх үед яригдаад дарааллаараа явж байгаа ажил. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүн ийм гарчихлаа гээд харин ч өөрчлөлгүй хуучин дарааллаар нь явуулж байгаа гэдгийг зориулж хэлье.

-Иргэдийн дунд хэлэлцүүлэг, Ард нийтийн санал асуулга явагдана. Иргэд маань Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд саналаа өгөхөд бэлэн үү. Үндсэн хуулиа яг таг мэдэж байгаа юм уу?

-Тийм ч учраас бид шат шатанд нь сургалт явуулж, видео хурал хийж, яригдаж буй асуудлуудыг онол, практик талаас нь тайлбарласан материалыг олон нийтэд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хүргэхийг зорьж байна. Хэвлэл мэдээллийнхэн маань энэ ажилд идэвхтэй оролцоосой гэж хүсч байгаа. Манай байнгын хороон дээр зунжин бэлтгэж хүмүүсийн гар дээр очсон материалууд гэхэд Үндсэн хууль гэж юу вэ. одоо орох өөрчлөлт нь юу байх вэ, өөрчлөлтийн үндсэн онол суурь нь юу байх вэ, өөрчлөлт орсны сайн, муу тал нь юу вэ гэдгийг аль болох олон нийтэд хүргэхийн төлөө ажиллаж байна.

УИХ-ын гишүүн асан Л.Цогтой ярилцлаа.

---

-Ардчилсан Үндсэн хуулийг 1992 онд батлахад та гар бие оролцож байсан. 2012-2016 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлын хэсэгт мөн багтаж ажиллаж байлаа. Шинэ парламент Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар санал асуулга, хэлэлцүүлгээ эхэлчихлээ. Та ямар байр суурьтай байгаа бол?

-1992 оны Үндсэн хуулийг батлахад би Улсын комиссын гишүүн байсан. Нэг үгээр хэлбэл УБХ-ын Байнгын хорооны даргын хувьд орж байсан хэрэг л дээ. Өнгөрсөн парламентын үед УИХ-ын даргын захирамжаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа эсэхийг судлах ажлын хэсгийг ахалсан. Ажлын хэсэг өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа гэдэг дүгнэлт гаргасан. Товчхондоо 2000 оны Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлтийг хүчингүй болгох нэн тэргүүний асуудал гэж оруулсан. Мөн насны хязгаарын асуудал байж болно гээд УИХ-ын гишүүний насны доод хязгаарыг 40, Ерөнхийлөгч 55 байж болно гэдгийг судлаад томьёолж байлаа. Үндсэн хуульд нэмэлт оруулах шаардлага нэгэнт байгаа юм бол шаардлагыг томьёолох ажлын хэсэг байгуулъя гэсэн санал гаргасан. Ингээд тухайн үеийн УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяраар ахлуулсан хоёр дахь ажлын хэсэг гарч байсан нь ийм учиртай.

Одоо Үндсэн хуульд нэмэлт оруулахаар гаргасан УИХ-ын томьёоллыг үзэхэд Н.Батбаяр гишүүний ахалсан ажлын хэсгийн саналтай ойролцоо зүйлс харагдаж байна. Яг ч махчилаад дуурайчихсан юм алга. Үндсэн хуульд нэмэлт оруулах асуудлыг долоон нэмэлтийн хүрээнд ярьж байгаа юм билээ. Энэ тал дээр процессийн хувьд шүүмжлэх зүйл байна л даа. Өнгөрөгч хавар гэхэд Үндсэн хуулийн талаар мэдлэггүй шахам хүмүүсийг Зөвлөлдөх ардчилал нэрийн доор түүврийн аргаар сонгож авч ирээд сургалт, семинар явуулсан болоод тэднийг яаж ойлгосон эсэхээс нь үл хамаараад санал авсан. Энэ нь учир дутагдалтай гэж боддог. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр санал авна гэж байснаа хойшлууллаа. Үндсэн хуулийг маш сайн үзэж, судлах шаардлагатай. Учир нь Монголын нийгэм оршин тогтнож буй эрхзүйн үндсийн хамгийн чухал зүйлийг нь оролдох гэж байна. Буруу оролдвол 2000 онд оруулсан долоон нэмэлт шиг юм болно. Хүмүүс үүнийг одоо л ухаарч УИХ-ын гишүүд сайд байж болохгүй, Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хасч болохгүй, хуралдааны ирц гээд ярьж байна.

-Гэхдээ 2000 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд авах гээхийн ухаанаар хандах ёстой гэдэг юм билээ…

-Үүн шиг худлаа юм байхгүй. 2000 оны нэмэлтээр 1992 оны Үндсэн хуулийн хамгийн чухал үзэл баримтлалыг нураасан. нэгэнт хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа энэ Үндсэн хуулийн талаар ярихаа больё.

-Ер нь Үндсэн хуулийг яагаад өөрчлөх гээд байгаа юм бэ. Үндсэн хууль үүргээ гүйцэтгэж чадахаа байчихсан уу?

-Хүмүүс хоёр гурван үндэслэл ярьж байна. зарим нь бүр улаан цайм “энэ чинь шилжилтийн үеийн Үндсэн хууль” гэдэг. Юуны шилжилт юм гээд бид маргаж болноо. тэд яахав хүн гэж хэлэх байх. гэхдээ шилжилтийн үеийн хугацаа заасан нэг ч томьёолол байдаггүй байхгүй юу. Шилжилтийн үе гэдгийг нь сайтар тодорхойлж өгөхгүй бол хүмүүс ойлгохдоо хүний түр зуурын юм хийчихсэн юм байна гэж боддог. Их осолтой шүү.

Манайхан Үндсэн хууль болохгүй байна гэж шүүмжилдэг. Тэр утгаараа Үндсэн хуулиас болоод нийгэмд эмх замбараагүй эх захгүй байдал бий болж, төрийн өмчийг луйвардаж идэж уудгаас эхлээд бүх зүйл эцэг хуультай холбоотой гэж ярьдаг. Үүн шиг худлаа юм байхгүй гэдгийг иргэд мэдэх ёстой. Үндсэн хуулийн муугаас биш Үндсэн хуулийг нурааснаас болсон. Үндсэн хуулийг мөрдөөгүй, биелүүлээгүй, шат шатандаа дураараа дургисан эрх мэдэлтнүүд өөрсдийн албан тушаалыг урвуулан ашигладаг, хэтрүүлдэг. энэ бүхнийг сайн бодсоны эцэст сайжруулах шаардлага байлгүй л яахав. гэхдээ сайжруулах гээд муужруулж болохгүй гэдгийг байнга санах хэрэгтэй.

Би олон жил оюу толгой, таван толгойн гэрээний талаар ярьж, тэмцэж, төрийн өмчийг хууль бусаар зувчуулсан асуудлыг ярьдаг хүн. энэ болохгүй, бүтэхгүй байгаа бүхэн чинь Үндсэн хуулийн муугаас болоод байгаа юм биш.

-Шалтгаан нь юундаа байна вэ?

-Үндсэн хуулийн муугаас биш улс төрийн намууд л дураараа дургиж байна. энэ мэтчилэн ялгаа заагийг сайтар гаргахгүй бол болохгүй. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гэдэг энгийн иргэдийн дунд сууж байгаад ярьдаг сэдэв биш. 1992 онд биднийг Үндсэн хууль батлаж байхад афганистан улс Үндсэн хуулиа батлах гээд таван жил чадаагүй жишээг ярьж байлаа. тухайн үед 76 хоног Үндсэн хуулийг хэлэлцэхэд их л удаж байгаа юм шиг байсан ч хэвийн юм биш үү дээ гэж одоо бодогдох юм.

Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөс авах юм байнаа бас. Манай орны хувьд төрийн албан хаагчдаар тоглодог явдал. улс төрийн нам ялангуут өөрсдийн хүмүүсээ оруулаад хуучин хүмүүсийг ажлаас халдаг асуудал маш түвэгтэй болсон. Харин Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн түвшинд аваачих хэрэгтэй гэдэг санааг нь зөв зүйтэй гэж харж байгаа. Мөн 2000 оны дордуулсан долоон өөрчлөлтөөс хоёр гурван зүйлийг нь авахаар болж уИХ-ын хууль батладаг ирцийг нэмэгдүүлье, Их хурлын ажиллах хугацааг нэмье гэж байгаа юм.

-Нэмэлт, өөрчлөлтөөр мөн Засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэг нь Их хурлын гишүүн байж болно гэж байгаа юм билээ…

-Их хурлын гишүүн сайд байдгийг бүрэн хорих ёстой. 1992 оны Үндсэн хуульд байсан тэр зарчмаар явуулахгүй бол хууль тогтоох эрх мэдэл, гүйцэтгэх эрх мэдэл хоорондоо хольж хутгалдаад Монголын цөөхөн хүнтэй парламентад гай тариад байна. Үүнийг ярих ёстой шүү дээ. түүнээс биш засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэг нь уИХ-ын гишүүн байж болохоор оруулж ирж байгааг би эсэргүүцэж байна. Үүнийг хийсэн шиг хийгээд Ерөнхий сайд нь л уИХ-ын гишүүн байдаг юм байгаа биз. Тэр утгаараа 1992 оны Үндсэн хууль манай улсад хамгийн хэрэгтэй байсан гэж үздэг.

Өөр нэг зүйл нь Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийн асуудал. 2000 оны долоон өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хассан бол энэ удаа ч мөн хасахаар оруулж ирж байгаа юм. одоо бүр Ерөнхийлөгчийн хууль санаачилах эрх мэдлийг эдлүүлэхгүй нь. нэмэлт бүрээр Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хассаар бэлгэдлийн гэдэгтэй адилхан болгох хэмжээнд аваачиж байна. Бидний багад модчины үлгэр гэж уншиж өгдөг байв даа. тэрэгний гол хийх гэж байгаад сүүлдээ шүдний чигчлүүр хийдэг. Яг л тэр хэмжээнд аваачих нь. Ерөнхийлөгч тодорхой хэмжээнд нөлөөтэй байх ёстой. гэхдээ хуулийн хүрээнд ажиллахгүй бол өмнөх Ерөнхийлөгч нарын дураараа дургиснаас болоод иргэдийн дунд айдас бий болчихсон.

-Ямар айдас?

-Ерөнхийлөгч бүх зүйл рүү ордог гээд. Шинэ Ерөнхийлөгч энэ бүгдийг давтахгүй явах ёстой. 2000 оноос хойш н.энхбаяр, Ц.элбэгдорж нарын тогтоосон хууль бус, дураараар дургидаг дэглэмийг одоогийн Ерөнхийлөгч устгах цаг ирсэн. Тэгээсэй ч гэдэг утгаараа ард түмэн сонгосон байх. Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хумих нь туйлын буруу.

Өөр нэг зүйл хэлье. одоогийн Үндсэн хуулинд Ерөнхий сайд засгийн газраа бүрдүүлдэг. гэтэл бүрдүүлдэггүй мэтээр яриад энэ далбаан доор Их хуралд хамааралгүйгээр сайд нарыг томилдог болох гэж байна.

-Ерөнхий сайд кабинетийн гишүүдээ бүрдүүлээд Ерөнхийлөгч батламжилна гэсэн зүйл яригдаад байсан нь энэ байж л дээ…

-Одоо бол Монголын ард түмнээс сонгогдсон төлөөллийн байгууллагаар орж томилогддог асуудлыг одоо болиулах гэж байна. Ингэж болохгүй. тэр шүүлтүүрээр заавал орох хэрэгтэй. Харин сонгосон хойноо уИХ-ын гишүүд нь тонгочуулдаг, өөрсдийн хувийн зүйлсээ хийлгэх гэж оролддогийг болиулах тал дээр анхаарах ёстой. Үүнээс зугтааж байна гээд нөгөө тийш нь аваад давхиж болохгүй. тэртээ тэргүй Ерөнхий сайд кабинетаа бүрдүүлж байгаа. Бид худлаа ярьж болохгүй. Ялангуяа төрийн өндөр түвшинд худлаа ярина гэдэг нүгэл.

-УИХ-ыг хяналтын байгууллагатай болгох зөв үү. Ийм нэг өөрчлөлт яригдаж байгаа?

-өрийн хяналтын байгууллага байгуулна гэдгийг сайтар бодохгүй бол аюул шүү. албан тушаалтан, байгууллагын санхүү төсвийн сахилга, үйл ажиллагааны болон, төрийн хариуцлагыг хараат бусаар хэрэгжүүлэх чиглэлтэй юм байна лээ. нь аж ахуйн нэгжүүдийг дарамталдаг бас нэг бүтэц гараад ирэх вий дээ. Уг чиг үүрэг нь бусад байгууллагуудад бий. сангийн яам, засгийн газарт байгаа эрх үүргийг дахин данхайлгана гэдэг зөв биш.

-Хариуцлагажуулах хүрээнд оруулж байна гэсэн л дээ?

-Хариуцлагын талаар байнга ярьдаг. гэхдээ хариуцлагатай зүйл нэг ч алга. Ингэж чиг үүрэг нь байгаа бүтцийг данхайлгах нь хэр зохимжтой вэ гэдгээ бодож, учрыг нь олох ёстой. Их осолтой шүү. Их хурлын гишүүд цаагуураа өөр зүйл хийх гар хөл нь болчих вий. Бизнест төр оролцохгүй гэчихээд хамгийн их оролцдог. Их хуралд мөнгөтэй хүмүүс орчихоод бизнесийн бүлэглэлүүдийг атгаад суучихдаг. Сайтар бодох хэрэгтэй.

Үндсэн чиг үүргийн яам гэж эртнээс байсан. Өнөөдрийг хүртэл сангийн яам, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, гадаад хэргийн яамыг үндсэн чиг үүргийн яам гэдэг байсан. гэтэл сүүлийн үед хүрээгээ тэлээд Батлан хамгаалах яам, Байгаль орчны яамыг нэмээд таван яамыг үндсэн чиг үүргийн яам гэж нэрлээд байгаа юм. Яамд дотор ингэж ялгаа гаргаж болохгүй. нэг үгээр хэлбэл зиндаалж эхэллээ. тэр бүү хэл бүр хумих ёстой гэж үздэг хүн. сангийн яам, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, гадаад харилцааны яам л гол яам байх хэрэгтэй.

-Яамдын тоог 12-оос дээшгүй байхаар зохицуулж байна. Хэр зөв шийдэл бол?

-Яамдын тоог хязгаарлах зүйл байж болохгүй байх. гэтэл Үндсэн хуулиндаа суулгаж өгөхөөр ярьж байдаг. амьдрал баян шүү дээ. сүүлд нь энэ хэрэгцээгээ яаж хангах юм болдоо. Үндсэн чиг үүргийн яам гэж нэр заачихаад үлдсэн тав хүртэлх яамыг Ерөнхий сайд өөрийн эрх мэдлийн хүрээнд байгуулна гэсэн санаа орж байгаа нь нэлээд маргаан дагуулна даа.

-Шүүхийн томилгооны асуудал мөн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр өөр болж байх шиг байна…

-Үүнийг сайтар бодох хэрэгтэй. Өнгөрсөн хугацаанд ажилласан Ерөнхийлөгч нар маань шүүгчийг Их хурлаар оруулаад Их хурал дээр дэмжлэг авсан бол Ерөнхийлөгч томилдог байсан эрхийг шүүн таслах эрх мэдэл рүү ороод завхруулж дууссан. Улс төрийн зорилгоор бие биенээ хорьдог байдал руу орсон. Үүнийг засах ёстой. Ерөнхийлөгч Их хурлын шийдвэрийг үндэслэн зарлиг гаргана гэдэг нь шүүн таслах ажиллагаанд орно гэсэн үг биш гэдгийг хатуу ойлгох хэрэгтэй. Үүнийг Үндсэн хуульд зааж өгч болно. Шүүх засаглал хараат бус байна гэдэг ардчиллын том зарчмын нэг явж байгаа биз. тэр бүү хэл Ерөнхийлөгчийг өөрийг нь хүртэл шалгах ёстой институци. Шүүгчийг томилохдоо өөрийн хүнийг тавьчихаар яах юм. Хөдөлгөхгүй шүү дээ. энэ завхарлыг арилгахын төлөө ярилцах нь зөв.

Өнөөдөр төрийн дээр нам гарчихсан гэдгийг хүн бүр ярьж байгаа боловч үүнийг яагаад Үндсэн хуулиндаа оруулж болдоггүй юм бэ гэдэг санаа хүртэл бий шүү дээ. төрийн дээр нам гарсан нь долоон нэмэлттэй л холбоотой асуудал. намын саналаар тэгнэ, намын саналаар ингэнэ гэсээр байгаад дээрээ гаргачихаж байгаа байхгүй юу.

-УИХ-ын хавар, намрын чуулган гэж байхгүй болоод жилдээ зөвхөн ажлын 75 хоногт хуралддаг болохоор заалт орж байгаа талаар О.Баасанхүү гишүүн ярьж байсан. Түрүүн та ярихдаа хуралдах хугацааг нэмлээ гэсэн л дээ. Та хоёрын ярьж байгаа зүйлс хоорондоо зөрчилдөөд байх юм?

-Хавар, намрын чуулган байна. гэхдээ хавар, намартаа 75 хоногоос доошгүй хугацаанд уИХ хуралдана гэж ойлгоод байгаа шүү дээ. о.Баасанхүү гишүүн буруу ойлгосон байх. Хуучин 1992 оны Үндсэн хуулинд хавар, намрын чуулган байна. нэг удаа хуралдахдаа 75-аас доошгүй хоногоор хуралдана гэж байсныг 50 хоног болгосон байхгүй юу. Үүнийгээ л буцааж сэргээж байгаа байх. Түүнээс биш жилд ганц удаа хуралддаг чуулгантай байж таарахгүй.

Үндсэн хуулийг нийт ард түмнээс хэлэлцүүлнэ гэхээсээ илүү мэргэжлийн, улс төрийн түвшинд хэлэлцэхээс гадна зөвшилцөлд хүрч шийдэх учиртай. нэг нам дангаараа олонх байхдаа Үндсэн хуульд нэмэлт оруулж байгааг иргэд шүүмжилж байгааг бодох л учиртай юм. Хэлэлцэхийн буруу гэж байхгүй. Батлахдаа харин сайн бодох ёстой.

-Олон намын төлөөлөлтэй байх үед батлалаа гэхэд хэдэн тийшээ харж суучихаад парламентын гишүүдийн гуравны хоёрын дэмжлэг авч чадахгүй байдалд хүрэх байх л даа?

-Ямар зүйл оруулах вэ гэдэг нь хамгийн чухал. аль нэг намын явцуу хүрээний асуудал яриагүй. Тиймээс улс орны язгуур эрх ашгийг бодож байж шийдэх ёстой. Бидний улс төрийн ухамсрын түвшний том асуудал. Хэн нэгэн хүн харж, аль нэг нам харж Үндсэн хууль өөрчилж болохгүй. Би нэг л зүйлийг хэлдэг. Мөрдөхгүй бол Үндсэн хуульд нэмэлт оруулж яах юм гэж. Үүнийг ард түмэн ухаарч ярих цаг болсон. Эрх зүйт төр гэдэг чинь Үндсэн хуулиндаа оршиж байдаг юм. Үүнээс том улс төр гэж байхгүй. Үүнийг ярихаар улс төржлөө гэдэг. Мэргэжлийн түвшинд судлаачдынхаа үгийг авахгүй бол “Манай нам ялсан” гэдгээр асуудалд хандах нь өрөөсгөл. Хэрэв ингэвэл хэдхэн хүний төлөө л явж байна гэсэн үг. нөгөө хэсэг нь тэгэхээр хүн биш болж таарч байна. Улс төрийн тогтолцооны олон субьект дотор хамгийн болохгүй байгаа нь нам. Энэ субьект өөрөө ямар ч хяналтгүй. тэгсэн мөртөө хамгийн том эрх мэдэл эзэмшдэг. Болохоо байхаараа төрд буруугаа чихэж, өнгөтэй өөдтэйг нь манай нам тэгсэн гээд өөрсдөдөө наачихдаг. энэ солиорлыг дарах цаг болсон. намын санхүүг хянахаас гадна намыг хатуу гишүүнчлэлгүй болгох хэрэгтэй. Монголчууд гурван саяулаа гэдэг. Хүүхэдтэйгээ нийлээд гурван сая шүү дээ. насанд хүрсэн сонгогчид 1.9 сая хүн байдаг. Энэ хүмүүсээ хэд хувааж, хэд талцуулах гээд байгаа юм бэ. Ялсан намд хамааралгүй л бол хүн биш болдог. Хүний эрхийг хааж боогдуулсан муу муухайгийн уурхайгаа бид цэглэх асуудлаа харин ярих ёстой.

Би Монголын 27 жилд улс төрд байж шинэ тогтолцооны нийгмийг харж явсан хүний хувьд цаашдаа яах вэ гэдэг хандлагыг харж байна. Эрх мэдэлтэй хүмүүс нь дураараа дургидаг. Мөнгөтэй болсон хүмүүс нь дураараа дургидаг. Дийлдэхээ больчихлоо шүү дээ. ард түмэндээ худлаа ярьж, хуурч мэхлэн амлаж гарч ирчихээд ийм л зүйлийг шагшин магтаад сууж байна шүү дээ. Дүр эсгэсэн хуурамч ардчиллын хамгийн тод жишээ Монголд бий болчихлоо. Үүнийгээ зоригтой солиод явах учиртай. Шинэ Ерөнхийлөгчийн байр суурь үүнд хэрэгтэй. Үүнийг хүсч байна иргэд. талцал хуваагдал бидэнд сайн сайхан зүйл авч ирэхгүй гэдэг нь улам тодорхой болж байна. Том том ордын төлөө л хоорондоо дайтдаг. ард түмний, үр хойчийн баялаг шүү гэдэг зүйл хаана байна. гадны үндэстэн дамнасан бүлэглэлд зарчихсан хүмүүс нь гадагшаа гараад алга болчихдог. Ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй. Үндсэн хуулийн нэмэлтээс илүү аюултай зүйлс амьдралд үүсчихээд байхад үүнийг ярихгүй юм. Харин ч болж байгаа мэт аяглана гээч. Үүнийг ойлгохгүй байна. Ингэж сонгууль хийгээд байх юм бол сонгууль гэж хэлж яах юм. ард түмэн нүүрээ буруулж байна шүү дээ. Жирийн иргэд мөнгөтэй бол гарах ёстой гээд яриад сууж байна, цаана чинь. Иргэдийн толгойд ийм буруу зүйлийг суулгаж байна л даа. төрийн эрх мэдлийг мөнгөтэй хутгаж болохгүй гэж олон жил ярьж байна, би. Их хурал, засгийн газрыг зааглах ёстой. энэ мэтчилэн суурь ярих зүйлс бий. Үүнийгээ тойроод байх юм.

-Өнгөрсөн хаврын зөвлөлдөх санал асуулгад оролцсон зарим иргэд бичиг үсэг мэдэхгүй гэж байсан л даа. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд ийм хүмүүс санал өгч байгаа нь утгагүй байна гэх мэтээр шүүмжлэлүүд гарч байсан. Ингэхэд манайхан өөрсдөө Үндсэн хуулиа хэр сайн мэддэг вэ?

-Энэ чинь болсон л явдал шүү дээ. Үүнийг чинь болохгүй гээд байна. Өөрсдийнхөө бодсоныг хийхийн тулд ийм зохион байгуулалтад орсныг шүүмжлэх ёстой. Яаж тэр чигээр нь Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар санал авчихаагүй юм. түүврийн аргаар хүн сонгоход нь бичиг үсэггүй нөхөр дунд нь цохиж явсан юм билээ. Үндсэн хуулийг мэддэг хүмүүсийнх нь түвшинд ярихаас биш мэдэхгүй хүмүүст юм заачихаад шалгалт авч байгаа юм шиг юм болгоод тэрүүгээр нь явна гэдэг эрүүл үзэгдэл үү. эргээд энэ чинь өөрөө түүх болж үлддэг юм. Үндсэн хуульд нэмэлт оруулах хүрээнд 6-7 зүйлийг болох уу гэдэг ганцхан зүйлийг асуух гээд байна. Болох ч юм байна, болохгүй ч юм энэ дотор байгаа тул иргэд яаж саналаа өгөх юм. Болж байгааг нь дэмжих гэхээр болохгүй нь дэмжигдчих гээд, дэмжихгүй гэхээр болж байгаа нь уначих гээд түвэгтэй байна л даа. Бид Үндсэн хуулийн нэмэлтийн асуудлыг ярьж байгаа юм шүү. түүнээс өөрчлөлтийн асуудал яриагүй. тиймээс Үндсэн хуулиа өөрчлөх юм хийж болохгүй. Үүнийг ялгах ёстой юм. энэ удаа бол парламентын засаглал байж болох уу, Ерөнхийлөгчийн засаглал байж болох уу гэдэг ганцхан асуудлыг л асууж болох байлаа. Ийм олон зүйл асуучихаар хүн учраа ч олохгүй.

Дээр хэлсэндээ УИХ-ын гишүүний насны хязгаарыг зааж болно гэж. амьдралын туршлага, дадлагатай хүнийг уИХ-ын гишүүн болгохгүй бол янз бүрийн асуудалд холбогдчихоод татах, татахгүйн тухай яриад сууж байна. Манайд шүүхээр орж ял аваагүй л бол ямар ч зүйлийг хийж болдог балай тогтолцоо бий. Ёс зүйн шалгуурт нийцэхгүй байх тийм зарчимтай болох хэрэгтэй. Бидний ардчилсан, өндөр хөгжилтэй гээд байгаа орнуудыг харж л байна. тэд ямар өндөр шалгуурыг давж байна вэ. Болохгүй бол өөрсдөө больё гээд огцорч байна шүү дээ. Шүүхээр орж ял авна гэдэг чинь хамгийн том асуудал. Ингээгүй л бол хамаагүй гэж хандаж болохгүй юм.

Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Эрүүл мэндийн сайдаар томилогдоод нэг жил болж байна. Өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд эрүүл мэндийн салбарт ямар өөрчлөлтүүд гарсан бол?

-Эрүүл мэндийн сайдаар томилогдоод жил орчим болж байгаа хэдий ч энэ хугацаанд эрүүл мэндийн салбарын цаашдын хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлох баримт бичиг боловсруулах, хууль эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох тал дээр анхаарч ажиллалаа. Мөн эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг иргэдэд аль болох хүлээгдэл, чирэгдэлгүйгээр үзүүлэх, орчин үеийн оношилгоо эмчилгээний технологийг нэвтрүүлэх, иргэд эрүүл мэндийнхээ улмаас санхүүгийн эрсдэлд орохоос сэргийлэх чиглэлд анхаарсан нэг жил байлаа.

Тухайлбал, “Төрөөс эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлого 2017-2026”-г Засгийн газрын тогтоолоор батлуулсан нь эрүүл мэндийн салбарын хөгжлийн ирэх 10 жилийн ерөнхий зураглалыг гаргасан. Хууль эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох хүрээнд “Нялх, балчир хүүхдийн хоол хүнсний бүтээгдэхүүний тухай” хуулийг УИХ-аар батлуулж, “Согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэсэн этгээдийг албадан эрүүлжүүлэх тухай хууль”-д нэмэлт өөрчлөлт оруулан, согтуу иргэдийг эрүүлжүүлэх асуудлыг эрүүл мэндийн байгууллагаас эргүүлэн цагдаагийн байгууллагад шилжүүлэх, “Засгийн газрын тусгай сангийн тухай” хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, “Эрүүл мэндийг дэмжих сан”-г сэргээх ажлыг амжууллаа. Түүнчлэн “Донорын тухай” хуулийн шинэчилсэн найруулга, “Эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээний эрсдэлийн даатгалын тухай” хуулийн үзэл баримтлал, мөн үндэсний дөрвөн том хөтөлбөрийг боловсруулан батлууллаа. Үүний нэг нь “Элэг бүтэн Монгол” хөтөлбөр юм.

Дэлхий дахинаа хүн амыг өвдсөн хойно нь бус харин өвчлөхөөс сэргийлэх үйл ажиллагааг эн тэргүүн эгнээнд тавьж байгаа өнөө үед хүн амын эрүүл мэндийн асуудал дан ганц эрүүл мэндийн салбар, эмнэлгийн байгууллага эмч, эмнэлгийн мэргэжилтэнд холбогдох асуудал бус харин эрүүл зан үйлийг хэвшүүлэх нь өөрийнхөө эрүүл мэндийн төлөө өөрөө анхаардаг тогтолцоог бүрдүүлэх нь юунаас ч илүү чухал. Иймд 2017 оныг Нийгмийн эрүүл мэндийг дэмжих жил болголоо. Энэ хүрээнд хүн амын эрүүл мэндийн боловсролыг дээшлүүлэх, эрүүл аж төрөх зан үйлд сургах, орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагын эмч мэргэжилтнүүдийг сургах, дадлагажуулах зэрэг олон талт ажлуудыг хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.

Би эмч хүний хувьд өнөөдөр иргэд эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээ авахаар гадаад орныг зорьж, үүнийхээ улмаас санхүүгийн эрсдэлд орж байгаад ихээхэн сэтгэл зовниж явдаг. Иймээс сайд болсноосоо хойш Монгол хүн эх орондоо дэлхийн жишигт нийцсэн эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг санхүүгийн эрсдэлгүйгээр хугацаа алдалгүй чанартай авах нөхцөлийг бүрдүүлэх чиглэлээр нэлээдгүй анхаарал тавьж ажиллаж байна. Манай эмч, мэргэжилтнүүдийн мэргэжлийн ур чадвар, бусдаас дутахгүй гэдэгт би эргэлздэггүй. Харин үүнийг нь улам хөгжүүлэхэд төр, засаг анхаарч дэмжих хэрэгтэй байна.

-Ер нь хийнэ гэхээсээ илүү шалтаг тоочих байдал манайд элбэг. Та бүхэнд ч гэсэн амаргүй л байсан байх. Төсөв мөнгөнөөс эхлээд…

-олон жил иргэдийн бухимдлыг төрүүлж, чирэгдэл үүсч, цаашид амь насанд нь онцгой аюул учруулж байсан хэд хэдэн тусламж үйлчилгээний асуудлыг бүрэн шийдвэрлэсэн. тухайлбал, гемодиализийн тусламж үйлчилгээг төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр гүйцэтгүүлж, зардлыг нь төр хариуцсан нь олон үйлчлүүлэгчдийн талархлыг хүлээсэн ажил болсон. Мөн иргэн олон сая төгрөг зарцуулж, бөөр, элэг, ясны чөмөг шилжүүлэн суулгах мэс засал хийлгэдэг байсныг төрөөс хариуцдаг болгож иргэнд учрах санхүүгийн дарамтыг арилгалаа. Монгол улсад эмчилж чадахгүйн улмаас иргэн гадаад улсад оношлуулж, эмчлүүлэхээр зорчдог байсан өвчний жагсаалтаас долоон өвчнийг өөрийн эх орондоо эмчлэх боломжтой болгосон. Өндөр өртөгтэй мэс заслын тусламж, үйлчилгээнд хэрэглэгдэх эмнэлгийн хэрэгсэл, протезийн зардлын эрүүл мэндийн даатгалаар хөнгөлөлттэй олгож, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх боломжоор төрийн өмчийн зургаан эмнэлгээс гадна хувийн хэвшлийн 12 эмнэлгийг хамруулах болсон. энэ нь мөн л иргэн өвчний улмаас санхүүгийн эрсдэлд ордог байсныг багасгаж, өндөр өртөгтэй тусламж үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлж чадсан. тусламж, үйлчилгээний хүлээгдлийг бууруулахаар орон нутгийн үйлчлүүлэгч ихтэй улсын нэгдүгээр төв эмнэлэг, Хавдар судлалын үндэсний төв, гэмтэл, согог судлалын үндэсний төв, улсын гуравдугаар төв эмнэлэг, эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төв зэрэг лавлагаа төвүүдийн үзлэг, оношилгооны кабинет, нэгжүүдийг уртасгасан цагаар ажиллуулж, тэнд ажиллах эмч, мэргэжилтний тоог нэмэгдүүлэн, төсөв, зардлыг нь бүрэн шийдвэрлэсэн. Хэрэгжүүлж буй олон талт үйл ажиллагааны үр дүнд эхийн эндэгдлийг өнгөрсөн оны мөн үеэс 2.5 дахин, 5 хүртэлх насны хүүхдийн нас баралтыг 1000 амьд төрөлтөд долоон промилоор бууруулсан, мөн нийт нас баралт, эмнэлгийн нас баралтыг бууруулж чадсан.

-Өнгөрөгч өвөл утаанаас үүдэлтэй ханиад томууны асуудал гарч байсан. Удахгүй өвөл болж мөн л утааны тухай улсаараа бид ярих болно. Эрүүл мэндийн сайдын хувиар утааны хор уршгийг бууруулах тал дээр ямар арга хэмжээ авч ажиллах вэ?

-Бид, томуу томуу төст өвчний чиглэлээр эрсдэлийн төлөвлөгөө гаргаж, өрхийн эрүүл мэндийн төвөөсөө эхлээд лавлагаа төв хүртэлх эрүүл мэндийн байгууллагын бүх түвшинд хэрхэн яаж ажиллахаас эхлээд бэлтгэл ажлыг хангаж ажиллаж эхэлсэн. энэ жил ямар ч байсан хүүхдүүдээ эмнэлгийн шалаар хэвтүүлэхгүй байх боломжит бүх арга хэмжээг авч байна гэж ойлгоорой. Мөн 45 хүнд тарих томуугийн эсрэг вакциныг нҮБ-ын Хүүхдийн санд захиалж, есдүгээр сард багтаан нийлүүлэхээр шаргуу ажиллаж байгаа. “Даян дэлхийн эрүүл мэнд” олон улсын байгууллагаас дэлхийн улс орнуудад хэрэгжүүлдэг томуугийн вакцинаар хангах төсөлд хамрагдаж, 175 мянан хүн/тун томуугийн вакциныг нэмэлтээр авахаар төлөвлөж байна.

-Төсөв мөнгөнөөс болоод царцаагдаад байсан эмнэлгийн барилгын ажлууд юу болж байгаа бол. Аймаг, сумдын хувьд түргэн тусламжийн машинуудаар бүрэн хангагдсан гэдэг мэдээлэл гарч байсан. Үнэн үү?

-Хэдийгээр улс орны эдийн засаг хямралтай байгаа хэдий ч Монгол улсын засгийн газраас 2017 онд эрүүл мэндийн салбарын төсвийг хасахгүйгээр батлуулсан. эрүүл мэндийн салбарт царцаагдаад байсан бүх барилга, зогссон байсан олон улсын бүх төсөл, хөтөлбөрийг хөдөлгөж, үйл ажиллагаа нь үргэлжилж эхэлсэн. тухайлбал, Кувейтийн сангийн буцалтгүй тусламж, санхүүжилтээр гэмтэл согог судлалын үндэсний төвийн харьяа түлэнхийн төвийн барилгын ажил амжилттай явагдаж, ирэх оны гуравдугаар улиралд иж бүрнээрээ ашиглалтад орно. Өмнөх засгийн газрын үед хийгдсэн гэрээнээс 3.8 тэрбум төгрөгний хэмнэлттэй гэрээ хийгдсэн юм. нийслэлийн Хан-уул дүүрэгт баригдах 300 ортой төрөх эмнэлгийн барилгын тухайд засгийн газрын 2017 оны 120 тоот тогтоолын дагуу “томо бюлдинг” ХХК нь барилгын ажлыг иж бүрэн дуусгах концесс эзэмшигч болсон. тэд 2019 оны дөрөвдүгээр улиралд ашиглалтад оруулах учиртай. Энэ мэтчилэн олон эмнэлгийн барилгын ажил үргэлжилж байна. түүнчлэн 2017 оны улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар дөрвөн тэрбум 452 сая төгрөгөөр аймаг, сумдын автомашины парк шинэчлэлтийг иж бүрэн хийсэн. аймаг, нийслэлийн 169 сумын эрүүл мэндийн төв, алслагдсан хорооны эрүүл мэндийн төвийн түргэн тусламжийн автомашиныг шинэчилсэн. одоо түргэний машингүй нэг ч сумын эмнэлэг байхгүй.

-“Элэг бүтэн Монгол” хөтөлбөрийн хүрээнд шинжилгээ авч эхэлсэн. Энэ ажил ямар шатандаа яваа бол. Элэгний өвчлөлийг бууруулах тал дээр яам ямар бодлого барьж ажиллаж байгаа вэ?

-Монгол улсын хүн амын дунд хепатитийн вирусын халдварын тархалтыг хязгаарлан хепатитийн с вирусын халдварын шинэ тохиолдлыг 2020 он гэхэд таслан зогсоож, хепатитийн вирусээс үүдэлтэй элэгний архаг үрэвсэл, хатуурал, хорт хавдрын шалтгаант нас баралтыг эрс бууруулах зорилго тавьсан. зорилгын хүрээнд “бүтэн Монгол” үндэсний хөтөлбөрийг батлуулсан юм. Хөтөлбөр өнгөрөгч тавдугаар сараас улсын хэмжээнд албан ёсоор эхэлсэн. Хөтөлбөр хоёр үе шаттай 2020 он хүртэл үргэлжилнэ.

2017 онд хүн амын эрсдэлт бүлэг болох 40-65 насны 510 мянга гаруй буюу нийслэл хотын 240 мянга, аймагт 260 мянга орчим иргэдэд в, с вирусын илрүүлэг шинжилгээнд оруулахаар шийдвэрлэсний дагуу үйл ажиллагаа явагдаж байна. 2018 онд 65-аас дээш насны болон 40 хүртэлх насны эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдсан иргэдийг хамруулна. Иймд орхигдож байна гэж санаа зоволтгүй, бүх насны иргэн элэгний вирусын халдварыг илрүүлэх шинжилгээнд хамрагдана гэсэн үг юм. вирусын халдварын эрт илрүүлэг, шинжилгээний хувь одоогийн байдлаар улсын хэмжээнд 40 гаруй хувьтай буюу нийт 230 гаруй мянган хүн хамрагдсан. тодруулбал, говь-алтай, архангай, говьсүмбэр зэрэг аймгууд 70 гаруй хувьтай хамрагдсан. Дорноговь, Дундговь, завхан, орхон, сэлэнгэ аймгууд зорилтод насны нийт иргэдийн 50 хувиас дээш хувийг шинжилгээнд хамрагдсан. нийт илрүүлэг шинжилгээнд хамрагдсан иргэдийн 17.5 хувь нь вирусын халдвартай илэрч байгаа урьдчилсан тоон мэдээлэл байна. Бид зөвхөн оношилж, илрүүлээд зогсохгүй эмчилгээний асуудлыг бүрэн шийдвэрлэсэн. нийт таван төрлийн эмийн төлбөрөөс сар бүр 210 мянган төгрөг хөнгөлж байгаа. Монгол улсад с вируст халдварын эмчилгээний эм бүртгэгдэж, иргэд эмчилгээнд хамрагдаж эхэлснээс хойш одоо 18 мянга 700 гаруй хүн эмчилгээнд хамрагдаж, элэгний архаг үрэвсэлтэй үед 99 хувь, элэгний хатууралттай үед 95 хувийн эмчилгээний үр дүнтэй байна.

-Мөн хавдрын шинжилгээг үнэгүй хийхээр болсон гэдэг мэдээлэл гарч байна. Үнэгүй шинжилгээнд хамрагдахын тулд яах ёстой вэ. Ер нь хавдрын өвчлөл манай орон аюулын харанга дэлдээд байгаа л даа?

-эрүүл мэндийн яамнаас ХнХЯ-тай хамтран “Даатгуулагчийг урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэг, оношилгоо, шинжилгээнд хамруулах журам”-ыг боловсруулж, нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн тогтоолоор батлуулсан. Журмаар эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл төлж даатгуулсан 40, 45, 50, 55, 60, 65 настай даатгуулагч урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэг, оношилгоо, шинжилгээнд хамрагдана. Даатгуулагч урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэг, оношилгоо, шинжилгээний хамрагдахдаа урьдчилан сэргийлэх тусламж, үйлчилгээний гурван багцаас зөвхөн нэгийг сонгон товлолт хугацаанд хамрагдана. Даатгуулагч товлосон хугацаанд урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэг, оношилгоо, шинжилгээний багцад хамрагдах тохиолдолд өөрөөсөө ямар нэгэн төлбөр төлөхгүй бөгөөд тусламж, үйлчилгээг авахдаа эрүүл мэндийн даатгалын гэрчилгээ, иргэний үнэмлэх, амбулаторийн үзлэгийн карт гэсэн гурван баримт бичгийг бүрдүүлнэ.

-Таныг элэгний В, С вирус тоолох эмнэлгийн жагсаалтад өөрийн хувийн эмнэлгээ оруулсан байна гэдэг мэдээлэл гараад байсан. Энэ үнэн үү?

-надад хувийн эмнэлэг байхгүй. нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн энэ оны долдугаар тогтоолоор Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас санхүүжих “элэгний вирусын идэвхжил” тодорхойлох лабораториудын сонгон шалгаруулах тухай” асуудлыг шийдвэрлэсэн. энэ сонгон шалгаруулалтыг эрүүл мэндийн яам хийдэггүй. эрүүл мэндийн нийгмийн даатгалын ерөнхий газраас ажлын хэсэг байгуулж, вирусын идэвхжлийг тоолох лабораторийн сонгон шалгаруулалт зарлаж, хүсэлтээ ирүүлсэн 31 лаборатораториос 22 лаборатори тэнцсэн байсан. Бид харин аймаг, дүүргүүдийг эдгээр лабораториудад ачааллыг тэнцвэржүүлж, жигд хуваарилсан. Ер нь “элэг бүтэн Монгол” үндэсний хөтөлбөрийг баталсан засгийн газрын тогтоолд манай яам хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд мэргэжил аргазүйгээр хангаж, хяналт тавих үүрэгтэй тул бид сонгон шалгаруулалтад тэнцсэн лабораториудад хяналт тавьж ажиллаж байгаа.

-Засгийн газрын зүгээс эрүүл мэндийн салбарт ямар бодлого барьж ажиллах вэ?

-Юуны түрүүнд анхан шатны тусламж үзүүлж байгаа өрх, сум, тосгоны эрүүл мэндийн төв, аймаг, дүүргийн нэгдсэн эмнэлгийг чадавхижуулж, санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх, санхүүжилтийн олон үүсвэртэй болгож, дан ганц төсвөөс бус эрүүл мэндийн даатгалаас санхүүжилт олгодог болгох ажлыг эхлээд байна. Мөн өрх, сум, тосгоны эрүүл мэндийн төвөөр үзүүлэх тусламж үйлчилгээний жагсаалт багцыг нэмэгдүүлж, өдрийн эмчилгээ хийх, оношилгоо шинжилгээ хийх боломжийг бүрдүүлэхэд анхаарч байгаа.

төрийн болон хувийн хэвшлийн эрүүл мэндийн байгууллагуудын даатгалын санхүүжилтийн ялгааг арилгах чиглэлд анхаарч байна. Хэрвээ энэ ялгаа арилбал иргэн өөрөө эрүүл мэндийн байгууллагаа сонгон үйлчлүүлэх боломж улам нэмэгдэж, эмнэлгүүдийн өрсөлдөх чадвар сайжирч, төрийн өмчит эрүүл мэндийн байгууллагуудын ачаалал ч буурна. Бид сая нийслэлийн мэс заслын тусламжийг хувийн хэвшлийн эрүүл мэндийн байгууллагуудад хуваарилсан хуваарийг шинэчлэн баталсан. Ингэхдээ иргэдээс илүү төлбөр авахгүйгээр тусламжийг үзүүлэх шийдвэр гаргасан. одоо гэмтлийн тусламж үйлчилгээг мөн хувийн хэвшлийн эрүүл мэндийн байгууллагуудаар гүйцэтгүүлэх асуудлыг судалж байгаа. Мөн уламжлалт анагаах ухааны салбараа улам хөгжүүлж, монгол уламжлалт анагаах ухааныг гадаад улс оронд “Бренд” болгон таниулах, экспортлоход ч анхаарч ажиллах болно.

Төрийн удирдлага-үндэсний аюулгүй байдлын стратеги судлаач Ж.Амгалантай ярилцлаа.

---

-Монгол Улсад эдийн засгийн хүндрэл, утаанаас эхлээд бидэнд сэтгэл чилээх асуудал бишгүй л байна. Та улсын аюулгүй байдлыг хангах чиглэлийн судлаач хүний хувьд санал бодлоо хуваалцахгүй юу?

-Иргэд аюулгүй байдалдаа, нийгэмдээ, байгаа орчиндоо санаа зовно гэдэг бол улс дотоод аюулгүй байдалд, үндэсний бахархалд, эрхэмлэх зүйлд тодорхой эрсдэл бий болсныг харуулж байгаа юм. Тэгэхээр нийгмийн ёс суртахууныг дээшлүүлж, энэ олон асуудлуудыг шийдэхэд иргэд оролцдог итгэл сэтгэл, дэмжлэгийн холбоос бий болгох хэрэгтэйг харуулж байна. Төрийн албанд ажиллаж байгаа хүмүүс ард түмний хүслийг уудалж үздэггүй, амьд холбоогүй, эрүүлээр сэтгэж бодитоор гүйцэтгэх чадавхи, ёс суртахуун нь ард түмний шаардлагыг хангахгүй байгаа нь ингэж илэрдэг байх. Төрд мэдлэгээс гадна ёс суртахууныг оруулж ирэх хэрэгтэй. Төрийн шийдвэр гаргах түвшний хүмүүсийн ёс суртахууны байдалд судалгаа хийхэд 74 хувь нь нэгдүгээрт хувийн эрх ашгаа хамгаалах байр суурь баримталдаг гэж гарсан байна лээ. Тэр нь хөрөнгө санхүү захирах, албан тушаалын томилгооны эрх, шийдвэр гаргах эрх мэдэл, албаны унаа хэрэглээ, ажлын байрны тав тух гэж харагдаж байна. Ийм сонирхлоор дарга төрүүлээд байвал тэр чинь сүйрэл дагуулна. Нийгмийн, цаг үеийн шаардлагыг төр эргэж харахгүйгээр, судалж анхаарахгүйгээр цаашаа явах боломжгүй. Олны хүлээлтийн хариу гэж нэг их том зүйл хайгаад хэрэггүй.

-Ер нь бол төрд алба хашиж буй хүмүүсийн авлигын асуудлаас эхлээд иргэдийг бухимдуулдаг зүйл олон. Энэ чиглэлд төр засаг анхаарал хандуулж байгаа гэх хэдий ч үр дүн хамгийн чухал л даа. Үр дүн гарах болов уу?

-Авлига улсын нийгэм-эдийн засгийн системд далд байдлаар мөнгө, хөрөнгөний ашиг сонирхлын сүлжээ үүсгэж материаллаг үнэт зүйлийг хуулийн аргаар хууль бусаар завших замаар улсын төр, нийгмийн байгуулал, эдийн засгийн чадавхийг сулруулан чөдөрлөж байна. Энэ нь нийгмийг дотроос нь чимээгүй хордуулахаас эхлээд олон талын сөрөг үр дагавартайг иргэд мэдэж байна, мэдэрч байна. Тэгээд л бухимдаад байгаа юм. Төрийн удирдлага авлигын торон сүлжээний бодлогод татагдан орох, улсын хөрөнгө мөнгө-санхүү, материаллаг үнэт зүйлийн нэгээхэн хэсэг авлигын далд эргэлтэд орж, хэсэг бүлэг хүмүүсийн зохицуулалттай бааз бий болох аюулыг гаргаж болохгүй л дээ. Авлига амь бөхтэй, өргөн сүлжээтэй, залгамж чанар, санах ой-нууцлал өндөр, тэр бүр яриад олонд түгээд байх нь ховордож, элитарный хэлбэрт орвол нэн хэцүү юм тэр. Хээл хахууль авлигад идэгдсэн улс оронтой, тийм удирдлагатай шударга нийгэм, эдийн засаг-хөгжил цэцэглэлт, ард түмний нийтлэг сайн сайхны тухай ярих утгагүй. Цаашлаад хөрөнгө оруулалт, баялаг, шударга тогтолцооны тухай, улс орноо батлан хамгаалах тухай ярихад хүндрэлтэй. Эдгээр нь хүндрэлтэй болоод ирэхлээр үндэсний аюулгүй байдлын асуудал босч ирнэ. Ийм юмыг л олон түмэн тэвчин назгайрч болохгүй гээд байна шүү дээ. Хэрсүү, холч бодолтой ард түмэн хөгждөг нь жам ёсны хэрэг байх.

-Сүүлийн үед ард түмний анхаарлын төвд 60 тэрбумын гэх асуудал орчихоод байна. Эхэндээ ард түмэн гайхаж, эргэлзэж хүлээж авсан. Одоо бол үзэн ядалтын хэлбэр рүү шилжчихлээ. Үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой ч гэх юм. Энэ асуудлын нарийн цаад зангилааг хэрхэн харж байна вэ?

-Эдийн засаг-хөгжил, аюулгүй байдлын асуудалд олон талаас нь гүнзгий судалгаа, тооцоо хийхгүй, тэр эрсдлүүдийг олж харж гаргаж чадахгүй урсаад байвал тодорхой цаг хугацааны дараа улам хүнд байдалд орно. Улс орон хөгжих, ард иргэд нь сайн сайхан байх олон боломжуудыг авлигын сүлжээ халхалчихаар бид урагшаа явахгүй. Оросын “какая кормушка, такая и избушка” гэдэг үг байдаг. Манайх дотоод аюулгүй байдал талдаа тийм ч сайн биш, хариуцлага, сахилга бат муу байна. Хэн ч байсан ялгаагүй хуулийн дагуу татвар төлдөг, харин албан тушаалын татвар бий болгоно гэдэг бол төрийн байгуулалтын эсрэг, улсын хөгжлийн эсрэг ноцтой гэмт хэрэг. Төрийн эрх мэдлийн төлөө ингэж болохгүй, олон түмэн мэддэггүй, хардаггүй гэж эндүүрч болохгүй. 60 тэрбум гээчийн схемыг сайн уншвал муу үр дагавар дагуулах юмнууд их олон харагдаж байна лээ. Ёс суртахуунаа цэвэрлээч л гэмээр байна даа.

-Үүнээс ч дутахгүй асуудал нь оффшор болчихлоо. Оффшорын асуудлыг та юу гэж үздэг вэ?

-Ямар ч хүн хөрөнгө, мөнгөтэй болох хялбар арга хайдаг. Тухайн оронд, нийгэмд, салбарт нь авлигын сонголт, гарц шийдэл байвал түүнийг ашиглаж, зардлаа хяналтгүй өсгөж авах нь ойлгомжтой. Зарцуулснаа буцааж өсгөж авахад эвтэйхэн хаалт, ашигтай хувилбар бол авлига гэж судлаачид үздэг. Эрх зүйт төрд хуулийн лобби хүртэл авлига халхлах эрсдэлтэй. Олон улсад “Great Game” манайхаар их өрөг буюу том тоглолт гэж ярьдаг ойлголтод бид татагдаад орчихсон. Төрийн нөмөр нөөлгөөр орлого ихтэй бизнес хийгээд үзчихсэн, түүнтэйгээ бүх юмаараа холбогдчихсон, эх орон ард түмнээ гэх сэтгэлгүй хүмүүс улс төртэй, шийдвэр гаргах түвшингийн ажилтай бараг амиа тавьтал зууралддаг жамтай эд. Оффшорыг сайн ойлгож, мэдэж байж шийдэхгүй бол тийм ч амар биш. Уурхай баялгийн маань хамаг орлого тэнд эргэлдэж, гадны банкуудыг хөлжүүлээд байгаа бол тун харамсалтай байна.

-Ямар ч улс эдийн засгаа олон тулгууртай байлгах сонирхолтой, хөрөнгө оруулалтын аюулгүй байдал, төсвийн аюулгүй байдал, төсвийн орлогын аюулгүй байдал, төсвийн зарлагын хяналтын тогтолцоог чанга барьдаг. Манайд төсвийн тогтвортой байдлын хууль бий. Б.Чимид багш нэг удаа Засгийн газар гэдэг чинь цалин тавихын төлөө биш хууль биелүүлэхийн төлөө байдаг юм шүү гэж хэлж байсан. Хууль биелүүлэх, хууль сахиулах гэдгийн зааг ялгааг ойлгож, заавал биелүүлж байж улс, нийгмийн аюулгүй байдал хангагддаг, заавал сахиж байж хамгаалагддаг олон асуудлыг эрх зүйт төртэй улс хатуу мөрдөх шаардлагатайг л орхигдуулчихсан юм.

-Манай олон нийт нийгмийн зүгийн дэмжлэг, үнэнд, шударга ёсонд итгэх эрмэлзэл өндөр байгаа нь сайшаалтай. Харамсалтай нь улстөрчид, төрийн албан хаагчдын улс, эх орон, үр хойчоо бодож тооцоолох мэдлэг, чадвар, тийм оюуны бяд нь дутаад, дүр эсгэгчид олширч, дээд албан тушаалд хүрээгээ тэлээд байвал хэцүү дээ. Тэр авлига, хээл хахууль, офшорыг жирийн иргэн бий болгоогүй. Манай нэг мундаг хашир дарга “Манай улсын гурван хүн тутмын нэг нь хулгайч болох нь байна шүү” гэж 1995 онд хэлсэн байдаг. Одоо хардаа яг үнэн байгаа биз дээ. Энэ онигоо биш холыг харсан ухаантай хүний үг байж гэдэг нь улам тодорхой болж байна даа.

-Ажил хийх хууль, заавар, журам нь аль ч салбарт хангалттай бий. Олны санал, санаачилгыг ажил хэрэг болгох, тэр нь бодит үр дүнгээ өгөх тал дээр төрийн албан хаагчид нэг зүгт харах хэрэгтэй. Хувийн эрх ашиг, нам, бүлэглэл, явцуу эрх ашиг боддог хүмүүс бүх шатанд байна, тэд энэ аргаар ажилд очдог нь нууц биш. Тэд энэ бодлоосоо салахгүй бол цаашаа явах амаргүй. Нэг үгээр хэлбэл цаашаа явахгүй гэсэн үг. Хүний итгэл олоод ажилд очсон бол хулгай хийж, мөнгө зөөж биш шударга ажиллаж хүнд хань болж, хүн чанараа хадгалах нь хамгийн чухал. Дарга нарыг аргалж байгаад сайд болдог жишиг манайд бий болсон. Сайдын ажил сайхан гэж эндүүрэх хүмүүс олон болсон. Тэд алдаагаа засчихдаг тийм оюун санааны чадвартай болчихвол төрийн ажилд шударга ёс тогтож, улс хөгжих боломж бий болно. Үүнийг хийж эхэлмээр байна. Энд хөрөнгө мөнгө хэрэггүй, цаг хугацаа, хүний ухамсар, ёс суртахуун л шаардагдана. Монгол хүний зан үйлийн горим, ёс суртахуун тун нарийн уялдаа холбоотой учир тэнгэрлэг монголчууд гэдэг. “Ерөөсөө болье, зөвхөн улсынхаа төлөө” гээд санаа бодлоо нэгтгэвэл бид чадна. Монгол проблемуудаа ялна. Тийм нөөц /manpower and humanresources/-тэй, өөрийн брендтэй ард түмэн шүү дээ бид чинь. Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ард түмэн үнэт зүйлээ алдаагүй байгаад их бахархсан шүү. Хүн бүр хичээх цаг ирчихлээ, цаашид худлаа даа худлаа гээд суугаад байвал биднийг сөнөх, мөхөх хувь заяа угтана, тэгж л итгэлээ алдаж болохгүй шүү. “Улс төр бол тоо юм, тоо хүч юм, хүч мөнгө юм” гэж Японы алдарт Танака Какүэ зүгээр ч нэг хэлээгүй байх.

УИХ-ын гишүүн, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд С.Бямбацогттой ярилцлаа.

---

-Улсын Их Хурлын хаврын чуулганаар баталсан Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль болон Зөрчлийн хуулиуд хэрэгжиж эхэллээ. Эдгээр хуулийн шинэтгэлийн гол ач холбогдол чухам юу байна вэ?

-Эрүүгийн хуулийн үг үсэг бүрийн цаана хүний амьдрал, хувь заяа бий. Зөрчлийн хуулийн тухайд ч ялгаагүй. Тиймээс амьдралд нийцэхгүй байсан, цаг үетэйгээ таарахгүй, хүний эрхийг хангах, хамгаалах тал дээр учир дутагдалтай, алдаатай байсан зүйлсийг засахын тулд энэ бүх шинэтгэлийг хийх нь зайлшгүй байсан. Бид шударга ёсыг хангах, хүний эрхийг хамгаалах тухай дээр дооргүй л ярьдаг. Тэгвэл тэр шударга ёсыг хангах нөхцөл, хүний эрхийг хамгаалах боломж хуулиар л дамжиж хэрэгжинэ. Хуулийн илд буруутанд ирээрээ гэсгээл үзүүлж, харин хууль зөрчөөгүй эгэл нэгэнд ишээрээ тулах тулгуур болох ёстой. Монгол Улсын Засгийн газрын Үйл ажиллагааны хөтөлбөрт хууль заавал хэрэгждэг, хүн бүрт эрх тэгш, алагчлалгүй, шударга үйлчилдэг зарчмыг баримтлахаар тодорхой тусгасан. Хууль заавал хэрэгждэг байна гэдэг чинь иргэдийн төрдөө итгэх итгэлийг нэмж байгаа хэрэг. Хэрэгжихдээ эрх тэгш, алагчлалгүй үйлчилнэ гэдэг чинь шударга ёс амьд оршихуйн үндэс. Тэгэхээр Засгийн газар дэвшүүлсэн зорилтоо, баримтлах чиглэлээ хоосон тунхаг биш бодит ажил болгохын тулд л эрх зүйн шинэтгэлийг, тэр дундаа Эрүүгийн эрх зүйн шинэчлэлийг зайлшгүй хийх ёстой гэж үзсэн. Энэ зорилгодоо ч хүрлээ. Хүний эрх, эд хөрөнгийг хамгаалах, нийгмийн аюулгүй байдлыг хангах, Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ сахин биелүүлэх хүрээнд Эрүү болон Зөрчлийн хууль, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх, Зөрчил шалган шийдвэрлэх хуулийг цогцоор нь шинэчилж УИХ-аас батлан гаргалаа.

–Та зарим нэг тодорхой жишээ хэлээч. Тухайлбал Эрүүгийн хуульд ямар зарчмын өөрчлөлтүүд орсон бэ?

-Эрүүгийн хууль эрэмбэ, цар хүрээгээрээ Үндсэн хуулийн дараа ордог, Иргэний хуультай эн зэрэгцэх хэмжээний том хууль. Эрүүгийн хуулиар хүний эрх, эрх чөлөө, нийтийн болон үндэсний ашиг сонирхол, Үндсэн хуулийн байгуулал, үндэсний болон хүн төрөлхтний аюулгүй байдлыг гэмт халдлагаас хамгаалах, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, гэм буруутай этгээдэд хүлээлгэх ял зэмлэлийг тодорхойлно гээд тодорхой заачихсан. Гэтэл энэ зорилтыг хэрэгжүүлэх явцад гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирол, түүнийг тодорхойлох, нөхөн төлүүлэх явдал орхигдоод байгааг анзаарсан. Амьдрал дээр гэмт хэргийн хохирогч болсон иргэд гэмт хэрэгтэнд ял зэмлэл хүртээх гэхээсээ илүүтэй нэн түрүүнд өөрт учирсан хохирлоо бодитой тогтоолгох, нөхөн төлүүлэхийг л хүсдэг. Буруутай этгээд ч яахав ял шийтгэлээ аваад шорондоо явчихна. Харин хохирогч хохирлоо бүрэн нөхөн төлүүлж чадаагүйн улмаас давхар хохирдог, сэтгэл дундуур үлддэг. Өөрөөр хэлбэл хохирол гэдэгт гарсан бүх зардал, эд хөрөнгөд хийгдсэн хохирлын үнэлгээнд туссан дүнг тооцон хохирогчийн эрхийг нөхөн сэргээх ёстой.Гэтэл ингэж чаддаггүй байсан.Үүнээс болж гэмт хэргийг шүүхээр эцэслэн шийдсэн ч хохирогчид гомдолтой үлдэх явдал түгээмэл байсан. Энэ асуудлыг бид засч чадсан. Шинээр хэрэгжиж буй Эрүүгийн хуулиар хохирол болон түүнээс үүдэн бий болсон хор уршигийг хамтад нь тухайн гэмт хэргийн улмаас учирсан хохиролд тооцохоор болсон. Ганцхан жишээ хэлье. Хүний эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэргийн улмаас учирсан хохиролд урьд нь зөвхөн баримтаар нотлогдсон эмчилгээний зардлыг хохиролд тооцдог байсан. Харин одоо бол тэр зардлаас гадна тухайн хохирогчийн ажил хөдөлмөр хийж олох байсан цалин, орлого, хөдөлмөрийн чадвараа алдсаны улмаас үүссэн үр дагавар буюу хор уршигийг хохиролд нэмж тооцно гэсэн үг. Учирсан хохирлыг бүрэн зөв тогтоож, бүтэн төлүүлдэг байх нь хууль ёсны хийгээд шударга ёсны зарчимд нийцнэ. Мөн яллагдагч, шүүгдэгч, гэм буруутай этгээд гэмт хэргийн улмаас бусдад учруулсан хохирлоо хэрхэн яаж барагдуулж байгаатай ял шийтгэлийн бодлогыг уяж өгсөн. Үүнийг дагаад “Би хохирол төлж чадахгүй, зүгээр л ялаа эдэлчихье…” гэдэг хохирогчийг тавлаж байгаа мэт бусармаг байдал арилна. Нэг ёсондоо бид үүгээр гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирлыг төлүүлэх эрх зүйн хөшүүргийг бий болгож чадлаа.

–Хохирлыг дан ганц мөнгөн дүнгээр тооцож хэмжих нь хэр оновчтой байдаг юм бол. Амьдралд мөнгөөр хэмжигдэхгүй зүйлс бишгүй л олон байдаг шүү дээ.

-Яг үнэн. Өмнө нь хохирлын хэмжээг тооцоход мөнгөн дүнгийн хэмжээнээс хамаарч их, бага болохыг нь тодорхойлдог байсан. Гэтэл үнийн дүнгээрээ бага мэт боловч хохирогчийн хувьд амьдралаа залгуулдаг гол хэрэгсэл нь байсан эд зүйл, хөрөнгөөрөө хохирсон бол яах вэ гэсэн асуудал амьдрал дээр урган гардаг. Үүнээс болж амьжиргааны эх үүсвэргүй болж хохирсон тохиолдол ч бишгүй. Тиймээс хохирлын их, багыг тогтоохдоо үнийн дүнгээс гадна тухайн хохирогчийн хувьд ямар ач холбогдолтой, үнэ цэнэтэй вэ гэдэг талаас нь хандах ёстой гэж үзсэн. Энэ үндсэн дээр “ноцтой хохирол” учруулсан гэдэгт хохирогчийн амьдралын эх үүсвэр болсон эдийн засгийн ач холбогдол бүхий эд хөрөнгийн эрхэд хохирол учруулсан байхыг ойлгож зүйлчлэлд хүндрүүлж авч үзэхээр болсон.

-Эрүүгийн хуулийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зорилтыг биелүүлэх хүрээнд албадлагын болон эрх хязгаарлах арга хэмжээг цоо шинээр тодорхойлж өгсөн гэж байсан. Энэ талаар илүү тодруулж өгөөч…

-Бид ардчилсан нийгмийг байгуулах гэж байгаа бол аль болох шоронжуулах бодлогоос татгалзах ёстой. Гэмт этгээдийг хөнгөн гэмт хэрэг хийсэн байлаа ч шууд нийгмээс тусгаарлаад хорьж шийтгээд байх нь архаг гэмт хэрэгтэн бэлтгэх дамжаанд суулгаж байгаатай л адил хэрэг болно. Тиймээс гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг дахин гэмт хэрэг үйлдэхээс урьдчилан сэргийлэх, засарч хүмүүжих тэр боломж бололцоог олгох ёстой. Энэ үүднээс шүүхээс гэмт хэргийн хор уршгийг арилгах, зан үйлээ засах, хөдөлмөрлөх дадал олгох сургалтад хамруулах албадлагын арга хэмжээг авахаар хуульчилсан. Мөн тухайн этгээдийн галт зэвсэг өмчлөх, эзэмших, согтууруулах ундаа хэрэглэхийг хориглох зэрэг эрх хязгаарлах, сэтгэл заслын болон донтох зуршлын эсрэг эмчилгээ хийлгэх албадлагын арга хэмжээг авахаар хуульд тусгайлан заасан юм. Үүнээс гадна хохирогчийн эрхийг хамгаалах, дахин гэмт хэргийн хохирогч болохоос нь урьдчилан сэргийлэх зорилгоор гэмт хэрэг үйлдсэн тухайн этгээд тодорхой газар очих, тодорхой хүнтэй харилцахыг хязгаарласан эрх хязгаарлах арга хэмжээг шүүхээс авах хууль зүйн орчныг бүрдүүлээд байна. Ингэснээр шүүхийн шийдвэрийн хүмүүжлийн ач холбогдол нэмэгдэж, уян хатан, амьдралд илүү ойр болж байна. Нөгөөтэйгүүр гэмт хэрэг үйлдсэн хүний хувийн байдал, гэм буруу, тухайн гэмт хэрэгт нь тохирсон шийтгэл оноох бололцоог олгож байгаа.

–Та 2015 онд батлагдсан Эрүүгийн хуулийг 2002 оны хуулиас ч илүү шоронжуулсан хууль болсон гээд шүүмжлээд байсан. Шинэ батлагдсан хууль маань тэр алдааг засч чадсан уу. Ялын бодлогод яг ямар өөрчлөлт орсон бэ?

-Бидний боловсруулж батлуулсан шинэ Эрүүгийн хууль шоронжуулах бус харин хүмүүнлэг хууль болсон гэдгийг би баттай хэлнэ. Эрүүгийн хуульд ялын бодлогын хувьд бид эрс өөрчлөлт хийсэн. Эрүүгийн хуульд заасан гэмт хэрэг бүрт сонгон хэрэглэх боломжтой байдлаар ялын төрлүүдийг хуульчилсан. Мөн түүнчлэн хорих ялын доод болон дээд хэмжээний интервалыг 6 сараас 1 жил, 1-5 жил, 2-8 жил, 5-12 жил, 8-15 жил байхаар холдуулсан. Ийм шинэчлэл хийгдсэнээр Эрүүгийн хуулийн ялын бодлого шоронжуулах бус гэмт хэрэг үйлдсэн хүний хувийн байдал, гэмт хэргийн онцлог, оролцоо, хохирол төлсөн байдал зэрэгтэй уялдуулсан тохирох ялыг сонгон хэрэглэх бололцоог шүүхэд бүрэн нээж өгч байгаа юм. Гэмт хэрэг бүр өөр хоорондоо адилгүй. Санаа сэдэл, орчин нөхцөл, шалтгаан үр дагавар, түүнийг үйлдсэн этгээдийн хувийн байдал ондоо. Урьд нь ял шийтгэлийн хэтэрхий хатуу, хайрцагласан заалтаас болж шүүгч нь бараг буруу харж уйлж байгаад хүнд ял өгдөг, шүүгчийн шийдвэр уян хатан бус гав дөнгөтэй байсан үе бий. Үүнээс үүдээд л нөгөө ганц талх хулгайлсан хүүхэд авлигач этгээдтэй адил ял авлаа гэдэг шүүмжлэл өрнөж байв шүү дээ. Ямар ч байсан энэ алдаа хийдлийг шинэ хуулиар заслаа. Харин одоо Эрүүгийн хуулийн ялын бодлого зөв, оновчтой хэрэгжих гол үндэс нь хараат бус, шударга шүүхээс шууд хамаарна гэдгийг шүүгчид маань дор бүрнээ тунгааж, түүнийг мөрдлөг болгож ажиллах ёстой болж байна.

-Өсвөр насны хүнд ял оногдуулах тусгай зохицуулалт Эрүүгийн хуульд дутагдсаар ирсэн. Энэ нь эргээд насанд хүрсэн хүнтэй адилтгаж, цаашид засарч хүмүүжих биш харин ч мэргэшсэн гэмт хэрэгтэн болоход түлхсээр ирсэн л дээ. Энэ хийдэл арилсан уу?

-Эрүүгийн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр үндсэндээ өсвөр насны хүнд ял оногдуулах бодлогыг цоо шинээр тодорхойлсон. Хүүхэд гэдэг чинь гэнэн цайлган амьтас. Тэд ихэнхдээ насанд хүрсэн хүмүүсийн түлхээс, хатгаасаар, гэнэн томоогүй зангаасаа болж, учирч болох эрсдэлийг бүрэн ойлгож, ухамсарлаагүйгээс гэмт хэрэгт холбогдох нь их. Монголын төр ийм алдаж эндсэн залуу үедээ засарч хүмүүжих, ухамсарлах бололцоог олгох ёстой. Бид энэ л зарчмыг барьсан. Алдсан дээр нь түлхээд, архаг гэмт хэрэгтэнтэй адилтган адлаад байх нь ерөөсөө буруу. Өсвөр насны хүнд оногдуулах ял нь түүний нас, биед тохирсон, эрүүл мэнд, ёс суртахуун, сэтгэцийн онцлогийг харгалзсан байх ёстой. Тэдэнд аль болох нийгэмд өөрийн байр суурийг олоход нь туслах, боловсрол эзэмшүүлэх, үйлдсэн гэмт хэргийнх нь хор уршгийг ухамсарлуулах, гэмт хэрэг үйлдэхэд хүргэсэн орчин, хүмүүсийн нөлөөнөөс тусгаарлах нь чухал. Мэдээж шаардлагатай тохиолдолд гэмт хэрэг үйлдсэн өсвөр насны хүнийг хорьж хүмүүжүүлнэ. Гэхдээ ингэж хорьж хүмүүжүүлэхдээ сургалт-хүмүүжлийн тусгай зориулалт бүхий байгууллагад хорих юм. Уг тусгай зориулалтын байгууллагын нөхцөлийг хуулиар тогтоох бөгөөд гол зорилго нь өсвөр насны хүнд ерөнхий, мэргэжлийн боловсрол, хөдөлмөрлөх, амьдрах ухааны дадал олгох сургалт зохион байгуулж, хүмүүжүүлэхэд чиглэх юм. Түүнчлэн өсвөр насны хүний үйлдсэн, Эрүүгийн хуулийн тусгай ангид заасан хорих ял оногдуулж эдлэх ялыг хоёр дахин багасган оногдуулж эхэлсэн.

-Та хувийн хэвшил, бизнесийн эрх зүйн орчныг сайжруулна гэж их ярьдаг. Гэсэн хэрнээ шинэ Эрүүгийн хуулиар хуулийн этгээдэд ял оногдуулах болсон нь бизнес эрхлэгчдэд, иргэдэд төдийлөн ойлгогдохгүй байна л даа. Хуулийн этгээдийг гэмт хэрэгт холбогдуулан, татан буулгаад байх мэтээр ойлгогдоод байна?

-Хуулийн этгээдэд ял оногдуулах тухай ойлголт нь Монгол Улсын Эрүүгийн эрх зүйд харьцангуй шинэ ойлголт. 2015 онд батлагдсан Эрүүгийн хуульд 60 орчим гэмт хэрэгт хуулийн этгээдэд ял оногдуулахаар байсныг Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа харин ч бууруулж тусгасан. Гэмт хэрэгт холбогдуулж, хуулийн этгээдийг хавтгайруулан татан буулгах гэж байна гэдэг тун өрөөсгөл. Эрүүгийн хуульд террор үйлдэх, террор үйлдэхэд бэлтгэх гэмт хэргийг хуулийн этгээдийн нэрийн өмнөөс хийсэн бол хуулийн этгээдийг татан буулгана гэж заасан. Зөвхөн дээрх хоёр тохиолдолд л тухайн хуулийн этгээдийг шүүх татан буулгах ял оногдуулахаар байгаа. 2015 онд батлагдсан Эрүүгийн хуулиар хуулийн этгээдэд ял оногдуулах асуудлыг бүрэн зохицуулж чадаагүй л дээ. Хуулийн этгээд нэгдэх, нийлэх, татан буугдсан, хуваагдсан, гадаадын хуулийн этгээдийн салбар, төлөөлөгчийн газартай холбоотой харилцааг тэр чигээр нь орхигдуулсан байсныг Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулиар бүрэн зохицуулалттай болголоо. Үүнтэй холбоотойгоор Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд “Хуулийн этгээдэд холбогдох эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа”-г тусгай бүлэг болгон оруулж хуульчилсан. Иймээс хуулийн этгээдэд холбогдох гэмт хэргийг мөрдөн шалгах, ял оногдуулах ажиллагаанд ямар ч хүндрэл

-Эрүүгийн хууль батлагдсанаас хойш хар тамхи, мансууруулах бодистой холбоотой болон эх орноосоо урвасан гэмт хэргийн ялыг хөнгөрүүлсэн, зарим нэг үйлдлийг бүр үгүй хийсэн гэх шүүмжлэл өрнөсөн. Энэ талаар та тодорхой тайлбар өгөхгүй юу?

-Энэ бол огт ор үндэсгүй зүйл. Зүгээр л хийрхсэн улс төржилт. Эрүүл ухаанаар бодоход хар тамхи, мансууруулах бодисын хууль бус худалдаа, эх орноосоо урвах явдал чинь маш ноцтой гэмт хэрэг биз дээ. Үүнийг гэмт хэрэг биш гэж үзээд, ял шийтгэлийг нь хөнгөрүүлээд суух арилсан дотортой хүн байх уу. Бод доо. Хүн амын эрүүл мэнд, ирээдүйд болон улс орны бүрэн бүтэн байдал, тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлж байдаг маш ноцтой ийм гэмт хэрэгтэй Монголын төр хэзээд маш хатуу тэмцэж ирсэн, цаашдаа ч тийм байна. Эрүүгийн хуульд мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисыг хууль бусаар ашиглах, худалдах болон худалдах зорилгогүйгээр бэлтгэсэн, хадгалсан, бусдад өгсөн, боловсруулсан, тээвэрлэсэн, илгээсэн, хэрэглэх орон байраар хангасан, мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисыг завшсан, мансууруулах үйлчилгээ бүхий ургамлыг хууль бусаар тариалсан зэрэг хар тамхи, мансууруулах бодисын хууль бус хэрэглээ, худалдаатай холбоотой бүхий л үйлдлийг эрүүлжүүлж хатуу ял шийтгэхээр тодорхойлж өгсөн. Эрүүгийн хууль Монгол Улсын тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдал, батлан хамгаалах хүчин чадлыг хамгаалах баталгаа болж үйлчлэх ёстой. Иймээс эх орноосоо урвасан үйлдэлд хатуу чанга ял зэмлэл хүртээх ёстой. Эрүүгийн хуульд эх орноосоо урвах гэмт хэрэгт арван хоёр жилээс хорин жил хүртэл хугацаагаар, эсхүл бүх насаар хорих ял шийтгэхээр хуульчилсан. Энэ төрлийн гэмт хэрэгт ногдуулсан ялыг бууруулаагүй, чанга хэвээр хадгалсан.Эх орноосоо урвах, гадаадын тагнуулын байгууллага, иргэнтэй хууль бусаар хамтран ажиллах гэмт хэрэг нь бүх насаараа хорих ялтай.

-Сүүлийн үед насанд хүрээгүй болон бага насны хүүхдийг дарамталсан, зодож нүдсэн, тарчлаасан гээд сэтгэл сэрдхийлгэсэн янз бүрийн л гэмт хэргүүд гарах боллоо. Ийм гэмт хэрэгтэй яаж тэмцэх вэ?

-Харамсалтай нь гэр бүл, ахуйн орчинд хүүхдийн эрх чөлөөнд халдах, хэрцгий харьцаж, бие махбодын болон сэтгэл санааны шаналал, зовиур үүсгэсэн тухай гэмт хэргүүд нэлээд гарах болсон нь үнэн. Энэ талаар Эрүүгийн хуульд гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх болон хүүхдийг шийтгэх гэсэн гэмт хэргийн төрлийг шинээр тодорхойлж хуульчилсан. Насанд хүрсэн этгээд хүүхдэд аливаа үйлдэл, эс үйлдэхүйн төлөө удаа дараа хэрцгий харьцаж, бие махбодын, сэтгэл санааны шаналал, зовиур үүсгэсэн бол гэмт хэрэгт тооцон хорих ялаар шийтгэхээр заасан. Хэрэв энэ гэмт хэргийг багш, сурган хүмүүжүүлэгч, асран хамгаалах үүргийг гэрээ, хэлцлээр хүлээсэн хүн үйлдсэн бол хүндрүүлэн үзнэ. Бид ялын бодлогоо ингэж тодорхойлсон. Гэм буруутай этгээдийг хатуу шийтгээд явна.

-Цагаан захтнуудын хэрэг гэгддэг авлига, албан тушаалын хэрэгт ногдуулах ялын бодлого яаж тодорхойлогдсон бэ? Эрх мэдэлдээ дулдуйдан татвар төлөгчдийн мөнгө завшсан, авлига авсан, албан тушаалаа урвуулан ашигласан этгээдүүдэд хүлээлгэх ял шийтгэл чухам яаж чангарав?

-Төрд хүн ажил хийх гэж ирдэг болохоос ашиг олох гэж очиж хэрхэвч таарахгүй. Шинэ Эрүүгийн хуулиар авлига, албан тушаалын хэргийн ялын бодлогыг эрс чангатгасан. Илүү нарийвчилж зохицуулсан. Тухайлбал төрийн албаны эрх мэдэл, албан тушаалын байдал, эрх нөлөөгөө урвуулан ашиглах, хахууль авах, хахууль өгөх гэмт хэргийг илүү нарийн тодорхойлсон. Мөн гадаадын төрийн байгууллага, олон улсын байгууллагын албан тушаалтныг хахуульдах, улсын нөөцийг хууль бусаар зарцуулах, үрэгдүүлэх, төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулах зэрэг авлига, албан тушаалын гэмт хэргүүдийг шинэчлэн томьёолж гэмт хэрэгт тооцон эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр хуульчилсан байгаа. Ганцхан жишээ хэлье. Албан тушаалын гэмт хэрэгт хамаарах, нийтлэг үйлдэгддэг төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулах гэмт хэрэг гэж бий. Энэ хэргийн тухайд онцолж хэлэхэд төсөв захирагч төрийн өмч, төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулсан, зах зээлийн дунджаас дээгүүр үнээр эд хөрөнгө худалдан авсан, нөөцлөх нэрээр хэрэгцээнээс илүү хэмжээгээр бараа, бүтээгдэхүүн худалдан авч, мөнгөний эргэлтийг саатуулсан, зохиомол хомсдол бий болгох замаар бараа, бүтээгдэхүүн бэлтгэн нийлүүлэх үнийг зориудаар өсгөсөн асуудал хамаарна. Мөн төрийн өмчийн, төсөвт байгууллагын эд хөрөнгийг зах зээлийн дунджаас доогуур үнээр борлуулсан, улсын төсвийн, өөрийн хөрөнгө оруулалтаар баригдаж байгаа барилга байгууламж, тоног төхөөрөмжийн угсралтад шаардлага хангахгүй бараа, бүтээгдэхүүн ашиглах замаар төсөвт өртгийг бүрдүүлж хөрөнгө завшсан тохиолдолд Эрүүгийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр хохирол шаардахгүй, үйлдэлээр нь гэмт хэрэгт тооцоод явахаар болсон. Ингэснээр төсвийн сахилга бат сайжирч, төрд хэрэгтэй, хэрэггүй зүйлсийгөндөр үнээр шахдаг, төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулдаг этгээдтэй хатуу хариуцлага тооцох боломж бүрдэж байгаа юм. Төрд түмний төлөө зүтгэнэ гэж ирчихээд илүү харж, билүү долоож, төсвийн хөрөнгө, төслийн мөнгөнд гар дүрвэл Эрүүгийн хариуцлага хүлээнэ шүү гэдгийг төрийн албан хаагч бүр хатуу санаж ажиллах хэрэгтэй.

-Шинэ батлагдсан Эрүүгийн хуулийг хэрэгжүүлэх, аливаа хэрэг, эрх зүйн маргааныг шийдвэрлэхэд сая батлагдсан Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль их чухал үүрэгтэй. Энэ хуулийн гол онцлог юу байна вэ?

-Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг хэрэгжүүлэхэд юун түрүүнд шүүхийн өмнө эрх тэгш байх, хүний халдашгүй байх эрхийг хангах асуудал хамгийн чухал. Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцохгүй байх учиртай. Түүний тулд хэргийн байдлыг тал бүрээс нь бүрэн бодитойгоор тогтоох, шүүгч хараат бус байж, гагцхүү хуульд захирагдах нь энэ бүхний амин сүнс нь юм. Шүүн таслах ажиллагааг талуудын эрх тэгш байдал, мэтгэлцээний үндсэн дээр явуулах, эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа хууль ёсны байх зэрэг зарчим бол энэ процессын хуулийн гол ноён нуруу юм. Түүний зэрэгцээ эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа бүхэн гэмт хэргийг шуурхай, бүрэн илрүүлэх, гэмт хэрэг үйлдсэн хүн, хуулийн этгээдийг олж тогтоон шударгаар ял оногдуулах, гэм буруугүйхэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцохгүй байх, хүний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалахад чиглэх учиртай.

-Шүүхийн шатнаас эрүүгийн хэргийг нэмэлт мөрдөн байцаалт хийлгэхээр буцаахгүй болсныг янз бүрээр л тайлбарлаж байх шиг байна л даа. Нэг хэсэг нь гэмт хэрэгтэн ял завшихаар боллоо гэх юм. Энэ тал дээр өөрийн тань байр суурь ямар байна вэ?

-Шүүхийн хэлэлцүүлэг эхэлсэнээс хойш шүүхээс хэргийг нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаахгүй болсныг би л хувьдаа хүний эрхийг хангах зарчмын том дэвшил болсон гэж үзэж байгаа. Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулиар шүүхийн аль ч шатнаас тодорхой үүрэг, чиглэл өгч эрүүгийн хэргийг нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаадаг байсан. Өөрөөр хэлбэл анхан болон давж заалдах шатны шүүх шүүгдэгчийг гэм буруутайд тооцон ял өгсөн байсан ч Дээд шүүхээс доод шатны шүүхийн тогтоол, магадлалыг хүчингүй болгон нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаах эрхтэй байлаа. Шүүх бол зөвхөн шүүн таслах чиг үүргийг хэрэгжүүлэхээр л Үндсэн хуулиар тогтоож өгсөн. Шүүхээс гэм бурууг тогтоож ял өгөх эсхүл цагаатгах шийдвэрийн аль нэг нь л гарах ёстой. Түүнээс биш гэм буруугүй хүнийг гэм буруутай гээд нотло гэж байгаа юм шиг даалгавар өгөх, эсвэл гэм буруутныг гэм буруугүй гээд батлаадах гэсэн шиг нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаахын аль аль нь зохисгүй. Хуульд заасан үндэслэл, арга замаар цугларсан нотлох баримтад үндэслэн гэм буруутай эсэхийг тогтоох үүрэг л шүүхэд бий. Гэм буруугүйд тооцогдох зарчмын дагуу шүүх бүрэлдэхүүн өөрийн шүүн таслах үүргээ хэрэгжүүлэхдээ шүүгдэгчийг тухайн яллаж буй хэргийг үйлдсэн гэсэн урьдчилсан бодолтой шүүх хурлыг эхлүүлж хэрхэвч болохгүй. Гэм бурууг нотлох нь прокурорын үүрэг бөгөөд ямар нэгэн үндэслэл бүхий эргэлзээ төрвөл шүүгдэгчид ашигтайгаар шийдэх ёстой. Шүүхэд мөрдөн шалгах, мөрдөн байцаах ажиллагаанд тодорхой чиглэл өгөх ямар ч эрх олгогдоогүй гэдгийг байнга санах хэрэгтэй. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд шүүхийн урьдчилсан хэлэлцүүлгийн үе шаттай байхаар хуульчилж өгсөн. Энэ хэлэлцүүлгийн үеэр л шүүгч өөрийн санаачилгаар болон оролцогчдын хүсэлтээр өмгөөлүүлэх эрхээ хэрэгжүүлэх бололцоо олгосон эсэх, хохирогчийн хууль ёсны төлөөлөгчийг томилох, өөрчлөх талаарх санал, хүсэлт байгаа эсэх, нотлох баримт цуглуулж бэхжүүлэх талаар энэ хуульд заасан журам зөрчигдсөн талаар болон мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад оролцогчийн эрхийг зөрчсөн,хууль бусаар хязгаарласан тухай гомдол зэрэг 17 асуудлыг нягтлан шалгаж хуульд заасан шаардлагыг хангаагүй, хянан шийдвэрлэх хууль зөрчсөн, хэргийг тал бүрээс нь бүрэн дүүрэн нотлоогүй байна гэж үзвэл эрүүгийн хэргийг хэдэн ч удаа нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцааж болно. Өөрөөр хэлбэл урьдчилсан хэлэлцүүлгийн шатанд тухайн эрүүгийн хэргийг хянан шийдвэрлэхтэй холбоотой бүхий л асуудлыг нягталж, шийдвэрлэх боломжтой. Харин нэгэнт шүүх гэм бурууг тогтоох хэлэлцүүлэг эхэлсэн бол мөрдөн байцаалтад буцаахгүй байх тийм л хуультай болсон. Ингэснээр аливаа хэргийг түргэн түүхий шалгаж боосон болоод шүүхэд шилжүүлдэг хариуцлагагүй мөрдөн байцаагч, прокурор байхгүй болно. Энэ хэрээр мөрдөн байцаах ажиллагааны чанар ч сайжирна. Гэм буруутай бол шийтгэ. Нотлогдохгүй бол цагаатга гэсэн хоёр л зарчим үйлчилнэ гэсэн үг.

-Хүнийг гэмт хэрэгт холбогдуулж удаан хугацаагаар цагдан хорьдог. Гэмт хэрэгтэн мэтээр нийгэмд ойлгуулж зарлаж мэдээлчихээд гэнэт хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгоод орхичихдог явдал амьдрал дээр цөөнгүй. Энэ гажуудал цэгцрэх болов уу?

-Цагдан хорих, таслан сэргийлэх арга хэмжээг зөвхөн яллагдагчаар татагдсаны дараа шүүхээс эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанаас оргон зайлахыг завдсан, оргон зайлсан, шүүгч, прокурор, мөрдөгч, хохирогч, гэрч, шинжээч, гэмт хэрэг хамтран үйлдсэн хүнийг дарамталсан, сүрдүүлсэн, эсхүл тэдгээрийн болон өөрийнамь нас, эрүүл мэндэд аюул учруулах үндэслэл бүхий баримт, мэдээлэл байгаа, гэмт хэрэг дахин үйлдэх талаар үндэслэл бүхий баримт, мэдээлэлбайгаа, урьд нь авсан таслан сэргийлэх арга хэмжээг зөрчсөн, шүүх,прокуророос дуудахад хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр ирээгүй зэрэг тохиолдолд авна. Цагдан хорих, таслан сэргийлэх арга хэмжээг авах эсэх талаар шүүх прокурор, яллагдагч түүний өмгөөлөгчийг оролцуулсан хэлэлцүүлэг хийж талуудыг мэтгэлцэх, нотлох баримт гаргах бололцоогоор ханган үндэслэлтэй гэж үзвэл зөвхөн шүүхийн шийдвэрээр цагдан хорино. Яллагдагчийг цагдан хорих үндсэн хугацаа нэг сар байна. Хэргийн ээдрээ төвөгтэй байдлыг харгалзан яллагдагчийг цаашид цагдан хорих зайлшгүй шаардлагатай бол шүүх цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээний хугацааг тухай бүр нэг сар хүртэл хугацаагаар сунгах бөгөөд яллагдагчийг цагдан хорих нийт хугацаа Эрүүгийн хуульд хорих ялын дээд хэмжээг таван жил хүртэл хугацаагаар оногдуулахаар заасан гэмт хэрэгт 12 сар, Эрүүгийн хуульд хорих ялын дээд хэмжээг таван жилээс дээш хугацаагаар оногдуулахаар заасан гэмт хэрэгт 18 сараас хэтэрч болохгүйгээр хуульчилсан байгаа.

-Зөрчлийн тухай болон Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хууль батлагдахдаа багагүй маргаан дагуулсан ч одоо хэрэгжээд явж байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Шинэ Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш гаргасан хууль бүрийн төгсгөлд “Хууль зөрчигчид хүлээлгэх хариуцлага” нэртэй зүйл тусган төр өөртөө торгож шийтгэх эрх мэдлийг олгоод л байж. Зөрчлийн энэ хууль батлагдах хүртэл 460 орчим хууль, 970 орчим захиргааны хэм хэмжээ тогтоосон актаар иргэдээ, аж ахуйн нэгжээ, хөрөнгө оруулагчдаа торгох, шийтгэх эрхийг төрд өгч ирсэн.1500 орчим хэм хэмжээ тогтоосон эрхийн актын үйлчлэлд нийгмийн бүхий л харилцаа хамаарч, иргэн бүрийн алхам тутмынх нь үйл ажиллагааг зохицуулж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл иргэн таны алхам бүр, үйлдэл бүр эдгээр актын аль нэгээр зохицуулагдаж байсан гэсэн үг л дээ. Тэгэхээр иргэд, аж ахуй нэгж, хөрөнгө оруулагчийн үйлдэл бүрт хамаарах актыг зөрчсөн бол 240 орчим хуулиар, 240 янзаар тодорхойлогдсон хариуцлагыг хууль сахиулагчийн үзэмжээр хүлээлгэж байж. Бид ийм л том төрийн хана хэрэм босгож. Хууль тогтоомж зөрчигчид хариуцлага хүлээлгэх нь зүйн хэрэг. Гэхдээ хүлээлгэх хариуцлагыг 240 янзаар тайлбарлан хэрэглээд, хэн нэгний үзэмжээр шийдээд байж болохгүй байсан хэрэг. Иймээс Зөрчлийн хуулиар бид тэдгээр зөрчлүүдийг нэг систем, стандартад оруулж, торгууль шийтгэлийн арга хэмжээг хэн хүлээлгэх, хэн хянах, эс зөвшөөрвөл гомдол гарган эрхээ хамаалах процессыг Зөрчил шалган шийдвэрлэх хуулиар тодорхойлж, хяналттай болгож өгсөнд л хуулийн гол мөн чанар, ач холбогдол оршиж байгаа юм.

-Зөрчлийн хуулиар баахан хүнийг л баривчилдаг болох нь гээд нэг хэсэг шуугисан. Яг ямар хариуцлага хүлээлгэх вэ?

-Бас л худлаа хийрхсэн мэдээлэл. Хүн мэдэхгүй зүйлийнхээ дайсан гэж үг байдаг даа. Тэгвэл манай зарим улс төрчид мэдэж байсан ч мэдэхгүй царайлж гөрддөг, амин хувийн явцуу эрх ашиг, атгаг санаандаа хөтлөгдөж хуулийг гуйвуулж тайлбарладаг болсны л нэг жишээ.Баривчлах шийтгэлийг Зөрчлийн хуулиар ердөө дөрвөн тохиолдолд 7-30 хоног хэрэглэх шаардлага байна гэж үзсэн. Энэ нь гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдвэл, жолоодох эрхээ хасуулсан этгээд согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодвол, халаасны хулгай хийвэл, танхайрах гэсэн дөрвөн төрлийн зөрчилд баривчлах шийтгэл оногдуулна. Гэр орныхноо зодож нүдээд, дайрч давшлаад, хүчирхийлэл үйлдээд байгаа этгээдийг баривчлахгүй байж таарахгүй биз дээ. Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон этгээдийг зүгээр торгоод явуулчихаж болохгүй биз дээ. Энэ бүхний цаана өрөөл бусдын амь нас, эрүүл мэнд гэж бий. Тиймээс баривчлах шийтгэл оноох нь аюул эрсдэлээс сэргийлж байгаа хэрэг. Халаасны хулгай хийсэн нөхрийг торгоод өнгөрөх нь эгээ л торгуульд өгсөн мөнгөө дахиад хулгай хийгээд ол гэсэнтэй адил тэнэг хэрэг болно. Танхайрсан нөхрийг торгоод явуулах нь толгойг нь илсэнээс өөрцгүй л юм болж хувирна. Тийм болохоор дээрх дөрвөн төрлийн зөрчилд баривчлах шийтгэл оноох нь шударга ёсонд нийцнэ л гэж үзсэн юм. Зөрчлийн тухай хуульд 1600 зөрчил, түүнд хүлээлгэх хариуцлагын төрөл, хэмжээг нарийн тодорхойлж өглөө. Зөрчил гаргагчийн зөрчлийн төрөл, хэр хэмжээнээс хамаарч торгох, тодорхой төрлийн үйл ажиллагаа явуулах эрх хасахаар тогтоосон. Торгуулийн хэмжээг нэгжээр илэрхийлж, нэг нэгж 2000 төгрөг байсныг 1000 төгрөг болгон 2 дахин бууруулсан. 2015 онд торгуулийн дээд хэмжээг 1 тэрбум төгрөг байхаар санал оруулж байсныг 100 сая төгрөг хүртэл болгон бууруулж баталсан юм. Нийт 1600 орчим зөрчлийн ердөө 40 хувьд нь одоо байгаа торгуулийн хэмжээг хэвээр хадгалж, 60 хувьд торгуулийн хэмжээг бууруулсан. Ингэсээр байтал торгуулийн хэмжээг хуугаар нь нэмлээ, баривчлах шийтгэлийг бөөнөөр нь оногдуулахаар боллоо гэж улайм цайм гөрдөөд байгаа улсыг ерөөсөө ойлгодоггүй юм. Тийм хүмүүсийн тэнэг үгэнд итгэхээр шинэ батлагдан хэрэгжиж байгаа хуулиа харчихвал тэнд цагаан дээр хараар биччихсэн бүх зүйл заалт нь бэлэн байж байгаа шүү дээ.

-Эрүүгийн болон Зөрчлийн хууль, дагалдах процессын хуулиуд нь ингээд шинэчлэн батлагдаж хэрэгжээд эхэлчихлээ. Үүнийг хэлбэрэлтгүй хийдэлгүй хэрэгжүүлэх гэдэг том ажил хүлээгдэж байх шиг байна.

-Яг тийм. Хууль батлагдана гэдэг нэг хэрэг. Түүнийг нэг мөр ойлгох, олон нийтэд сурталчилж таниулах, зөв хэрэглэх, хэлбэрэлтгүй хэрэгжүүлэх гэдэг чинь маш чухал ажил. Манай Хууль зүй, дотоод хэргийн салбар хуулийн хэрэгжилтийн бэлтгэл ажлыг хангах, сургалт сурталчилгаа явуулах ажилдаа аль хэдийнэ орсон. Тийм болохоор нэг их санаа зовохгүй л байна. Шударга ёсны тулгуур нь болсон эдгээр хуулийг заавал хэрэгжүүлэхийн тулд хууль сахиулагч бүр анхаарах учиртай. Иргэд маань ч эрхийг тань хамгаалж, эрсдэл аюул, алдаа эндлээс сэргийлэхэд тань тустай дээрх хуулиудын талаар тодорхой мэдлэг мэдээлэлтэй байх хэрэгтэй. Эрх зүйн боловсролтой иргэд эрхээ зөрчүүлэхгүй, бас бусдын эрхийг ч зөрчдөггүй гэдгийг хаа хаанаа ойлгож ажиллах нь нэн чухал.

-Саяхан Монгол Улсын Засгийн газар Арбитрын томоохон маргаанд ялалт байгуулсан гэсэн мэдээ гарсан ч сонгуулийн дуулианд дарагдаад өнгөрөх шиг боллоо. Яг ямар учиртай маргаан байсан юм бэ?

-Бараг нэг тэрбум ам.доллар нэхэмжилсэн арбитрын маргаанд бид ялалт байгуулж чадсан. Энэ бол эдийн засагт учирч болзошгүй байсан их том эрсдлээс сэргийлж чадсан баяртай үйл явдал. Монгол Улсын Засгийн газар “Төмөртэйн хүдэр” ХХК-ийн Хятадын хөрөнгө оруулагчдын “Монгол Улсын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хооронд 1991 онд байгуулсан Хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих, харилцан хамгаалах тухай” гэрээний дагуу үүсгэсэн арбитрын маргаанд Засгийн газар ялалт байгуулсан. Нэхэмжлэгч тал 2010 оны хоёрдугаар сарын 12-ны өдөр Гаагийн олон улсын арбитрын шүүхэд нэхэмжлэл гаргаж байсан юм билээ. Гэсэн ч арбитрын бүрэлдэхүүн Хятадын компаниудын энэ нэхэмжлэлийн шаардлагыг бүхэлд нь хэрэгсэхгүй болгосон шийдвэрийг 2017 оны зургадугаар сарын 30-ны өдөр гаргасан. Уг арбитрын маргаан нь Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр суманд байрлах Төмөртэйн ордыг ашиглах тусгай зөвшөөрлийг цуцалсантай холбогдон үүссэн байсан юм. Энэ орд 250 сая тонн төмрийн хүдрийн нөөцтэй, Монгол Улсын эдийн засгийн стратегийн гол нөөц ордын нэг. Монгол Улсын эрх бүхий байгууллага “Төмөртэйн хүдэр” ХХК нь ашигт малтмалын тухай хуулийн заалтуудыг зөрчиж улсын төсвийн хөрөнгөөр хийсэн хайгуулын ажлын зардлыг улсын төсөвт төлөөгүй, байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүлэх арга хэмжээ аваагүй. Мөн Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай болон Ашигт малтмалын тухай хууль зөрчиж “Хустайн ерөө” ХХК-ийн талбайд тэсэлгээ хийсэн, Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тайланд төмрийн хүдрийг баяжуулна гэсэн боловч хүдэр хэлбэрээр БНХАУ-д экспортлож байгаа нь “Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай” хуулийг зөрчсөн гэсэн үндэслэлээр тусгай зөвшөөрлийг нь 2006 онд хүчингүй болгосон байдаг юм. Гэтэл нэхэмжлэгчид болох БНХАУ-ын “Чинхуангдаоши Чинлог Интернэшнл Индастриал” компани, “Чайна Хэйлонжианг Интернэшнл энд Техникал Кооператив” корпораци болон “Бээжин Шоуганг Майнинг Инвестмент” компаниуд манай улсаас бодит хөрөнгө оруулалт 60 сая ам.доллар дээр тусгай зөвшөөрлийг цуцалснаас хойш олж болох байсан бүх ашиг орлого болон арбитрын маргаантай холбогдон үүссэн бүх зардал бараг нэг тэрбум ам.долларыг нэхэмжилсэн юм. Харин Засгийн газар, манай хуульчид болон олон улсад нэр хүндтэй хуулийн фирмүүдийн хамтын ажиллагаа, уйгагүй хичээл зүтгэлийн үр дүнд энэ маргаанд бид ялалт байгуулж чадсан. Дашрамд дурдахад бидний шинэчлэн боловсруулж батласан Арбитрын хууль маань энэ мэт эрсдлээс хамгаалсан, олон улсын жишиг шаардлагад нийцсэн сайн хууль болсныг давхар тэмдэглэх хэрэгтэй.

-Сүүлийн үед Х.Баттулга Ерөнхийлөгч нэлээд улс төржсөн мэдэгдэл хийж, янз бүрийн шийдвэр гаргаж байна гээд байгаа. Танай намд ч ялгаагүй Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас хойш хариуцлагын асуудлыг хөндөөд эхэллээ. Ялангуяа намын дарга М.Энхболдыг үүрэгт ажлаа өгч дараагийн намын даргыг томилох ёстой гэж байна. Энэ хүрээнд зарим хүмүүсийн нэр ч яригдаад эхэллээ. Энэ бүхэнтэй холбоотойгоор та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Би үүн дээр ганц л зүйлийг хэлье. Ер нь аливаа асуудлыг зөвшилцөл ойлголцолоор шийдэх ёстой. Хэрүүл талцал, хийрхэл хөөрхөлөөр хол явахгүй. Хэн нэг хувь хүний, хэсэг бүлгийн гэхээс илүүтэй эхлээд улс орныхоо нийтлэг эрх ашгийг эн тэргүүнд тавих ёстой. Улсаа унагааж улс төр хийж хэрхэвч таарахгүй. Өеөдсөн эдийн засаг маань өндийж эхэлж байна. Гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэж байна. Олон улсын валютын сан ч биднийг анхааралтай ажиглаж байна. Улс гэрээ нурааж талцахын уршгийг өмнөх жилүүдэд бид хангалттай амссан. Тийм болохоор тэр алдааг давтах эрх хэнд ч байхгүй. Итгэж сонгосон хүмүүсийнхээ эрх ашгийг урьтал болгож, эх орныхоо төлөө зүтгэж ажиллах цаг ирсэн гэдгийг хаа хаанаа ойлгож байгаа байлгүй дээ.

УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэгтэй ярилцлаа.

---

-УИХ-ын хаврын чуулган хаалтаа хийж, гишүүд орон нутагтаа ажиллаж байна. Мэдээж зуншлага сайхан биз дээ?

-Сайхан, сайхан зусч байна уу, сайхан наадав уу?

-Наадав уу гэснээс энэ жилийн наадамд танай нутгийн бөх Ч.Санжаадамба аварга тавын даваанд унасан унаагүй гээд маргаан дэгдлээ. Та ямар байр суурьтай байна вэ?

-“Эрүүл явбал ирэх жилийн наадам үзнэ” гэж манай монголчууд ярьдаг даа.Жил бүхний наадам л сайхан болдог, онцлогтой болдог, тэр болгоныг дараа жилийн наадам хүртэл ярилцдаг, хуучилцгаадаг.Мэдээж наадам л юм хойно унаж давах, түрүүлж хоцрох, онож алдах юм байх нь мэдээж.Үзэгчийн хувьд аваргын барилдааныг удаашруулсан бичлэгийг хараад, хөлийн цэцийн ахмад бөхийн хэлж байгааг, засуулуудын хэлж байгааг сонсоод сонин л санагдаж байна лээ. Яахаараа шүүлтэндээ техник технологи ашиглахгүй гэж шийдвэрлэдэг байна аа, 21 дүгээр зуунд.Үүнийг ойлгоогүй. Ядаж хайн болгоод дахиж барилдуулчихгүй дээ гэж бодсон шүү. Шүүмжилж хэлэх амархан л даа гэхдээ л бөхөд хайртай монгол хүний хувьд цаашид аварга ч бас аварга шиг илүүрхэж барилдаасай, нөгөө залуу ч бас ингэж авсан цолоо хамгаалж барилдаасай л гэж хэлэх байна.

-Хурдан морины уралдаан бас олон морьд хасагдсан. Монгол морьд уралдуулах нэрээр олон морьдыг хаслаа гэх юм…

-Бөх гэлтгүй хурдан морины тухайд ч энэ жил маш олон морь, уяач, унаачийн хөлс хөдөлмөр талаар болчихов уу даа. Наадмын комисс үнэхээр эрлийз монголоор ялгаж уралдуулна гэсэн бол наадмыг тулгаж биш комисс ажиллаж эхэлсэн аль хавраасаа зарлаж мэдээлэх байтал наадмаас хэдхэн хоногийн өмнө дуулгахаар маш их хүндрэлүүд гарч байгаа юм л даа.Уяач хүн улсад хурд үзэх гэж байгаа бол гэнэтхэн сарын өмнөөс юм уу хэдхэн хоногийн өмнөөс бэлдээд хот руу гараад давхидаггүй байлгүй дээ. Дээрх бөхийн асуудал ч тэр, хурдан морины тухайд ч ер нь цаашдаа Улсын баяр наадмын тухай хууль, холбогдох спортын холбоодын дүрэм журамд дорвитой өөрчлөлт оруулахгүй бол цаг үеийн шалгуур даахгүй болсон байна аа гэдгийг л энэ жилийн наадам тод харууллаа гэж бодож байна.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн асуудлаар өнгөрсөн долоо хоногт Төрийн ордонд хэлэлцүүлгүүд явагдлаа.Ер нь Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн талаар таны байр суурь?

-Үндсэн хууль бол аливаа нэгэн цаг үед тухайн цаг үеийнхээ хүмүүсийн оюун ухаанаар бүтдэг бүтээгдэхүүн.Энэ утгаараа огт өөрчилж болдоггүй зүйл биш, нөгөө талаасаа хүссэн үедээ өөрчлөөд байдаг зүйл ч биш.Өнөөдөр харин өөрчлөх ёстой цаг үе нь мөн үү гэдгийг сайн хэлж мэдэхгүй байна. Харин өөрчлөхөөр заалтууд бий юу гэвэл байгаа. Адаглаад, миний үзэж байгаагаар олон түмнээс хамгийн их санал сэтгэгдэл ирдэг Төрийн сүлднээсээ эхлээд эргэж харах ёстой зүйлс байгаа гэж үздэг. Харин агуулгын биш хөнгөхөн косметик засвараар гар хүрэх гэх бол хэрэггүй.УИХ-аас тогтоол гарсан.Энэ зун намартаа хэлэлцүүлгүүд орон даяар сум, баг, хороо бүрт явагдана.Түүгээр иргэд олон түмэн юу гэж үзэж байгааг сайн судлах ёстой. Тэгж байж Үндсэн хуулийн өөрчлөлт ярих байх.

-Шинэ Ерөнхийлөгч сонгогдож тангараг өргөлөө.Ерөнхийлөгчөөс Монгол Улсаас гадны хоёр улсад суугаа Элчин сайдуудыг эгүүлэн татах асуудлыг УИХ-д хүргүүлээд, түүнийг хүлээж аваагүй, бараг тийм эрхзүйн чадамж Ерөнхийлөгчид байхгүй гэсэн хариуг УИХ-ын Тамгын газрын дарга өгсөн. Ерөнхийлөгч УИХ-ын хооронд нэлээд маргаантай харилцаа үүсээд эхэлж байна уу даа гэж харагдаад байх юм. Өөр нам болохоор тэгж байгаа гэсэн хандлага нийгэмд байх шиг…

-Тийм зүйл байхгүй байх.Одоогоор чуулган завсарласан, тойрогтоо байгаа болохоор нарийн мэдээлэл алга.Хэвлэл мэдээллээс миний авсан мэдээллээр бол Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга өөрийн бланкаар ганцхан хуудас албан бичгийг УИХ-ын даргад хүргүүлсэн байна. Зохих ёсны хариуг нь УИХ-ын Тамгын газраас өгчээ л гэж харсан. “Тэр тэр хоёр нөхрийг эргүүлэн татчих гэж УИХ-д мэдэгдчихээрэй” гэж Ерөнхийлөгч маань Тамгын газрын даргадаа хэлээгүй байлгүй дээ.УИХ-ын даргатай Ерөнхийлөгч өөрийн бланк дээр өөрийн гарын үсэг бүхий албан бичгээр л харилцдаг.Энэ чинь төрийн өндөрлөгүүдийн хооронд олон жил явж ирсэн хууль ёсны уламжлалт харилцаа.Ийм л энгийн юм.Үнэхээр Ерөнхийлөгч өөрийн гарын үсэг бүхий бичгээр УИХ, Засгийн газарт хандаад, саналаа оруулаад, тэгэхдээ эргүүлэн татах үндэслэлээ гаргаад, зөвшилцөх санал хүргүүлэх боломж байгаа байлгүй дээ.Элчин сайдуудыг томилохдоо Засгийн газраар хэлэлцэж УИХ-д өргөн мэдүүлдэг мөртөө эгүүлэн татахдаа Засгийн газар хамаарахгүй, ганцхан Ерөнхийлөгч санал гаргаад татдаг гэж баймгүй л юм.Хуулийн нарийн заалтуудыг хуульчид хэлж байх шиг байна лээ.Хамгийн сайн мэдэж байгаа зүйл Ерөнхийлөгч нь байсаар байхад ажлын албаны дарга нь УИХ-ын даргатай албан бичгээр харьцдаг тийм харилцаа байдаггүй юм л гэж хэлэх байна.

-Танай намын дотор Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараачаас эхлээд нэлээд бужигнаан эхэлж байгаа гэж ярьцгааж байна.Намын даргын марафон эхэлсэн, Ерөнхий сайд, Шадар сайд нар өрсөлдөөд эхэлсэн, Засгийн газар тогтвортой байх эсэх гэх мэтээр мэдээлэл маш их гарч байна?

-Манай нам тэгж их марафон яваад бужигнаад “гэрээ шатаачих гээд” байдаг нам биш шүү дээ.Гэхдээ сонгуулийн үр дүн янз бүр л байдаг, сонгууль бүрийн дараа л янз бүрийн яриа гардаг.Түүний л адил болов уу.Би өөрөө 2012 онд сонгуульд ялагдал хүлээгээд аймгийнхаа Намын тэргүүлэгчиддээ бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцоръё гэж санал хэлээд намын хорооны даргаасаа огцорч л байлаа.Намайг ажлаа өг гэж хэн ч хэлээгүй, дээрээс ч шахаагүй, шаардаагүй л юм. Мэдээж сонгуулийн хариуцлага гэж байлгүй яахав. Гэхдээ энэ бол нэг хоёрхон хүн яриад, нэг хоёрхон хүн шийдээд, нэг хоёрхон хүнийг яллаад зэмлээд өнгөрдөг асуудал биш. Ял гавьяа хоёрыг хамтдаа үүрнээ гээд нэр дэвшилтээсээ эхлээд зүтгэсэн Удирдах зөвлөл, Бага хурал, Сонгуулийн штабын асуудал шүү. Зарим нэг хэсэг бүлэг намын нөхөд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр байр сууриа илэрхийлээд эхэлсэн байна лээ.

-Гэхдээ буруутанг л хайгаад байх шиг байна?

-Бурууг хэн нэгэн рүү чихэх гээд байгаа ч юм шиг харагдсан нь үнэн. Тэгж болохгүй.Сонгуулийн санал хураалт хүртэл энэ тэр юм чинь болохгүй байна, бүтэхгүй байна, алдаад байна, ялагдах гээд байна гэсэн шүүмжлэл, ажил сайжруулах санал штабт ч, намын удирдлагуудад ч төдийлөн ирээгүй л юм байна лээ.Одоо худлаа ярьцгаагаад яахав, ний нуугүй хэлэхэд сонгуулийн өдөр хүртэл ялна гэсэн сэтгэгдэлтэй л байсан шүү дээ намын нөхдийн ихэнх маань. Нэг л зүйлийг нэмж хэлэхэд манай намын жирийн гишүүд дэмжигч маш олон хүн манай нэр дэвшигчийг дэмжсэн гэдгийг энд хэлж талархах хэрэгтэй. Бас нэг сая 900 мянган сонгогчоос 600 мянган сонгогчийн саналыг авсан Ерөнхийлөгч маань бас өөрийг нь дэмжээгүй хэсгийн дэмжлэгийг автлаа сайн ажиллах хэрэгтэй л гэж хэлэх байна.

-Саяын сонгуулиар танай намын мэтгэлцээнд бэлдсэн бичлэг ил болж олон нийтийг шуугиуллаа.Та тэнд байсан?

-Тийм. Би нэр дэвшигчийг мэтгэлцээнд бэлдэх ажлын хэсэгт ажилласан. Аль ч нам нэр дэвшигчээ мэтгэлцээнд бэлддэг. Дэлхийд, олон улсад байдаг түгээмэл зүйл.Миний л мэдэхийн өмнөх Ерөнхийлөгчийн сонгууль бүрт оролцогч намууд ингэж л бэлдэж ирсэн. Энд хууль зөрчсөн зүйл нэг ч байхгүй.Хоёрт, нэр дэвшигчдэд хандаж иргэдээс ирж байгаа асуултууд МҮОНТ-ийн сайтад нь олон нийтэд ил байсан. Тэр дагуу хариултуудыг ярилцаж, мөрийн хөтөлбөртэйгээ уялдуулж бэлдсэн. Гуравт, мэтгэлцээний бэлтгэл нэлээд нухацтай явагдсан. Түүн дээр тэр нэг үл таних эмэгтэй хүний хоолойгоор эвлүүлэг нааж ард түмнийг цагаан цаас мэтээр ярьж маазарсан тийм зүйл болоогүй. Би одоо ч гайхаж л байна.Тэнд байгаагүй, танихгүй эмэгтэй хүний хоолойгоор олон нийтийн дургүйцлийг төрүүлэхүйц агуулгатай маазарсан өгүүлбэр дунд нь эвлүүлгээр оруулж, маш том гэмт хэрэг мэтээр харлуулах гэж зүтгэсэн. Гэтэл тийм зүйл болоогүй гэдгийг тайлбарлаж ойлгуулахгүй байсаар байгаад сонгуулийг дуусгалаа л штабын удирдлагууд. За тэгээд бичлэгийг өрсөлдөгч хүчинд аваачиж өгсөн хүний өөрийн нөхөд тэнд хэн хэн байсан, юу ярьцгаасныг өөрсдөө мэдэж байгаа тул энд нэмэлт тайлбар ч юу байхав дээ.Ер нь тэгээд МҮОНТ-ийн онгойлгоход түвэгтэй тэр асуулгын хайрцаг, хөтлөгч нарын хэт нуршуу тайлбар гээд цаг барсан үзэгчдээс шүүмжлэл дагуулсан асуудлууд дээрээ бүгд л анхаарах шаардлагатай байгааг мэдэрсэн байх аа. Цаашдаа бид мэтгэлцээнийг бодит утгаар нь мэтгэлцэж хийдэг болгох, илүү бодлогын юм ярьдаг, асуудал шийдэл ярьж мэтгэлцдэг болгоход анхаарах хэрэгтэй байгааг, багшаас сугалсан билетэд хариулж дүн авдаг оюутан шиг маягаар явагддаг хуучин хэлбэрээс татгалзах шаардлагатай байна гэдгийг бүгдээрээ харлаа.

-Таныг бараг намынхаа даргын төлөө өрсөлдөх гэж байгаа нэг нэр дэвшигчийг дэмжиж байгаа гэх юм. Ингэснээрээ Засгийн газарт орж ажиллахаар зүтгэж байгаа гэж мэдээлэл гараад байсан даа?

-Тийм зүйл байхгүй дээ.Миний мэдэхийн Намын хурал хэзээ хуралдах нь тодорхойгүй байна. Тийм албан ёсны шийдвэр гараагүй гэж ойлгож байгаа, мэдээж хуралдах л байх. Намын даргын ажлыг нам хамт олон хурлаараа хэрхэн дүгнэхийг хэлж мэдэхгүй байна, нэг дүн тавьж л таарах биз. Үнэхээр хариуцлага яриад өөрчлөх солихдоо туллаа гэхэд Удирдах зөвлөл, Удирдах зөвлөлийн бүх гишүүд хамтын хариуцлага хүлээх ёстой гэж үзэж байгаа. Нөгөө талаар манай нам нэгдсэн бодлоготой нам. Хэн нэгэн хүн дураараа дарга болчихдог, нэг нь больчихдог юм өмнө нь харагддаггүй л байсан шүү дээ. Одоо л өөр болчихоогүй бол. Тэгэхээр энэ асуудал хэвлэлийн хуудсан дээр биш нам дотроо удирдлагуудын түвшинд, энэ намыг аваад явчих мэдлэг, чадвар, туршлагатай олон хүмүүсийн дунд эхэлж яригдаж таарах биз. Энэ намд маш олон чадварлаг удирдагч нар бий. Цайраад ирж байгаа бороог тойроод гарч болдоггүйтэй адил намын шинэчлэлийн асуудал бол зайлшгүй боллоо гэж харж байна. Хэдийгээр энэ зуны дэлгэр цаг, амралтын үе ч гэсэн миний л хувьд маш их уншиж байна. Бид хаачих гээд байгаа юм, манай нам, ер нь Монголчууд маань юунд ямар замаар хүрэх гэж зорьж байгаа юм. Юун дээр алдаад байгааг, нэн тэргүүнд юуг эхлүүлэх шаардлагатай болсныг бодож тунгааж л байна. Ямартай ч манай намд үзэл баримтлалын, зорилго чиглэлийн, бүтэц зохион байгуулалтын гэхээсээ илүүтэйгээр ажлын арга барил, үйл ажиллагааны, аливаад хандах хандлагын өөрчлөлт буюу нэг үгээр сэтгэлгээний өөрчлөлт нэн даруй хэрэгтэй болжээ.

УИХ-ын гишүүн, Батлан хамгаалахын сайд Б.Бат-Эрдэнэтай ярилцлаа.

---

-Батлан хамгаалахын сайд, улсын онцгой комиссын орлогч даргын хувиар тань ярилцах гэсэн юм. учир нь улсын хэмжээнд хуурайшилт ихтэй байгаа тул түймэр их гарч байна. Засгийн газар үүнд анхаарал хандуулан ажилласан. Араас нь Ерөнхийлөгч зарлиг гаргалаа. Батлан хамгаалахын салбарын цэрэг дайчдыг дайчлахаар болж байна…

-Энэ жилийн хувьд хуурайшилт ихтэйн дээр хур бороо багатай байгаа тул ихэнх нутгаар гандуу байгаа. Үүн дээр нэмээд хэт халалт үргэлжилж байна. Байгалийн энэ хүчин зүйлс, хүний буруутай үйл ажиллагаанаас шалтгаалан гал түймрийн аюул өнгөрөгч хавраас хойш огт тасарсангүй. Тиймээс гал түймэртэй тэмцэх энэ асуудалд Засгийн газар онцгой анхаарал хандуулан ажиллаж байгаа юм. Манайхан наадмын дараагаас л Засгийн газар түймэрт анхаарал хандуулж байна гэж ойлгоод байх шиг байна. Өнгөрсөн хавраас хойш түймрийн аюулд тухай бүрт нь шаардлагатай арга хэмжээг авч ирсэн. Мөн түүнчлэн зургадугаар сарын дундуур ой хээрийн түймэртэй тэмцэх ажилд Зэвсэгт хүчний дөрвөн ангийн 200 гаруй цэргийн албан хаагч, 20 гаруй техник гарч ажиллаж үүрэг гүйцэтгэсэн. Саяхан түймрийн дэгдэлт ихээр нэмэгдэж онцгой нөхцөл байдал үүссэнтэй холбогдуулан Засгийн газрын хуралдааны шийдвэрийн дагуу Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд зарлиг гаргасан. Ингэснээр Зэвсэгт хүчний 300 гаруй цэргийн албан хаагч, 30 гаруй техник гал түймрийг унтраах, түүний дэгдэлтийг тогтоох, онцгой байдлын алба хаагчдад дэмжлэг үзүүлэх үүргийг гүйцэтгэж одоо ч ажилласаар байна.

-Манайхан бол түймэр наадмын дараа л гарсан мэт ойлгоод байна л даа?

-Нийслэлийн ойролцоо түймэр гарсан болохоор түймрийн утаа Улаанбаатарт орж ирэхэд иргэд сошиалаар түргэн шуурхай мэдээлэл түгээж байгаа. Иргэд наадмын дараа том хэмжээний түймэр гарсан юм шиг ойлгоод байгаа юм. бид хаваржингаа түймэртэй тэмцсэн. Энэ он гарсаар нийтдээ 151 удаагийн ой хээрийн түймэр бүртгэгдээд байна. Тухай бүрт нь түймрийг унтраах арга хэмжээ авсан юм шүү дээ. Гал түймэртэй тэмцэх энэ ажил тасралтгүй үргэлжилж байгаа. Түймэр цурманд орсон гээд анхаарал суларна гэж байхгүй. Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат бүх удирдлагаар хангаж бид наадмын өдрүүдээр ч гэсэн ажиллаж л байсан. Онцгой байдлын зүгээс “Яг одоо зэвсэгт хүчний ангиудын дэмжлэгийг авах шаардлагагүй байна. Говийн бүс нутгуудын аймгуудынхаа онцгой байдлын албан хаагчдыг татан оролцуулж байна. Өөрсдийн хүч боломжоор түймрийг хяналтдаа байлгаж байна” гэдэг мэдээллийг өгч байсан л даа. Долдугаар сарын 15-нд Ерөнхий сайд өргөтгөсөн шуурхай зөвлөгөөн хийж шаардлагатай арга хэмжээ авах үүрэг даалгавар өгсөн. Энэ хүрээнд надаар ахлуулсан ажлын хэсгийг Батсүмбэрт очиж ажиллах үүрэг өгөөд, өөрөө Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын Түнхэл тосгонд гарсан түймрийн голомтод ажиллахаар хуваарь гарган явцгаасан. Тухайн үед шадар сайд У.Хүрэлсүх мөн Төв аймгийн түймрийн голомтод ажиллаж байсан. Тухайн үед Ус цаг уур, орчны шинжилгээний газрын мэргэжилтнүүд манай орны нийт нутгийн баруун хэсгээс зүүн хойшоо чиглэлтэй нэлээд устай, чийгшилтэй үүл орж ирж байгаа мэдээллийг өгсөн тул шуурхай арга хэмжээ авахыг Ерөнхий сайд үүрэг болгосон. Үүлэнд нөлөөлж бороо оруулах экспедициудыг нэмэлт хүчээр дуудан ирүүлж бэлтгэл хангасны дүнд үүл буудаж бороо оруулсан.

-Гэхдээ энэ бүгдийг хүмүүс тэр бүр мэдэхгүй байна л даа. Үүл буудаж бороо оруулсангүй гэсэн бухимдал ч мөн гарч байсан?

-Үүлэнд зориудаар нөлөөлж бороо оруулахын тулд ус, чийгтэй үүл байх шаардлагатай байдаг. Төрийн ажил алба гэдэг байнга сурталчилаад байдаг зүйл биш. Төрийн ажил тасралтгүй үргэлжилж байдаг юм. Ерөнхийлөгч Баянхонгор аймагт ажиллаж байгаад буцах замаараа мөн Батсүмбэрт очиж түймрийн голомтод ажилласан гээд бүхий л шуурхай арга хэмжээг авсан. Хэт хуурайшилттайн дээр дусал ч бороо орохгүй байсан нь наадмын үеэр түймэр хүрээгээ тэлэх эрсдэлийг бий болгосон. Иргэдийн зүгээс сайхан санаачилга гарган цэргийн албан хаагчид, онцгой байдлын албан хаагчдаа дэмжих, түймрийн бүст очиж ажиллах гэх мэтээр том тус хүргэсэн. Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатын зүгээс иргэдийн энэ санаачилгыг дэмжихийн дээр иргэдийг эрсдэлд оруулахгүй байх талаар онцгой арга хэмжээ авч ажиллахыг тодорхой үүрэг болгосон. Ойн түймэр тийм амар унтарчихдаггүй. Онцгой байдлын мэргэжлийн албад зэвсэгт хүчнээс дэмжлэг авъя гэхээсээ илүү бусад газруудаас хүн хүчээ татаж ажиллуулж байна гэдэг чинь цэргүүдийг эрсдэлд орж болзошгүй гэдэг утгаараа тэгсэн хэрэг. Хүний амь наснаас эхлээд газрын зүг чиг баримжаа алдан төөрөхөөс эхлээд эрсдэл бий. Монгол Улсын байгалийн тэнцвэр маш амархан алдагддаг. Тиймээс цаашид ч гэсэн гал түймрийн аюул биднийг заналхийлсээр байх болно. Хоёр жилийн өмнө Зүүн аймгуудад том түймэр гарч сүйдлэх дөхсөн дөө. Тийм учраас өмнөх парламентын үед чуулганы хуралдаан дээр би онцгой байдлын албыг чадавхжуулах асуудалд анхаарах хэрэгтэй гэдгийг сануулж байсан. Онцгой байдлынхаа албанд нэг ам.доллар зарцуулж чадаагүй улс орон гамшиг ослын үед долоон ам.доллар зарцуулдаг гэдэг тооцоо байдаг.

-Тэгээд Засгийн газар анхаарал хандуулж байгаа юм уу?

-Бусад орнуудад байгаль цаг агаарын өөрчлөлт, дэлхийн дулааралтай холбоотой аюул занал гарсаар байна. аюулыг зайлуулахын тулд хэрхэн тэмцэж байгаа болон шинэ техник, технологи ямар арга зүйг нэвтрүүлэв гэдгийг судлаад засгийн газарт оруулж ирэх үүрэг даалгаврыг өгсөн. Энэ тал дээр анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Гал түймрийн үед үүлэнд зориудаар нөлөөлж чадсаны хүчинд бороо хур сайн орж түймрүүд цурмандаа орсон. Гэхдээ ойн түймэр хөвдөн доогуураа явдаг тул хуурайшилт, халалт үргэлжилбэл дахин дэгдэх магадлалтай байгаа. Монголчууд гал түймрээс сэргийлэх уламжлалт арга зүйтэй явж ирсэн ч сүүлийн жилүүдэд энэ алга болсон. Гал түймрийн 70-80 хувь нь хүний буруутай үйл ажиллагаанаас болж гарч байгаа судалгаа бий. Тиймээс иргэд туйлын анхаарал болгоомжтой байх хэрэгтэй нь харагдаж байгаа юм. Өчүүхэн төдий анхаарал болгоомжгүй байдлаас болж ямар айхтар аюул болж ямар их хэмжээний хүч хөдөлмөр, хөрөнгө мөнгө урсаж байгааг мэдэж байгаа, манайхан.

-Онцгой байдлынхан цэргүүдийн амь нас эрсдэлд орохоос сэргийлж өөрсдийн нөөц боломжоороо ажиллаж байгаа гэлээ. Тэгэхээр цаашид цэргүүдэд ч гэсэн түймэр унтраах талын мэдлэг олгох шаардлагатай болж байх шиг байна, тийм үү?

-Бүх зүйлийг ил яриад байж болдоггүй юм. 2016 оны намар УИХ Батлан хамгаалах салбарын багц хуулиудыг батласан. Уг хуулиар Төрийн цэргийн байгууллагуудад Онцгой байдлын алба, Хилийн цэрэг, зэвсэгт хүчин нэгдэж ажиллах боломжийг бий болгосон. зуд, түймэр, үер усны гамшиг боллоо гэхэд онцгой байдлын алба нь тэргүүлээд зэвсэгт хүчин нь дэмжлэг үзүүлж ажиллана. Нэг үгээр хэлбэл харилцан уялдаатай ажиллахаар хуульчилсан. Зэвсэгт хүчний анги байгууллагууд байнгын бэлэн байдалд байдаг. Тухайлбал, зэвсэгт хүчний ангиудад томилгоот бүлгүүд бий. Гал түймрийн томилгоот бүлэг тэнд байнгын бэлтгэл сургуулилттай байдаг юм. Томилгоот бүлгүүд дээр дахин хүн хүч, техник нэмэх шаардлагатай гэвэл нэмэлтээр хүн гаргадаг. Мөн нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд, хэвлэл мэдээлэл маш хүчтэй. Гэтэл сошиалаар мэдээлэл бодит бус байсан ч маш хурдан, хүчтэй тарж байна. Харж байхад Төрийн цэргийн байгууллагууд хоорондоо огт уялдаа холбоогүй, ямар ч бэлтгэл байхгүй мэт мэдээлэл гарч байгаа. Үнэндээ тийм биш. Нягт уялдаатай ажилладаг. Нарийн төлөвлөгөөний дагуу ажиллаж байна. Энэ нь өөрөө нууцын зэрэглэлтэй учраас тэр бүр дэлгээд байж болдоггүй л дээ.

-Гал түймрийн үед ашиглах ямар тоног төхөөрөмж авахаар болсон юм бол?

-Засгийн газраас шийдвэр гарч хамгийн орчин үеийн онгоц, тоног төхөөрөмж, судлаад иж бүрэн хөтөлбөр төсөл болгон боловсруулаад оруулж ирэхийг үүрэг болгосон. Хувийн хэвшлийн нисдэг тэрэгтэй хүмүүс түймэр унтраах ажилд оролцъё гэж байгаа. Хүмүүсийн дунд, эрх баригчид хувийн хэвшлийн онгоцуудыг ашиглуулахгүй байна гээд мэдээлэл байна. Зам, тээврийн хөгжлийн сайд Д.Ганбат засгийн газрын хурал, Онцгой комиссын хурал дээр маш тодорхой хэлсэн. Хувийн хэвшлийн нислэгийн компаниуд бүгд оролцъё гэж байгаа. Зарим онгоц нь хоёр тонны ус зөөвөрлөн даацтай. Үнэ төлбөргүй нислэг үйлдье гэдэг санал тавьсан гэж байсан. Тэр онгоц нь түймэр унтраах ажилд оролцож байгаа шүү. Даанч түймэр унтраах зориулалттай биш ойн хортон шавьж устгах гэх мэт өөр зориулалтынх тул түймрийн голомтод төдий л нөлөө үзүүлж чадахгүй байгааг онцгойгийнхон хэлж байна лээ. Хоёр тонн усыг бороожуулах маягаар цацаж байгаа тул нөлөө үзүүлэхгүй байгаа юм. Доор нь улаан гал дүрэлзэж байхад дээрээс нь цэцэг усалж байгаа мэт ус бороожуулж цацахаар нөлөөлөхгүй байгаа юм билээ. Гадаадын орнуудын хувьд том хэмжээний онгоцоор бөмбөгдөх маягаар түймрийн голомтод их хэмжээний усыг тэр чигт нь дээрээс нь асгаж цохилт өгдөг. Энэ нь илүү үр дүнтэй юм билээ. Цаашид бусад орнуудад ашиглаж буй онгоцноос зүүдэг ус хутгах томоохон нөөц савтай онгоцтой болох ёстой. Тэр нь тодорхой усан сан нуураас 4-5 тонн усыг шууд хутган аваад түймрийн голомт дээр цохилт хийж унтраадаг. Ер нь газар нутгуудыг бүхэлд нь хяналтдаа байлгаж байгаад түймэр илрэнгүүт мэргэжлийн бүлгүүдийг аваачин буулгаж түймрийг унтраах, дахин дэгдэхгүй байх ажлуудыг хийгээд явах шаардлагатай байгаа юм.

-Танай салбараас түймэрт ашиглачихаар нисдэг тэрэг байхгүй юу?

-Манай зэвсэгт хүчний мэдэлд хоёр нисдэг тэрэг байна. ноднин ашиглалтын хугацааг нь сунгах ээлжит их засвар хийгдсэн нисдэг тэрэг бий. Онцгой байдлын албантайгаа хамтран шүхэрчид, мэргэжлийн бүлгүүдийг хүргэж өгөх, буцааж авах ажлуудыг тасралтгүй хийж байгаа.

УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуунтай ярилцлаа.

---

-Сайхан наадав уу, та. Энэ жилийн наадмын онцлогийг хэрхэн харж байна вэ?

-Сайхан наадлаа. Шинээр арслан цолтон төрсөн, хоёр заан, найман начинтай сонирхолтой наадам боллоо. Харин хурдан морины уралдааны хувьд монгол мориороо уралдъя гэдэг санаа нь зөв боловч гэнэтийн огцом шийдвэрээс болж олон зуун уяачдын бүтэн жилийн хөдөлмөр талаар болж урам нь хугарах шиг болсон. Морины уяа сойлгыг тааруулах гэж олон сарын хүч хөдөлмөрөө уяач хүн зарцуулахаас гадна, чамгүй их хөрөнгө мөнгөө зарцуулдаг. Энэ жилийн Улсын наадмаар уяж сойгдсон хурдан хүлгүүдээс 800 гаруй морьд хасагдсан гэдэг харамсмаар тоо шүү. Үүний дотор бие галбир сайтай нутгийн монгол морьд ч олноороо хасагдсан юм билээ. Яг үнэндээ бол хурдан морины хурд үзэх наадам болохоос биш монгол морьдын жагсаал биш шүү дээ.

-Мэдээж энэ оны онцлох үйл явдлын нэг яах аргагүй Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль байлаа. МАН-аас нэр дэвшигч, танай намын дарга ялалт байгуулж чадсангүй. Ялагдах болсон гол шалтгаан юу байсан юм бол?

-Энэ асуултад чинь хариулахын тулд өмнөх 2016 оны УИХ-ын сонгууль руу эргэж орох хэрэгтэй болно. Энэ сонгуулиар ард түмэн маш их итгэл өвөрлөж, УИХ-ын 76 гишүүний суудлаас 65-ыг нь манай намд өгсөн. Сонгуулийн үеэр нам бүр л сэтгэл булаам сайхан амлалттай мөрийн хөтөлбөрийг танилцуулсан. Тэр хөтөлбөрүүд дотроос манай намын “Мэргэжлийн Засгийн газар” байгуулна гэсэн нь олон нийтэд илүү таалагдаж, түүнд нь итгэл өгч, ард түмэн дэмжсэн. Гэтэл олон нийтийн хүлээсэн мэргэжлийн Засгийн газар байгуулагдаагүй. Энэ талаар би УИХ-ын анхны хуралдаан дээр байр сууриа хэлж байсан даа. Мөн нэг ч татвар нэмэхгүй гэж амлаж байснаа, гадныхан ОУВС-гийн шаардлага гээд л татвар нэмсэн. Тэр ч бүү хэл тэтгэврийн насыг уртасгасан. Үүнд дуртай хэн байхав дээ. Ер нь үндэсний том нам хэлсэн үгэндээ эзэн байхгүй бол эргээд юу болдгийг энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль харуулах шиг боллоо. Энэ бол ард түмний том сануулга шүү. 2020 оны өмнө өгч буй урьдчилсан үнэлгээ гэж үзэхээс өөр яах билээ.

-Та бол мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гээд мэргэжлийн Засгийн газраа байгуулж чадаагүй нь ялагдлын гол шалтгаан гэж үзэж байгаа юм уу. Тэгвэл сайд нарыг өөрчилж болохгүй гэж үү?

-Тийм. Сонгуулийн дараа Засгийн газраа хэрхэн бүрдүүлсэн, тэр нь өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд хэр ажиллав гэдэгт ард иргэдийн өгсөн үнэлгээ гэж хэлж болно. Өнгөрсөн хугацаанд Засгийн газар өмнөх Засгийн газар руугаа бурууг чихээд суух биш иргэдийн амьдралд нөлөөлөх, дэм болсон арга хэмжээнүүдийг авах ёстой байсан байх. Түүнээс биш сонгуулийн сурталчилгаан дундуур сайхан арга хэмжээ авахаар олон нийт “Өмнө яагаад авч болоогүй юм” гээд үнэлэхгүй байгаа нь харагдсан. Засгийн газар олон түмнийхээ амьжиргааг сайжруулах алхмууд хийж байж л ажил нь үнэлэгдэнэ. Гэтэл сонгуулиар л ухаарч зөв шийдвэр гаргаад бусад цагт хэдэн сайд нь хувийн ажил, амьдралаа бодоод байвал намын нийтлэг эрх ашиг л хохирно. Тухайлбал, сонгуулийн өмнө, Засгийн газрын гишүүн хэдэн сайд нар өөрийн болон ойрын хүмүүсийнхээ хувь эзэмшил бүхий компаниудад концесс гэдэг нэрээр зах зээлийн үнээс хэт өндөр өртөгтэй (нийт 300-аад тэрбум төгрөг) хэд хэдэн хөрөнгө оруулалтын ажлын гэрээг сэмхэн байгуулах гэж байсан нь олон нийтийн дургүйцлийг төрүүлсэн. Зарим яамд дээр хэдэн зуун саяын авлигын асуудал ч гарсан. Иймэрхүү асуудал дээр Засгийн газар хариуцлага ярихгүй, хүний зөөлнийг харж БСШУС-ын сайдад хариуцлага тооцсон нь нүдээ олоогүй. Ер нь сонгуульд хангалтгүй үнэлгээ авсан асуудлыг Засгийн газартай холбохоос өөр аргагүй. Тиймээс Засгийн газартай хариуцлага ярих асуудал гарах нь тодорхой биз ээ. Ийм алхам хийхээс эхлээд алдаагаа засахгүй бол 2020 оны сонгуульд яаж амжилттай оролцох юм. Намын шинэчлэл гээд олон асуудал шийдэж байж дараа дараагийн сонгуульд амжилттай оролцоно.

-Сонгуульд ялагдал хүлээх болсон өөр нэг шалтгаан нь 60 тэрбумын гэх бичлэг. Мөн Д.Гантулга нарын зарим гишүүдийн болчимгүй үйлдэл нөлөөлсөн болов уу?

-Манайхан намын бүтэц мөнгөний хүчин зүйлд илүү ач холбогдол өгөөд ард олны итгэл хүлээх гэдэг хүний хүчин зүйлийг үл тоосноос ийм үр дүн гарлаа гэж болно. 2016 оны УИХ-ын сонгуульд бие даагч Ц.Даваасүрэн бид хоёроос гадна МАХН-аас Д.Тэрбишдагва, Ч.Улаан нар МАН-тай хамтарч сонгуульд орсон нь намын гишүүн биш иргэдийг “МАН нам нь арай дээр юм уу” гэсэн сонголтыг хийхэд ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлсөн. Гэтэл сонгуулийн дараа анхны шийдвэрээсээ эхлээд л иргэдийн итгэсэн амлалтаасаа ухарч эхэлсэн. Ялангуяа мэргэжлийн бус, хөрөнгө мөнгөтөй холбогдсон хүмүүсийг Засгийн газарт оруулсан нь саяын сонгуульд гол сөргөөр нөлөөлсөн “60 тэрбумын бичлэг”-ийг үнэн юм биш үү гэсэн бодлыг олон нийтэд төрүүлсэн. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр гол сенсаациудын нэг яах аргагүй байсан. Харин энэ бичлэгийг эвлүүлэг мөн эсэхийг шийдэж байж дараагийн сонгуульд орох ёстой юм билээ. Энэ заваан асуудлаас манай нам салах хэрэгтэй. Д.Гантулга гишүүний асуудлыг ёстой мэдэхгүй юм. Сонгуулийн үеэр даарин дээр нь давс үрнэ гэгчээр шоу болгосон байж ч мэднэ.

-МАН-ын Бага хурлын гишүүн Ч.Ганхуяг уриалга гаргаж намаа шинэчлэх талаар дуугарах болсон. Танай нам шинэчлэгдэх үү. Намын шинэчлэлээ яг юунаас эхлэх ёстой вэ. Намын даргаас уу?

-Тэр Ч.Ганхуяг гэх хүн 2012 оны сонгуульд нам удирдаж орон даяар ялагдал хүлээсэн багт багтаж байсан санагдаж байна. Энэ хүний санаа гэхээсээ түүний цаана байгаа багийн хүсэл, илэрхийлэл болов уу. Тэднийг харин олон нийт мартаагүй байгаа биз. Одоо нам, олон нийтийн нам болж шинэчлэгдэх хэрэгтэй. Түүнээс биш олигархи, оффшорчдын хоргодох газар байж болохгүй. МАН нэг үеэ бодоход гишүүд нь бодол санаагаа чөлөөтэй илэрхийлдэг нээлттэй нам болсон шүү дээ. Нам шинэчлэх гэдэг үг түүхийн бүх л цаг үед байсан зүйл. Алив зүйл шинэчлэгдэж байж оршин тогтнох нь байгаль-нийгмийн мөнхийн хууль. Гэхдээ тэр намаа шинэчилнэ гэж хашхираад байгаа хүмүүс ямар зорилготой гэдэг л гол асуудал. Шинэчлэх хүмүүс нь мөн үү, биш үү гээд олон асуудал гарна.

-Мөн намын даргыг тойрсон хэсэг бүлэг хүмүүс намын даргад үнэн зөв мэдээлэл өгөхгүй, вакуумжуулсан гэх юм. Эрхбиш гишүүдийнхээ санаа оноог сонсож зөвлөгөө авсан байлгүй дээ?

-Гэрэл тойрч эрвээхэй, шавж эргэлддэгийн адил эрх мэдэл бүхий намын даргыг тойрон хүрээлэгчид битүү шавж, уг хүний алсыг харах мэлмийг харанхуйлдаг учир дутагдал бий шүү. Харин миний хувьд 100 жилийн түүхтэй Сүхбаатар, Чойбалсангийн Ардын намаа жинхэнэ олон түмнээ гэсэн Ард түмний нам байгаасай гэж бодохоос хэсэг бүлэг хүмүүсийн эрх ашгийн нам байхыг хүлээн зөвшөөрөхгүй.

-Таныг Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар МАХН-аас нэр дэвшсэн С.Ганбаатарыг дэмжиж ажилласан гээд байх юм. Сурталчилгааны нээлт Дорнодод болоход таныг ирсэнгүй гээд байсан л даа?

-С.Ганбаатартай өнгөрсөн дөрвөн жилд бие даагч гишүүн гэдэг утгаараа бид санаа зорилго нэгтэй хамт ажиллаж байлаа. Нөхрийн хувьд, эр хүмүүсийн харьцаа хэвээрээ. Харин улс төрийн зам мөрийн хувьд салцгаасан. Яаж дэмжсэнийг хэлсэн, сонссон хүнээсээ сайн асуувал зүгээр болов уу. Мэдэхгүй байна. Сурталчилгааны нээлт Дорнодоос эхлэхийг намын сонгуулийн тухайн үеийн нууц байсан юм байлгүй надад хэлээгүй. Тэгээд ч бидний хэсэг гишүүд гадаадад томилолттой байхгүй байсан.

-МАН дотор хотын фракц буюу М.Энхболдынхныг улс төрөөс холдуулах ажил эхэлсэн гэх юм. Нэг үгээр хэлбэл МАН доторх фракцийн тэмцэл ил гарч эхлэв үү дээ. Та ямар бодолтой яваа бол?

-Ардчилсан нам өнгөрсөн жилүүдэд таван фракцтай гээд зарладаг байлаа. Харин манай намд албан ёсны тийм фракц гэж байхгүй. Харин хүмүүсийн эрүүл шүүмжлэл дүгнэлт бол байнаа байна. Намын шинэчлэлд бодол, зорилгоо нэгтгэж, хамтрах асуудал гарна байх шүү.