Author: Э. Энхболд

МАН-ын “Цэгцрэх” хөдөлгөөний зөвлөх, доктор М.Найданхүүтэй ярилцлаа.

---

-МАн дотор үүсээд буй нөхцөл байдлыг та хэрхэн харж байгаа вэ. “Цэгцрэх” хөдөлгөөний гол зорилго юу вэ?

МАН-ын “Цэгцрэх” хөдөлгөөн идэвхжиж эхлээд байгаа. Өнгөрсөн жилийн УИХ-ын сонгуулиас өмнө байгуулагдсан МАН-ын гишүүд, дэмжигчдийн үүсгэн байгуулсан хөдөлгөөн. Бид намаа цэгцрүүлж Монгол Улсаа зөв хөгжлөөр хөгжүүлж чинээлэг дундаж давхаргыг бий болгох хэрэгтэй. Цэгцрүүлэх гэдэг нь МАН-ыг бодлогын түвшинд, удирдлагын түвшинд, үйл ажиллагааны түвшинд тогтворжуулах, төлөвшүүлэх, төгөлдөржүүлэх гол зорилготой. МАН-аас сонгогдсон УИХ-ын 30 гаруй гишүүн Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрыг огцруулах бичиг өргөн бариад байгаа. УИХ-ын чуулганаар олонхиороо шийдэх асуудал. Хэрвээ энэ Засгийн газар огцорвол шинээр байгуулагдах Засгийн газар цэвэр мэргэжлийн мөн давхар дээлгүй, дэд сайдгүй байх юм бол болж байна. Тэгэхгүй өөрсдөө сайд болох давхар санаа өвөрлөж байвал “сахил хүртээд шал дордов” гэгчийн үлгэр болно.

Мэргэжлийн Засгийн газар шинээр бүрдүүлж чадах л юм бол энэ алхам зөвдөнө. Нэмэгдэхүүний байрыг өөрчлөх төдий дүр эсгэж хийвэл харин ч олны дургүйг хүргэнэ гэдгийг эрхэм гишүүд тооцоолсон гэдэгт найдаж байна. Эс тэгвэл МАН-ын жирийн гишүүд бид намын дотоод ажил, амлалт, зөрчилдөөнөө хурдан цэгцэлж цэгцрэхийг бид шаардсаар л байх болно. Өнгөрсөн оны УИХ-ын сонгуульд өгсөн амлалтуудаа биелүүлж 2020 онд ард түмнээрээ дүнгээ тавиулах цаг хугацааны хуанлийн мөч эргэсээр л буйг мартаж болохгүй.

-Өнөөдрийн улс төрийн нөхцөл байдал зөвхөн МАн-тай холбоотой асуудлын хүрээнд өрнөж байна. улс төрийн нэг хүчин Монголын төрөөр хэтэрхий тоглоод байгаа юм биш үү. орны эрх ашгаас намын эрх ашиг илүү болчихсон юм уу?

-Өнгөрсөн Ерөнхийлөгчийн сoнгуульд манай нэр дэвшигч ялагдал хүлээсний дараа намын дотор бий болоод байсан дотоод зөрчлийн асyyдал ил тод болж гарч ирсэн.

УИХ-д 65 суудалтай намын хувьд яг тэгтлээ зөрчилдөөд хуваагдаж хямраад байгаа юм байхгүй. Гол нь хариуцлагаа хүлээх нөхөд л одоо зайгаа тавьж өгөх цаг нь болоод байна. Нам гэдэг ялангуяа МАН шиг улс төрийн хүчин хэдхэн хүний хувийн өмч биш шүү дээ. МАН бол үе үед л сэхээтнүүд удирдаж ирсэн Монголын улс төрийн гол нам.

Би УИХ-аас УИХ-д янз бүрийн аргаар сонгогдон эсвэл Засгийн газраас Засгийн газарт шилжин сайд, даргаар ажиллаад эсвэл сонгууль бүрийн дараа Шинэчлэл энэ тэр гэж худлаа яриад яваа улстөрч биш ээ. Өнгөрсөн жил Норвеги улсад доктор цол хамгаалж ирээд 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа нэлээд харлаа. Энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас хойш бүүр дордсон учраас би одоо санаа бодлоо танилцуулж эхэлж байна. Бидний хамгийн түрүүнд хийх ажил бол Монголд нэг гэр бүлийн өдрийн орлогыг доод тал нь 100 мянган төгрөг болгох хөгжлийн бодлого туйлын ихээр хэрэгтэй гэдгийг онцолъё. Өөрөөр хэлбэл өдөрт 40 ам.доллар нэг гэр бүлдээ цалин болгоод өгчихөж чадахгүй дэндүү арчаагүй байдалд бид амьдарч байгаа шүү дээ. 500 мянган өрх гэрийн асуудлыг шийднэ гэсэн ойлголт юм. Үүний тулд бид баялгийн тэгш хуваарилалтыг Норвеги зарчмаар бий болгон ажлын байр бий болгох Үйлдвэржүүлэх бодлогыг шат дараалалтай хэрэгжүүлэх шаардлагатай л даа. Ийм бодлого тавьж чадвал монгол хүний бүтээлч чанар эрс нэмэгдэж хөдөлмөрч, бүтээлч ард түмэн болон дэвжин дээшилж цалингаараа эх орондоо сайн, сайхан амьдарцгаах хөгжлийн зөв голдрилдоо орно. Яг энэ үед багш нар цалингаа нэмэгдүүлэхээр тэмцэж байна. Үүнийг би маш зөв тэмцэл гэж харж байгаа. Ирээдүйгээ бэлтгэж боловсруулж буй багш нар 200-хан ам.долларын цалинтай байна гэдэг гутамшиг нөгөө талаар эмгэнэл юм. Энэ хэдхэн багш нартаа мянган ам.долларын цалин өгч чадах боломж бидэнд бий гэж хардаг. Байгалийн баялгийнхаа эзэмшил, өмчлөл, татварын асуудлыг үтэр түргэн шийдэх цаг болсон. Төр өмчлөлийн, татварын асуудлаа цэгцэлж байж л төсвөө зузаан бүрдүүлж тэрнээсээ л хөдөлмөрчдийнхөө цалин хөлс, тэтгэвэр тэтгэмжийг нэмнэ. Дахин хэлэхэд цалингаараа Эх орондоо сайн, сайхан амьдарцгаах хөгжлийн бодлогыг л бид бий болгох хэрэгтэй. Хөдөлмөрөө шударгаар үнэлүүлэх эрх чөлөөгөө Монголчууд яагаад эдэлж болохгүй гэж. Бодит байдал Монголд хүнд байна. Боломж нь бол дүүрэн байна. Бодлого нь харин алга.

-Засгийн газрыг огцруулахаар танай намын УИХ дахь бүлгийн гишүүд өргөх бичиг өгөөд байгаа. Засгийн газрыг огцруулах шийдвэрийг хэр зөв гэж үзэж байна вэ?

-Энэ тал дээр хүмүүсийн бодол, санаа олон янз байна. Үнэндээ бол УИХ-ын гишүүдийн олонхиороо шийдэх асуудал. Үнэндээ бол Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар муу ажиллаж байгаа юм байхгүй. Нойл заачихсан байсан эдийн засгаа сэргээх гээд цаг наргүй л зүтгэж байна. Зовлонг нь би ойлгож байгаа. Аль ч улсад засаглалын тогтвортой байдал, тогтвортой хөгжил чухал. Энэ хөгжлийг бий болгох зарчмыг УИХ тогтоох ёстой. Дахин хэлэхэд баялгийн тэгш хуваарилалтыг бий болгохгүйгээр бид засаглалын хямрал, ажилгүйдэл, ядуурал гэсэн зовлонгоосоо салж чадахгүй. Албан тушаал, эрх мэдлийг мөнгө гэж харж байгаа тохиолдолд бидэнд бодит зөв хөгжил ирэхгүй. Авлига авч буйгаа амны хишиг, хулгай хийж буйгаа ухаан, худлаа ярьж буйгаа улс төр гэж ойлгож буй энэхүү сэтгэлгээнээсээ л салах хэрэгтэй. Яагаад би ийм дүгнэлтийг зоригтой хэлж байна гэхээр миний бие Норвеги улсад Их сургуулийн түвшинд 14-н жил ажилласан. Эрдмийн зэрэг цол хамгаалаад ирлээ. Дэлхийн олон орны хөгжлийн судалгаатай танилцлаа, алдаа оноог нь судаллаа. Баялагтай мөртлөө хөгжихгүй, ард олноо ядуу зүдүү амьдруулж зовоож буй улс, орнуудын гол шалтгаан засаглалын хямрал л байдаг. Засаг хямралтай бол баялаг үнэгүйтдэг, ард олон ядууралд автдаг, нийгэм зэрлэгшдэг зүй тогтолтой юм.

-Уг нь Засгийн газар тогтвортой байснаар улс орны эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл нь эерэг баймаар юм. Ядаж л хөрөнгө оруулалтын орчин таатай байх биш үү?

-Тийм, тогтвортой байдал чухал. Тэгэхдээ энэ Засгийн газарт орсон гишүүд хувь шуналаа хязгаарлах хэрэгтэй байна. Концессээр асар олон тэрбyмын өртөгтэй гүйцэтгэх ажил авч буй нь ашиг сонирхлын зөрчлийг бий болгоод байна. Энэ тал дээр нь би шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Норвегид ч xувь хүний шунал байсан. Гэвч энэ бүгдийг хуулиар таслан зогсоосон. Хувь хүний татвар төлөлтийн ил тод байдал, шилэн дансны, намуудын гэх хуулиудаа баталж чанга хатуу мөрдөж эхэлсний үр дүнд мөн шударга иргэдийн итгэл зүтгэл дээр нь ажил хэрэгч, ажилсаг, ухаалаг дайчин удирдлагуудын хүчээр алга болсон юм шү дээ. Тал талын хүчин чармайлт, итгэл, хүндлэлийн үр дүнд энэ улс хамгийн баян тансаг улс гүрэн болон дэлхийд үлгэрлэж байна. Cарын 10-15 сая төгрөгний цалин өгөөд энэ уурхайг өөд нь тат, ард түмний хөрөнгийг ингэж өсгө гэж боломжийг нь өгвөл өдөр шөнөгүй зүтгэнэ дээ. Мэдлэгтэй, чадалтай монгол хүмүүс зөндөө л байна. Та хуулиа мэдэж танилцаад тангараг өргөсөн төрийн хүн хуулиа зөрчих юм бол гэдэг соёлт үүрэг бий болчихвол энэ улс дороо босно. Буруу юм хийвэл аюултай гэдэг айдаг, эмээдэг, болгоомжилдог нийгмийг л бий болгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл цаана нь аврагч гэх том дарга, нам зэрэг нь байхгүй болчихвол хуулиа зөрчих гээд үз л дээ. Хатуу арга хэмжээгээр хувь шуналыг тас татан зогсоох ёстой. Үүнийг л зөв хөгжил гэж нэрлэдэг. Хамгийн гол нь баялгийн орлогоо төрдөө төвлөрүүлж чадвал олигархиудаасаа нэг мөсөн салах боломж бүрдэнэ. Орлогоо олигархиуддаа хураалгачихаад ард олноороо тэднээс мөнгө царайчлан амьдарч байна.

Хөрөнгө оруулалтын хувьд хаана зөв бодлого, зөв хүмүүс байна. Тэнд л хөрөнгө мөнгөө нэмэгдүүлээд авах зорилго хүн бүрт бий. Монголд хямрал нүүрлээгүй хулгай нүүрлэсэн орон гэж нэг гадаадын эрдэмтэн хэлсэн байдаг. Хулгайтай газар хэний ч байсан Засгийн газарт хөрөнгө оруулалт ирэхгүй дээ. Авлига цэцэглэж, албан тушаалын наймаа ноёрхсон улсад хэн ч итгэхгүй нь ойлгомжтой.

-Энэ бүхнийг ажаад байхад намын дарга, Ерөнхий сайд болох амбиц л яваад байх шиг. Ер нь намын жирийн гишүүд дэмжигчдийнхээ үгийг хэр сонсож байгаа вэ?

-Ер нь бол МАН-д шинэчлэл явж л байгаа. Үүнийг манай “Цэгцрэх” хөдөлгөөн дангаараа яриад яваа ч юм биш. Нүүдэлчин зангаараа юмыг нурааж алга болгоод дахин шинээр бий болгоно гэдэг бодлоосоо салах хэрэгтэй. Боловсронгуй болгох, урагшлуулах, эрчимжүүлэх л бидний гол зорилго болох ёстой. МАН-ыг бодлогын түвшинд, удирдлагын түвшинд, үйл ажиллагааны түвшинд тогтворжуулах, төлөвшүүлэх, төгөлдөржүүлэх хэрэгтэй байна гэж би дээр хэлсэн дээ.

Өөрийн ард түмэн иргэдийнхээ төлөө нийгэм ямар байдгийг Скандинавын орнууд л үлгэрлэж байна. Скандинавын орнуудад төр нь эзэнтэй, засаг нь удирдагчтай, хаан нь хүндтэй, хөгжил нь бодлоготой, хүмүүс нь ажилтай, хөдөлмөрчид нь цалинтай, иргэд нь өмчтэй, мөнгө нь ханштай, хөгшид нь баяртай, хүүхдүүд нь жаргалтай, амьтад нь эрхтэй. Hамын хагаралгүй, иргэдийн хэрүүлгүй, мэдээллийн төөрөгдөлгүй, улс төрийн завааралгүй, улстөрчдийн дайсагналгүй, сонгуулийн булхайгүй, төсвийн хулгайгүй, төрийн тэрбyмтангүй байгаасай. Ийм л нийгмийг бүтээн байгуулах улстөрч, лидерийг хүмүүс хүсэж байна.

Тууштай хүн туйлд нь хүрдэг гэдэг үг байдаг. Би тийм журмаар л зүтгэж байгаа. Мэдээж зөвийг хүссэн хүмүүс олон болохоор болж л таарна. Нам гэдэг чинь том хамт олон шүү дээ. Тэд маань сайн, мууг ялгаж л суугаа. Бид үүссэн алдаагаа засах ёстой. МАН цэгцрэх ёстой. Албан тушаал зардаг, гишүүдээ ялгаварладаг, нэр дэвшигчийнхээ эсрэг ажилладаг байж хэрхэвч болохгүй.

-НИТХ-ын дарга Ц.Сандуй ажлаа өгөх өргөдлөө өгсөн. Энэ нь мэдээж 60 тэрбумын гэх асуудалтай холбоотой. Энэ процессийг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-За, би нэг түүх ярья. 2013 онд хуралдсан МАН-ын 27 дугаар Их хурлаар би Норвеги улсаас ирж оролцсон. Тэр хурлаар Ерөнхийлөгчийн сонгуульд амжилтгүй ажилласан гэсэн шалтгаанаар Ө.Энхтүвшин дарга, ерөнхий нарийн бичгийн дарга Г.Занданшатар нарыг огцруулсан. Тэр хурал дээр би ах дүүс, найз нөхөд, албан тушаалын ямар ч холбоогүй энэ хоёр журмын нөхрөө өмөөрч боссон. Үнэндээ ганцаардсан. Тэр Их хуралд оролцсон төлөөлөгч нөхдүүд санаж л байгаа. Би жудагтай байх, ёс зүйтэй байхыг л журмын нөхөд төлөөлөгч нөхдөөсөө хүссэн. Тухайн үед Нийслэлийн есөн тойргоос ганцхан тойрогт ялсан, дээр нь Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Б.Бат-Эрдэнэ нэр дэвшигчээ унагасан Нийслэлийн намын хороонд хариуцлага тооцож Ц.Сандуй нарыг мөн огцрохыг шаардсан. Ёстой гав ганцаараа боссон. Тэр хурал дээр намайг эсэргүүцэж Ц.Сандуй даргаа өмөөрч над руу хашгираад байсан нөхдүүд одоо эргээд л Ц.Сандуйгаа ноцож байна. Албан тушаал зарах, наймаалах тухай хэлэлцээд сууж байна гэдэг үнэндээ гэмт хэрэг. Гэмт хэрэг үйлдсэн болгонд бид хатуу хариуцлага тооцож байж л нам, нийгэм, төр маань цэвэршинэ. Баримт баталгаатай хэргийг шүүх, прокурор үнэн зөвөөр шийднэ гэдэгт итгэж байгаа. Одоо хүн болгон л Ц.Сандуйг өшиглөж, хүн болгон л энэ 60 тэрбумын хэргийг шүүж буй болохоор одоо би нэг их яриад байх сонирхолгүй байна л даа. Зөв буруу, үнэн худлыг тогтоох газар, эрх мэдэлтэнгүүд л ажлаа хийг дээ. Би бол хэлэх үедээ үгээ хэлсэн, босох үедээ айж эмээлгүй боссон.

Би ноднин Норвеги улсаас ирсэн. Одоо хүртэл ажилгүй л байна. Одоогийн намын удирлагуудын зүгээс тооцоо хийгээд байдаг юм болов уу даа гэж бодогддог.Зүгээр гадаадад байж байгаад ирсэн биш. Доктор цол хамгаалаад Их сургуулийн түвшинд ажиллаж байгаад бүүр тодруулж хэлбэл манай МАН-ын үзэл баримтлалын, зүүний хөгжлийн тод үлгэр жишээ болсон Норвеги улсад 14 жил ажиллаж, амьдарч байгаад ирсэн хүн шүү дээ. Ирээд зүгээр суулгүй өсдөг, ургадаг баялаг гэсэн хөгжлийн хөтөлбөр боловсруулаад УИХ-ын гишүүд, Засгийн газрын сайд нартаа хүргүүллээ. Дэмжлэг алга л байна. Хямд өртөгтэй нүүдлийн МАА-гаа хөгжүүлэх хөтөлбөр. Баг бүрт экспoртын чиглэлийн мал, мах бэлтгэх Эрүүл мэндийн бүстэй болъё гэсэн гол зорилготой. Малчдыг өөрөө өөрсдөөр нь хөгжүүлж, мэдлэгжүүлж, хөрөнгөжүүлэх гол зарчимтай. Энэ хамтран ажиллах зарчмыг Скандинавын орнyyдад хэрэгжүүлээд бараг 200 жил болчихлоо. Энэ миний үндсэн судалгааны ажил маань юм.

-Одоо бол НИТХ-ын дарга, Нийслэлийн МАН-ын даргын суудлын төлөөх марафон давхар эхэлчихлээ. Ажил хийнэ гэхээсээ илүү сандал ширээ булаацалдсан энэ бүх асуудал хэзээ цэгцрэх вэ?

-МАН-д цэгц хэрэгтэй байна. Цэгцрүүлэх гэдэг нь МАН-ыг бодлогын түвшинд, удирдлагын түвшинд, үйл ажиллагааны түвшинд тогтворжуулах, төлөвшүүлэх, төгөлдөржүүлэх гол зорилготой. Энэ зорилгодоо хүрч чадвал л энэ бүхэн бүгд эмх цэгцэндээ орно. Улс төрийн нам гэдэг бол хөгжлийн бодлого тодорхойлох институци. Гэтэл энэ үүргээ огоороод хэдхэн хүн албан тушаал булаацалдсан хэвээр байгаад байвал олон түмний итгэл, үнэмшил буурна гэдгийг л бид хатуу ойлгох хэрэгтэй. Энэ нялхсын өвчин маань сонгуулиас сонгуульд ужиграад байна уу даа гэж харж байгаа. Өөрсдөө хатуу хариуцлага хүлээж ял үүрэх ёстой хүмүүс бусдад хариуцлага тооцох асуудал хөндөөд яваа нь хачирхалтай санагддаг.

Миний дэвшүүлж буй хөгжлийн бодлогын гол чиглэл бол Байгалийн баялгийн тэгш хуваарилалтыг Монгол улсдаа бий болгох явдал. Өөрөөр хэлбэл Зүүний хөгжлийн үлгэр жишээ болсон Норвеги маягийн хөгжлийн загварыг нутагшуулахыг хүсдэг, судалдаг, сурталчилдаг. Монголчууд бидний өнгөрсөн 27 жилийн хөгжилд маш их алдаа мөн ололт байгаа. Бидний хөгжлийн гол алдаа нь баян ядуугийн хоёр туйл руу хуваагдаж дундаж давхаргын эзлэх хувь, байр суурь багасаж, хорогдож буйд л байна. Монголд эрх мэдлийн, хөрөнгө мөнгөний монопольчлол бий болж буй нь аймшигтай санагддаг. Таван сая хүн амтай Норвеги улс ийм нийгмийг бүтээж чадсан. Монголчууд бид бас чадах ёстой.

Дуучин Б.Баттөр гэргий Т.Мөнгөнбөгж бага охин Урангоогийн хамт. 2017.09.03

Монголын дуурийн урлагийн алтан үеийнхний ар дээр шил даран гарч ирсэн цөөн уран бүтээлчдийн нэг нь Сэлэнгийн “том” Төрөөг гэдэгтэй маргах хүн гардаггүй билээ. Цагтаа дуурийн театрын шилдэг баритон хэмээн нэрлэгдэж, алдарт Чайковскийн нэрэмжит дуурийн дуулаачдын олон улсын уралдаанд эх орныхоо нэрийг өндөрт өргөн шилдэг 10 дуучны нэгээр шалгарч байсан түүх түүнд бий.

Түүнийг хоолойны цараараа гайхуулж явах үед буюу 1990 оны сүүл үед урлагийг дэмжих нь байтугай айл өрхүүд хоолтой, хоолгүй хонохын зааг дээр, төр улс нь төрийн албан хаагчдынхаа цалинг тавьж чадахгүй ажил хаялт болж, сургууль, цэцэрлэгүүд халаалтаа өгч чадахгүй завсардаж байсныг мэдэх юм. “Сэлэнгийн” хэмээх тодотголтой Балжиннямын Баттөр өдгөө 24 жил дуурийн урлагт үнэнчээр зүтгэж буй “цэрэг”. Халхын тэргүүн Юндэнгээр шалгарч явсан СУИС-ийн дуурийн дуулаачийн багш, докторант Балжиннямын Баттөрийнхөөс энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэлээ. Өчигдөр өглөөний мандах нар Богд уулын оройг үнсэн мандаж байх үед “Сайхан амарсан уу.

Өнөөдөр ч сайхан өдөр болох нь ээ. 10 цагт Баянголын аманд манайд хүрээд ирээрэй” хэмээн гэртээ урив. Хэдхэн хоногийн өмнө Монгол Улсын гавьяат жүжигчин У.Далантайтай яриа дэлгэн сууж байхад “Сайхан хоолойтой, дүрд хувирч чаддаг, сайн жүжиглэдэг дуучин. “Ламбугайн нулимс” дуурийн Лодонгийн ариг Баттөр шиг сайн дуулсан хүн одоогоор алга” хэмээн ярьж байсан нь одоо ч нэн тодхон.

Бид явсаар Баянголын аман дахь тэдний зусланд ирлээ. Тэр хавийнхан нь ч андахгүй юм. Төв замаас салаад “Дуучин Баттөрийнх хаана байдаг бол” хэмээн асуухад хашааны бетон суурь цутгаж байсан хоёр залуу “Зүүн гар талаа бариад яваарай, дээшээ нэлээд өгсөнө хө. Дүнзэн байшин байгаа. Хашааны суурь нь хээтэй, андашгүй” хэмээн зааж өглөө. Шороон замаар явсаар хашааных нь үүдэнд иртэл “Сайн явцгааж байна уу, орцгоогоорой” хэмээн чамин хээтэй хашааныхаа хаалгаар дагуулан орлоо. Цэлийсэн хашаан дотор том дүнзэн байшин байхын зэрэгцээ хашааны хаалганы хоёр талдаа овчарк нохойгоор хамгаалуулжээ.

Гэрлэлтээ батлуулна гэдэг нэг насны хамгийн сайхан агшин

Харин бага охин Урангоо нь “Сайн байна уу, сэтгүүлч ахаа” хэмээсээр мэнд мэдэв. Биднийг ирэхийн өмнө аав, охин хоёр хашааныхаа модыг усалж байсан гэнэ. Хашааных нь урд талд хоёр гэр байх агаад доод талын гэрийг нь дөнгөж өчигдөр барьчихаад байж байна гэсэн юм. Дуучин Б.Баттөрийн хувьд их хөлийн Улаанбаатараас зайдуухан зусландаа “бүгэх” дуртай аж. “Жинхэнэ амар амгалан чинь энд л байна шүү дээ” хэмээн инээмсэглэсээр байшиндаа дагуулан орлоо. Бугуйн дахь цагаа харвал 10:02 болж байв. Ямар ч байсан цагтаа ирлээ хэмээн бодохын зуур гэрийн эзэгтэй цайгаа ууцгаа хэмээн ширээний ард урилаа. Дуучин Баттөр “Өдийд манай нутаг сайхан байгаа. Айл бүр ногоотой шөл “Ургацын далай” хийгээд л…” хэмээн яриагаа үргэлжлүүллээ. Гэргий Т.Мөнгөнбөгж нь сүүтэй цай, бууз, “ургацын далай”, шорлогноос эхлээд усан үзэм, гадил, алим тэргүүт амттанаар ширээ дүүргэжээ. Гэрийн эзэгтэй “Өглөө эрт ирсэн хүмүүс цайгаа ууж амжаагүй байлгүй сайхан тухалж байгаад өглөөний цайгаа хамтдаа ууцгана шүү” хэмээгээд гал тогооныхоо зүг эргэлээ. Охин Урангоо нь хашааныхаа модыг услаад зав алга. Дуучин Баттөрийн хувьд Сэлэнгийн корпуст бага нас нь өнгөрчээ. Эрэгтэй л хүүхэд хойно сахилгагүй байж таараа. Гэхдээ бусдад түвэг учруулсан тийм зан байгаагүй гэдгийг багын найзууд нь ярьдаг.

Урлагийнхны гэрээр ороод гарахад ёс юм шиг төгөлдөр хуур байж л байдаг. Б.Баттөр, Т.Мөнгөнбөгж нар мөн л зуслангийн байшингаа төгөлдөр хуураар гоёсон байх юм. Ажиглаад байхад охин Урангоо нь төгөлдөр хуур тоглохын сацуу сайхан дуулчихдаг аж. Тэд ханьлаад хорин намраа үдэж буй бөгөөд Үүрийнтуяа, Урангоо гэдэг хоёр охинтой юм байна. Том охин Үүрийнтуяа нь МУИС-ийн Солонгос хэлний орчуулагчийн ангид суралцдаг бол бага охин Урангоо нь улсын тэргүүний Нэгдүгээр сургуулийн тавдугаар ангийн сурагч. Дуучин Баттөрийн зуслангийн байшин хоёр давхар. Нэг давхрынхаа хойморт зурагтаа тавьж, дээр нь жаазанд хийсэн мөнгөн зоос өлгөжээ. “Том” Төрөөгийн аав Балжинням гуай зоос цуглуулдаг байсан тул аавынхаа цуглуулганы дээжээс авсан зооснуудаа жаазлан ийнхүү хоймортоо залсан байна. Дуучин маань нутаг амьтайн дээр аав амьтай гэдэг нь түүний яриа бүрээс илтэд мэдрэгдэнэ. Анхны “Би…” хэмээх бие даасан тоглолтоо Улаанбаатар хотод хийж байсан бол 20 жилийн дараа төрсөн нутгийнхаа “Сэлэнгийн долгио” чуулгын тайзнаа “Сэлэнгийг минь яаж гүйцэхэв дээ” хэмээх уран бүтээлийн тайлангаа аавдаа зориулан тоглож байсан юм. Ямартай ч тухайн үедээ Улсын аварга Г.Эрхэмбаяр, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Т.Үйтүмэнгээс эхлээд нутгийнхаа олны танил эрхмүүдтэй хамтран тайзан дээр дуулж шуугиан тарьж байлаа. “Тамирчдыг хүртэл тайзан дээр гаргаад дуулуулчихдаг адтай золиг шүү” хэмээн тухайн үед түүнд хүмүүс магтаалын үгийг харамгүй өгч байсан ч аавдаа л гэх чинхүү сэтгэл нь түүнээс ч илүү байсан гэдэг. Тэр үед аав нь хүндээр өвдсөн байсан тул чинээндээ л сэтгэлийн дэм өргөсөн нь тэр байж.

Б.Баттөр, Чинзориг нарын хүүхдүүд. Баруун гар талаас эхнийх нь
Б.Урангоо

Б.Баттөр “Би чинь гурван шар охинтой хүн шүү дээ” хэмээн ярих. “Та чинь хоёр л охинтой гэсэн биш үү” гэхэд “Ханийг хэлж байгаа юм. Хоёр охиноосоо дутахгүй эрх шүү дээ” хэмээн инээхэд “Наад Төрөө ах чинь байнга ингэдэг юм” гээд гэрийн эзэгтэй инээмсэглэв. Гэрийн чимэг болсон морин хуурын сувинер болон хийл хөгжим сонирхож байх зуур гэрийн эзний утас дуугарав. “Найз нь гэртээ байна аа. Эхнэр хүүхдээ аваад ирээрэй” гээд ярьж байх нь сонсогдсон юм. Ямартай ч зочин ирэх нь баараггүй болов. Дуучин маань “Хар багын найз Чинзо маань эхнэр хүүхдүүдтэйгээ өнөөдөр манайд ирэх юм” гээд ширээнийхээ ард суулаа. “Сэлэнгэ түмний шүтээн Ээж мод” гэсэн бичиг бүхий зураг гэрийн хойморт нь мөн залагджээ. “Аав минь нутагтаа ойрхон яваарай” гээд өгсөн болохоор нь хоймроо залчихсан юм. Зүгээр биз дээ” хэмээн инээмсэглэн зураг руу ширтэнгээ ямар нэгэн зүйлийг бодолхийлэв бололтой хэсэг чимээгүй суулаа. “Гадагшаа гарч салхинд жаахан суух уу” хэмээн гэрийн эзэн санал тавьсан тул хамтдаа гадагшаа гарлаа. Байшингийнхаа урд тоосго, төмөр тэргүүтнээр тохилог донжтой саравч барьжээ. Амралтын өдрүүдээр найз нөхөд, хамаатан саднаа уриад тэнд шорлог хийж өдрийг өнгөрүүлдэг байна. Саравчны доор цемент дээр Б+М гээд ард нь зүрх зурчихсан байх юм. Утга нь Баттөр+Мөнгөнбөгж гэсэн юм болов уу гээд сонирхон асуутал үнэхээр тийм байв. “Хэн ингээд биччихдэг юм бэ” гэтэл Баттөр дуучин “Би л ингэж сахилгагүйтэж байхгүй юу” гээд инээмсэглэлээ.

Дуучин Баттөрийг өнөөдрийг хүртэл зарим хүмүүс “гавьяат” хэмээн боддог. Энэ талаар түүнээс асуухад “Би чинь урлагаас авах юм аа авчихсан хүн шүү дээ. Эрүүл яваа минь энэ урлагийн том шагнал байхгүй юу” гэв. Монгол Улсын Соёлын тэргүүний ажилтан цолоо хэзээ ч бага гэж чамлаж яваагүй аж. Тэрбээр Сэлэнгэ аймгийн тавдугаар сургуулийг дүүргэн цэргийн албанд мордсон байдаг. Түүний хувьд дотоодын цэргийн 0805 дугаар ангид алба хаажээ. Цэрэгт байхдаа нутгийнхаа 10 гаруй залуустай хамт ангийнхаа 100 гаруй цэргийн өөдөөс нударга зөрүүлж явсан “ширүүн” толгой. Баттөрийг цэргийн албанаас халагдахад түүнийг цагдаа болгох хүсэлтэй олон хүн байсан ч цэргийн алба хааж байхдаа зодоон хийсэн шалтгаанаар цагдаа болгоогүй аж. “Уг нь миний үндсэн мэргэжил мужаан юм шүү дээ” гэв. Учрыг лавлахад багаасаа л гарын уртай юм бүхнийг хийж явсаар мужаан болсон” гэдгийг хэлсэн юм. Хоёр давхар байшингаа ч мөн адил гурван жил зүтгэж байж таван жилийн өмнө өөрийн гараар босгожээ. Байшин барихад мөнгө их шаарддагддаг тул гурван жил энд тэнд хөтлөгч дуучны “халтуур” хийж байгаад барилаа шүү дээ. Ариун цагаан хөдөлмөрөөрөө босгосон гээд бодохоор цаанаа л нэг өег байдаг юм даа гэсэн юм. Тэрээр “Эр хүн чинь байшингаа барьдаг байх хэрэгтэй байдаг юм” гэлээ. 10 гаруй жилийн өмнө тэднийх зуслангийн хашаагаа хатгаж байхад тэр хавь зэлүүд байсан тул найз нар нь “Чи энд байшин бариад хэрэггүй ээ, хүн амьтан ч байхгүй юм” гэдэг байж. Угийн өөрийнхөөрөө бүх асуудлаа шийдэж ирсэн хүн найзуудынхаа үгийг авалгүй “Та нар 10 жилийн дараагийнхыг хардаг ч болоосой” гэхэд тэд “Ядаж чамайг жорлон барьчих юм бол хоёр сая төгрөг өгье” хэмээн инээлдэж байсан гэнэ. Угийн өөрийнхөөрөө зүтгэдэг тул “Жорлон барьчихаад та нараас хоёр сая төгрөг авчихъя л даа” гээд тэнд амьдардаг хоёр залуугаар дөрвөн метр нүх ухуулаад ажилдаа оржээ. Найз нар нь нэг өдөр тэднийд цуглаад “Бас нэг амбаар барьчихжээ” гээд хөхрөлдөж байгаад нэг найз нь “Төрөө хаана бие засах уу” гэхээр нь “Тэр амбаарт ороод бие засчих” гэж. Нэг найз нь “Ямар сайхан ариун цэврийн өрөөтэй болчихсон юм бэ” гээд уулгалахад нөгөө найзууд нь бүгд очиж үзэхэд нь “Та нар хоёр сая төгрөгөө өгөөрэй” гэж. Найзууд нь оройдоо хот орцгоож ам алдвал барьж болдоггүйн үлгэрээр тэр мөнгөө өгцгөөсөн байна. Ийнхүү хашаа хороо, байшин ярьсаар гэрт орцгоолоо. “Том” Төрөө “Манай урд талд УИХ-ын дарга байсан Д.Дэмбэрэл гуайнх байдаг юм. Бид хоёр мод тарих хоббитой юм шиг байгаа юм. Хааяа тэднийхээр орж буу халнаа” гээд гэрийг нь заалаа. Төрөө дуучин хашаандаа 70 мод ургуулж байгаа гэдгийг гэргий Мөнгөнбөгж нь хэллээ. Нарс, хуш, гацуур, монос, буйлс зэргийг тарьжээ. Энэ моднууд нь бүгд эзэнтэй гэж байгаа. Найз нөхөд, хамаатан садан, шавь нар нь ирж мод суулгахдаа бүгд өмчлөөд авсан байна. Ирэх бүртээ миний мод сайхан ургаж байна шүү гээд усалж байгаад явдаг гэнэ. Аав нь волейбол тоглож байхдаа 12 дугаарын өмсгөлтэй байсан бол дуучин

Баттөрийн сагсны өмсгөл мөн л 12 дугаартай байж. Тиймээс үүнийг бэлгэдэн 12 мод суулгасан бол, аавыгаа өнгөрөхөд нь есөн мод суулгасан, хоёр охиндоо хоёр хоёр гацуур тарьсан гээд бүгд учир утгатай гэсэн юм.

Түүнийг 1993 онд цэргээс халагдаж ирээд байхад“Өргөн Сэлэнгэ-1993” дууны уралдаан Сэлэнгэд болж байж. Тэрээр уралдаанд оролцож байсан дуучдын дуулахыг сонсоод “Ямар сайхан юм бэ” гэж бишрэн үзэж суужээ. Миний аав, ээж хоёр их сайхан дуулна. Тэр нь ч намайг дуучин болоход нөлөөлсөн байх гэсэн юм. Аав үнэхээр сайхан баритон хоолойтой хүн байлаа. Нутгийнхан маань мэднэ дээ гээд инээмсэглэв. Түүнийг олонд таниулсан уран бүтээл бол

“Сэлэнгээ, Сэлэнгээ би

Сэлүүхэн дэнжийн чинь яргуй

Сэлэнгээ, Сэлэнгээ би

Сэрүүхэн усны чинь дусал аа” буюу “Сэрүүн дэнжийн яргуй” дуу билээ. Ийн яриа өрнөж байх зуур түүний найз Чинзориг, эхнэр Цэвэлмаа болон хүүхдүүдийн хамт тэднийд зочлов. Чинзоригийг хувьд Монгол Улсын консерваторын дуулаачийн факультетийн эрхлэгч буюу бидний мэдэхээр Хөгжим бүжгийн коллежийн дуулаачийн тэнхимийн эрхлэгчээр ажилладаг юм байна. Чинзоригийн хувьд өнгөрөгч хавар Болгар улсад урлаг судлалын чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан анхны дуурийн дуучин болжээ. Ардын жүжигчин Д.Жаргалсайхан агсан нагац ах нь байсан гэнэ. Ийнхүү яриа өрнөхийн зуур төгөлдөр хуур дээрх зэрлэг гахайн сүрэг болон зурагтны өмнөх нүүдэлчдийн модон сийлбэр харц булаана. Энэ талаар Төрөө дуучнаас тодруулахад “Гэртээ сийлбэрийн бүтээлтэй болъё” гээд явж байтал манай сургуулийн төгсөгчид багш нартайгаа хамтран хийсэн энэ бүтээлийг авахгүй юу гэхээр нь хэн хэндээ хөрөнгө оруулъя гээд авчихсан. Цаашид та нар ч гэсэн урд хийсэн хачин юм авч байхаар өөрсдийн авьяастай хүмүүсийн хийсэн зүйлсийг авч байгаарай гэдгийг захив. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин У.Далантай, Х.Болормаа, Жинжиймаа буюу жижиг Ц.Баттөр, “Би Монгол эр хүн” дууг дуулсан Б.Батболд, Чинзориг, “Том” Б.Баттөр нар нэг ангид сурч байж. Чинзориг “Намайг анх энэ ангид ороход Далантай, Болормаа, хоёр Төрөөгөөс эхлээд бүгд од болчихсон байсан. Анх ч өөртөө эргэлзэж байлаа” гээд инээмсэглэн ярихад Баттөр дуучин “Далантай, Батхуяг, Батболд, Жинжиймаа Төрөө бид тав их дотно нөхөрлөдөг юм” гэлээ. У.Далантай гавьяат “Том” Төрөөтэйгээ хамт урлагийнхны үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх ёстой, урлаг дахь шударга бус зүйлсийг зогсоох хэрэгтэй гээд Дуурийн театрт байхдаа тэмцэж байсныг урлагийнхан мэднэ” гэж байсан билээ. “Том” Төрөөгөөс “Тэр үед танай хэд нийтийн дуугаар баллаж байсан даа. Та нийтийн дуугаар явахгүй яасан юм” гэхэд Пүрэвдорж багш маань надад “Нийтийн дуу руу хэт ороод яах вэ. Дуурь гэж сайхан урлаг байна. Мэргэжлийн урлаг руу түлхүү орно шүү, нөхөөр. Найрын дуу дуулаад битгий яваад бай” гэж хэлсэн юм. Тэгж л би дуурьт эргэлт буцалтгүй орсон” гэж байв. Ийнхүү яриа хөгжиж байх зуур гэрийн эзэгтэй ширээн дээрх хоол ундаа сэлгэн Чинзоригийн гэргий Цэвэлмаатай яриа өрнүүлж байлаа. Харин Урангоо Чинзоригийн хүүхдүүдтэй гадаа тоглоод гэрийн бараа харахаа болив. Хааяа орж ирж хөргөгчнөөс зайрмаг аваад нөгөө хэддээ өгнө. Дуучин Баттөр “Миний хайр” хэмээн охиноо өхөөрдөх аж. Гэргий Т.Мөнгөнбөгж “Миний охин чинь том болоод тусад орсон гэж жигтэйхэн. Намайг ажил ихтэй үед аавдаа хань болно гэж сүрхий шүү” гээд инээмсэглэв. Гэрийн эзэгтэйн хувьд өмнө нь “Монос”, “Монгол Эм импекс” концернд ажиллаж байгаад саяхан ажлаасаа гарчээ. “Хувиараа юм хийж үзэх хэрэгтэй юм байна” гэдгийг ойлгосон гэлээ.

У.Далантай гавьяат “Байгалиасаа төрмөл дуучид гэж байдаг юм. Тэднийг жаахан зөв чиглүүлчихэд чигээрээ явчихдаг. Манай үед байгалиасаа төрмөл дуучин “Том” Төрөө маань байлаа. Одоо ч гэсэн түүнтэй эн зэрэгцэх баритон ховор шүү. Одоо Амартүвшин, Ариунбаатар гээд сайхан авьяастай байгалийн өгөгдөлтэй залуус гарч ирж байна” хэмээн түүнийг үнэлсэн байдаг. Нэлээд олон жилийн өмнө зарим хэвлэл дээр дуучин Б.Баттөрийг “Цагаа олоогүй дуучин буюу цөвүүн цагийн богд” гэж бичиж байлаа. Учир нь урлагийг үнэлдэггүй буруу цаг үедээ төрсөн мундаг дуучин ингээд дуусах нь гээд халаглан бичдэг байв. “Өөрөөс чинь илүү хүн байгааг цаг ямагт санаж яв” гэдэг үгийг аав нь захидалдаа бичиж үлдээснийг уншаад одоо л ойлгож байна даа хэмээн үгээ залгив. Надаас илүү хүнгүй мэт, Баттөргүй тоглолт болохгүй мэт даанч дэврүүн явсан нас бий. Үүнийг арай эрт ойлгосон бол залуу насыг гамтай л үрэх байсан даа хэмээн санаа алдав.

Чинзориг доктор “Дорнодын Дашбалбараас тэс буриад хэлтэй нөхөр хотод ирэхэд хот гэдгийг үзүүлж, эхнэртэй маань холбож өгсөн хүн дээ” хэмээн ярихад “Яах аргагүй тийм зүйл болсон” хэмээн Төрөө дуучин ярианд эрч нэмэв. Дуучин Б.Баттөр волейболын спортын мастер “солгой” хэмээх Балжиннямын дөрвөн хүүхдийн нэг. Дээрээ нэг ах, нэг эгч, доороо нэг дүүтэй гэнэ. Түүнийг үеийнх нь найзууд нямбай, дэндүү сэргэлэн хэмээн тодорхойлдог. Тэрээр багаасаа өдрийн тэмдэглэл бичдэг байсан бөгөөд анхны тоглолтоо өдрийн тэмдэглэлээрээ найруулж утгачилсан тоглолт хийж байсан юм байна. Төрөөгийн хамгийн эрхэм зүйл гэр бүл. Үүний дараа СУИС-т хамт ажиллаж буй урлагийн бурхад болсон түшигтэй сайхан багш нар маань хэмээн тодорхойлов. Б.Баттөр дуучин гурван багшаараа бахархаж явдаг нь ярианаас нь тодрох аж. Түүнийг урлагт хөтөлсөн хүн нь Ардын жүжигчин Д.Баадайжав гуай. Харин магистрын багш нь Ардын жүжигчин А.Дашпэлжээ бол мэргэжлийн багш нь Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин, Зууны манлай эрэгтэй дуурийн дуучин Цэвэгжавын Пүрэвдорж агсан юм. “Би чинь гурван Ардын жүжигчний гараар орсон хүн шүү дээ. Энэ хүмүүсээс сурсан бүхнээ СУИС-ийн дуурийн дуулаачаар суралцаж буй шавь нартаа сургаж байна даа” хэмээн бахархана. Зуслангийн байшингийнхаа хоёр давхрыг хоёр охиндоо зориулан тохижуулжээ. Хойморт нь Ц.Пүрэвдорж агсны томоо хөрөг зургийг байрлуулсан нь нүдэнд шууд тусав. 21 настайгаасаа урлагт зүтгээд 24 жил болсон байна. Бага хугацаа биш шүү хэмээн багшийнхаа зургийг харангаа хэлсэн юм. “Би чинь аавынхаа зургийг хоймортоо залаагүй байж багшийнхаа зургийг залчихсан хүн дээ. Ингэж болдог ч юм болов уу, бүү мэд” гээд инээмсэглэв. Харин аавынхаа үлдээсэн хамгийн үнэт өв болох баяан хөгжим, монгол гутал, шатар зэргийг нь нандигнадаг байна. Гэргий Т.Мөнгөнбөгжтэйгээ анх танилцаад айлын хажуу өрөө хөлслөн амьдарч байгаад “Арай ч ингээд яваад байж болохгүй” гээд зориг шулуудан 40 мянгатад байранд орж, Баянголын аманд зуслангийн байшин барьжээ. Одоо харин 10 дугаар хороололд аж төрдөг гэнэ. “Хүн өөрийн бүтээн босгосон амьдралаасаа кайф авч байх ёстой. Би Бөгжөөтэйгээ ханилаагүй бол энэ амьдралд нэлээд далийх байсан байх шүү. Хүний хань хамгийн чухал байдаг юм. Амьдрал надад ийм сайхан хань бэлэглэсэн” гээд ханиараа бахархав. Түүний хувьд өнгөрсөн амьдралдаа харамсдаггүй гэдгээ хэллээ. Учир нь Дуурийн театрт 2002-2007 онд ажиллаж байхдаа гоцлооч байж, Монгол Улсын нэрийг тахалж дэлхийд хүртэл дуулж байлаа шүү дээ. Мэргэжлийн дуучин хаа хүрч болдог юм тэр бүхэнд нь хүрэхээр явж байлаа гэв. Би СУИС-д багшилж байгаагаараа бахархдаг. Бүхэл бүтэн Монгол Улсын урлагийг бий болгочихсон. Амартүвшин, Ариунбаатар, Энхтайван, Гомбодорж, Бямбажав гээд мундагууд олон улсад гараад ирлээ хэмээн бахтай нь аргагүй ярьсан юм. Ингээд ярьж байтал эхнэрийнх ажлын дүү нар нь ирж тэднийд хөл нэмлээ.

Гэргий Т.Мөнгөнбөгж зочдод идээ бэлдэж буй нь

Төрөө дуучин эхнэртэйгээ танилцсан түүх нь бас л сонин юм билээ. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ж.Алтанцэцэг нарын дуучидтай хамт хөдөө тоглолтоор явахын өмнө нэг хүний хурим дээр дуулаад өгөөч гэхээр нь яваад очтол гэргий Т.Мөнгөнбөгжийнх нь ахын хурим болж байж. Төрөө дуучин хуримын арга хэмжээг нь хөтөлж ая дуугаа өргөөд авч. Хуримын дундуур одоогийн хадам ээжтэйгээ хундага тулгах зуураа тоглоом шоглоомоор “Хадам ээжтэйгээ нэг тулгачих уу” гээд ярьж байсан гэнэ. Хөдөөнөөс ирээд ах маань бид хоёрыг нийлүүлэх гүүр болсон доо хэмээн хөхиүн инээд дүүрэн чин сэтгэлийн баяртайгаар ярьсан юм. Энэ мэтчилэн гэр бүл, уран бүтээл, амжилтын тухай хүүрнээд байвал даанч их цаг шаардагдана. Түүнтэй яриа хөөрөө дэлгэн сууж байхад “Монгол Улсын урлагийн төлөө зүтгэе” гэсэн чинхүү сэтгэл байдаг нь улам л мэдрэгдэх аж. Цагтаа “Халхын тэргүүн Юндэн”-гээр шалгарч явсан авьяасын булаг, сэтгэлийн цэнэг “Сэлэнгийн Том Төрөө”-гийн амьдралын зах зухаас хүргэхэд ийм байна.

Найз Чинзоригийн хамт

“Өдрийн сонин”-ы 2017.09.01-ний баасан гаригийн №186(5753) дугаараас авч нийтлэв.

УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэгтэй ярилцлаа.

---

-УИХ дахь МАН-ын бүлэг Засгийн газрыг огцруулах асуудлаар хоёр өдөр хуралдсан боловч шийдэлд хүрч чадсангүй. Танай бүлгийн гишүүдийн байр суурь ямар байгаа юм бол?

-Энэ асуудлыг манайхан нам дотроо нэлээд ярих байх. бүлгийн зарим гишүүдийн зүгээс Засгийн газрыг огцруулахаар албан бичигт гарын үсэг зураад түүнийгээ өргөн барьчихсан болохоор зайлшгүй хэлэлцэж таарна. нөгөө талаасаа Засгийн газрын үйл ажиллагааг цаашид энэ хэвээр нь үргэлжлүүлэх гэдэг агуулгаар биш намын Бага хурлаараа бүх асуудлуудаа хэлэлцээд Засгийн газарт дүнгээ тавих ёстой гэдэг байр суурьтай гишүүд ч бий. Ийм байр сууриуд нэлээд байгаа тул бүлэг дээрээ удаан хугацаанд ярьцгаалаа.

-Таны хувьд Засгийн газрыг огцруулахад гарын үсэг зураагүй. Тиймээс Засгийн газар цаашид энэ хэвээрээ ажиллах ёстой гэж үзэж байгаа юу?

-Гишүүд Засгийн газрыг огцруулах бланк дээр гарын үсэг зурах, эс зурах нь өөрсдийнх нь бүрэн эрхийн асуудал. Гишүүн бүр сонгогдсон өөрийн сонгогчид, нам хамт олонтой, өөрийн итгэл үнэмшилтэй. Энэ хүрээнд шийдвэрүүдээ гаргаж байгаа байх. Миний хувьд ямар ч байсан Ман-ын бүлэг эв нэгдэлтэйгээр энэ бүхний ард гарах ёстой гэж бодож байгаа.

Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үр дүнгээс хамааруулан Засгийн газрыг огцруулах гэж байгаа бол энэ нь буруу. Сонгуулийн ялагдалд маш олон хүчин зүйлс нөлөөлсөн. Ганцхан Засгийн газрын үйл ажиллагаанд өгсөн үнэлэлт дүгнэлт гэж өрөөсгөлөөр харж болохгүй. 60 тэрбумын асуудлаас эхлээд сонгуулийн зохион байгуулалт гээд янз бүрийн тактикийн асуудлууд бий. Энэ мэтчилэн олон асуудлаас зөвхөн Засгийн газрын үйл ажиллагааг нь сугалж аваад үүнээс л болоод ялагдчихлаа гээд ярьж байгаа нь буруу юм. Тиймээс нөхцөл байдлыг өргөн хүрээнд, цогцоор нь авч үзэх ёстой. сонгуулийн асуудлуудаа намынхаа хурал дээр яриад явах нь зөв. Намын Бага хурал хуралдаад Засгийн газрыг цаашид ажиллуулах шаардлагагүй гэвэл шаардлагагүй л юм байгаа биз. Бага хурлаас шийдвэр гарах ёстой. Ерөнхий сайдын асуудал ярьж байгаа бол намын Бага хурлаас шийдвэр гарах учиртай.

-Одоо бол Бага хурал энэ тэр хамаагүй шууд л бүлгийн хэдэн гишүүний хүрээнд огцруулах гээд улайраад байгаа юм биш үү?

-Намын Бага хурлаас сонгогдсон Ерөнхий сайдын асуудлыг яахаараа Бага хурлаар авч хэлэлцдэггүй юм. Намын дүрмээрээ сонгуулийн үр дүнг Бага хурлаараа хэлэлцдэг. Энэ зарчмаараа явъя л гэж байгаа юм. Хэрэв дүрэм журмаа огоорон дураараа шийдвэр гаргаад явчихаж болдог юм бол юунд захирагдаж явах юм бэ. Ёстой зах замбараагүй зүйл болно.

Нөгөө талдаа төсөв хэлэлцэх дөхчихсөн, зуншлага тааруу байсан тул өвөл хүндхэн болж мэдэхээр байна. Ялангуяа төсвийн тодотгол хэлэлцэж эхлэх гэж байгаа энэ үед тогтворгүй байдал үүсгэснээс болж хүндрэл гарах вий, цаашлаад төсвөө баталж чадах уу үгүй юу гэдэгтээ тулна. Дараагийн Засгийн газарт ямар хүмүүс байх юм гээд ямар ч ойлголт алга байна шүү дээ. Ийм тодорхойгүй, булангийн цаадах нь харагдахгүй байгаа ийм нөхцөлд би шийдвэрээ гаргахдаа хариуцлагатай хандана.

-Засгийн газрыг огцруулах гурван үндэслэлийг харсан байх. Зарим нь огцруулах үндэслэл биш гурван шалтаг бичсэн байна гэх юм байна шүү дээ?

-Гурван үндэслэл гаргаж ирэн тавьсан байна лээ. Засгийн газрын үйл ажиллагаанд дутуу гачуу зүйлс бий. Бүлэг дээрээ ч энэ тухай хэлдэг. Гэхдээ бүгдийг нь харлуулж болохгүй. -1.6 хувийн эдийн засаг хүлээж аваад нэг жилийн дотор 5.3 хувийн эдийн засгийн өсөлт гаргачихсан, ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдчихсан, хөрөнгө оруулагчдын итгэл наашилчихсан байна. Засгийн газар байгуулагдаад нэг жил л болж байгаа шүү дээ. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр дөрвөн жилээрээ батлагддаг. Ажлууд эхнээсээ хийгдэж байгаа. Ялангуяа Засгийн газрыг сонгуулийн дүнтэй холбож байгаа нь буруу. Нөгөө талаараа Засгийн газрын бүх зүйл сайн сайхан яваа гэдэг ч худлаа. Зарим нэг сайд нартай холбоотой асуудлууд гарч байгаа. Энэ хүрээндээ тодорхой сайд нартаа хариуцлага тооцоод явахыг үгүйсгэхгүй. Засгийн газрын энэ асуудлуудыг нам дээр хэлэлцэх учиртай. Яагаад гэвэл сонгуулийн дүнтэй холбож байгаа учраас. Сая сонгууль болоогүй үед яригдсан бол энэ цэвэр парламентын асуудал. Хамгийн гол үндэслэл нь өргөх бичиг барихдаа гурван үндэслэл яриад байгаа боловч одоо ярьж байгаа зүйлс нь намын сонгуулийн ялагдалтай холбож яриад байгаа нь буруу.

-Намын даргын суудлын төлөөх тэмцэл хурцдаж байна гэдэг зүйл яригдаад байгаа. Засгийн газрын гишүүд хоорондын энэ байдлыг та юу гэж харж байгаа вэ?

-Өмнө нь манай намд ийм зүйл болж байгаагүй. Манай нам сөрөг хүчинтэйгээ ч хамтран Засгийн газарт ажиллаж байсан. Ялангуяа Ерөнхий сайд, Шадар сайд нарын хооронд ийм зүйл болж байсныг мэдэхгүй юм. Зарчимгүй л зүйл болж байна. Нөгөө талдаа намын даргын асуудал намын хурлаар шийдэгддэг тийм л зүйл. Засгийн газар дээрээ толхилцоод намын дарга болдог зүйлийг би лав мэдэхгүй. Намаараа л шийдээд явдаг. Энэ янзаараа явбал аль нь ч намын дарга болж чадахгүй. Болж буй бүх процессыг манай намынхан харж байгаа. Намын эв нэгдлээ сахиж чадахгүй, бүлгийн 65 гишүүнээ багцалж чадахгүй байж бүхэл бүтэн намын эв нэгдлийг хангаж явна гэж юу байдаг юм. Өнөөдөр болж буй цаг зуурын бэрхшээлийг даван туулахын тулд маш ухаалаг байх хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр 2020 хүртэл хэн нэгэн хүн манай намын эв нэгдлийг хангаад явна гэдэг хүнд асуудал шүү. Эв зүйгээ олоод цаашаа явах юм бол учиртай. Мэдээж улс төрийн хүчин учраас сөрөг хүчний зүгээс манай намын байр суурийг харж байгаа. Сөрөг хүчний зүгээс улс төрийн ямар алхам хийхийг хэлж мэдэхгүй байна. Ухаалаг шийдвэр гаргах хариуцлагатай цаг үед бид ажиллаж байгаа юм. Ерөнхий сайд, Шадар сайд, бүлгийн гишүүд, намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга нартай биечлэн уулзаж намын эв нэгдлийг хангаж ажиллаач гэдгийг шаардсан.

-Та намын эв нэгдлийг хангах бүлэг байгуулсан гэв үү?

-Ямар нэгэн бүлэг байгуулж тасраад байгаа юм байхгүй. Би тийм ч хүн биш. Нөгөө талаараа намын эв нэгдлийг ярьж олон гишүүдтэй уулзаж, байж болох хувилбарууд, хүндрэлээс хэрхэн гарах вэ гэдгийг ярилцсан. Энэ нь зарим гишүүдэд тийм сэтгэгдэл төрүүлсэн байхыг үгүйсгэхгүй.

65 суудалтай эрх баригч нам өөрийнхөө Засгийн газрын асуудлыг ямар нэгэн өөр намын гишүүдгүйгээр дангаараа шийдэх хэрэгтэй. Түүнээс сөрөг хүчинтэй хамтраад өөрсдийн байгуулсан Засгийн газраа унагах нь байж болохгүй зүйл. Хэрэв тийм нөхцөлд хүрвэл улс төрийн намын хувьд том ялагдлын эхлэл болно.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.29-ний мягмар гаригийн №183 (5750) дугаараас авч нийтлэв.

УИХ-ын гишүүн Л.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-МАн доторх талцал дэвэрчихлээ. Ялангуяа сонгуулиас хойш эрчимжиж байна. нуух зүйлгүй ил цагаандаа гарлаа. нам доторх асуудлуудыг харж байхад ямар бодол төрөх юм?

-Би хоёр зарчмын байр суурьтай байгаа. Нэгдүгээрт, 60 тэрбумын асуудлаас салах цаг болсон. Нэр холбогдсон хүмүүс нь албан тушаалаа шууд өг. Асуудлаа шийдчихээд эргээд ир. Уг нь үүнийг УИХ-ын сонгуулийн дараа шийдчих байсан юм. Өнөөдрийг хүртэл шийдэж чадаагүй тул Орон нутгийн сонгууль, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд асар их нөлөөллөө. 60 тэрбумыг хэрэгжүүлэх процесс явсан гэдэгт эргэлзэж байна. Харин санал тавиад тийм яриа өрнөсөн эсэхийг үгүйсгэхгүй. Үнэхээр тийм зүйл яригдсан юм бол яаж шийдэх ёстой тэр замаар нь шийдэх л хэрэгтэй. Ингэж намаа цэвэрлэж, 60 тэрбумаас салах ёстой.

Нөгөө талдаа Ерөнхийлөгчийн сонгуульд манай нам ялагдчихлаа. Би ч гэсэн аймгийн намын хорооны дарга байсан хүн. Ялагдсаны дараа хариуцлагаа хүлээсэн. Намын дүрмээрээ ч ийм байдаг. Намын даргын албан тушаалд хүмүүс тэмцэлдэж байна гэхээсээ илүү тэр орон зай бий болчихлоо. М.Энхболд дарга цааш нь намаа авч явахгүй нь тодорхой болчихсон. Өөрөө ч үүнийгээ хэлсэн. Энэ хүмүүс зөвхөн намын даргын суудлын төлөө биш намын шинэчлэлийн төлөө тэмцэлдэж байгаа болов уу гэж боддог. Намын гишүүний хувьд энэ бүхнийг харж байна. Намын даргад өрсөлдөх хүмүүс учраа олоод явах нь чухал. Ингээсэй ч гэж горьдож байгаа. Энэ хүмүүс битгий зөвшилцөж, ойлголцож, эвлэрээсэй гэсэн нэг хэсэг байна л даа. Тэр нь илүү давамгайлаад байгаа юм болов уу.

-Зөвшилцөж, ойлголцуулахгүй байх ямар шалтгаан байгаа юм бэ?

-Гадаад хүчин зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. Намын даргын суудлын төлөөх шударга өрсөлдөөн гарах ёстой.

-Засгийн газрыг огцруулахаар гарын үсэг зурсан. Та ч мөн гарын үсэг зурсан…

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар Монголын ард түмэн нэг зүйлийг дүгнэсэн. Тэр нь юу гэхээр МАН болохгүй байна гэсэн. Тиймээс МАН-аас Ерөнхийлөгч сонгохгүй гэчихсэн. Бид хариуцлагын тогтолцоо, шударга ёсыг бий болгоно гэж ярьсан. Ард түмэн үүн дээр сая дүн тавьсан. Наад зах нь яагаад эдийн засаг уруудах болов. Манай томчууд ярихдаа гадаадын зах зээлд түүхий эдийн үнэ унасантай холбоотой гэдэг. Гадны судлаачид Монгол Улсад хулгай нүүрлэсэн. Санхүүгийн сахилга батгүй болсон. Улс төржилт хэрээс хэтэрсэн нь эдийн засгийн хямралд тодорхой нөлөө үзүүлсэн гэдэг. Хулгай хийсэн хүмүүстээ хариуцлага тооцоогүй байж ард түмэнд татвар нэмж хариуцлага тооцсон. Үүнд л ард түмэн дүнгээ тавьсан. Засгийн газар хариуцлага тооцдог байх хэрэгтэй. Үүнийгээ хийх хэрэгтэй. Үүн дээр нь би шүүмжлэлтэй ханддаг. Ямартай ч Засгийн газар эдийн засгийн хямралыг даван туулаад гарч ирсэн. ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдахын тулд ард түмэнд амласан амлалтаасаа ухран байж шийдвэр гаргасан. Энэ Засгийн газрын давуу тал нь энэ.

-Засгийн газрыг огцруулах нь зөв юм уу?

-Ийм нөхцөл байдалд Засгийн газар хариуцлага тооцохгүй явбал ямархуу нөхцөлд хүрэх вэ. Хариуцлага тооцож чадахгүй байна гээд Засгийн газрыг огцруулах нь эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэх вэ гэдэг нь сонин байна. Яахав ээ, сэтгэл дундуур зүйл байна.

-Татвар нэмэх асуудлаас эхлээд ард түмэн бухимдсан нь үнэн. Та ч бас дурдлаа. Бүлэг дээрээ энэ асуудлуудаа ярьж байж шийдсэн байлгүй. Засгийн газар тогтвортой байх нь дээр биш үү. Засгийн газар огцорлоо гэхэд сайжрах дүр зураг байна уу?

-Засгийн газар огцрох нь хэвийн л үзэгдэл. Засгийн газрын хоёр гишүүн намын даргын өрсөлдөөнд орохоор ингэж байгаа нь асуудлыг улам хүндрүүлээд байгаа юм. Миний зүгээс хувийн ямар нэгэн шалтгаан байхгүй.

-Цагаан хадны гаалийн хяналтын бүсийг татан буулгах асуудал танай тойргийнхны анхаарлыг татаж байх шиг байна. Ялангуяа тээвэрчид бухимдалтай байгаа юм шиг байна лээ. Өмнөговь аймагт ямар асуудал үүсээд байгаа юм бол?

-Гашуун сухайт боомтын ойр орчимд үүсээд буй дугаарын асуудал бий. Өмнө нь өдөрт 1500 орчим авто машин хилээр гардаг байсан бол Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас хойш өдөрт 300-400 авто машин явж байна л даа. Энэ нь өөрөө олон шалтгаантай. Өмнөд Монголын 70 жилийн ой болсон тул тэр үед хилийг чангатгаж татан төвлөрүүлэлт багассан. Нөгөө талдаа хууль бусаар нүүрсэн доор хориотой зүйл хийж хилээр нэвтрүүлж байна гэсэн маргаан гарч байгаатай холбогдуулан үүнийг шалгахаас эхлээд нүүрс ачсан тээврийн хэрэгслийн хилээр нэвтрэх чадвар удааширсан. Нөгөө талдаа геополитикийн асуудал байхыг ч үгүйсгэхгүй. Засгийн газрын гишүүдтэй уулзсан. Нөхцөл байдал амаргүй байна. Монгол Улсын эдийн засгийг хамгийн их дэмжиж байсан түүхий эд нүүрс байсан. Өдөрт хилээр гарах нүүрсний хэмжээ багасахаар ямар олиг байхав дээ. Тиймээс энэ тал дээр яаралтай арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Удахгүй өөрөө газар дээр нь очиж ярилцана. Зам тээврийн сайдын оруулсан саналаар Цагаан хад гээд суурьшмал болж буй гаалийн хяналтын бүсийн үйл ажиллагааг зогсоох шийдвэр гарсан юм байна. Би Зам тээврийн хөгжлийн сайдтай уулзахад богинын рейст бага зэрэг садаа болж байгаа гэж байсан. Гэхдээ богинын рейсээс болж Цагаан хадыг хааж байгаа юм биш гэж байсан л даа.

Эхний ээлжинд яаралтай замыг нь засч дуусах ёстой. Гашуун сухайт чиглэлийн зам дээр 13 тэрбум төгрөг тавиад их засвар хийж байгаа. Засгийн газар хоёр талын хэлэлцээрийг яаралтай хийж нэвтрэх чадварыг нэмэгдүүлэхгүй бол энэ асуудал үргэлжлэх юм байна. Засгийн газрын гишүүд болон орон нутгийн гишүүдтэй хамтарсан ажлын хэсэг яаралтай байгуулах хэрэгтэй. Цагаан хадыг зогсоох ямар шалтгаан байна вэ, цаашид хэрхэн үргэлжилбэл зохистой вэ гэдгээ нэг талд нь гаргаж шийдэх ёстой. Засгийн газар энэ тал дээр анхаарах байх.

-Даруйхан нэг талдаа гаргаж шийдэхгүй бол нэлээд хүндрэлтэй байгаа юм биш үү. Нүүрсний үнэ өндөр байгаа үед ахиухан нүүрс экспортолж байж эдийн засагт эерэг үзүүлэлт гарах байх…

-Урд хөршийн талаас ч гэсэн энэ асуудалд хойрго хандаж байгаа. Энэ тал дээр яаралтай шийдэл гаргах нь чухал.

-Төмөр замын асуудлыг манайхан байнга ярьдаг. Үүнийг шийдэх боломж байгаа юу. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч төмөр зам барих ёстой гэж байсан л даа?

-Монгол Улсын эдийн засаг амаргүй байгааг бид хаана хаанаа мэдэж байгаа. 2017 оны төсвийг батлахад эдийн засгийг гурван хувьд хүргэнэ гэж Засгийн газар төсвөө оруулж ирж байсан. Төсөв оруулж ирэхэд эдийн засгийг гурван хувьд хүргэх хүчин зүйлсэд экспортыг нэмэгдүүлэх, Таван толгой цахилгаан станц, төмөр зам барих, Оюу толгойн ажлыг эрчимжүүлэх гээд том төслүүдийн асуудлыг оруулж байсан л даа. Эрдэнэс Таван толгой дангаараа үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулсны дүнд өрөө дарж, орлого ч давж эхэлсэн. Дэлхийн зах зээл дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өссөн. Нөгөө талдаа ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан нь Монгол Улсын эдийн засагт таатай боломжийг бий болгосон. Улсын төсвийн орлого 500 тэрбум төгрөгөөр давж, хасах 1.3 хувь болон буурч байсан эдийн засаг 5.3 хувь болтлоо өслөө. Ганц Таван толгой хөдлөөд эдийн засагт ийм эерэг өөрчлөлт авч ирж байгаа юм бол бусад том төслүүдийг яаралтай хөдөлгөх ёстой гэдгийг харуулж байгаа юм. Төмөр замын асуудлаар Д.Ганбат сайдтай уулзаж байсан. Нөгөө талдаа боомтын үйл ажиллагааг сайжруулах ёстой. Тэгэхгүйгээр экспорт хурдтай явж чадахгүй. Уг нь ажил бага багаар урагшлаад байгаа. Улам эрчимжүүлэх хэрэгтэй.

Сангийн сайдаар ахлуулсан “Хөгжлийн хөтөч” гээд боомтын үйл ажиллагааг сайжруулах том төсөл эхэлсэн. 2018 оны төсөвт 19.9 тэрбум төгрөг тавьсан, дахин төлөвлөлтийн зураг төсөл нь хийгдчихсэн. Цагаан хаданд төрийн үйлчилгээ хүрч чадахгүй байгаа суурьшлын бүс. Тэнд 6000 орчим жолооч, 3000 гаруй хүн туслах үйлчилгээ үзүүлдэг. Тэнд хүмүүс ажиллаж, амьдарч байгаа болохоор анхаарал хандуулах нь чухал. Цагдаа, эмнэлгээс эхлээд багийн төвийн эзэнгүй байсан гурван байшинд засвар хийн оруулж байгаа. Орон нутаг болон улсаас анхаарсны дүнд явж байна. Гэтэл төмөр зам нь явдаггүй. Нэг далан барьчихсан. Цаад талаас нь Шинхуа гээд компани манайхаас нүүрс авч, төмөр замтай холбоотой асуудлыг шийдвэрлэлцье гэж байсан юм билээ. Харамсалтай нь эндээс явсан далан Шинхуагийн хилийн цаана хүртэл тавьсан зам хоёрын хооронд маш том зөрүү гарсан.

-Тэгээд нийлүүлчихэд юу нь болохгүй байгаа юм?

-Холбохын тулд 130 сая ам.долларын асуудал босч ирсэн. Энэ мэтчилэн ээдрээтэй зүйлс байнаа бас. Одоо бол эхний ээлжинд боомтоор нэвтрэх үйл ажиллагааг сайжруулах нь чухал.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.28-ны даваа гаригийн №182 (5749) дугаараас авч нийтлэв.

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Д.Тэрбишдагватай ярилцлаа.

---

-Сонгуулиас хойш та ямар ажлууд амжуулав. Хэд хоног хөдөө орон нутгаар яваад ирэв үү…

-Эрх мэдлийн төлөөх шунал, дайсагнал, хагарлыг зогсоож, саад тотгор болсон “зааг”-тай тэмцэл хийж, түүнийг нурааж, монголчууд өөрсдөө хөгжил дэвшлээ түүчээлэх учиртай гэсэн итгэл үнэмшилдээ тууштай байгаа болохоор миний хувьд амрах зав алгаа. Энэ зунжингаа л ажиллаж байна. амралт гэдэг алхайж суух биш ажлаа өөрчлөхийн нэр.

Энэ зун Монгол Улсад суугаа ОХУ, БНХаУ, Герман, Францын Элчин сайдууд, дипломат байгууллагуудын төлөөлөл, ОУвС зэрэг хэд хэдэн олон улсын байгууллагынхантай уулзалт хийж, БНСУ-ын Дэд бүтэц, зам тээврийн байнгын хорооныхон манай улсад айлчилсныг хүлээж авлаа.

Мөн өөрийн зүгээс боловсруулж байгаа “ажилсаг Монгол” хөтөлбөрийнхөө хүрээнд Германы мэргэжлийн хүмүүстэй хамтран ажиллах талаар уулзалт, зөвөлгөөн хийлээ. Түүнчлэн 1990 оноос хойш манай улс хэдий хэмжээний зээл, тусламж гаднаас авч, чухам юунд зарцуулсныг судалж үзэхэд тун айхтар байдалтай дүгнэлт гаргахад хүргэлээ. Санхүүгийн чөлөөт бүс байгуулах талаар гишүүдтэй уулзаж, хамтран санал боловсруулж байна. Түүнээс гадна зав зайгаараа сууж энэ оны гуравдугаар сард нээлтээ хийсэн “Зааг” номоо герман уншигчдад хүргэх зорилгоор товчилж, нягтруулж, найруулж байна даа.

Сая хэд хоног хөдөө явахдаа “ажилсаг Монгол” хөтөлбөртөө малчид, орон нутгийн иргэдийг хэрхэн хамруулах талаар хэлэлцүүлэг, уулзалт, судалгаа хийлээ. Сум, дүүргийг шинэ төлөвлөлт, шинэлэг арга барилаар иргэдийн өөрсдийн оролцоотой хөгжүүлж байгаа туршлага судалсны үр дүнд Сонгинохайрхан дүүрэг болон Архангай аймгийн хэд хэдэн сумуудыг хөгжүүлэх талаар судалгааны багийг сонгон бүрдүүлж, иргэдтэй анхны уулзалтаа амжилттай зохион байгуулаад ажилдаа ороод байна. Үүнээс гадна энэ зун эртнээс хүсэн мөрөөдөж байсан нэг ажлаа эхлүүлээд авлаа.

-Тэр нь юу юм бэ?

-Архангай, Өвөрхангай аймгийн хэд хэдэн сумын нутгаар археологич, эрдэмтэн судлаач, зохиолч, түүхчдийн баг бүрдүүлэн Хүннү, Түрэг, Уйгур, Кидан, Их Монгол Улсын агуу түүх оршсон Орхон, Тамир, Хануй, Хүнүйн голын сав нутгаар нэлээд хэд хоног судалгаа хийн аяллаа. Монгол үндэстнийхээ түүх, бидэндээ үлдээсэн дэлхийн энд зэрэгцэх түүхэн олдворууд уул хад, талаар дүүрэн, тэр ч байтугай жирийн малчны хонины хотны хажууд байгааг хараад биширч, үүнийгээ хямгадан хойч үедээ бүрэн бүтнээр үлдээх ажил хийх ёстойг улам ухаарлаа. Дэлхийн түүх бидний газар нутгийн хөрсөн дор байна шүү дээ. Энэ бүхнийг улсын хамгаалалтад авч, хэд арван төгрөгний төлөөх шуналт сэтгэлтнүүдийн савраас хамгаалах ажлыг төлөвлөгөө гарган, археологич,палентологич, түүхч эрдэмтдээ дэмжих цаг аль хэдийнэ болжээ гэдгийг хэлмээр байна. Миний хүй цөглөсөн газраас 50-хан метрийн зайд маш том хиригсүүр байх жишээтэй. Үнэхээр гайхалтай олон буган хөшөө, балгас хиригсүүртэй танилцлаа, мөн ч ихийг бүтээж босгож, бидэндээ үлдээсэн өвөг дээдсээ шүтэн бахархаж, түүнээс эрч хүч ч их авлаа. Үүнийг хайрлан хамгаалах, судлах талаар улам ихийг хийх хэрэгтэй юм байна гэдэгт бүр итгэлтэй болсон. Ер нь бүтээх, босгох шиг амьдралын аз жаргал байдаггүй юм шүү дээ.

-Сүүлийн үед болсон улс төрийн нөхцөл байдлыг юу гэж үзэж байна вэ?

-Саяхан болж өнгөрсөн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар нэр дэвшигчид дорвитойхон бодлого дэвшүүлж, улс орноо хөгжүүлэх хөтөлбөрөөрөө уралдах биш, бие биеийнхээ шавар шавхайг ухаж, гутаан доромжлохыг харууллаа. Хүн хүндээ, тэр дундаа улстөрчдөд итгэх аргагүй болтлоо хүмүүний ёс зүйг алдагдуулж байна. Улмаар нэг намын журмын нөхдүүдийн дундах үл ойлголцлыг бусад нь зориудаар бүр дэвэргээж, нам доторх хагарал, ангалыг улам гүнзгий болгож байх шиг байна.

Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас хойш улс төрийн нөхцөл байдал ороо бусгаатай байх шиг байна. Улс төрийн хүчнүүдийн хоорондын тэмцэл гэхээсээ илүүтэйгээр нам доторх зөрчил тэмцэл хурцдаж байна уу гэж харж байна. Ийм үед сөрөг хүчин ч яаж зүгээр хараад суухав. Дэврээх гэж чулуу шидэж л байгаа байлгүй. АН-ын толгойны өвчин болсон бүлэглэл, фракцуудын зодоон манай намд халдварлаж, бүр улайм цаймдаа гарч байна. Ингэх нь сайны дохио биш. Бусдын давтсан алдааг бид тойрч гараад, тэр замаар нь замнаж боломгүй л байх юм. Эрх барьж байгаа нам дотроо хагаралдах тусам ажил урагшлах биш улам л хойш нь чангааж таараа. Бүтээхэд биш хэрүүлдээ илүү их цаг хугацааг зарсаар хүч тамираа барна.

Монголчууд бид ардчиллыг хариуцлага, зах зээлийг цэгцтэй, бодлоготой, төлөвлөгөөтэй үйл ажиллагаа гэж бодолгүй, өөрийн бодож, санаснаараа “дураараа дургиж, дунд чөмгөөрөө жиргэж болно”, анархизм гээд ойлгосон юм шиг байгаа юм. Уг нь сүүлийн 30 –аад жилийн дотор улс төрийн намууд нь соёлтой болж төлөвшөөд, улстөрчид нь туршлагажиж бэлтгэгдсэн байхаар хангалттай цаг хугацаа өнгөрлөө. Гэтэл төрийн түшээд нь цэц булаалдаж улстөржин, хийрхэлд автан, нэг нэгнээ хор найруулж унагаж, хийж бүтээхийн оронд ийнхүү дэмийрхэлд дэндүү харамсалтайгаар автаж байна. Цаг хугацаа их алдлаа даа. Хаа байна, нөгөө гоё сайхан амлалтууд, УИХ, Засгийн газраас баталсан олон хөтөлбөрүүд. Цаасан дээр бичсэн болгоноо бодитой бүтээн байгуулалт болгосон бол өдийд Монгол Улс дэлхийд биш юмаа гэхэд Азидаа хөгжлөөрөө гайхуулж явах алтан боломжтой байлаа. Хэдэн парламентын турш тулга тойрч, бие биетэйгээ хэмлэлдсээр байгаад улсаа ч олигтой хөгжүүлсэнгүй, ард түмнийхээ амьжиргааг ч дээшлүүлж чадсангүй. Үүний улмаас улс төрийн намууд, улстөрчдөд итгэх ард түмний итгэл доод шатандаа ортол буурсаар байна.

-Уг нь ард түмэн МАН–д 65 суудал өгөхдөө өнөөдрийнх шиг нөхцөл байдлыг хүлээгээгүй нь лавтай?

-Тийм болохоор л бид энэ дөрвөн жил нэг зүгт харж, хөгжил дэвшил өөд хүч хавсран зүтгэж, хүн ардынхаа аж амьдралыг дээшлүүлэхийн төлөө хөдөлмөрлөх учиртай. Улстөрчдийн зөв манлайлал, үлгэрлэл юун юунаас чухал байна. Бидэнд одоо улс төрийн зодоон биш улс орноо өөд татах хийж бүтээснээрээ уралдах цаг хэдийнээ ирсэн. Хөдөө орон нутгийн дийлэнхэд нь ган болж, хадлан авах боломжгүй болж, газар тариаланчдад хүнд цохилт болж байна. Монгол Улсыг тэжээж ирсэн энэ салбар хямарвал хэцүүдэхийн дохио. Ийм үед уламжлалт болон хагас эрчимжсэн мал аж ахуйг хослуулан хөгжүүлэх оновчтой төлөвлөлт хийж хэрэгжүүлэх гээд хийх ажил маш их байна. Улстөрийн энэ ойлгомжгүй байдал бизнесийн салбарт хар сүүдэр тусгаж эхлээд байна. Гадаадаас хийх хөрөнгө оруулалт нь танай засаг төр бас л тогтворгүй байна, хэсэг харзная гээд хүлээлтийн байдалд шилжлээ гэж бизнесмэнүүд ярьцгааж байна. Хийрхэл, хэрээс хэтэрсэн улс төрийн замбараагүй байдал эргээд улс орны эдийн засагт тун ч сөргөөр нөлөөлдөг. Тэр хэрээр улстөрчид биш улс орон, ард түмэн л хохирно. Цаг хугацаа, тулгарсан бэрхшээл биднийг хүлээхгүй. Хэсэг бүлэг хүмүүсийн албан тушаал, эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлдээн үнэндээ ард түмний дургүйцлийг хүргэж, туйлдуулж байна. Дараагийн ээлжийнхэн л хоолондоо орохоор өөр хоорондоо бүлэг болон тэмцэлдэж дөрвөн жилээ тэвчиж хүлээж чадахгүй байгаа бололтой гэцгээж байна шүү дээ. Энэ мэт нийгмийн сэтгэл зүйг анхаарахгүй байх тусам дараагийн сонгуулиар ард түмэн дүнгээ хатуухан тавьж болохыг одооноос ойлгон мэдрэх нь чухал. Засгаараа тоглоод ирэхээр завхрахын цондон. Олон засаг огцрууллаа гээд онож байсан нь тун ховор шүү дээ.

-Юунаас болоод танай намынхан ингэж бужигналдах болов?

-Ийм нөхцөл байдалд яагаад хүрэв гэсэн бодол өөрийн эрхгүй орж ирж байна л даа. Энэхүү байдал 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн дараанаас буюу долдугаар сарын 1-нээс эхлэлтэй бөгөөд өнөөг хүртэл олон жил үргэлжилж байна. Өөрөөр хэлбэл, “Сонгогчдын олонхийн дэмжлэг авсан улстөрийн хүчин нь засгийн эрхийг барина, цөөнх нь хяналтаа тавина” гэсэн эцэг хууль буюу Үндсэн хуулийн зарчмаас гажиж, стандарт бус Засгийн газрыг байгуулсан. Дараа нь намын гишүүдээрээ хэлэлцүүлж, санаа оноог нь сонсч байж асуудлыг ярилцах ёстой байтал хэдхэн гишүүдийн хүрээнд Тэрэлжийн хуйвалдаанаар МАХН гэдэг нэрийг сольж орхисон. Засгийн ажил ч урагшлахаа байж, ажил сайжруулах гэж үг хэлсэн нэгнээ хавчдаг, хэдхэн хүн асуудлыг шийдээд гишүүдэд тулгадаг байдал хэтийдэж эхэлсэн дээ.

2016 оны сонгуулиар намаа удирдаж ялалт байгуулчихаад МАН-ын дарга өөрөө шууд засгаа толгойлж, шийдэмгий, зоримог ажиллах байсан юм. М.Энхболдод ямар туршлага дутна гэх биш. Ер нь л аливаа зарчмыг гажаад ирэхээр буруудахын шинж. Үүнээс хойш ялалтын дараах албан тушаалын хуваарилалт, боловсон хүчний талаарх харалган бодлого, хэсэг нөхдийн увайгүй үйлдлүүд зэрэг нь нам доторх ан цав үүсэхэд нөлөөлсөн байх талтай. Саяхан болсон ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдал хүлээсэн нь дэвэрч мэдэхээр, байдлыг улам хурцатгаж орхив. Хэрвээ нам олон нийтийн сэтгэл зүйг тандаж, нөхцөл байдалдаа дүн шинжилгээ сайн хийж, илүү ухаалаг, алсын хараатай, олон талаас нь харж хандсан бол асуудлыг савнаасааа халиулалгүй нам дотроо хариуцлагатай хэлэлцэж, дорвитойхон шийдвэр гаргах бололцоо байсан л юм.

-Ийм байдал үүсэхэд ямар хүчин зүйлс нөлөөлсөн гэж үзэж байна вэ?

-УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүнээс эхлээд албан тушаалтнуудын дунд хариуцлага гэж үгүй болов. Төрийн хүнд суртал газар авч, ард түмний амьдралаас тасарч, улстөрчид ёс суртахуунгүй байдал, увайгүй үйлдлүүдийг гаргах болжээ. Сонгуулиас сонгуулийн хооронд ашигладаг өнөөх хар технологи, тактик, сонгогчдод нөлөөлөх арга барил нь улам бүр нарийсч, “боловсронгуй” болж байна. Эх нутгийн минь хэвлий дэх асар их баялаг улс гүрэн дамнан бизнес хийдэг харийнхан бол манай оффшорчид, хэсэг нөхдийн шуналыг соронздож, хорхойг нь гозогнуулж байна. Нам, нам дамжсан хамаатан садан, ах дүүс, гэр бүл, найз нөхдийн сүлжээ улам бэхжин, оффшор бүсэд зарим хөрөнгөө нууж, үндэстэн дамнасан гадаадын эдийн засгийн алуурчдын гар хөл болж, Монгол Улсыг улам сулруулж байна гэж хардаад байгаа. Тэд ч сонгуулийн үеэр мөнгөний урсгал нээдэг ч байж мэднэ. Ийм хавханд орсон бол монголчууд бид өөрсдөө л гарч чадна. Монголчууд эх орныхоо төлөө хоорондоо эвтэй, ажилсаг байгаа цагт бид хүчирхэг байж, хөрөнгө оруулагчдыг хошууруулж, дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрөгдөнө.

Буурал түүхээ сөхөхөд монголчууд эв эвдрэхэд нуран доройтож, эвлэж нэгдэхээрээ мандан бадарч бүүр дэлхийн чихийг дэлдийлгэж ирсэн. Түүх бол ирээдүйн сургамж юм. Энэ нь хөгжлийг ухрааж харж байгаа биш, урагшаа харж байгаа хэрэг, туулж өнгөрүүлсэн амьдралын алдаа, оноо, сургамжийн гэрч юм шүү дээ.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдсан юм чинь хариуцлага тооцох ёстой юм биш үү?

-Хэн нэгнээр хариуцлага тооцуулахыг хүлээх цаг биш. Хариуцлагаа өөрөөсөө эхлэх нь улстөрчийн соёл, ёс зүйтэй холбоотой асуудал. Улсын Их Хурлын дарга, намын дарга хүн үлгэр болж ялагдлын шалтгаанаа зөв үнэлж, өөрөөсөө эхлэх ёстой. Хийрхэх цаг биш, хийх цаг болсон. Хариуцлага ярих цаг аль хэдийн болжээ. Яагаад ялагдсанаа, хэн хариуцлагагүй ажилласнаа шат шатандаа хэлэлцээд, хариуцлагыг нь үүрүүлэх, хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Намын удирдлагууд, сонгууль удирдаж ажилласан, пиар менежментийг хийсэн хүмүүс хариуцлага хүлээх шаардлагатай шүү дээ.

2016 оны сонгуулиар ард түмэн бидэнд итгэл өгч, нам ялалт байгуулсан болохоос биш өнөөдрийн 65 гишүүн мундагтаа сонгогдоогүй гэдгийг мартаж болохгүй.Өөрөөр хэлбэл, 65 гишүүн, МАН сайн байсандаа биш эрх барьж байсан АН муу байсан учраас сонгуульд бид ялалт байгуулсан. Олонхи болсон ялалтдаа эрдэж, засгийн эрхийн төлөө өөр хоорондоо дайсагналцаад ширээ суудлын төлөө гүйлдэх ч сайны ёр биш шүү. Хүн хүссэн амттандаа хэт их дурлаж шунаж идэхээрээ бялуурч хорддог доо. Яг л тийм хувь заяа тосох болно.Эхнээсээ ард түмний итгэлийг даалгүй хөсөрдүүлж эхэлснийг Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар харууллаа. Энэ хэвээрээ хоорондоо хөлөө жийлцээд олигтой ажиллахгүй бол 2020 онд дүнгээ тавиулна. Энэ намар цаг товлоод намынхаа шат, шатны хурлыг хуралдуулаад, гишүүдийн санал шүүмжлэлд бодитой дүгнэлт хийж, ямар ч асуудлыг тогоон дотроо ил тод, ажил хэрэгчээр хэлэлцэж, шийдэх бүрэн бололцоотой. Уг нь бид улс эх орноо хөгжүүлэх, эдийн засгаа сайжруулахын төлөө чөмгөө дундартал зүтгэх хэрэгтэй байдаг.

-Ардын нам дотоод асуудлаа шийдээд явах нь намдаа гэхээс илүү улс оронд илүү ашигтай. Учир нь МАН эрх баригчид гэдгээ мартаж болохгүй. Гэтэл хоёр талд талцаж суучихаад асуудлаа шийдэх биш хагарлаа улам дэвэргээд байгаа юм биш үү. Зарчим, ёс зүй гээч нь хаашаа алга болов?

-Намын бүлгийн хаалттай хуралдаан дээр бүгдийг нь цуглуулж, бодит мэдээллийг бүрэн сонсч, асуудалд олон ургальч үзлээр хандан, илэн далангүй ярилцан, дараа нь олон нийтэд зөв мэдээлэл өгөх хэрэгтэй. Хуралдаанаас гараад хэн хэнгүй дур мэдэн мэдээлэл хийж улам зөрчил үүсгээд байх нь намд л хортой. Хэн нь зөв яриад, хэн нь худлаа яриад байгааг cүүлдээ ойлгохын эцэс алга.

Үнэхээр ийм асуудал байгаа бол хууль хяналтын байгууллага шалгаж, авлигад идэгдсэн, буруу үйлдэл хийсэн эсэхийг тогтоон, хариуцлагаа үүрүүлэх биз ээ. У.Хүрэлсүх УИХ-ын Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороонд хүртэл хүсэлт илгээсэн гэсэн. Хэрэв хүсэлт илгээсэн л бол энэ асуудлыг шуурхай хэлэлцэх хэрэгтэй. Асуудлыг дор дор нь шийдээд явбал үл ойлголцол үүсэхгүй.

-60 тэрбум авлига бодитой юм биш үү?

-Үүнийг би нотолж, батлах субьект нь биш учраас үнэн байна лээ эсвэл худлаа гээд мэдэмхийрэхгүй ээ. Хамгийн гол нь хууль, хүчний байгууллага үүнийг шалгаад үнэн мөнийг нь даруй таслан зогсоох учиртай. Асуудал ингэж даамжрах тусам нийгэмд буруу зөрүү мэдээлэл газар авч, асуудлыг даамжруулаад байгаа юм.

Гэхдээ өрнөөд байгаа үйл явдлуудыг хараад байхад эргэлзээтэй, хоорондоо зөрчилтэй зүйл ажиглагдах болсон шүү. Зохион байгуулалттайгаар тагнах, чагнах ажиллагаа хийчихээд түүнийгээ наймаалцаж, тохиролцож, шантаажилж мөнгө олдог юм биш байгаа. Санал болгосон мөнгийг нь өгөхгүй гэхээр өрсөлдөгчдөд худалдсан уу гээд бас давхар шалгах зүйл бишгүй л байгаа юм шиг санагдсан. 60 тэрбумын асуудалд нэр нь холбогдсон улстөрчид бүгд өөрсдөө байр сууриа тодорхой илэрхийлэх хэрэгтэй. Эхлээд гурван хүний нэр яригдаж байсан бол сүүлдээ хэнчээн хүн нэмэгдэв. Миний бодлоор Ц.Сандуй ийм байдал үүсгэснээрээ өөрөө уучлал гуйж огцрох хэрэгтэй.Улстөрчдөд хамгийн чухал зүйл бол улстөрийн соёлтой байх. Тэр бичлэгийг эвлүүлэг гэж үзэж байгаа бол албан тушаалаа өгчихөөд хуулийн байгууллагаар шалгуулаад зөв,буруугаа тогтоолгочих л доо. Гүтгүүлсэн бол нэр нь аяндаа цэвэрлэгдэнэ. Идсэн эрүү хувхайрч, идүүлсэн бут ургадаг гэгчээр. Дараа нь нэр цэвэр, нүүр бардам ажилдаа орж, энэ нь улстөрийн карьерт нь ч эерэгээр нөлөөлнө.

Германд л гэхэд нэг улстөрч докторын ажлаа бичихдээ сонин дээр гарсан нийтлэлээс эх сурвалжийг нь дурдалгүй ганцхан өгүүлбэр ашигласандаа хүлцэл өчиж огцорч байсан. Албаны унаагаар эхнэр, хүүхдээ ажил, сургуульд зөөсөн нь мэдэгдэнгүүт уучлал хүсээд чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгч байсан сайд ч байна.

Гэтэл бүхэл бүтэн намыг, нийгмийг тэр чигт нь бужигнуулчихаад албан тушаалдаа шигдээд байж болохгүй биз дээ. Нам гэдэг бол ашиг сонирхол дээр тулгуурласан хэсэг бүлэг хүмүүсийн орогнодог, бамбай болдог байгууллага биш.

-Засгийн газрыг огцруулахаар 30 гишүүн гарын үсэг зуран өргөн барилаа даа. Огцруулах цаг үе нь мөн үү?

-Наад мэдээллийг чинь хэвлэлийн мэдээллээс л харсан.

-Та Засгийн газрыг хамгийн их шүүмжилдэг байсан шүү дээ. Тэгээд огцруулахыг дэмжихгүй байгаа юм уу?

-Аливаа асуудлаар байр суурь өөр байх бол байдаг л үзэгдэл. Тиймээс зөрүүтэй асуудлаараа хамтарч ярилцаад, яаж сайжруулах талаараа Засгийн газарт шаардлага хүргүүлж болно. Харин удаа дараа ярьж зөвлөлдчихөөд, шаардлага хүлээн авсан атлаа дорвитой алхам хийхгүй, хийсэн ажлаа тайлагнахгүй байвал асуудлыг өөрөөр ярьж болно. Юу юугүй унагаана, огцруулна гээд л гарын үсэг зуруулаад байх нь шилдэг арга зам биш ээ. Нийтийн, хамтын, олонхийн, ард түмний, сонгогчдын эрх ашиг гэдгийг мартаж болохгүй. Ажлаа мэддэггүй, муу хийдэг хариуцлагагүй, албан тушаалаа далимдуулан авилгач болсон, гадны эрх ашигт үйлчилдэг аль ч албан тушаалын хүмүүстэй харин хайр найргүй тэмцэх ёстой. Энэ байр сууринаасаа би хэзээ ч ухрахгүй.

-Та тэгээд гарын үсэг зурах юм уу?

-Одоогоор зураагүй л байна. Над дээр гарын үсэг зураад өгөөч гэж хэн ч орж ирсэнгүй. Бас хэн нь ч нийгэм, эдийн засгийн байдал ийм байна, ингэж өөрчилмөөр байна гэсэн гарц тайлбар хэлж орж ирээгүй. Үнэхээр засаг огцруулах гарцаагүй шаардлага хэлээд, эдийн засгаа сайжруулах ажил хэрэгч төлөвлөгөөтэй хүн байвал бодох асуудал.Би хэн нэг хүний үгэнд орж гарын үсэг зурахгүй, хэн нэгнийг зур, битгий зур гэж турхирахгүй, шахахгүй. Үнэхээр дараагийн Ерөнхий сайд хэн болох, ямар шинэчлэл хийх, хэрхэн өөрчлөлт хийх зэргийг мэдэхгүй байж яаран сандран шийдэл гаргахгүй.Дубайн гэрээ, Эрдэнэтийн хуудуутай хувьчлал шиг асуудал дэгдээх Ерөнхий сайд гараад ирэхийг ч таашгүй. Тиймээс Ерөнхий сайдын гарт улс эх орноо хөгжүүлэх, эдийн засгаа сэргээх ямар гарц, томоохон стратеги төлөвлөгөө байгааг мэдэх нь чухал. Өмнөхөөсөө дордож, засаг төр тогтворгүй болох вий гэсэн болгоомжлол төрж байна. 1990-ээд оноос хойш Засгийн газар огцорсон талаар судалгаа хийж үзсэн. Бодоод үзэхээр нэг Засгийн газрын дундаж насжилт нь 1.8 жил болж байна. 1.8 жилээр тооцогдох Засгийн газартай улс манайхаас өөр байхгүй дээ. Ийм байхад яаж бодлого, үйл ажиллагаа тогтвортой ч байхав дээ. Шинэ гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн гарч ирээд өмнөх зөв зүйтэй бодлогыг залгамжлах, үргэлжлүүлэх гэхээсээ илүүтэйгээр дахиад өөр зүйлд анхаарал хандуулдаг нь нууц биш болсон шүү дээ. Одоо бид 65-уулаа байж, Засгийн газартаа хяналт тавьж, шахаж шаардаж ажиллуулах үүрэгтэй. Иймийн тулд улс төрийн тогтвортой, баталгаатай байдлыг хангагч нь бид 65. Сонгосон, байгуулсан Засгийн газраа унагаагаад байх нь чухал биш, харин муу ажилласан, шаардлага хангаагүй сайд нарыг солих нь зүйтэй.

Засгийн газрыг байгуулагдсан цагаас нь хойш “хурд дутаад байна, амралтын өдөр ч амрахгүй ажилла, төрийн албан хаагчдын цонх хямралтай энэ үед 24 цаг гэрэлтэй бай, бодлого, хуулийн төслөө чамбай сайн боловсруулж, УИХ дээр олигтойхон хамгаал, ажлаа хийж чадахгүй байгаа нөхдүүдэд хариуцлага тооц” гэх зэргээр олон удаа зөвлөгөө өгч, гарах гарцтай, шийдэлтэй асуудлыг танилцуулж, ярилцаж байсан. Хатуухан үг ч хэлдэг. Энэ бол нэр төр олох гэсэн зүйл биш, сонгогчдын элч болж хууль тогтоох дээд байгууллагад сууж байгаагийн хувьд ингэж хэлэх нь үүрэг. Ажил хийж байгаа хүний алдаа, дутагдлыг олж хэлэх нь ажлыг сайжруулах гэсэн сэтгэлийнх. Хатуу үг сонсоход амаргүй ч хэтийн ажилд тус дэмтэй байдаг. Гэхдээ надад засаг төрийг огцруулж, бужигнуулъя гэсэн ямар ч бодол алга. Цөвүүн цагт эвийг хичээж, цавыг гагнаж, үл ойлголцлыг зөөлрүүлэхийг эрхэмлэж байна. Та хэд албан тушаал булаалдаж болно, үзэл бодол зөрчилдөж болно, зэвүүцэл гаарч болно, харин цаана чинь улс орон нэлэнхүйдээ эвгүйтээд байна гэдгийг уулзсан хүн болгондоо хэлж, ярьж л явна. Одоо монголчууд, тэр дундаа улстөрчид бидэнд намаар талцах, фракцаар хуваагдах, амин хувийн эрх ашигтаа хүлэгдэх эрх даан ч байхгүй. Иргэн бүр ажилсаг, хариуцлагатай байж улс орноо хямралаас гаргаж, хөгжлийг гацааж байгаа заагийг зад татах цаг ирсэн юм шүү.

-Танай намын зарим нөхдүүд эхнээсээ АН-руу гүйлдээд хамтарч ажиллах талаар ярилцах болсон гэх бор шувуу нисээд эхэллээ. Та үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би Үндсэн хуулиа чанд мөрддөг л нэгэн. Нэгэнтээ 2008 оны сонгуулийн дараа МАН олонхи болчихоод АН-тай хамтарсан засаг байгуулна гэх үед хурал дээр “Ийм байж болохгүй, иргэдийн сонголтыг үл тоож байна. Мөн сонгуульд гутлынхаа улыг эргэтэл явж зүтгэсэн гишүүд рүүгээ нулимж байна. Манай нам үнэмлэхүй ялалт байгуулчихаад байхад Үндсэн хуулиа зөрчин АН-тай хамтрах гээд байгаагийн учир юу байгаа юм. Ингэх байсан юм бол сонгууль хийхийн хэрэг алга” гэж эсэргүүцэж үгээ хэлсэн цөөн хүний нэг. Одоо ч би энэ байр суурь дээрээ хатуу байгаа. Олонхи болчихоод АН-тай хамтарч Засгийн газар байгуулна гэдгийг хүлээн зөвшөөрч чадахгүй. Хэрэв асуудал иймдээ тулбал УИХ тарах хэрэгтэй гэж бодож байна. Би өөрийнхөө амин хувийн эрх ашгийн төлөө Үндсэн хуулиасаа татгалзаж, үзэл бодлоосоо ухардаг өчүүхөн нэгэн биш. “Хадаг бариад гуйгаад ирсэн ч стандарт бус Засгийн газарт орж ажиллахгүй” гэдэгтээ хүрч сул гишүүн явж үзсэн түүх ч бий, надад.

-М.Энхболд даргыг МАН-ын залуу гишүүд үл тоосон байдалтайгаар намаасаа бараг хөөгөөд эхэлчихлээ. Тэр хүмүүс нь Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө намын даргаа хэрхэн дэмжиж хөөрч байсан ч ялагдангуут нь буруу хараад өшиглөөд эхлэх юм…

-Тэртээ, тэргүй намынхаа даргыг өгнө гэчихсэн байхад нь адгийн шаар мэт балбаад хэрэггүй л дээ. Дарга болонгуут дугаарлачихаад, ялагдангуут өшиглөөд хаячихдаг түүх бий. Н.Энхбаяр дээр бүгд л тэгсэн. Албан тушаалтай байх үед нь бөгсийг нь долоох шахаж байсан хүмүүс албаа өгөнгүүт нь танихаа больсон биз дээ.

Нам ялалт байгуулсны дараагаар миний бие М.Энхболдын өрөөнд нь орж чадахгүй байсан үе бий. Үүдэнд нь дүүрэн хүмүүс дугаарлаад суучихсан, зарим нь бүр үүдийг нь сахиад суучихдаг байсан. Ийм дүр зурагтай, төрхтэй байлаа шүү дээ.

Сонгуулийн өмнө М.Энхболд даргатай уулзахдаа “Тойрон хүрээлэгчид вакум бий болгочихдог юм шүү. Та яг ялах нь, та мундаг гэж байгаад “алдаг” юм шүү, би танд шулуухан үнэнийг нь хэлчихье, Долдойнууд аюултай шүү. Хотын тойргууд дээр сайнгүй байна” гээд хэлж байлаа. Хотын дүүргүүд амаргүй, чаддаг, мэддэг зүйл байвал харамгүй хэлж ажиллая. Хамгийн олон хүн амтай дүүргээс дөрвөн удаа сонгогдсон учраас бага ч гэсэн туршлага бий гэсэн. Гэтэл ерөнхийлөгчийн сонгуулиар сурталчилгаа хийж байгаа болон намын штабын хүмүүсийн хэн нь ч надтай уулзаж, асууж, лавлаж, зөвлөж байгаагүй. Улаанбаатар хотод нэр дэвшээд ялж үзээгүй, сонгуульд өрсөлдөж үзээгүй хүмүүсээр нийслэлийн сонгуулийн ажлыг хариуцуулсан. Үүнд нь гомдоод байгаа юм биш. Гэхдээ энэ бол хэлэх л ёстой зарчмын нэг асуудал шүү. Хүнийг унахаар нь дээрээс нь дэвсэлдэг ёс зүйгүй, хүний мөс чанаргүй зүйлс гаргаж байгаа нь буруу. Сонгууль болоод нэг нь ялдаг. Нөгөөх нь ялагддаг. М.Энхболд дарга шийдэмгий бус, зориглохгүй цаг алдаад байж болохгүй. Улсын Их Хурлын дарга, МАН-ын даргын хувьд үүсээд байгаа асуудалд бодитой мэдээлэл өгч, байр сууриа тодорхой хэлэх цаг болсон. Үүнийг ч намын гишүүд төдийгүй, ард түмэн хүлээж байгаа гэж бодож байна.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.21-ний даваа гаригийн №177(5744) дугаараас авч нийтлэв.

УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Д.Хаянхярваатай ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль болж Х.Баттулга Төрийн тэргүүнээр сонгогдоод нэг сар гаруйн хугацааг үдэж байна. Өнгөрөгч Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг хэрхэн дүгнэх бол. Хүмүүс бол хар бараан сонгууль боллоо гэх юм?

-Сонгууль болдгоороо болсон. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үр дүнтэй юу ярихав дээ. Ард түмэн сонголтоо хийсэн. Гүжирдлэг, гүтгэлэг, доромжлол, маш их хууль зөрчсөн үйлдлүүдтэй иймэрхүү л сонгууль боллоо. Товчхондоо Монголын төр, хууль хяналтын байгууллагууд үнэхээр хүчгүй болсон, Монголд шударга ёс хийгээд хууль сахиулах талаар ярих нь ямар ч утгагүй гэдгийн тод жишээ боллоо. Өөр юу хэлэхэв дээ.

Үүнд төр засаг болоод улс төрийн намууд дүгнэлт хийх ёстой байх. Сонгуулийн сурталчилгаатай холбоотой олон асуудлыг хуульчилмаар юм шиг санагдсан. Энэ чиглэлээр улс төрийн намууд улс төрчид нухацтай ний нуугүй ярилцаж ойлголцох шаардлага байна. Сонгуулийн үеэр УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат бид хоёр чуулганы танхимд уулзаж энэ талаар санал солилцсон. Бид хоёрын санаа нэг чиглэлд байна гэж би ойлгосон.

Нэгэнт сонгууль өндөрлөчихсөн тул одоо тэр нь хар, энэ нь цагаан гэж яриад яахав. Тэртээ тэргүй ард түмэн харсан. Харин зөв замдаа яаж орох вэ, алдаа, завхарлаа яаж засах вэ л гэдэгт анхаарлаа хандуулах ёстой. Ард түмнийхээ эв нэгдлийг хангах талаар онцгойлон анхаарахгүй бол талцал хагарал, хэл ам, хэрүүл доромжлол, улс төрийн намууд болоод улс төрчдийг хагаралдуулахад чиглэгдсэн турхиралт нийгэмд арай л хэтрээд байна. Энэ асуудалд онцгой анхаарахгүй бол монголчууд биднийг сайн юманд хүргэхгүй гэдгийг иргэн бүхэн тунгаах ёстой.

Монгол Төрийн тэргүүн ямар бодлого явуулах вэ гэдэг нь өнөөдөр олны анхаарлын төвд байгаа. Ард түмний нэгэн адил Төрийн тэргүүний хэлсэн үг, үйлдэл бүрийг ажиглаж байна.

-Засгийн газрын зүгээс эдийн засгийн өсөлт 5.3 хувьд хүрлээ гэдгийг мэдэгдсэн. Эдийн засгийн гадаад, дотоод орчин ямархуу байна вэ?

-Монгол Улсын эдийн засаг маш хүнд үетэй золгож байснаа бодоход нөхцөл байдал дээрдсэн. Засгийн газар ерөнхий ноён нуруугаа алдалгүй ажиллаж чадсан. Засгийн газрын зүгээс авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнүүдийн дүнд эдийн засаг сэргэх анхны өөрчлөлтүүд мэдрэгдэж байна. Эдийн засгийн өсөлт хасах байсан бол эхний долоон сарын байдлаар 5.1 хувийн өсөлттэй гарсан. Татварын орлого 300 орчим тэрбумаар давж биелсэн. Энэ бол чамлахааргүй ахиц.

Засгийн газрын ажилд алдаа оноо аль аль нь л байгаа. Шүүмжлэх амархан. Ханцуй шамлан ороод ажиллах гэдэг тийм амар юм биш. Засгийн газар илүү хурдтай, шийдэмгий ажиллаж, шийдвэрүүдээ зоригтой гаргаад явмаар байна. Засгийн газрын талаар гарч байгаа шүүмжлэл, анхааруулга гээд улстөрчдийн хэлж байгаа зүйлсийг үгүйсгэж болохгүй.

Манай улсын хувьд гадаад орчин таатай тал руугаа явж байна. Өөрөөр хэлбэл олон улсын түвшинд Монгол Улсын эдийн засаг сэргэх хандлагатай байгааг хүлээн зөвшөөрч байгаагийн нэг баталгаа нь ОУВС-гийн ажлын хэсгийнхэн ирээд хөтөлбөрийн эхний үе шат амжилттай хэрэгжлээ гэдэг үнэлэлт өгөөд үүний үр дүнд Азийн хөгжлийн банкнаас Монголбанкны валютын нөөцийг зузаатгах чиглэлд 100 сая ам.долларын дэмжлэгээ үзүүллээ. Цаашид гадаад талд үүсээд байгаа таатай нөхцөл хэрхэн хадгалагдахад улс төрийн тогтвортой байдал хамгийн чухал. Уул уурхайн түүхий эдийн үнэ олон улсын зах зээлд өсч байгаа нь манай эдийн засагт эерэгээр тусч байна. Энэ торгон боломж, цаг хугацааг хэрхэн зөв ашиглах вэ гэдэг нь улстөрчдийн ухаанаа уралдуулах асуудал. Түүнээс биш бие биенийгээ хэмлээд суух цаг биш.

2016 оны сонгуульд орохдоо эдийн засгаа өсгөж, улс төрийн тогтвортой байдлыг хадгална гэж манай намаас нэр дэвшсэн хүн бүр ярьж явсан. Саарын жишээнд АН-ын талаар ам уралдуулан ярьж байгаад ард түмний итгэлийг авч 65 суудалтай болсон. Эдийн засагт гарч байгаа нааштай өөрчлөлтийг баталгаажуулж өсгөх асуудал манай Засгийн газар, эрх барьж байгаа манай намын бодлого үйл ажиллагаанаас шууд хамаарна. Дотооддоо эв нэгдлээ хангаж ажиллахгүй бол бүх зүйл буруугаар эргэнэ гэдгийг эрх барьж байгаа бид мэдэхийн дээдээр мэдэж, ойлгож байгаа байлгүй дээ.

-МАН-ын Удирдах зөвлөлийн хурал боллоо. Уг хурал нэлээд маргаан дагуулсан асуудлуудыг хэлэлцсэн гэх юм. Тухайлбал, 60 тэрбумын асуудлын хүрээнд Ц.Сандуйг огцруулах эсхүл огцруулахгүй авч үлдэх ч байдаг юм уу янз бүрийн яриа гарч байна. Шадар сайд У.Хүрэлсүх ажлаа өгнө гээд хаалга саваад гарлаа гэх юм. Та Удирдах зөвлөлийн хуралдаа суусан уу?

-Өнгөрсөн Удирдах зөвлөлийн хуралд би суусан. Үнэндээ хурлаас өмнө ямар асуудал хэлэлцэх гэж байгааг мэдэхгүй л шахам орцгоосон. Хурлын өмнө би намын даргатай уулзсан. Зарим нэг УИХ-ын гишүүнд нам шинэчлэх хөдөлгөөний зүгээс намын Бага хурлыг наашлуулах асуудал тавьсныг хэлэлцэнэ гэж ярьсан. Харин энэ хурал дээр ЗГХЭГ-ын дарга Ж.Мөнхбатын зүгээс манай намын дотор үүсээд байгаа нөхцөл байдлын талаар ярихгүй юм уу гэдэг санал гаргаснаар энэ асуудлын хүрээнд хүмүүс байр сууриа илэрхийлсэн.

Хэвлэлээр гараад байгаа шиг Удирдах зөвлөлийн хурал дээр хайрцаглаж базаад ингэвэл ингэнэ, тэгвэл тэгнэ гээд явчихсан юм байхгүй. Тийм зүйл ч болоогүй. Хуралд суусан 20 гаруй хүн бүгд л үг хэлж саналаа солилцсон. Нэг хэсэг нь Бага хурлыг наашлуулъя гэсэн бол нөгөө хэсэг нь товлосон хугацаандаа хурлаа хийе гэсэн юм. Миний хувьд Ерөнхий сайд, Шадар сайд хоёрын хооронд үүссэн асуудлыг шийдэхийн тулд энэ хоёр хүн уулзаж ярилцдаггүй юм уу. Нэг талд нь гарч байж хурлаа хийх нь зөв байх. Хууль хяналтын байгууллагаас шийдвэр нь гарсны дараа есдүгээр сард Бага хурлаа хийгээд явахад буруу юм байхгүй. Яаруу сандруу Бага хурлаа хийгээд явах юм бол энэ үүссэн хэрүүл маргаанаа цэгцэлж чадах юм уу гэсэн санаагаа хэлсэн.

-Хайрцаглалаа гэдэг яриа хаанаас гарсан юм бол?

-Өөрсдийнх нь санал дэмжигдээгүй зарим хүн хурлыг хайрцаглалаа гэдэг яриа гаргасан. Ерөнхий сайд, Шадар сайд У.Хүрэлсүх үүссэн асуудлаараа тайлбар хийсэн. Өөрийн байр сууриа илэрхийлээд Шадар сайдын хувьд “Би Эрдэнэбаттай хамтарч ажиллаж чадахгүй. Өргөдлөө өгнө. Гарлаа” гээд хурлыг хаяад гарсан. Ийм л процесс болсон. Мөн 60 тэрбумтай холбоотойгоор Ц.Сандуйгийн талаар Ц.Нямдорж гишүүн “Сандуйг огцрох ёстой” гэдэг хувь хүний байр сууриа хэлсэн нь үнэн.

-Та ямар байр суурь илэрхийлсэн юм бэ?

-Миний хувьд “Ер нь Сандуй сонгуулийн өмнө ярьж хэлсэн зүйл байсан бол нийслэл дээрээ асуудлаа яриад ажлаа цэгцэлбэл яасан юм бэ” гэдэг санаа хэлсэн. Хүмүүс юу гэж ойлгосныг мэдэхгүй л дээ. Мөн Ч.Улаан гишүүн эв эеэ хангах талаар, Ц.Даваасүрэн гишүүн Удирдах зөвлөл бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох ёстой гэх мэт саналууд хэлж ярьсан.

-Удирдах зөвлөлийн хуралд суусан гишүүдийн талаас илүү нь 60 тэрбумынхныг өмөөрлөө гээд хүмүүсийн зургийг эвлүүлчихсэн сошиалаар тарааж байсан. Тэдний дотор таны зураг ч байсан л даа. үнэхээр 60 тэрбумын асуудлыг өмгөөлөөд хамгаалцгаачихсан юм уу?

-Дахин хэлье. Удирдах зөвлөлийн хурал дээр 60 тэрбумын асуудлыг тусгайлан хэлэлцээгүй. Зарим гишүүдийн зүгээс 60 тэрбумтай холбоотой асуудал газар авч байна гэж хэлж байсан. Ц.Сандуй сонгуулийн өмнө энд тэнд янз бүрийн сургалт, семинар болсон энд тэнд яригдаж байсан зүйлүүдийг эвлүүлсэн эвлүүлэг байсан гэдэг санааг хэлсэн. 60 тэрбум эвлүүлэг мөн биш гэж маргаад нэг хэсэг нь хамгаалаад нөгөө хэсэг нь өмгөөлөөд маргаж, мэтгэлцсэн зүйл болоогүй. 60 тэрбумыг улаан хамгаалагчид гээд сошиалд нэг юм харагдаж л байна лээ. Одоо ч яахав дээ нийгэмд таалагдаж л байвал үнэн худал нь хамаагүй сенсаац дэгдээж өөртөө оноо нэмдэг хэсэг бүлэг бий болсон. Ийм хүмүүс нь бол цэвэр ариун шударга үнэний туйл, нөгөө хэлүүлж хэмлүүлж байгаа нь бол Монголд байх ёсгүй луйварчин, хулгайч, шударга ёсыг уландаа гишгэгчид болж байгаа л даа .

-Танай намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга 60 тэрбум үнэн байж гэж мэдэгдлээ шүү дээ. Энэ талаар санаа оноогоо хуваалцаач?

-Өнгөрөгч баасан гаригт намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан “Сандуй хүлээн зөвшөөрлөө. 60 тэрбумыг би эвлүүлэг гэж ярьж байсандаа хүлцэл өчье” гээд яриад зогсож байгааг харсан. Гайхсан. Манай залуусын араншин, төлөвшлийг хараад арай л биш болж дээ гээд бодож сууна. 60 тэрбумтай холбогдсон асуудлаар өмнө нь хууль хяналтын байгууллага шалгаад дүгнэлтээ гаргасан. Одоо ч мөн шалгаж байгаа юм билээ. Түүнээс биш 60 тэрбумын асуудалд холбогдсон хүмүүсийг өмгөөлж хаацайлаад байгаа юм алга. Харин нэг зүйлийг тодотгож хэлье.

Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө намын дарга, Ц.Сандуй бид гурав уулзахад Сандуй “60 тэрбумын асуудалтай холбоотойгоор би Нийслэлийн намын дарга, НИТХ-ын даргын ажлаа өгчихье” гээд хууль хяналтын байгууллагаар явж үнэн мөнийг нь тогтоолгоё гэж ярилцаад Сандуй тэр өдрөө 11 цагт хэвлэлийн хурал хийхээр болсон.

Гэтэл хэвлэлийн хурлаа хийгээгүй. Сүүлд нь юу болов гэтэл сонгуулийн ерөнхий менежер, намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан “битгий өг” гэж хэлсэн гэж байсан. Эртээд Д.Амарбаясгалангаас энэ талаар асуусан. Сонгуулиас өмнөх байр суурь, сонгуулийн дараах байр суурь ийм байж болох уу. Сонгуулийн дараа намын генсек рүү янз бүрийн дайралт давшилт ирсэн байх. Энэ бол гэм биш зан. Ялагдлын дараах хүмүүсийн араншин.

Гэм бурууг өөртөө хүлээхээс бултацгаах гэж ядсан арга. Намайг нэг утсаар ярихад Амарбаясгалан дарга нэлээд гундуу ярьсан. Би түүнд “МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэдэг бол маш том албан тушаал. Миний дүү чи том намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга хүн. Энэ бүхнийг чи тэвчих ёстой. Наад гомдол санал, болж бүтэхгүй зүйлээ хэзээ хаана ярих вэ гэдгээ бод. Чиний ярих газар бол намын Их, Бага хурал, Удирдах зөвлөл. Би чамайг тэвчээртэй байгаарай гэж байгаа юм” гэсэн. Нэг үгээр хэлбэл тогоон дотроо асуудлаа яриарай гэсэн үг. Д.Амарбаясгалан “Баярлалаа, ахаа” гэж байсан. Гэтэл өнөөдөр тогооноосоо хэдийнэ хальчихлаа. Манай намын залуус ч гэлтгүй Монголын залуу үеийн төлөвшил, ёс зүй, хариуцсан ажлынхаа үнэ цэнийг хэрхэн ойлгодог эсэх гээд олон зүйлийн талаар юу болоод байгааг хараад сонсоод сэтгэл зовниж сууна.

-Эрх баригч намынхан дотроо талцчихлаа. Эрх баригч намын зовлонг ард түмний зовлон болгож болохгүй. Харамсалтай нь үүнийгээ ойлгохгүй байх шиг байна л даа. Та түрүүн манай нам улс төрийн тогтвортой байдал, эдийн засгийг өсгөх тал дээр анхаарч ажиллана гэж ард түмэнд хэлсэн гэсэн дээ…

-Монголчууд “Хүний өмнөөс ичих гэдэг чинь ямар хэцүү юм бэ” гэж ярьдаг даа. Өөрсдийнхөө өмнөөс ичнэ гэдэг чинь үнэхээр хэцүү юмны нэг болоод байна. Ний нуугүй л хэлье. Ичиж үхмээр байна шүү дээ. Ер нь намын даргын төлөөх тэмцэл өрнөж байна. Одоо бүүр даамжраад засгаараа тоглож эхэллээ. Нөгөө ард түмнийхээ төлөө тогтвортой төр ажиллуулна гээд хоолойгоо хаттал орилоод байсан хүмүүс юу болсон бэ. Намын даргын сонгууль шинээр болно гэдэг нь нэгэнт тодорхой болчихсон. М.Энхболд дарга “Есдүгээр сард багтаж Бага хурлаа хуралдуулна тэндээс Их хурлын товоо зарлана. Их хурлаас намын шинэ удирдлагаа сонгоно” гээд хэлчихсэн. М.Энхболд дарга “Би намын даргаа өгнөө” гэчихсэн. Намын үндсэн дүрмийн хүрээнд хэн ч намын даргад өрсөлдөж болно. Манай намын одоогийн мөрдөж байгаа дүрмэнд зөвхөн Эрдэнэбат, Хүрэлсүх хоёр л намын даргад өрсөлдөнө гэсэн заалт байхгүй.

Надаас өөр намын дарга болох хүн байхгүй гэх маягаар авирлаж намаараа, төрөөрөө тоглохоо болих хэрэгтэй. Одоохондоо тэрийг энийг намын даргад өрсөлдүүлэхгүй гэж юу ч яригдаагүй. Өөрөө нийгэмд таалагдах гэсэн увайгүй үйлдлүүд гаргаж намаа хагалаад улмаар намын даргын төлөө улайрсан амбиц албан тушаалын төлөөх шуналаасаа болж засгаа унагаж ард түмнийхээ амьдралыг уландаа гишгэхээс буцахгүй болсон хүн намаа, төрөө авч явна гэж би ердөө итгэхгүй байна. Би энэ үгийг журмын нөхөр Хүрэлсүхэд хандаж хэлж байна. Чамд ийм үйлдэл, урвалт шарвалт гаргахгүйгээр намын даргадаа өрсөлдөөд явахад ялалт байгуулах боломж нээлттэй байсан. “Энэ засгаас авлига үнэртээд байна” гэж чи ярьсан байна лээ. Энэ засгийн сайн муу аль аль нь чамд хамаатай. Энэ засгаас авлига үнэртэж байгаа бол чамаас ч ялгаагүй үнэртэж л байгаа.

Өөрийн зорилгоо бүтээхийн тулд намаа, журмын нөхдөө уландаа гишгэнэ гэж бодож зүүдэлж ч байгаагүй авир гаргаж байгаад чинь харамсаж эгдүүцэж байна. Аливаа сонгуульт албан тушаалд сонгогдохын өмнө “Намайг дэмжээрэй” гээд өөрийн танилын хүрээнд ярьж хэлдэггүй тийм хүн, улс төрийн нам гэж байхгүй. Өнөөдөр нийгэмд шударга царайлаад тийм юм хийдэггүй юм шиг ярьдаг нэг хэсэг байна. Тийм биш шүү дээ. Ингэж л явж ирсэн. Энэ тогтолцоо хэзээ ч өөрчлөгдөхгүй гэж би боддог. Ямар ч хууль дүрэм гарлаа гэсэн энэ хуульчлаагүй тогтолцоо хэзээ ч өөрчлөгдөхгүй. Эцсийн бүлэгт нууц санал хураалт бүхнийг шийднэ. Харин үүнийг хүлээн зөвшөөрнө гэдэг ардчиллын шударга зарчим.

Яг үүнтэй адилхан намын даргын сонгууль ч мөн адил ингэж л явна. Би Ерөнхий сайд, Шадар сайд хоёрын тухайд үнэхээр харамсч байна. Удирдах зөвлөлийн хурал дээр ч гэсэн харамсч байна гэдгээ хэлсэн. Нэг кабинетын нэг хоёр дахь хүн, нэг намын хоёр, нарийн яривал улс төрийн тогоонд хатаагдсан, унаж босч, тэнцэж явсан, бага, дунд, том гээд албан тушаалуудыг хашиж явсан, намын ажил яаж явдгийг мэддэг, намын дарга байна гэдэг ямар хүнд ажил байдгийг ойлгодог хүмүүс үлгэрлэх ёстой байтал үлгэрлэхгүй байна. Нам дотроо улс төрийн тогтворгүй байдал гаргаад албан тушаалын төлөөх тэмцэл нь намаа хагалж, улс төрийн тогтворгүй байдал руу түлхэж байгаад харамсах юм.

Тийм учраас хууль хяналтын байгууллагынхнаас хүсэх ганц зүйл байна. Энэ хүмүүсийн хууль хяналтын байгууллагад гаргасан гомдлыг шалгаад нэн даруй санал дүгнэлтийг нь гаргаж ард түмэнд ил тод болгож өгөөч. Нэг нь тагна, чагна гэчихсэн юм уу, нөгөөх нь өөрийгөө тагнаж, чагнасан юм уу гэдгийг нэг шийдчихвэл намын Их, Бага хуралд бүх зүйл тодорхой болчихсон орно.

Үүнийг хагалахгүйгээр намын Их, Бага хурал руу орвол аль талд нь шийдвэрээ гаргах болж байна. Засгийн газрын нэг, хоёрдугаар хүмүүсийн алинд нь итгэх вэ. Үүнээс болж нам жинхэнэ утгаараа хуваагдлын замдаа орно. Өнөөдөр У.Хүрэлсүхийн амь насанд халдах гээд байна гэж байгааг арай сүржигнээд байна уу гэж харж байгаа. Арай ч дээ, өнөөдөр монголчууд бид бие биенээ алаад шудчих хэмжээнд өс хонзон байх ёсгүй. Улс төрийн увайгүй энэ үйлдэл хэрээс хэтэрч байна.

-УИХ-д 65 суудалтай МАН-ын бүлгийн гишүүд Засгийн газраа огцруулахаар гарын үсэг зурлаа гэх юм. Засгийн газрыг огцруулах гээд байгаа шалтгаан нь юу юм бэ. Шадар сайд У.Хүрэлсүх Засгийн газар муу ажиллаж байгаа энэ тэр гэсэн байна лээ. Засгийн газрын хоёрдугаар хүн ингэж ярьж байгаа нь өөрөө ч бас муу ажилласан гэсэн үг үү?

-Засгийн газар муу ажиллаж байна гээд Т.Аюурсайхан гишүүний бланк дээр 20 орчим гишүүн гарын үсэг зурсан гэж сонссон. Гишүүд гарын үсэг зурах нь тэдний эрх. Гэсэн ч энэ хүмүүсээс ард түмэн “Та нар улс төрийн тогтвортой байдлыг хадгална гэсэн. Хадгалж чадаж байна уу” гэж асууна. Хоёрдугаарт, засаг төр үнэхээр муу ажиллаж байна. Үнэхээр ажил албан тушаалын төлөө яваагүй гэж байгаа бол “Бид Засгийн газрын бүтцэд орж ажиллахгүй” гэж өөрсдөө хэлэх байх.

Манай залуус шударга ёсны тухай их ярьж байна. Бид сонгуульд өрсөлдөж явахдаа Хөгжлийн банкны хулгай луйврын тухай, төмөр замын 250 сая ам.долларын тухай, одоогийн Ерөнхийлөгчийн туслах зөвлөх байгаад гэмт хэрэгт холбогдоод оргон зайлсан хүмүүсийн тухай, мөн энэ хүний 30-40 лиценз болоод оффшор дансны тухай нийгэмд хангалттай ярьсан. Одоо энэ бүхэн яасан бэ.

Энэ худал хуурмаг байсан бид л 60 тэрбумын хэрэгтэнгүүд гарцаагүй мөн гэж өөрөө өөрсдийгөө хуулийнхнаас урьдаж илчилсэн пялдагууд болж байгаа нь инээдтэй байгаа биз дээ.

Одоогийн Ерөнхийлөгчийн болоод өмнөх Засгийн газрын үеийн хууль бус үйлдлийн тухай айгаад ч юм уу зулгуйдаад ч юм уу ярьдаггүй юм аа гэхэд албан тушаалын төлөө төрөөрөө бүү оролд гэж хүсмээр байна. Гарын үсэг зурсан хүмүүсийн ард ямар нэгэн эрх ашиг байхгүй гэх баталгаа байна уу. Гадаад орчинд бид улс төрийн тогтвортой байдлаа хадгалж чадахгүй бол манай эдийн засаг 5.3 хувийн өсөлттэй байгаа ч маш эмзэг байгаа гэдгийг мартаж болохгүй. ОУВС-д улс төрийн тогтвортой байдлаа хадгалж чадна гээд амалчихсан ийм эмзэг эдийн засагтай энэ үед дэндүү хариуцлагагүй зүйл болж байна даа. Засгийн газрын зарим нэг гишүүнд хариуцлага тооцож болно. Үүнийг хүлээн зөвшөөрнө. Түрүүчээс нь хариуцлага тооцоод явж байгаа.

Улс төрийн тогтвортой байдал ард түмний амьдралын баталгаа юм. Манай намд 65 суудал өгч ард түмэн амьдралынхаа баталгааг даатгаад өгч байхад бидний байж байгаа царай иймэрхүү байвал ямар нөхцөл үүсэх вэ гэдгийг би мэдэж байна. Гашуун ч гэсэн бид АН-ын алдааг давтаж болохгүй. Сургамж авах ёстой. Энэ удаа би АН-ыг доош нь хийх гэж ингэж ярьсангүй. Бид АН-ын алдсан алдааг бүүр баяжуулаад давтаж байна шүү дээ. Яагаад сургамж авдаггүй юм бэ. Улс төрийн том хүчнүүд бие биенийхээ алдаан дээр суралцаад урагшлаад байвал Монголын төрд хэрэгтэй. Хоёр том нам хүчирхэг байж бодлогын өрсөлдөөнөөр уралдаж чаддаг болсон цагт Монгол Улс улс шиг хөгжинө.

-Тэгээд эвлэрэх орон зай энэ хүмүүст үлдсэн юм уу?

-Манай нам дотор хоорондоо мэтгэлцэх, хагаралдах зүйл гарч байсан. У.Хүрэлсүх, Ж.Эрдэнэбат хоёрыг хэл амаа ололцчих болов уу гэж хүлээж сууна. Энэ хоёр л хэл амаа ололцчихвол өөр асуудалгүй шүү дээ. Эмээлийн хоёр бүүрэг шиг урагшаа, хойшоо хараад суугаад байж болохгүй.

-Намын даргын сонгууль болоод Ерөнхий сайд, Шадар сайд нар өрсөлдлөө гэхэд хэн нэг нь ялж таарна. Харин үүний дараа энэ хүмүүс учир зүйгээ олоод явж чадах уу?

-Намын даргын өрсөлдөөнд орж энэ хоёр хүний хэн нэгэн нь ялдаг байж гэж бодъё. Энэ хоёр хүн өнөөдөр эв зүйгээ олоод орох юм бол хэн нь ч намын дарга болсон намаа зөв аваад явж чадна. Хэрвээ энэ хоёр байр суурин дээрээ хагаралдаж намын даргын өрсөлдөөнд орвол хагарал цаашаа улам гүнзгийрнэ. Эцэс төгсгөлгүй үргэлжилнэ. Тиймээс хамгийн чухал нь энэ хоёр хүний эвлэрэл. Хоёрдугаарт, засаг унаснаар сайн зүйл болдоггүй. Засгийн газрыг унагаая гэж байгаа залуу гишүүдийн шударга царайлсан үгний ард ямар эрх ашиг нуугдаж байгаа вэ гэдгийг би ч гадарлаад л байна. Ажил, албан тушаал, бизнесийн эрх ашиг байнга явж ирсэн л дээ. Тэр бүхнийг яаж хангаж ажиллах вэ. Манай намын гишүүд 20-25 хүн гарын үсэг зурж сөрөг хүчинтэй нийлж засаг огцрууллаа гэхэд тэднээс 4-5 хүн нь л сайд болно. Үлдсэн нь өөрийн эрх ашгийг тулгаж эхэлнэ.

Тодорхой ажил албан тушаал дээр өөрсдийн хүнээ шахах, бизнес гээд янз бүрийн эрх ашгийг хангаж чадахгүй болоод эхлэхээр дахиад энэ зөрчил үүснэ. Ард түмэнд энэ үнэнийг л хэлэх ёстой.

Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар Х.Баттулгыг дэмжиж байсан хүмүүс өнөөдөр Хүрэлсүхийг дэмжээд явж байна. Хүрэлсүх, “Херо”-гийн Баатар хоёрын дөрвөн минутын гар утсаар ярьсан бичлэгийг өнөөдөр ил болгочихсон байгаа юм. Ямар ч тэнэг энэ яриаг сонсоход Хүрэлсүхийг зориуд хатгаж яриулаад байгаа биз дээ. Өөрөөр хэлбэл дараа нь хэвлэлд тавих зорилготойгоор хийсэн гэж бодогдохоор. Энэ намыг хагалах гэсэн тодорхой хүчин байна. Энэ урхинд манай хоёр орчихсон юм биш биз, та хоёр бодоорой.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар М.Энхболд даргыг дэмжээрэй гээд явж байсан нөхөд сонгуулийн дараа зүхээд эхэллээ. Танай намын залуусыг хоёр нүүртэй бууны ноход хэмээн цоллож байна шүү дээ…

-Сошиалаар харж байхад манай зарим залуу гишүүнд “Энхболдоо чи зайл” гэх маягаар элдвийн юм бичсэн байгааг хараад хүний төлөвшил, ёс зүй, хүн чанар гэдэг эрхэм зүйлүүд энэ хүмүүсийн хувьд юу ч биш юм даа гэж бодож байна. Би Энхболд хэмээх нөхрийгөө хамгаалж хэдэн үг хэлье. Бодвол бөгс долоогч л гэх байх. Энхболд дарга руу дайрч давшлаад байгаа залуус өндөр боловсролтой, УИХ-ын гишүүд хэдий ч Энхболдын төрд ч, намд ч хийж бүтээсэн зүйл ажил албаны болоод амьдралын дадлага туршлага нас намбыг нь бодсон ч энэ бол та нарын ёс зүй, төлөвшил, зан араншингийн доголдол гэж хэлмээр байна. Товчхондоо бол Энхболд дарга хийсэн бүтээсэн юмтай хэлэх үгтэй төрийн зүтгэлтэн. Яахав ээ, тэжээсэн бяруу тэрэг эвдэнэ гэдэг үгтэй дээ. М.Энхболд даргын хувьд олон сайн чанартай хүн. Тэр ч утгаараа хүний өөрийн нам гэлтгүй тэгш сайхан харьцдаг.

Амьдралд мөнхийн юм гэж байдаггүйтэй адил ажил албан тушаал мөнхийн биш. Намын дүрмийн хүрээнд хоёр сар орчмын дараа албан ёсоор ажлаа өгнө. Энхболдтойгоо эргээд уулзах нүүртэй бай дүү нар минь гэж хэлье. Энэ сонгуульд ялагдсан бүх бурууг энэ хүнд тохох гэж бодож байгаа бол уучлаарай. Та бидний хариуцсан тойрог ямар үр дүн үзүүлсэн нь нэгийг хэлэх байх аа.

-МАН-д шинэчлэл хийнэ гэсэн залуус гарч ирдэг л дээ. Гэхдээ өмнө нь Т.Аюурсайхан гишүүн Шинэчлэлийн хороо гэж байгуулаад намаа шахаж байгаад хамтарсан засагт ШӨХТГ-ын дарга болж байсан. Танай нам боловсон шантаачдаасаа салахгүй юм уу хэмээн гадуур ярьдаг л даа?

-Намд боловсон хүчний бодлогын шинэчлэл хийх ёстой гэдэгтэй санал нэг. Намын дүрэм журам, үзэл баримтлал тодорхой. Намаа шинэчилье гэх хүмүүс нам хүнд үед үргэлж гарч ирдэг. Намд ямар нэмэр болж байсан бэ гэмээр хүмүүс гарч ирдэг нь нууц биш. Таны хэлсэнтэй санал нэг байна. Зарим нэг нь иймэрхүү зүйлсээр шантааж хийгээд ажил алба аваад амаа тагладаг зүйл манай намд байдаг. Одоо янз бүрээр орилж дуулаад байгаа залуусыг битгий тийм байгаасай гэж хүсч байна. Үнэхээр зөв зүйлийг бол хүлээн зөвшөөрнө.

-М.Энхболд дарга ажлаа өгөөгүй байгаа ч зарим хэсэг нь үл тоогоод эхэллээ л дээ…

-Намын даргынх нь хугацаа дуусах, ажлаа өгөх үед, сонгуульд унаж тусаад ирэхээр ингэж нэг нуруугаа харуулдаг хүмүүс бий. Тухайлбал, УИХ, орон нутгийн сонгуульд ялсны дараа УИХ-ын даргын өрөөний үүдэнд дээхнэ үеийн сүүний очер шиг л баахан хүн дугаарлаад зогссон харагддаг байсан. Өрөө рүү нь орох гэж тэмцэлдээд, магтаж сайшаагаад л. Яахав Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөөд уналаа. Гэтэл “Чи зайл, чи яв” гээд барьж идэх нь. Би дахиад хэлье, энэ сонгуулийн ялагдлыг намын дарга руугаа чихээд өшиглөх гэж байгаа бол уучлаарай. Тэгж болдоггүй юм. Ямар ч үед хүнд хүн чанар байх ёстой. Өндөр албан тушаал хашихгүй ч гэсэн дадлага, туршлагыг нь ашиглах хэрэгтэй. Ямар нэг сонгуулийн ялалтын дараа сүү долоосон гөлөг шиг бөөнөөрөө шавчихдаг. Энэ сонгуулиар би тэгсэн, манай энэ ингэсэн гээд баахан зүтгэгчид, бараг л би байгаагүй бол ялахгүй байсан гэх маягтай. Энэ үеэс л зөрчил эхэлдэг. Ажил авч чадаагүй нь зүхдэг. Өнөөдөр өмнөх ажлаа хийгээд чимээгүй явж байгаа нэгэн нь үнэлэгдэх үнэлэмжгүй болж, орилж хашгирч, попорч байгаа нь шударга болж харагддаг ийм л гашуун цаг болж дээ хө. Эцэст нь хэлэхэд зөвхөн намд ч биш Монгол Улсад эв нэгдэл юу юунаас чухал байна.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.14-ний даваа гаригийн №172 (5739) дугаараас авч нийтлэв.

УИХ-ын гишүүн Д.Дамба-Очиртой ярилцлаа.

---

-ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. ОУВС -гийн зүгээс хөтөлбөрийн эхний үнэлгээгээ хийгээд явлаа. Цаашид манай эдийн засгийг сэргэх боломжтой, олон улсын зах зээлд нийлүүлдэг бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдсэн талаар ярьж байсан л даа. Харин хүүхдийн мөнгийг бүх хүүхдэд олгож буй асуудлыг эргэн харах шаардлагатай гэсэн байна лээ?

-ОУВС-гийнхан ирээд явсан. Валютын сан, Монгол Улсын Засгийн газар хооронд тохирсон тохиролцоонууд бий. Энэ нь амьдрал дээр хэр хэрэгжиж байна вэ, хөтөлбөр хэрэгжсэнээс хойш эдийн засагт ямар үр дүн гарав гэдгийг шалгасан. ОУВС-гийнхан Сангийн яаман дээр нэлээд удаан ажиллах шиг боллоо. Хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээс хойш үр дүн сайн гарч байна гэдгийг хэлсэн байна лээ. Сонгуулийн өмнө хүүхэд бүрт хүүхдийн мөнгийг өгсөн нь ОУВС-тай тохирсон тохиролцооноосоо буцсан байж магадгүй. Зорилтот бүлэгтээ л хүүхдийн мөнгө олгох ёстой гэж ОУВС яриад байгаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга хүүхдийн мөнгө бол Монголын хүн амыг өсгөх бодлого гэдгийг хэлсэн байна. Би мөн тэгж л ойлгодог. Тиймээс алагчлалгүй хүүхэд бүрт хүүхдийн мөнгө олгох нь буруу биш. Манай орны эдийн засаг, санхүүгийн байдал хэр байна вэ гэдгийг л сайтар судлаад хийх ажил. Намрын чуулганы үеэр энэ асуудал дахин яригдах байх.

-Хүүхдийн мөнгийг бүх хүүхдэд олгосноос болж азийн хөгжлийн банкнаас орж ирэх 1.3 тэрбум ам.доллар бүдгэрч мэдэхээр байгааг ардчилсан намынхан ярьж байсан л даа…

-Тохиролцооноосоо ухарвал дараа дараагийн санхүүжилт орж ирэхэд түвэгтэй байдал үүсэх нь гарцаагүй. Азийн хөгжлийн банкны 1.3 тэрбум ам.доллар орж ирэхээ больчихвол манай эдийн засаг амаргүй байх болно. Наймдугаар сарын дундуур БНХАУ-ын зээлийг төлөх, он гараад 540 сая ам.доллар төлөх учиртай. Тиймээс ОУВС-тай тохирсон тохиролцооны дагуу явахгүй бол болохгүй.

-Монгол улсын банкуу-дад активын чанарын үнэлгээ хийлгэхээр болсон. Банкуудад ямар нэгэн эрсдэл бий болох уу. банкны салбарт нөлөөлөл байгаа юу?

-ОУВС-гийн зүгээс цаашид олон банк байх шаардлагагүй. Эдийн засаг, санхүүгийн байдал нь хүнд жижиг банкуудыг хаах хэрэгтэй. Мөн дунд зэргийн хэмжээнд үйл ажиллагаа нь явж байгаа банкууд тавьсан шаардлагуудыг нь биелүүлж чадахгүй бол нэгтгэх боломжуудыг гаргах шаардлагатай гэсэн байна лээ.

Монгол улсад голлох үйл ажиллагааг явуулж буй банкны салбарын 70-80 хувийг эзэлж буй таван банк бий. Банкны салбарт хоёр их наяд төгрөгийн чанаргүй зээлийн асуудал яригдаж байгаа байхгүй юу. энэ нь маш том асуултын тэмдэг болчихоод байгаа юм. тиймээс банкуудад аудит хийх гэж байна гэж ойлгоод байгаа. Олон улсын аудитын байгууллагуудын дунд тендер зарлаад тэндээс нэг компани сонгогдсон гэж сонссон. Тийм болохоор гэрээ хэлцэл хийгдээд томоохон банкуудад активын үнэлгээ хийх шалгалт орох байх. гадаадын аудитын компани Монгол улсад орж ирээд манай орны нөхцөл байдлыг сайн мэдэх үү, үүн дээр онцгой анхаараарай гэж Монголбанкинд үргэлж хэлдэг. Өөрсдийн барьцаа хөрөнгөөс давсан зээл авсан компаниуд бий. Ялангуяа уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй компаниуд өөрсдийн боломжоос давсан зээл авдаг. оувс-гаас нүүрс, зэсийн үнэ өсч байна гэдэг зүйлийг хэлсэн. Үнэ өсч буйтай холбоотойгоор компаниуд авсан зээлээ төлж эхэлж байх жишээтэй.

Монголын эдийн засаг улирлын шинж чанартай гэж ойлгож болно. Оны сүүл рүү зээлүүдээ хаадаг, оны эхэнд мөнгө хэрэг болдог гээд асуудлууд бий л дээ. энд тэнд байгаа үл хөдлөх хөрөнгүүдийг олон улсын зах зээлийн үнэлгээгээр үнэлээд эхэлбэл хэцүү. тиймээс энэ ямар үнэлгээтэй вэ гэдгийг Монголд ажиллаж, амьдарч байгаа хүмүүс л мэдэхээс биш гадныхан мэдэхгүй. Тэр жишиг дүрэм журмаараа ч байдаг юм уу үнэлээд эхэлбэл Монголын банкууд хүнд байдалд орно. тэр утгаараа Монголынхоо онцлогийг бодолцох хэрэгтэй.

-Мал, лицензийг барьцаа хөрөнгө гэж тооцохгүй байх асуудлыг хөндсөн байна лээ. Сангийн сайд бол мал барьцаа хөрөнгө хэвээрээ байна гэдгийг хэлсэн…

-Малчин хүн малаа барьцаалахгүй бол өөр юугаа барьцаалж банкнаас зээл авах юм. уул уурхайн лицензүүдийг барьцаа хөрөнгө гэж битгий тооц гэснийг Монголбанк хүлээгээд авчихсан гэж ярьж байгаа байхгүй юу. Үүнийг тооцохгүйгээр өөр юуг тооцох гээд байгаа юм бэ. энэ мэтчилэн онцлогуудыг заавал тооцох учиртай.

Танай банкууд төлбөрийн чадваргүй байна, эдийн засаг ингэж доошилно, Монгол улсын зээлжих зэрэглэл ингэж буурах гэж байна гэсэн дүгнэлт гаргаж хэрхэвч болохгүй. Монголбанкныхан өөрсдөө хамт явж тэр шалгалтуудад оролцох байх л даа. тэд энэ талын онцлогоо ойлгуулах хэрэгтэй. сайтар нухацтай хандахгүй бол энэ банк ингэлээ гээд мэдээлэл гарчихад л иргэд сандраад эхэлнэ. тиймээс ийм эмзэг зүйл дээр нухацтай ханд л гээд байгаа юм.

оувс-гийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар гадныхан бидэнд итгэж байна, хөрөнгө оруулалт орж ирж байна. Энэ оны эхний улирлын байдлаар эдийн засаг өсөлттэй гарсан. Том зургаараа Монголын ард түмэн хожихоор байна.

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг орон даяар хэлэлцүүлж байна. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-1992 онд батлагдсан Үндсэн хуулийг амьдралд нийцэхгүй байна гэх шалтгаанаар олон удаа өөрчлөх гэж үзсэн. Үндсэн хуулийг бүхэлд нь өөрчлөх гээд байгаа юм биш. зарим нэг заалтуудыг өөрчлөхгүй бол төрд, шийдэл гаргахад, хөгжилд чөдөр, тушаа болж байна. энэ тухай олон жил ярьдаг ч Үндсэн хуулиндаа тулж ирээд асуудал шийдэгдэлгүй үлддэг байсан. Үүнийг шийдэх нь Монголын ард түмэнд л хэрэгтэй. Хэлэлцүүлээд байгаа асуудлуудыг бүгдийг нь өөрчлөх гээд байх шаардлагагүй ч байж мэднэ. тухайлбал, Монгол улс өнөөдрийг хүртэл хагас Ерөнхийлөгчийн, хагас парламентын засаглалтай явж ирлээ. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн нь ямар ч эрх мэдэлгүй байдаг. Үүнийг нэг талд нь гаргаж шийдэх хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийг ямар ч эрх мэдэлгүй болгох гэж байна гэх юм. асуудлын гол нь энэ биш. Үндсэн хууль дахь заалтуудыг л хэрэгжүүлдэг болгох. тэгэхгүйгээр дагаж гарсан органик хуулиуд дээр зааж өгөөд хэрэгждэггүй. энэ бүх эргэлзээтэй байдлаас болж ялсан нам нь мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх боломжгүй болдог. Мөн дөрөв дөрвөн жилээр өөрчлөгддөг парламенттай ийм л нийгэмд бид амьдарч байна. Үүнийг зайлшгүй сайжруулах хэрэгтэй.

-Та бол Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа юм байна, тийм үү. Гэхдээ анхаарах зүйлс ч байгаа л байх?

-Хоёр метрийн цаана байгаа нэг хэсэг газрыг нэг сум болгоод наана нь байгаа хэдэн сумыг нэг сум болгочихдог. Чойрыг гурван сум болгон хувааж байгаад говьсүмбэр аймгийг байгуулсан байх жишээтэй. эрдэнэт гэхэд орхон аймаг гэж нэрлэчихээд аймгийн төвийг Баян-Өндөр сум гэчихсэн. Монгол улсад байхгүй 100 гаруй мянган хүнтэй сум бий болчихсон байх жишээтэй. энэ бол гажуудал. сум гэдэг чинь Монгол улсын хэмжээнд 2-3 мянган хүн амтай газар нутаг шүү дээ. Үүнийг дагаад баг бий. Багт 400-500 хүн байдаг бол манай эрдэнэт гэхэд 4-5 мянган хүнтэй баг байх жишээтэй. Үүнээс улбаалан төрийн үйлчилгээ иргэдэд хүрэхдээ тааруу болж байгаа юм. Улаанбаатар хот гэхэд болохгүй болохоор нь нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль гээд өргөн барьчихаж байгаа байхгүй юу. Гэх мэтчилэнгээр Дархан, эрдэнэт, зүүнхараа, Хархорин, аймгийн төвүүдийг орон нутгийн чанартай хот болгох хэрэгтэй.

түүнээс биш Үндсэн хуулийг өөрсдөдөө ашигтайгаар өөрчилж бүх насаараа саарал ордонд суух байгаа юм биш. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг эсэргүүцээд байгаа хүмүүс бий. тэдний ярьж хэлж байгааг сонсоход Үндсэн хуулиа ч бүтэн уншаагүй тийм л хүмүүс. Тэгсэн хэрнээ Үндсэн хуулийн талаар ярьдаг. Ард түмнийг турхирч болохгүй.

-Гэхдээ МАН дангаараа асуудлыг шийдэх гээд байна гээд байгаа шүү дээ?

-65 суудалтай Ма н Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах бүрэн боломжтой. энэ боломжийг ашиглах хэрэгтэй. Өнгөрсөн жилүүдэд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэж ажлын хэсэг гараад ажиллаж байсан. гэхдээ үр дүн гараагүй. энэ удаагийн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийх ажлын хэсэгт Ардчилсан нам болон бусад намууд орсон. ард түмнээс асуухаасаа өмнө иргэдэд мэдээлэл хүргэх нь чухал. Иргэд ойлголттой болж байж Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулах асуудлаа шийдээд явах ёстой юм. зарим боломжуудыг ард түмэнд үлдээх хэрэгтэй.

-АН-ын бүлгийнхэн ээлжит бус чуулган хуралдуулж төсвийн тодотголоор хүүхдийн мөнгөний асуудлыг хэлэлцэх ёстой гэж байна. Таны байр суурь ямар байна вэ?

-Засгийн газар, сангийн яам тэр мөнгийг хүүхэд бүрт олгох боломж байгаа юу гэдгийг тооцох хэрэгтэй. Үнэхээр боломж нь байгаа бол шийдээд явах хэрэгтэй. ээлжит бус чуулган гэдэг чинь онцгой тохиолдолд хийдэг зүйл. ээлжит бус чуулган хуралдаж Ерөнхийлөгчийн тангаргийг өргүүлсэн. энэ чинь онцгой тохиолдол байхгүй юу. төрийн хойшлуулшгүй арга хэмжээ.

Мөн ардчилсан намынхан манай намаас Ерөнхийлөгчтэй болсон чинь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж өрийн тэргүүний бүрэн эрхийг хязгаарлах гэж байна гэдэг зүйл яриад байгаа. Ингэж ярих нь утгагүй. ардчилсан нам, ардын намын Ерөнхийлөгч гэж ярихаасаа илүү монгол төрийн Ерөнхийлөгч гэж ярих хэрэгтэй. алс, ирээдүйгээ бодохоос биш өнөө маргаашийн богино улс төрийг харах хэрэггүй.

-Сүүлийн өдрүүдэд МАН-ын сэнтийн төлөөх тулаан эхэлчихлээ. Ерөнхий сайд, Шадар сайд нартай холбоотой мэдээллүүд гарч байна. Намын даргын суудлын төлөөх тэмцэл нь эрх баригч намын хувьд байж боломгүй үйлдэл биш үү?

-Монгол улсад хариуцлагатай хоёр л нам бий. тэр нь Монгол ардын нам, ардчилсан нам. ардчилсан намын байдал ч мөн амаргүй байх шиг байна. Ийм хүнд үед ардын нам дотроо хоёр гурав хуваагдах нь зохимжгүй. Есдүгээр сард намын Бага хурал болж, аравдугаар сард Их хурал хуралдана. намын Их хурлаараа намын даргаа сонгоно. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдсан энэ тэр гээд нам дотроо хариуцлагын зүйл ярьж байгаа. энэ нь сонгууль бүрийн дараа яригддаг л асуудал.

-Ардын намынхан чинь дотроо бие биенээ тагнаж чагнасан гэх асуудал гараад байгаа юм биш үү?

-тэрийг сайн мэдэхгүй байна. төрийн албан тушаалын төлөө нэг нэгнийгээ хорлох зүйлийг манай нам дотор хийх хүн байхгүй байлгүй дээ. Угаасаа ч тийм байгаагүй.

-Эдийн засаг амаргүй байна, нийгэм ороо бусгаа байна. Ийм үед хэн намын дарга болчихвол илүү үр дүнтэй вэ?

-намын Их хурлын төлөөлөгчдийг Их хурлаас өмнө сонгоно. Их хурлаар нууц санал хураалтаар шийднэ. Одоо тэр энэ гээд байх зүйл байхгүй. Бид нам дотроо асуудлаа яриад шийдчихдэг.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.10-ны пүрэв гаригийн №170(5737) дугаараас авч нийmлэв.

Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэнтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Энэ оныг дуустал хүүхдийн мөнгө олгох асуудал хүндэрч байгаа талаар уиХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн гишүүд хэлж байна. Энэ хүрээнд төсвийн тодотголыг өргөн барьж, ээлжит бус чуулган хуралдуулах шаардлагатай гэдгийг мэдэгдсэн л дээ. Хүүхдийн мөнгө олгох асуудал үнэхээр хүндэрсэн юм уу?

-Засгийн газраас долдугаар сарын 4-ний өдөр бүх хүүхдэд хүүхдийн мөнгийг олгох тогтоол гарсан. Ер нь бол 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 15-ны өдөр батлагдсан төсвийн тодотголоор хүүхдийн мөнгөнд зориулж 161 тэрбум төгрөгийг батласан. Энэ мөнгөөр наймдугаар сарыг дуустал хүүхдийн мөнгийг олгоно.

-Төсвийн тодотголыг одоо өргөн барих юм уу. Төсвийн тодотгол хийхгүйгээр хүүхдийн мөнгө олгох боломжгүй биз дээ?

-2017 оны төсвийн тодотголыг аравдугаар сарын нэгний дотор УИХ, Засгийн газарт өргөн барихаар ажиллаж байна.

-Эдийн засгийн өсөлт 2019 оноос эхлэн ажиглагдана гэж байсан байх аа. ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан, үүний зэрэгцээ нүүрс, зэсийн үнэ өсөөд эдийн засаг эерэг гарч эхэллээ. Энэ бүгдийг анх тооцоолоогүй байсан юм уу?

-ОУВС-тай хөтөлбөр тохирч байх үед бид эрсдэлийг тооцон тийм тооцоо хийж байсан юм. Ямартай ч 2017 оны эхний хагас жилийн гүйцэтгэл гарч байна. Ерөнхийдөө эдийн засгийн өсөлт бидний тооцоолж байснаас өндөр гарсан. Тиймээс 2017 оны төсөвт бид тодотгол хийнэ. Долдугаар сарын 19-нөөс наймдугаар сарын хоёрны хооронд ОУВС-гийнхан хөтөлбөрийн эхний үнэлгээг хийж дууссан. Аравдугаар сарын 20-ны үеэр гуравдугаар улирлын үнэлгээ ирэх байх. 2018 оны нэгдүгээр сарын сүүлээр 2017 оны хөтөлбөрийн үнэлгээ хийгдэнэ.

-Томоохон төслүүд хэзээ хөдлөх вэ гэдэг асуулт олны анхаарлыг татсан хэвээр байна. Том төслүүдийг 2019 оноос биш одоо өргөн баригдах төсвийн тодотголд суулган эртхэн ажлыг нь эхлүүлэх ёстой гэсэн байр сууриуд харагдах боллоо…

-ОУВС-тай хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн өмнө бид эрсдэлийг тооцсон гэж түрүүн хэлсэн дээ. засгийн газар менежментээ сайжруулж, экспортоо нэмэгдүүлж чадсаныг зориуд дурдах хэрэгтэй. БНХАУ-д хүсэлт тавьсны дагуу БНХАУ-ын Засгийн газар 2017, 2018 онд Монгол улсаас авах нүүрсний хэмжээгээ нэмэгдүүлье гэсэн. энэ хүрээнд нүүрс, төмрийн хүдрийн үнийг боломжийн хэмжээнд хадгалах талаар ярьсныг БНХАУ-ын тал нааштай хүлээн авч шийдвэрлэсэн. Тиймээс эдийн засгийн өсөлт тооцоолж байснаас давуу гарсан. Бусад салбарууд дээр засгийн газар анхаарч ажилласны хүчинд эдийн засгийн өсөлт 4.2 хувьтай гарч байна.

-Өвөлжилтийн бэлтгэл ажлын хүрээнд төсвөөс багагүй мөнгө шаардагдахаар байна. Яамдын зүгээс шаардлагатай мөнгөн дүнгээ илгээж байна уу?

-Засгийн газар дээр өвөлжилтийн бэлтгэл ажил ид яригдан, салбар яамд тус бүртээ өвөлжилтөд анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Яамдаас шаардлагатай хөрөнгийн хэмжээгээ манай яаманд ирүүлэх учиртай. Өвөлжилтийг бэлтгэх хэмжээнд санхүүгийн эх үүсвэр засгийн газарт хангалттай бий.

-Таны ярьж байгааг сонсоход төсвийн тодотголыг ээлжит бус чуулганаар бус намрын чуулганаар хийх юм байна гэж ойлголоо. Зөв үү?

-Төсвийн тодотголыг намрын чуулганаар хэлэлцэнэ. УИХ-аар эхний асуудал болгон 2017 оны төсвийн тодотголыг хэлэлцэх болов уу гэж бодож байна. УИХ-аар хэлэлцэх асуудлын дарааллыг УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөл гаргадаг. Засгийн газар ямар ч байсан намрын чуулганаас өмнө төсвийн тодотголыг өргөн барина.

-Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Баяртсайхан Ерөнхийлөгч Х.Баттулгатай уулзах үеэрээ ОУВС “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийн хүрээнд хүүхдийн мөнгөний асуудлаа эргэж харахгүй бол Азийн хөгжлийн банкны 1.3 тэрбум ам.доллар орж ирэх боломжгүй болж байна гэсэн. Үнэхээр тийм бэрхшээл тулгарчихаад байгаа юм уу?

-Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банк, Жайка, Койка, оувс, БНХАУ-ын төвбанк гээд бүгдээрээ л ОУВС-гийн хөтөлбөрийн хүрээнд багц санхүүжилтэнд орж байгаа. Эдгээр байгууллагууд дээр хоорондын уялдаа холбоог хангах асуудлууд бий. Монгол улсад төсвийн дэмжлэг үзүүлж байгаа бол тодорхой хэмжээнд бодлогын өөрчлөлт хийх, санхүүгийн сахилга батыг нэмэгдүүлэх, чангаруулах асуудлыг тавьдаг нь нууц биш. Энэ хүрээнд азийн хөгжлийн банкны бодлогын матриц дотор тодорхой хэмжээнд зөвшилцөх, хэлэлцэх зүйлүүд байсан. Тэр асуудлууд шийдэгдсэн.

-ОУВС-гийн эхний үнэлгээгээр мал, лицензийг банкны барьцаа гэж тооцохгүй байхаар асуудал оруулсан гэдгийг Монголбанкны Ерөнхийлөгч хэлж байсан. Энэ үнэн юм уу. Малчид малаас өөр барьцаалах хөрөнгө байхгүй шүү дээ?

-Ташаа мэдээлэл гарсан байна лээ. Малыг барьцаанд тооцох эсэх асуудал дээр тодорхой хэмжээнд зөвшилцөх шаардлага байсан. Монголд 400 орчим мянган малчин өрх бий. тиймээс малыг үндсэн хөрөнгөнд тооцох асуудал дээр ОУВС-тай тохиролцсон.

Харин “Х” талбай буюу хайгуулын талбайн лицензийг барьцаалах уу, үгүй юу гэдэг дээр хоёр талдаа маргаантай зүйлс бий. “А” лиценз буюу ашиглалтын талбайг барьцаалж болно. Хайгуулын талбай дээр нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Тэр газар доороос баялаг олдох уу, үгүй юу гэдэг нь тодорхойгүй. Тиймээс барьцаа хөрөнгөнд бүртгэх нь эрсдэлтэй гэдгийг оувс гэлтгүй санхүүгийн байгууллагуудаас анхааруулсан.

-Хөтөлбөрийн хүрээнд мөн Монгол Улсанд анх удаа банкны салбарт активын үнэлгээ хийхээр боллоо. Энэ хэр зөв зүйтэй асуудал юм бол. Ер нь бол банкны салбаруудад эрсдэл бий болж мэднэ гэсэн яриа байна л даа?

-Үүнийг мушгиж тайлбар хийгээд байх шиг байна. Бүх арилжааны банкууд дээр хөтөлбөрийн хүрээнд активын чанарын үнэлгээ хийлгэнэ гэдэг дээр тохирсон. Монгол улсын засгийн газрыг төлөөлж Сангийн яам, Монголбанкны ерөнхийлөгч бид нар хэлэлцээрийг байгуулсан. Энэ хүрээнд банкуудад бүтцийн өөрчлөлт хийж муудсан активуудыг активын чанарын үнэлгээгээр илрүүлнэ. Активын чанарын үнэлгээ гарсны дараа хэрхэх вэ гэдэг шийдвэрүүд гарна.

-Шийдвэрүүд хэзээ гарах юм бол?

-Энэ онд багтаад гарчих болов уу. Банкуудыг зориудаар муутгах гэж байгаа зүйл биш юм. Эдийн засаг сайжирсан ч гэсэн банкууд дээр найдваргүй эх үүсвэрүүд ихээр хуримтлагдвал хадгаламж ч мөн адил эрсдэлд орох аюултай. Тэр утгаараа үүнийг зайлшгүй хийх шаардлагатай. Олон улсад ийм стандарт бий.