Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн, Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Өнгөрөгч даваа гаригаас татварууд нэмэгдсэн. Эдийн засаг хүнд байгаа ч татвар нэмэх зайлшгүй шаардлага байгаа юу. Татвар нэмсэн хэрнээ “Цалинтай ээж” хөтөлбөр хэрэгжиж эхэллээ гээд байна. Нэг гараараа татвар нэмж, нөгөө гараараа мөнгө тараадаг энэ тогтолцооны талаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Эхлээд бодит байдлаа тодорхойлох гэж оролдъё. Өнөөдөр үнэхээр эдийн засгийн нөхцөл байдал хүндэрсэн үү. Хүндэрсэн гэдгийг нь хэн нотлоод байгаа юм. Манай улсын гол нэрийн бүтээгдэхүүний үнэ гадаад зах зээлд өмнө нь байгаагүйгээр өслөө. 2012-2016 онд зарим жил бүр 650-700 тэрбум төгрөгийн төсвийн эх үүсвэр дутагдаж байсан. Энэ хүнд үед Ардчилсан намын тэргүүлсэн Засгийн газар татварыг нэг ч төгрөгөөр нэмээгүй. Харин ч эсрэгээрээ боломжит хувилбаруудыг сонгож, “Сайн” хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж, эдийн засаг дахь мөнгөний нийлүүлэлтүүдийг бууруулахгүй, бүтээн байгуулалтуудын эрчмийг сааруулахгүй байх бодлогыг барьсны үр дүнд эдийн засгийг аваад гарсан.

Гэтэл өнөөдөр эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар байна вэ. Эрх баригчид гарч ирээд нэг жил зургаан сар боллоо. Энэ хугацаанд юу хийв, юу бүтээв, ямар том төсөл хөдлөв. 2012-2016 оны хооронд эвслийн Засгийн газрын эхлүүлсэн, хийж бүтээж байсан ажлуудын нээлтийн туузыг МАН-ынхан одоо хайчилж байна. Тэд өөрсдөө санаачлаад юу хийсэн бэ. Хоёр дахь Засгийн газар нь гараад ажиллаж байна л даа. Эдийн засгийн бодит нөхцөл байдалд дүгнэлт хийх ёстой. Эдийн засаг муудсан гэж бодож байна уу.

-Хаа хаанаа мөнгөгүй улсын данс улайлаа л гэх юм байна шүү дээ?

-Эдийн засаг муудаагүй шүү дээ. Харин ч эсрэгээрээ эдийн засаг сайжирсан. Эдийн засаг 1.3-5.3 хувь буюу дөрвөн хувиар өслөө. Энэ дөрвөн хувийн өсөлтийг хэн хийсэн юм бэ. Уг өсөлтийг өнөөгийн эрх баригчид баялаг бүтээгээд, бүтээн байгуулалт хийгээд өсгөсөн үү гэвэл үгүй. Тухайн үед нүүрсийг уурхайн аман дээр 20 ам.доллараар борлуулж байсан бол өнөөдөр 81 ам.доллар хүрч, боловсруулаад гаргавал 200 ам.доллар хүрч байна. Энэ бодит орлого хаашаа, юунд урсаад байгаа юм бэ. ОУВС-гийн нэрээр долоон төрлийн татвар нэмсэн. ОУВС-гийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-т хамрагдсанаар Монголын эдийн засаг аврагдлаа гээд нийгмийн тархийг угаасан буруу сурталчилгаа маш хүчтэй явж байна. ОУВС-гийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр” хэрэгжүүллээ гээд Монголын эдийн засагт ямар эерэг үр нөлөө авч ирсэн юм бэ. Магадгүй ОУВС-гийн ард хөрөнгө мөнгийг нь барьж байдаг улс орнууд ОУВС-г дэмжих зорилгоор монгол руу орох мөнгөний урсгал жаахан нэмэгдсэн байх. Өөр ямар ч эерэг үр дүн гараагүй.

Эдийн засгийн өсөлт 5.3 хувьд хүрлээ гээд рекламдаад байна. Иргэдийн орлого хэдэн төгрөгөөр нэмэгдсэн юм бэ. Цалин, тэтгэвэр нэмсэн үү, хүүхдийн мөнгийг бүрэн олгосон юм уу, хөрөнгө оруулалт хийгдсэн үү. Яг юу хийсэн юм бэ, монголд. Харин ч хуучнаасаа улам дордож байна. Тэгсэн хэрнээ орон тоо, сайд нарын хангамж, тансаглал нь нэмэгдээд л. Сүүлдээ мөнгөө юунд зарцуулахаа мэдэхээ байгаад 50-60 тэрбумаар нь төрийн албан хаагчдад нэг удаагийн тусламж болгоод олгосон. Энэ хэнд, юунд хэрэгтэй юм бэ. Энэ 300 мянган төгрөгөөр хэн юу хийв. Ямар бодит хөрөнгө оруулалт болж үлдэв. Нийгмийн амьдрал сайжирсан юм юу байна. ОУВС гэж байгууллага орж ирээд юу гийгүүлэв.

-ОУВС орж ирэхгүй бол энэ хямралыг даван туулж чадахгүй гээд байгаа шүү дээ. Ардчилсан намыг засаглаж байхад МАН-ынхан тэгж ярьдаг байсан. Одоо ч тэгж ярьдаг…

-Монгол Улсын эдийн засгийг зөв явуулъя, босгоод ирье гэж ОУВС хүссэн бол өнгөрөгч оны гуравдугаар сард батлуулсан УИХ-ын тогтоолыг хүчингүй болгуулсан юм бэ. Өөрсдийн баялгаас орж ирж буй мөнгөний урсгалыг Монголын банк, санхүүгийн шугамаар явуулъя гэсний төлөө яагаад хориг тавьж байгаа юм. ОУВС яахаараа хаа хамаагүй Рио Тинто гэдэг компанийн эрх ашгийг хамгаалдаг юм бэ. Энэ нь зөв юм уу. Өнөөдөр монголд уул уурхай хамгийн замбараагүй байна. Уул уурхайн олборлолт, борлуулалт, тэндээс олж буй мөнгөний урсгал Монгол Улсад огт хамаагүй байна шүү дээ. Ямар ч хамааралгүй Монголоос гадуур мөнгө урсаж байна. ОУВС-гийн хэдэн ам.доллар юу юм бэ. Захын нэг уул уурхайгаас олдог ашиг шүү дээ. Монголчууд өөрсдөө баялагаа мэдье, орлогоо мэдье гэсний төлөө хориг тавьсан. Эрх баригчид ОУВС-гийн шахалтанд ороод бүхэл бүтэн УИХ-ын тогтоолыг хүчингүй болгосон. Оюу толгойгоос орж ирж буй мөнгөний урсгал, орлого хаашаа явж байна вэ. Үүнийг хэн хянаж байгаа юм. Сангийн яам, гааль, татварынхан аль нь ч хянаж чадахгүй байгаа. Монгол Улсын Засгийн газар Оюу толгойд ямар ч оролцоо байхгүй. Бодит байдал дээрээ эдийн засаг хүндэрлээ гээд байх юм. Байгаа юмаа хүнд луйвардуулж, гадныханд идүүлчихээд юун ОУВС яриад байгаа юм бэ. Уул уурхайн олборлолт, борлуулалт хийж буй компаниуд дээр төр хяналтаа чангатгаачээ. Бодит хэчнээн хэмжээний хүдэр, баяжмал үйлдвэрлэж байгаа юм. Хэдээр борлуулж байна вэ, хэдий хэмжээний ашиг олж байгаа, мөнгөний урсгал нь хаагуур орж, хэн дээр очиж байгаа вэ, Монгол борлуулалтын татвар, хүртэх ёстой ашгаа хүртэж байна уу гэдгээ хяна. Ингэж чадвал юун татвар нэмэх, юун ОУВС бэ.

Гадны мэдээллийн сайт дээр “Рин Тинто компани Оюу толгой ордоос хэдэн тэрбум ам.долларын ашиг олсон байх магадлалтай” гээд гарч байгаа шүү дээ. Гэтэл манай оронд хэдэн сая ам.долларын татвар төлж байгаа билээ. Би ганцхан Оюу толгойг л ярьж байна. Гэтэл манайд олборлолт хийж буй хичнээн компани байна вэ. Үүн дээрээ бид хяналт тавьж чадаж байгаа юм уу. Оюу толгойд Монгол Улсын Их хурлын гишүүн очоод шууд нэвтэрч чадахгүй байна. Цэрэгжсэн хамгаалалт авчихсан. Тэд монгол дотор дахиад улс байгуулчихсан. Дураараа авирлаж байна. Би ганц зэс, молибдень яриагүй. Үүнийг дагаад гарч буй дагалдах металиуд болох алт, мөнгө, цайраас эхлээд тэр олон ховор металийг гарц, үнэлгээг хэн тогтоож байгаа юм. Үүнийг нарийн судлаад, тооцоод гаргадаг лаборатори манайд байхгүй. Зэс, молибдень нэрээр хэдэн зуун вагоноор нь гаргаж хятадад ангилж байгаа. Тэндээс хэдэн тонн алт ямар ч татваргүй цаашаа гарч байгааг хэн мэдэж байгаа юм. Хэн ч мэдэхгүй л байгаа байхгүй юу. Эцэст нь энэ бүхний хариуцлагыг хэн хүлээх вэ. Өнөөдөр л болж байгаа бол маргааш хамаагүй гэдэг хүний сэтгэлээр хандаж болохгүй. Боллоо, хангалттай. Ашиг олж чадахгүй байгаа юм бол зогсоо. Байгалиараа байж л байг. Ашиглаж чаддаг болсон цагтаа хуультай болж байгаад ашиглая л даа. Яагаад заавал өнөөдөр ашиглах гээд улайраад байгаа юм бэ.

-Хариуцлагыг нь хэнээс нэхэх ёстой юм бэ?

-“Оюу толгойн орд алдагдалтай ажиллабал би хариуцлагыг хүлээнэ” гэсэн Ерөнхий сайд С.Баяр хаачсан бэ. Уул уурхайн сайд нь хаачив. Гэрээ хийсэн хүмүүс хаана явна. Өнөөдөр эрх барьж буй нам ч хариуцлага хүлээхгүй. Энэ мэтчилэн зүйлс дээр бид бодитой хандах цаг болсон. ОУВС гэдэг байгууллагыг одоо хазаарлах ёстой. Одоо боль. Ази, европод олон орон ОУВС худлаа байгууллага шүү гэдгийг нотлоод байна. Украин, Грекээс эхлээд ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжсэн орнууд босоод ирсэн нь хаана байнаа. ОУВС-гийн ард цөөн тооны хөрөнгө оруулагч байдаг. Энэ байгууллага тэдний эрх ашгийг илэрхийлдэг байхгүй юу. Ийм байдлаар явах юм уу. Дэлхийн банк л гэнэ. Бидэнд мянган дэлхийн банк байгаад ч нэмэргүй. ОУВС байгаад ч манайд хэрэггүй. Тэднээс гуйхгүйгээр Монгол хөл дээрээ босох чадалтай. Үүнийг би сэтгэлийн хөөрлөөр хэлж байгаа юм биш. Өнөөдрийн бодит үнэн.

Төр жолоодлогогүй явбал тэдний хоол болоод дуусна. Тиймээс бага алдсан дээрээ асуудлыг зөв болгоод явсан нь дээр.

-Нэгдүгээр сарын нэгнээс нэмэгдээд эхэлсэн энэ татваруудыг болиулах боломж байгаа юу. Иргэдийн нуруун дээр ачаа болж ирж байна гэсэн шүүмжлэл байна шүү дээ?

-Бодит боломж бий. Зардлаа тана. Хэрэггүй олон Дэд сайд нараа болиул. Зарим агентлагуудаа татан буулга. Эсрэгээр нь баялаг бүтээгчдээ дэмж л дээ. Тэдэнд хөнгөлөлттэй зээл тусламж өгч чаддаггүй юм аа татварыг нь битгий нэмээч. Хэвийн ажиллах нөхцлийг нь хангаад өг. Цалин, тэтгэвэр нэмдэггүй. Нийгмийн хамгааллыг нь хөсөр хаячихлаа. Нөгөө талдаа ямар ч төрийн бодлого, дэмжлэг үзүүлдэггүй. Тэгсэн хэрнээ татвар нэмээд байна. Энэ чинь ОУВС-гийн сонгодог арга. Тухайн орны эдийн засгийг бүр унагаачихдаггүй, босгочихдоггүй, үлгэн салган явуулдаг. Тэр дундаас нь тухайн орны баялгийг нь сордог.

Би энэ төрийн төлөө яваа түшээгийн хувьд өнөөдөр энэ үгийг хэлэх ёстой гэж бодож байна. Цаг нь болсон. Үүний төлөө би тэмцэнэ. Бодит амьдралаа хар. Утаа, байгаль экологи, ундны усаа хар. Болж байгаа зүйл байна уу. Ямар юмных нь өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр вэ, ямар юмных нь татвар нэмэх вэ. Хөтөлбөр гэж татвар нэмэхийг хэлээд байгаа юм уу, үгүй л байхгүй юу. Хөрөнгө оруулагч гэхээр л сайн хүн байдаг юм уу. Нэг талын ашигтай гэрээ хэлцлээр яадаг юм. Монголчууд гурван жил бүсээ чангалахад тураад үхчихэлгүй ард нь гарч чадна. Өвөг дээдэс маань бидэнд тийм амьдрах ухааныг үлдээсэн.

-Утааны асуудлаас үүдээд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга онц байдал зарлуулах саналаа УИХ-д хүргүүлсэн. Онц байдал зарлах хэмжээнд асуудал хүндэрсэн үү. Ямар нэгэн нам улс төргүйгээр хариулт өгөөч, та?

-Ерөнхийлөгчийн хүргүүлсэн саналыг оройтсон гэж харж байна. Магадгүй таван жилийн өмнө онц байдал зарлах ёстой байсан байхгүй юу. Хүн болж чадахгүй эхийнхээ хэвлийд хэдэн мянган ураг устаж байна. Хэдэн мянган хүүхэд нярайдаа эндэж байна. Хэчнээн хүн суурь өвчтэй болж байна вэ. Энэ бүхэн чинь гамшиг биш юм уу. Онц байдал биш юм уу. Манайх шиг цөөн хүн амтай улсад аюул биз дээ. Аюулын харанга байтугайг дэлдэж байгаа. Юун дайн байлдаан. Тэрнээс олон хүнээ алдаж байна. Онц байдал зарлаж төрийн байгууллагуудыг асуудал руу оруул л даа. Чих нь сонсдоггүй юм бол сонсдог чихийг нь онгойлгож өг. Хардаггүй юм бол хардаг нүдийг нь нээж өг. Онц байдлын түвшинд асуудлаа тавь. Ерөнхийлөгчийн онц байдал зарлуулах санал маш зөв. Харин ч оройтчихлоо.

Утааны бизнесээр хичнээн хүн хагартлаа баяжив. Утаагүй зуух, утаагүй түлш нэрээр хичнээн байгууллага хэдэн зуун тэрбумаар тоглов доо. Тэр нөхдүүдэд хариуцлага тооцох ёстой. Төр гэж байгаа юм бол ажиллах цаг нь болсон. Худлаа лоозон ярьдгаа боль. Хэдэн зуун тэрбумаар гараа угаасан хүмүүсийн толгойг илээ л, тансаглаа л. 1952 онд Лондонд утааны улмаас иргэд хэдэн мянгаараа үхэж байж төр засаг нь сонсч, харсан байдаг. Жилийн өмнө Бээжин ямар байв. Ганц жилийн дотор ямар хурдан арга хэмжээ авч чадав. Нэг жилийн дотор 192 мянган нам даралтын зуухыг шууд устгасан. Бүсчлээд, бүс болгондоо зэрэг тогтоогоод явсан. Танай бүс цахилгаанаар хална, та амьдарна гэвэл энэ шаардлагыг ханга. Энэ бүс зөвхөн газаар хална. Шаардлагаа хангаад энд амьдар гээд утааны асуудлаа нэг жилийн дотор 60-70 хувь шийдэж чадлаа. Монгол төр яагаад чадахгүй байгаа юм. Олонхийн эрх ашгаа бодох цаг болсон.

-Онц байдал зарлах эцсийн шийдвэрийг УИХ гаргах ёстой. Их хурал дэмжих үү?

-Дэмжихгүй бол яах гэж энд сууж байгаа юм. Дэмжихгүй бол яах гэж энэ 76 гишүүн сонгогдсон юм. Ард түмний төлөө үйлчилнэ, би чадна, та нарын төлөө үхэж чадна гэж сонгогдоо биз дээ. Одоо харъя. Улс төрждөг цаг биш. Аль нам олонх байх нь хамаагүй. Нийт монголчуудын эрх ашгийн төлөө асуудал тавьж байна. АН, МАН-гүй бүгд утаанд хордож байна шүү дээ. Эрх баригчдын тансаг хэсгийнх нь хүүхдүүд гадаадад байдаг болохоор мэддэггүй байж магадгүй. Монгол Улсын хүн амын 50 хувь амьдардаг Улаанбаатарынхан хордож байна шүү дээ. Аймгийн төвүүдийг очоод хар. Нийслэлээсээ дутах юмгүй утаатай байна. Уурын зуухнуудын янданд нь ямар ч шүүлтүүр байхгүй. Зарим газраа нүүрсээрээ тургиж байна. Үүнийг яагаад олж харахгүй байна вэ. Үүнд яагаад анхаарал хандуулахгүй байна вэ. Ерөнхийлөгчийн онц байдал зарлуулах саналыг 200 хувь дэмжиж байна. Яаралтай арга хэмжээ авах цаг болсон.

УИХ-ын гишүүн, Өргөдлийн байнгын хорооны дарга М.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.

---

-БНСУ-д Элчин сайдаар томилогдохоор болсон Б.Хурцын асуудлыг Өргөдлийн байнгын хороо иргэдээс ирсэн өргөдлийн дагуу хэлэлцэх ёстой гэсэн ч хуралдаагүй гэдэг шүүмжлэл байна. Гэсэн хэдий ч Л.Болд, Ж.Батзандан нар нээлттэй хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Та тус нээлттэй хэлэлцүүлэгт орж байсан хүний хувьд байр сууриа илэрхийлээч?

-Миний хувьд Өргөдлийн байнгын хорооны дарга болоод удаагүй байгаа ч иргэдээс ирсэн өргөдөл бүртэй сайтар танилцаж 30 хоногийн дотор хариу өгч шийдвэрлүүлэх, гүйцэтгэлд нь хяналт тавих тал дээр маш сайн ажиллаж байгаа. ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурцын асуудал нь өөрөө хурц байна л даа. Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороон дээр нэг сар шахам хэлэлцэгдээгүй томилгоотой холбоотой асуудал гэнэтхэн Өргөдлийн байнгын хороо, Тусгай хяналтын дэд хороогоор хэлэлцүүлэхээр албан бичгээр ирсэн. Гэтэл арванхоёрдугаар сарын 8-ны өдрийн үдээс хойших чуулганы хуралдаанаар Б.Хурцын томилгооны асуудлыг Их хурал шийдэх гэж байсан. Тиймээс хуульчдаа явуулж албан тооттой албан ёсоор танилцаж байтал УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандангаас найман хүний өргөдөл, Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооноос нууцын зэрэглэлд хамаарах хоёр өргөдөл энэ сарын долооны өдөр ирсэн. Тиймээс 10 хүний өргөдөлтэй танилцах зайлшгүй шаардлага үүссэн тул УИХ-ын даргад Элчин сайдын томилгоотой холбоотой асуудлыг хойшлуулах хүсэлт гаргахад долоо хоногоор хойшлуулж өгсөн юм. Өргөдлийн байнгын хороо дөрөв хоногийн хугацаанд тус өргөдлүүдтэй танилцаж, судлахад хувь хүний нууцтай холбоотой, сөрөх тагнуулынхантай холбоотой гээд нэлээдгүй хугацаа шаардах ээдрээтэй зүйлс их байсан. Байнгын хороо иргэдээс ирсэн өргөдөл гомдлыг хүлээн авч хянах, шийдвэрлэх үүргийнхээ хүрээнд, Иргэдээс төрийн байгууллага, албан тушаалтанд гаргасан өргөдөл, гомдлыг шийдвэрлэх тухай хуулийн дагуу судалсан. Үүнийхээ дүнд энэ сарын 15-ны өдөр Улсын ерөнхий прокурорт албан бичиг хүргүүлж, прокурор нарийвчлан судалж үзээд арванхоёрдугаар сарын 30-ны дотор хариу ирүүлэхийг шаардсан албан бичиг хүргүүлсэн. Одоо хариу нь ирэх ёстой.

-Танай байнгын хороо яагаад нээлттэй хэлэлцүүлэг хийгээгүй юм…

-Өргөдлийн байнгын хорооны 2015 оны нэгдүгээр сарын 27-ны өдрийн нэгдүгээр тоот тогтоолоор баталсан Иргэдээс ирүүлсэн өргөдөл, гомдлыг шийдвэрлэх тухай дүрмийн 9.9.3-д байнгын хороо цахим хэлэлцүүлгээр 900-гаас доошгүй дэмжсэн санал авсан тохиолдолд өргөдлийг шууд оруулж хэлэлцэнэ. Өргөдлийн байнгын хорооны дарга танилцуулна гэж заасан байдаг. Тиймээс Өргөдлийн байнгын хороо нээлттэй хэлэлцүүлэг хийх нь эрх зүйн хувьд үндэслэлгүй гэдгийг УИХ-ын Тамгын газрын болон, байнгын хорооны хуульчид надад албан бичиг өгсөн. Элчин сайдын томилгоотой холбоотойгоор Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороогоор хэлэлцэгдэж, чуулганаар ордог журам өнөөдрийг хүртэл үйлчилж ирсэн. Гэтэл Б.Хурц дээр өөр тоглолт явсан. Өргөдлийн байнгын хороо нээлттэй хэлэлцүүлэг хийхийн тулд 900-ээс дээш хүний дэмжсэн санал хэрэгтэй байсан тул ганц, хоёр хоногийн дотор үнэхээр боломжгүй байгааг хэлсэн. УИХ-ын дарга Өргөдлийн байнгын хороонд 900-гаас дээш дэмжсэн санал ирээгүй, өнөөдрийн түвшинд боломжгүй байгаа гэж бол уг асуудлыг удаа дараа хойшлуулах шаардлагагүй гээд баасан гаригийн чуулганы хуралдааны хэлэлцэх асуудлын дараалалд оруулах нь зүйтэй гэдгээ хэлсэн. Элчин сайдын томилгоо чуулганаар ордог өдөр буюу энэ сарын 15-ны өдөр бид прокурорт албан бичиг явуулсан, Өргөдлийн байнгын хороонд нэгэнт нээлттэй хэлэлцүүлэг хийх хууль эрх зүйн боломж байхгүй байсан тул, Ж.Батзандан, Л.Болд нарын гишүүдийн санаачлан зохион байгуулсан нээлттэй хэлэлцүүлэгт Л.Оюун-Эрдэнэ, А.Сүхбат, Ц.Нямдорж сайд бид суусан. Нээлттэй сонсгол үргэлжилж байх явцад УИХ-ын чуулганаар томилгооны асуудлыг О.Баасанхүү гишүүний горимын саналаар хаалттай хуралдан шийдсэн.

-Заавал хаалттай хуралдах шаардлага байсан юм уу?

-Чуулганы хуралдааныг хаалттай явуулсанд үнэхээр харамссан. Миний хувьд хаалттай хуралдах шаардлагагүй гэж үзсэн. Энэ нь УИХ-ыг муухай харагдуулсан л даа. Тиймээс хаалттай хуралдаанд оролцолгүй, иргэдийн өргөдлийг зайлшгүй судлах шаардлагатай гэж үзээд нээлттэй хэлэлцүүлэгт орсон. Нэг хүн өргөдөл гаргасан бол хүн эргэлзэж болно. Гэтэл тэнд нэлээд олон хүн өргөдөл гаргаж асуудлыг ярьж байсан ч чуулганаар асуудал шийдэгдсэн. Хэдийгээр УИХ-аар томилгооны асуудал шийдэгдсэн ч Улсын ерөнхий прокуророос бидэнд албан тоотоор хариу ирүүлэх ёстой. Үүний дараа холбогдох хүмүүстэй нь сууж байгаад хэлэлцэх боломж байгаа гэж харж байна. Ерөнхийлөгч энэ тал дээр ямар байр суурь илэрхийлэх бол гэж харж байсан ч томилгоо нь өөрөө хурц асуудалтай байсан учраас бие бие рүүгээ түлхсэн байдалтай байсан. Миний хувьд Өргөдлийн байнгын хорооны даргын хувиар асуудалд бие даасан өөрийн байр суурин дээр нухацтай хандаж байна.

-Энэ тогтолцооны гажуудлаа засч авахгүй бол Их хурлын гишүүдийг дотор нь талцуулсан ийм байдал улам даамжирч мэдэх юм биш үү?

-Өргөдлийн байнгын хороон дээр өргөдөл ирж УИХ-ын даргын зөвлөлийн хурлаар нээлттэй хэлэлцүүлэг хийх тухай ярьж байхад зарим гишүүдийн зүгээс “Өргөдлийн байнгын хороо нээлттэй хэлэлцүүлэг хийх эрх зүйн үндэслэл байхгүй. УИХ-аас томилогддог албан тушаал дээр нээлттэй сонсгол хийж болно. Гэтэл энэ УИХ-аас томилогддог албан тушаал биш. Цаашид сайд, даргын томилгоотой асуудал явагдахад түүнд дургүйцсэн хүмүүс нь өргөдөл гаргаад УИХ дээр ирээд гацдаг буруу жишиг тогтоно” гэж байсан. Миний хувьд өргөдлүүдтэй танилцсан болохоор зайлшгүй Их хурал сонсох ёстой юм байна гэж үзсэн. Гэсэн ч УИХ-аар Б.Хурцыг томилохыг дэмжсэн л дээ. Цаашид Ерөнхийлөгч, Засгийн газраас орж ирсэн асуудлууд дээр цэгцтэй нэгдсэн заалттай болох хэрэгтэй. Засгийн газрын зүгээс АНУ, Япон, Канад зэрэг улсуудын Элчин сайдыг томилох асуудлыг гацаасан байх жишээтэй. Ийм жонхуу байдлаар хандаж болохгүй. Энэ бүгдийн цаана олон улсын дипломат харилцаа хөндөгддөг. Ерөнхийлөгч Н.Чимгүүндарь, Г.Тэнгэр, Ё.Отгонбаяр нарыг дэмжихгүй гэдгээ чуулганы хаалттай хуралдаан дээр хэлж байсан.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс энэ гурван хүнийхээ оронд өөр хүмүүсийг оруулж ирэхийг Засгийн газарт албан бичгээр илэрхийлсэн байна лээ. Б.Хурцыг томилох эсэхийг Ерөнхийлөгч шийднэ гэсэн. Тийм үү?

-Бодолцох ёстой зүйлс бий. Нэгдсэн нэг бодлоготой болж нэг тийш нь шийдэхгүй бол жонхуу болж гүйцлээ.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтанд сөргөөр нөлөөлнө. Б.Хурцтай холбоотой өргөдөл гомдол их байгаа учраас нэг тийш нь цэгцлэх ёстой. Б.Хурцад үнэхээр ийм асуудал байна уу эсвэл хүмүүс гүтгээд байгаа юм уу гэдгийг тодорхой болгож өөрөө ч гэсэн нэрээ цэвэрлэж авах ёстой байхгүй юу. Б.Хурц буруутай үйл ажиллагаа явуулж энэ хүмүүс хэлмэгдсэн бол хариуцлагаа хүлээх ёстой. Асуудлаа нэг талд нь гаргаснаар өөрт нь болон Монгол Улсад хэрэгтэй. Элчин сайд гэдэг бол Монгол Улсыг төлөөлж буй хариуцлагатай субьект.

Нээлттэй хэлэлцүүлгийн үеэр хэлмэгдсэн, хохирсон хүмүүс айдас төрүүлэм баримтууд гаргаж ирэн ярьж байсан. Үнэхээр тийм зүйл манай хууль хяналтын байгууллагынханд байдаг бол үүнийг таслан зогсоох ёстой. Хуулийнхантайгаа хамтарч байгаад цаашид ийм зүйлс гаргахгүй байх тал дээр анхаарч ажиллах цаг нь болсон байна. Үүний төлөө өөрийн байр сууриндаа хатуу байх болно.

-Удахгүй шинэ он гарна. Татварууд нэмэгдэнэ. Сангийн сайд өндөр цалин авдаг найман хувь нь илүү татвар төлөх цаг нь болчихсон. ачаалал авахаас өөр аргагүй хэмээн мэдэгдсэн байна лээ. Дундаж давхаргаа л үгүй хийх нь гэж яриад байна. таны байр суурь ямар байгаа бол?

-Монгол Улс ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдахаар болж байх үед Сангийн сайдаар ажиллаж байсан Б.Чойжилсүрэн татвар нэмэх тухай ярьж байхад эсэргүүцсэн хүний нэг нь би. Цалин нэмэгдээгүй, инфляци ийм өндөр байгаа үед цалин нэмэх нь буруу. Хүн амын найман хувь нь хамаарна гэж яриад байгаа юм. Судалгаа хийгээд үзэхээр үнэхээр найман хувьд нь хамаарахаар байна лээ. Баян, ядуугийн зааг ялгааг арилгахын тулд чинээлэг дундаж давхаргыг бий болгохын төлөө бид ажиллаж байгаа. Харамсалтай нь энэ татварын асуудал дундаж давхарга руугаа чиглээд эхэллээ. ОУВС-гийнхан “Бид яг ч татвар нэм гэж хэлээгүй. Гэхдээ та бүхэн санхүүгийн арга хэмжээ ав” гэсэн гээд ярьсан даа. Татварын асуудал яригдаж байхад 1.5 сая төгрөгөөс дээш цалинтай хүмүүсийн татварыг нэмж байгаад эдийн засаг харьцангуй дээрдэх үед больчихож болно гэж Сангийн сайд ярьж байсан. Ч.Хүрэлбаатар сайд ч мөн ийм зүйл ярьж байна.

Хоёр шатлалтай татварын системтэй улс орнууд байдаг. Тэд эдийн засаг, нийгмийн өнөөгийн түвшин макро эдийн засгийн үзүүлэлттэй нь уялдуулан арга хэмжээ авдаг. Манайд харин ийм арга хэмжээ авах цаг нь болсон уу. Манай улсад 1.5 сая гэдэг бол ахадсан дүн. Тэр хүмүүс нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн даатгал гээд олон татвар төлдөг. Эдийн засаг ийм амаргүй үед хоёр шатлалтай татварын системээ эргэж харах ёстой. Ялангуяа уул уурхайн салбар, олон улсын байгууллагуудад ажилладаг хүмүүст энэ хүндээр тусч байна. Хэдийгээр хүн амын цөөн хувийг эзэлж байгаа ч гэсэн бодолцох ёстой. Уул уурхайн салбарт ажилладаг хүмүүс эхнэр маань гэртээ хүүхдүүдээ хардаг. Татваруудаа төлөөд үлдсэн цалин маань хаанаа ч хүрдэггүй гэж ярьж байсан. Өргөдлийн байнгын хороон дээр хүсэлтүүд ирсэн. Нэгдүгээр сарын нэгнээс татвар нэмэгдэнэ. Нөхцөл байдал хүндрээд ирвэл гишүүдийн зүгээс хууль санаачилахаар явж байна. Татвар нэмэхээс илүүтэйгээр бусад зардлуудаа танах хэрэгтэй. Тухайлбал, арилжааны банкуудад олон улсын төсөл хөтөлбөрийн мөнгийг байршуулан мөнгө угаасан гээд 800 тэрбум төгрөгийн асуудал яригдсан. Энэ мэтчилэн зүйлсийг өөрчлөх замаар асуудлыг шийдэх гарц бий.

-Европын холбоо монгол улсыг татварын хар жагсаалтад оруулсан. Нэгэнт татварын асуудал хөндөгдсөнийх татварын реформ хийчихэж болдоггүй юм уу. татвараа ил тод болгохгүй бол оффшор бүсээс ялгаагүй болчихлоо. Хэн хэдэн төгрөг банкинд байршуулж хэдэн төгрөгийн хүү авч байгаа нь тодорхойгүй байна гээд байгаа?

-Та анзаарсан бол би УИХ-ын гишүүн болоод гурван сарын дараа яг энэ асуудлын хүрээнд “Монгол Улс татварын хүрээнд оффшор бүс болчихоод байгаа юм уу” гээд асуулга тавьж байсан. Манай улс эдийн засгийн өршөөлийн хууль гаргаж маш олон хүнийг өршөөсөн ч, нууцын зэрэглэлтэй гээд ил болоогүй. Манайхан оффшорт мөнгөө хадгалуулсан гээд шүүмжлээд байдаг ч үнэндээ Монголд оффшор бүс байна. Татварын тухай мэдээллийг өгөхгүй байна гэж АТГ-ын дарга Х.Энхжаргал ярьж байсан. Манайхны “хар” хэмээн нэрлээд буй энэ жагсаалтыг Европын холбоо анх удаа гаргасан. Харамсалтай нь анхны 17 орных нь тоонд Монгол Улс орчихлоо. Дэлхийн хэмжээнд татварын систем хаалттай, ил тод биш байна гэдгийг нотлоод өгчихлөө. Европын холбооны төлөөллийн мэдэгдэлд “Энэ бол нилээд дорвитой процесс. Энэ нь ирээдүйд чиглэсэн маш чухал алхам. Эхний жагсаалтад багтана гэдэг нь татварын хувьд дэлхийн хэмжээнд нэн таагүй асуудал юм” гэж дурдсан нь зайлшгүй анхаарах асуудлын нэг болсон гэсэн үг. Түүнчлэн Европын холбоо өөрийн гишүүн орнууддаа уриалга хүргүүлсэн, тухайн холбооны томоохон санхүүгийн байгууллагын зүгээс харилцааны хувьд анхаарна гэсэн мэдээлэл бий. Тиймээс энэ тал дээр хоёр талын сөрөг нөлөөлөл байх магадлалтайг бид анхаарах ёстой. Эдийн засгийн хувьд шууд утгаараа өнөөдөр сөргөөр нөлөөлөх нь харьцангуй бага. Гэсэн хэдий ч Монгол Улсын Засгийн газар, бизнесийн байгууллагын зүгээс тухайн бүс нутагтай харьцах санхүүгийн харилцаанд сөрөг нөлөөлөл бий болох нь гарцаагүй. Нөгөө талаас дэлхийн томоохон эдийн засгийн үүц болох Европын холбоотой тодорхой хэмжээнд асуудал үүсгэх нь гадаад харилцааны хувьд сайн зүйл биш.

-Уг нь хар жагсаалтад орохгүй байх боломж байсан юм билээ. харамсалтай нь Засгийн газар арга хэмжээ авалгүй байсаар хар жагсаалтад орсон гэх мэдээлэл бий?

-Энэ асуудалтай холбоотой Европын холбооноос гаргасан баримт бичиг (EU list of non-cooperative tax jurisdictions) жагсаалтад нэр бүхий орныг ямар шалтгаанаар хамруулсан болохыг дурдсан байна лээ. Манай орны хувьд Монгол Улс татварын мэдээллийн ил тод байдал болон мэдээлэл солилцох тухай олон улсын форумын гишүүн биш бөгөөд сүүлд OECD-д нэмэлт өөрчлөлт оруулсан Олон талт хамтын ажиллагааны конвенцид гарын үсэг зурж баталгаажуулаагүй гэсэн үндэслэлийг тодотгосон байсан. Тэгэхээр бид энэ асуудлыг шийдвэрлэх замаар уг жагсаалтаас гарах боломж байна гэсэн үг.

-Засгийн газар оройтсон ч гэсэн арга хэмжээ авч татварын ил тод байдлыг хангахаар хуралдаанаараа шийдвэрлэсэн байна лээ. Татварын орчноо өөрчлөхгүй бол оффшор бүсээс бараг ялгаагүй шахам болсон гэдэгтэй санал нийлэх үү?

-Уг жагсаалтын үндсэн санаа нь татварын хувьд ил тод, нээлттэй, шударга татварын харилцааны асуудал гэж би хувьдаа ойлгож байгаа. Энэ асуудалтай холбоотой баримтууд дээр ч энэ талаар дурдсан. Энэ нь биднийг татварын орчноо шууд өөрчил гэсэн үг биш. Харин татварын талаар олон улсын хүрээнд мэдээллийн нээлттэй, ил тод байх талаар стандарт шаардлагуудыг мөрдлөг болгох ёстой гэж үзэх нь зөв. Үүний тулд Монгол Улс шаардлагуудыг биелүүлэх нь чухал юм. Өнгөрөгч долоо хоногийн лхагва гаригийн Засгийн газрын хуралдаанаар Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын “Дэлхийн форум”, “Татварын суурийг багасгах, ашиг зувчуулах”-ийн эсрэг байгууллагуудад элсэн орох тухай хүсэлт гаргах нь зүйтэй гэж үзсэн нь цагаа олсон арга хэмжээ болсон. УИХ-аар уг асуудал орж ирэхэд нь дэмжиж ажиллана.

УИХ-ын гишүүд, салбарын сайд, дэд сайдаас эхлээд төрийн хариуцлагатай алба хашиж байгаа хүмүүс гадныхантай уулзахдаа ярьж хэлэх үг, гадаад орон руу явуулж буй албан бичиг дээрээ анхаарч байхгүй бол болохгүй нь. Монгол төрийн хар хайрцгийн бодлогоо бодож, түүнийг мэдэж, холбогдох байгууллага хүмүүстэйгээ зөвшилцөж байж албан бичгээ явуулдаг байх ёстой. Манайхан хэн дуртай нь янз бүрийн зүйл ярьж хамар доорх хагархай гэгчээр хамаагүй ярьдаг. Гэтэл япончуудтай уулзаж байхад яг л нэг хүн хариулж байгаа мэт бүх хүнийх нь хариулт ижил байдаг гэх мэтчилэн зүйлсээс бид суралцах ёстой. Баялаг бүтээж буй европын орнуудтай худалдаа хийдэг хүмүүст энэ бүхэн сөрөг нөлөө үзүүлж магадгүй.

-үндсэн хуулийн цэцийн Их суудлын хуралдаан болж уих-ын гишүүн, жирийн иргэн хуулийн өмнө эрх тэгш гэдгийг нотолж шийдвэрээ гаргасан. шийдвэр дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ. Зарим нь гишүүдийн халдашгүй байдалд халдлаа гэх юм?

-Ганц өгүүлбэр л байгаа юм. “Үйлдэл дээрээ, нотлох баримттайгаар” гэдэг үг нь УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдалтай холбоотой гэдэг заалтыг Үндсэн хуулийн Цэцийн Их суудлын хуралдаанаар хүчингүй болгосон. Нэг талаасаа Их хурлын гишүүн гэдэг бусдаас тэс өөр хүн биш. Үнэхээр ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн, хууль зөрчсөн асуудал үүссэн бол бусдын адил шалгуулах ёстой. Их хурлын гишүүн гэхээрээ хувь хүн биш болчихож байгаа юм. Ард түмний саналаар сонгогдсон элч. Тухайлбал, би 50 мянган хүнийг төлөөлж Их хуралд сууж байна. Тиймээс уг асуудалд нухацтай хандах ёстой л доо. Ёс зүйтэй, хариуцлагатай байж бид үлгэрлэх ёстой юм. Их хурлын гишүүдэд хариуцлага, ёс зүй хоёр хамт явдаг байх хэрэгтэй. Улс төрд бохир технологи их нэвтэрсэн. Өмнө нь Филиппин, Хонгконгод ийм явдал гарч байсан юм билээ. Чухал хууль тогтоомж гаргангуут гадна нь байгаа улс төрийн хүчнүүд гүтгэж байгаад бүрэн эрхийг түтгэлзүүлэх, чөлөөлөх асуудал даамжирч, төрийн эргэлтэд хүргэж, үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд тулсан байдаг. Манайд ийм байдал бий болохгүй гэх баталгаа алга.

Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Д.Лүндээжанцанд чиглэл өгч энэ талаар тус байнгын хороо судалж байгаа. УИХ-ын гишүүнийг үйлдэл дээрээ, нотлох баримттайгаар гэчихээр хэн тэрийг нь хараад байж байхав дээ. Тэр хүн гэмт хэрэг үйлдсэн нь нотлогдвол хариуцлагаа хүлээх ёстой. Нөгөө талаасаа УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдал гэж байна. Зохион байгуулалттайгаар дайрч давшилбал яах вэ. УИХ-ын гишүүний эрх, халдашгүй байдал хоёр ялгаатай. Тодорхой хэмжээний хамгаалалт байх ёстой гэж харж байгаа. Гэхдээ УИХ-ын гишүүнийхээ халдашгүй байдлын доор гэмт хэрэг үйлдэж, үүнийгээ хаацайлж болохгүй. Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино гэгчээр зарим гишүүдийн ёс бус үйлдлээс болж УИХ-ын нэр хүнд унаж байна. Магадгүй Монголын төрийг хүчгүйдүүлэхийн тулд зориуд явуулж байж мэднэ.

УИХын гишүүн Ж.Батзандантай ярилцлаа.

---

-Өнгөрөгч баасан гаригт Л.Болд гишүүн та хоёрыг Төрийн ордонд БНСУ-д Элчин сайдаар томилогдохоор нэр дэвшээд байсан Б.Хурцтай холбоотой асуудлаар нээлттэй хэлэлцүүлэг хийж байхтай зэрэгцэн УИХ-ын чуулган хаалттай хуралдаж Элчин сайдаар томилохыг дэмжсэн. Нээлттэй хэлэлцүүлгээс та бүхэн дүгнэлт гаргасан байна. Хэлэлцүүлгийн үр дүнг хүлээх шаардлагатай байсан гээд байгаа л даа…

-УИХ-ын чуулган хаалттай хуралдаж, Монголын түүхэнд анх удаа гэмт хэрэгт холбогдсон хүнийг шившигтэйгээр Элчин сайдаар томилж байна. УИХ-ын 22 гишүүн нээлттэй сонсгол хийх хэрэгтэй хэмээн санал гарган сонсголоо хийж байхад УИХ-ын дарга М.Энхболд, УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүү нарын дэмжлэгтэйгээр хаалттай хуралдаж, өргөдөл гаргасан иргэдийнхээ гомдлыг үл тоомсорлон гутамшигтай шийдвэр гаргалаа. Хүн хулгайлсан, дипломат паспорт ашиглаж хил дамнан хууль бус наймаа хийж байсан гэгдэх, бизнес эрхлэгчид болон иргэдийг дарамталж байсан, олон хүнд хилсээр ял өгүүлсэн ийм л нөхрийг Элчин сайдаар томилох шийдвэрийг хулгайгаар гаргасан. Чоно борооноор гэдэг шиг л юм боллоо. УИХ 76 гишүүнтэй. Б.Хурцыг Элчин сайдаар томилохыг дэмжиж 26 гишүүн санал өгсөн байна лээ. Үлдсэн 50 гишүүн Б.Хурцын эсрэг байна гэсэн үг.

-Гишүүдийн зүгээс тэр бүр асуулт асууж, хариулт аваагүй байна билээ. Тэгэхээр заавал хаалттай хэлэлцэх шаардлага байсан юм болов уу. Энэ талаар та асууж сураглав уу. Үндсэндээ гурван цаг хүлээж байгаад нээлттэй хэлэлцүүлгийн дараа томилох боломж байсан гэх юм?

-Хаалттай хаалганы цаана хулгай л явагддаг. Нээлттэй хэлэлцүүлэг ил тод байж хулгайгаас сэргийлдэг. Ардчилсан төрийн зарчим нээлттэй, ил тод байдал. Хаалттай байдал чинь дарангуйлагч төрийн л зарчим шүү дээ. дарангуйлагч төрийн шинжийг өнгөрөгч баасан гаригт Монголын төр харуулчихлаа. БНСУ-д ажиллаж, амьдарч буй 30 гаруй мянган монгол хүний эрх ашгийг хамгаалуулах гэж Монгол, Солонгосын дипломат харилцааг хөгжүүлэх гэж Элчин сайд томилж байгаа. Түүнээс биш энэ асуудлыг нуугаад байх шаардлага байхгүй.

-Их хурал түүнийг Элчин сайдаар томилохыг дэмжсэн. Энэ томилгоог зогсоох сүүлчийн боломж Ерөнхийлөгчид л байна уу?

-Томилохгүй байх гэж итгэж байгаа. учир нь Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулга “Монгол ялна” гэсэн уриатайгаар сонгуульд орж ялсан. Ц.Элбэгдорж, М.Энхболдын бүлэглэлийн гар хөл болсон гэмт этгээд. Европын холбооноос хөөгдөж, зугтаж ирсэн бичиг олон нийтийн сүлжээгээр цацагдсан. Олон хүнийг хэлмэгдүүлсэн фактууд нь ч бий. Тагнуулын дарга байхдаа хууль бус ажиллагаа зохион байгуулсан баримтууд нь байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга монголоо ялуулах байх гэдэгт итгэж байгаа. Зургаан сарын өмнө монгол ялна, монголоо өмгөөлнө, ард түмнийхээ талд бат зогсоно, Монголыг мафийн бүлэглэлийн савраас салгана гэж сонгуульд орсон. Одоо л харъя. Х.Баттулга мафийн бүлэглэлийн эсрэг тэмцэл хийж чадах нь уу, үгүй юу.

-Манай улсад мафи, бүлэглэл ил байдаггүй ч албан ёсоор бий болчихсон юм байна гэж ойлгож болох уу?

-Маш тодорхой олон баримтаар хэлж болно. Тагнуулын дарга нэвтрүүлэгт орохдоо Эрдэнэтийн 49 хувийг Худалдаа хөгжлийн банкинд авч өгөх ажилд нь оролцсон гээд өөрөө хэлж байсан. Тагнуулын байгууллага Засгийн газарт харьяалагддаг. Төрийн албан хаагч, нийтийн албан тушаалтан нийтийн эрх ашгийн төлөө, улсынхаа төлөө, ард түмнийхээ төлөө ажиллах ёстой. Эрдэнэтийн 49 хувийг ард түмэндээ авч өгсөн гэж ярьж байх ёстой хүн байхгүй юу. Гэтэл Худалдаа хөгжлийн банкинд авч өгсөн гээд яриад сууж байдаг, ичих хэрэгтэй. Энэ мэтчилэн мафийн бүлэглэлийн гар хөл болсон хүмүүсийн үйлдэл хэрээс хэтэрч байна. Эрдэнэтийн 49, 51 хувь олон улсын гэрээгээр зохицуулагдсан асуудал. Олон улсын гэрээг зөвхөн УИХ хүчингүй болгоно гэсэн заалттай. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл УИХ руу энэ асуудал орж ирээгүй байгаа. Зөвхөн Засгийн газрын түвшинд Монголын мафи хийсэн. Ийм байж болдог юм уу. Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчинө гэдэг бол Монголын бусад бүх хуулийг зөрчиж байна гэсэн үг.

Хуулийн дээгүүр гишгэсэн мафийн гар хөл монгол төрийг сульдуулж, монгол орноор тоглож байна. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, төмрийн ордууд, Хөтөлийн цементийн орд, Багануур, банк санхүүгийн салбар бүхэлдээ мафийн гарт орсон. 25-30 хувийн хүүтэй зээл өгдөг дөрвөн банктай хүн байна гээд бод доо. Тэр нь Б.Хурцын найз гээд нэрлээд байгаа Д.Эрдэнэбилэг юм. Банкны тухай хуулиар нэг хүн нэг л банктай байхыг зөвшөөрдөг. Гэтэл яахаараа нэг хүн дөрвөн банктай байдаг юм. Тэр мафийн бүлэглэлд хууль үйлчлэхээ больсон. Бусад хүмүүст болохоор хууль хатуу үйлчилж байгаа. Үүнийг төрийн тэргүүнээсээ эхлээд жирийн иргэн хүртэл мэдэж байгаа шүү дээ. Ц.Элбэгдоржийн үед бий болсон мафийн бүлэглэлийн системийг бид нураах ёстой. М.Энхболдыг тойрсон мафийн бүлэглэлийг Монголын төрөөс зайлуулах цаг болсон. Б.Хурц гэдэг хүн энэ бүлэглэлийн зөвхөн эрэг шураг нь, гүйцэтгэгч нь. Уг бүлэглэлийн ард ноцтой олон асуудал бий.

Монгол төрөө аврах уу, үгүй юу. Төрт ёсыг авч ирэх үү, үгүй юу гэдэг сонголтын өмнө бид зогсч байна. Хууль бус, төрийн эсрэг олон үйлдлийг бүлэглэлүүд хийж байна шүү дээ. Хууль бус ажиллагаа хэрээс хэтэрсэн. Ерөнхийлөгчид нэр дэвшсэн С.Ганбаатарыг, У.Хүрэлсүхийг Шадар сайд байхаас нь тагнаж чагнахаас эхлээд жирийн иргэний халдашгүй эрхэнд хуулийн байгууллагууд дураараа халддаг болсон. Хүссэн хүнээ хэлмэгдүүлдэг. Өрсөлдөгчөө гүтгэдэг. С.Зориг, Д.Цогтбаатар, Д.Энхбатын хэргийг хар. Юу болж байна вэ. 1989 онд ардчилсан хувьсгалыг хийхдээ эрх зүйт төрийг байгуулах зорилго тавьсан. Одоо эрх мэдэлтэй бүлэглэлийн дарангуйлал тогтчихоод байна. Үүнийг засч залруулахын төлөө УИХ-ын гишүүд санаачилга гарган тэмцэж байгаа гэдгийг ойлго. Үнэн ялна. Хуульт ёс ялна, төрт ёс эргэн ирнэ гэдэгт итгэсээр байгаа. Итгэл хамгийн сүүлд бөхдөг гэдэг юм билээ. Миний итгэл бөхөх болоогүй.

-Энэ томилгоо нэгэнт өндрөө авчихсан. Улсаараа л нэг юм боллоо. Ийм дуулиан шуугианыг БНСУ-ын тал дуулалгүй өнгөрнө гэж байхгүй. Цаад улс нь хүлээж авахгүй гэх боломж байдаг уу. Б.Хурцын асуудлаар Германы хуулийн байгууллагууд шалгаж байгаа гэсэн, юу болж байгаа юм бол, мэдээлэл байна уу?

-Монгол Улсын дипломат ёсыг доромжлох шаардлагагүй. Олон улсын харилцаа, хэм хэмжээнд бид хүндэтгэлтэй хандах ёстой. Европын холбоо руу орох эрхгүй хүнийг БНСУ руу Элчин сайдаар явж болно гээд сууж байгаа УИХ-ын дарга үнэхээр ёс зүйгүй авирлаж байна. Европоос хүн хулгайлж ирсэн хүн Солонгосоос хүн хулгайлахгүй ээ гээд ярьж байгаа М.Энхболд даргыг гайхаж байна. БНСУ руу явуулчихвал “бөлдөг”-нөөсөө сална гэж бодож буй УИХ-ын гишүүдээс ичиж байна. Хувийнхаа сейфэнд гэмт хэргийн материал нуучихсан Тагнуулын дарга Солонгост очоод сайн хүн болчихно гэдэгт итгэхгүй байна. Үүнийг БНСУ мэдэхийн дээдээр мэднэ. БНСУ ардчилсан, хууль дээдэлдэг, төрт ёстой орон.УИХ дээр би “БНСУ Б.Хурцыг Элчин сайдаар ирүүлэхийг хүлээж авахгүй гэвэл хариуцлагыг нь хэн хүлээх вэ” гэдгийг асуухад хариулт өгөх хүн байгаагүй. Бид хийж буй үйлдэл бүртээ хариуцлага хүлээх эзнийг тодорхой болгож байх ёстой.

М.Энхболд хариуцлага хүлээх байх гэдэгт итгэж байна. Алдаатай шийдвэр гаргасныхаа төлөө УИХ-ын дарга уучлалт гуйх өдөр ирнэ.

-Нээлттэй хэлэлцүүлгээс гаргасан санал дүгнэлтээ Их хуралд танилцуулах уу?

-Томилгоотой холбоотой ганц эрх Ерөнхийлөгчид үлдсэн. Нээлттэй хэлэлцүүлгийн санал, дүгнэлтээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид явуулсан. Төрийн тэргүүн бүрэн эрхийнхээ хүрээнд шийдвэр гаргах байх. Ерөнхийлөгч эх орноо хүндэтгэсэн, Монголын төрт ёсыг хүндэтгэсэн шийдвэр гаргана гэдэгт, хэлмэгдсэн зуу зуун хүний төлөө шийдвэр гаргана гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

-Нээлттэй хэлэлцүүлгийн үеэр үнэхээр ноцтой асуудлуудыг хөндөж байсан. Энэ бүгдийг хуулийн байгууллага шалгах ёстой. Эсвэл Элчин сайдаар томилогдсон гээд дарагдчих юм болов уу. Таны хэвлэлийн хурлын үеэр хэлсэнчлэн эхнэрийнхээ компанийг татвараас бултуулсан гээд асуудлууд учир зүйгээ олох уу?

-Нээлттэй хэлэлцүүлэгт орсон тэр бүх хүний гомдлыг хуулийн байгууллага шалгах хэрэгтэй. Шинээр үүссэн нөхцөл байдлыг харгалзан бид хууль хяналтын байгууллага руу шилжүүлж байгаа. Хэлмэгдсэн бүх хүнийг цагаатгах ёстой. Хэлмэгдүүлсэн шүүгчид, прокурор, хуулийн байгууллагынхны нэрийг зарлаж, хариуцлага ярих ёстой. Мафийн бүлэглэл өнөө маргаашдаа ялж магадгүй. Гэхдээ шударга ёс урт хугацаандаа ялдаг. Бүлэглэлээс айсан маш олон хүн байна. Тэр хүмүүсийн айдас удахгүй замхран алга болно. Хэрэв та өнөөдөр айдастай байгаа бол эрх чөлөөгүй байна гэсэн үг. Эрх чөлөөтэй хүн айдасгүй байдаг юм. Хэрэв та өнөөдөр барьцаатай байгаа бол та эрх чөлөөгүй байна, эрх чөлөөтэй хүн барьцаанд ордоггүй юм шүү дээ. Монголын ард түмнийг, улс орныг минь барьцаалах гэж оролдож буй мафийн бүлэглэлийн савраас энэ улс орныг чөлөөлнө. Монголын маш олон бизнес эрхлэгчдийг барьцаалсан байна. Жижиг сажиг алдаан дээр нь дөрөөлж айлгасан байна билээ. Энэ айдсын мананг зад татна. Айдас хүйдэс, барьцаан дээр тулгуурлаж монголыг удирдаж болохгүй. Ардчилсан монгол эрх чөлөөтэй байх ёстой. Би эрх чөлөөний эсрэг дайснуудын өмнөөс сөрнө. Үүний төлөө Ж.Батзандан УИХ-д сонгогдсон.

-Та Б.Хурцаас маш олон хүн айдаг. Их хурлын гишүүд “бөлдөг”-дүүлсэн гэж ярьсан. Харин та өөрөө айхгүй байна уу?

-Нээлттэй сонсгол дээр ирсэн иргэдийн ярихыг та сонссон байх. Б.Хурцаас болж хэрхэн хэлмэгдсэн талаараа тэд ярьсан. М.Энхболдын мафийн бүлэглэл яаж ажилладаг тухай ярьж байна. Иргэдийн айдсын манан задарч байна шүү дээ. Иргэд хэлмэгдсэн он жилүүдийн тухай, хар түүх, гашуун зовлонгийнхоо тухай ярьж байна. Одоо болтол иргэдээс маш олон өргөдөл, гомдол ирсээр л байгаа. Энэ болгоныг ил болгож ярина. Надад айх, барьцаанд орох зүйл байхгүй. Би хэзээ ч барьцаанд орохгүй. Би айдастай амьдарч сураагүй. Тийм зүйл мэдэхгүй. 20 гаруй настайгаасаа иргэний хөдөлгөөнд жагсч явсан хүн. Би долдугаар сарын 1-нд цаазын ялтай шоронд хоригдож байсан. Хэлмэгдлийн гашууныг би мэднэ. 1937 онд миний гурван авга ах буудуулсан. 1964 онд хоёр авга ахыг маань коммунистууд хэлмэгдүүлсэн. Миний өвөө ардын хувьсгалд оролцож явсан. Манайхан тэмцэгч гэр бүл. Эрх чөлөөний төлөө үргэлж тэмцсээр ирсэн. Үр хүүхдүүд маань ч тэмцэнэ. Тэмцдэггүй ард түмэн мөхдөг. Урсдаггүй гол ширгэдэг. Миний цус, монголчуудын цус тэмцэгч цус. Манжийн дарлал болон коммунизмын өөдөөс сөрж тэмцсэн монголчууд бүлэглэлийг ялж чадна. Тэд өөрсдийгөө хүчтэй гэж бодож байна. Гэхдээ нуран унадаг юм. Манжийг унагаж чадсан ард түмэн мафийн бүлэглэлийг унагаж чадна гэдэгт би итгэдэг. Монголчууд мафийн бүлэглэлийн удирдлага доор биш хуулийн доор амьдрах ёстой

-Та татварынхан, аудит, прокуроруудын нэрийг зарлана гэсэн. Хэзээ зарлах вэ. Өмнө нь та С.Зоригийн хэргийн захиалагчийн нэр 14 хоногт ил болно гэж байсан. Одоо болтол ил болоогүй байна л даа…

-Удахгүй тодорхой болно. Захиалагчтай гээд гурван хүнийг шийтгэсэн. Тэгэхээр захиалагч нь тодорхой болох ёстой биз дээ. Нээлттэй сонсголд шийтгэл авсан гурван залуугийн ар гэрийнхнийг оролцууллаа. Монголын ард түмэн тэдний үгийг хангалттай сонссон. Одоо дараагийн алхмуудаа хийнэ. С.Зоригийн хэргийг ил болгоно. Эрдэнэтийн 49 хувийг ард түмэндээ эргүүлэн авч өгнө. Үүний төлөө эцсээ хүртэл тэмцэнэ.

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

---

-Өнгөрөгч баасан гаригт УИХ-ын чуулганы хаалттай хуралдаанаар Б.Хурцыг БНСУ-д суух Элчин сайдаар томилохыг дэмжсэн. Гэтэл хоёр хаалганы цаана Ж.Батзандан гишүүн та хоёрын зохион байгуулсан нээлттэй хэлэлцүүлэг өрнөж байлаа шүү дээ. Нээлттэй хэлэлцүүлгийг дуустал ядаж Их хурал хүлээж болоогүй юм болов уу. Энэ хэр ёс зүйтэй үйлдэл болсон гэж харж байна вэ?

-УИХ маш том хорт хавдар туссанаа харууллаа. Яаж ард түмнээсээ хол байх, ард түмнээ сонсохгүй байх, дураараа дургиж болдгийг харууллаа. Уг нь хоёр ч байнгын хороогоор хэлэлцүүлэх байсан ч хэлэлцсэнгүй.

Цаашлаад Нийтийн сонсгол, нээлттэй хэлэлцүүлэг хийх байсан ч хийлгэсэнгүй. Тусгай хяналтын дэд хороо ч хуралдсангүй. Ум хумгүй асуудлыг хүчээр шийдээд явчихлаа. Хаалттай нэрийн цаана ямар ч хэлэлцүүлэггүй Б.Хурцыг томилохыг дэмжсэн байна лээ. Ямар нэгэн хэлэлцүүлэг явуулахгүйн тулд зориуд ийм алхам хийсэн.

Энэ нь Их хурлын сул байгааг, ард түмнээсээ айж байгааг, шударга бусын талд байгаа гэдгээ нотолчихлоо. Одоо бид хөдлөх цаг болсон.

-Цаашид энэ тогтолцоог засахгүй бол улам даамжрах үүд хаалгыг нээж өглөө хэмээн ярьж байна…

-Бид сонгууль бүрийн дараа энэ бүхнийг засна гэж тайвширдаг. Одоо тэгж хүлээх цаг биш. Гэтэл Үндсэн хууль том дайрлагад өртчихлөө. Үндсэн хуулиа өөрсдийн эрх мэдлийн хүрээнд өөрчлөх гэж оролдож байна. Бид 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийг л ярьдаг. Харамсалтай нь өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд шинэ үеийн хэлмэгдүүлэлт бий болчихож. Хэлмэгдүүлдэг тогтолцоо, бүхэл бүтэн махны машин ажилладаг болчихсон юм байна. Үүнд хэн ч гэсэн өртөхгүй гэх баталгаа алга. Шударга бус нь шударга ёсныхоо дээр гарах нөхцөл бүрэн байгаа гэдгийг харууллаа. Нээлттэй хэлэлцүүлгийн үеэр тэр бүх түүхүүдийг анх удаа сонслоо.

Өмнө нь ийм тийм янз бүрийн өргөдөл байна гэдэг сураг сонсогддог байсан бол жинхэнэ гэрчүүдийнх нь яриа сэтгэл сэртхийлгэж байсан. Түгшүүрийн дохио хангиналаа. Ард түмэн хөдлөхгүй бол болохгүй нь.

-Ард түмэн хөдөлнө гэхээр яг яах ёстой юм. Нээлттэй хэлэлцүүлэгт ирсэн хүмүүсийн ярьж буйг сонсоход хэцүү л байна лээ?

-Бид олны өмнө ил байдгаар нь Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярыг тэгж гэнэ. Тэр сайд, энэ гишүүнийг тэгжээ гэхэд “Больж муу хог”-ийг гээд бахаа хангаад явдаг байж. Гэтэл жирийн албан хаагчид, бизнесмэн, дургүй хүмүүсээс өшөө авах систем дээшээ доошоо нэвт явчихсан. Өнөөдөр хэн ч энэ тогтолцооны эсрэг явлаа гэхэд амь нас, эрүүл мэнд нь баталгаагүй болчихсон юм байна. Энэ байгалийн гамшиг биш. Хүний гамшиг. Эдгээрийн цаана хүн л байдаг.

Нээлттэй хэлэлцүүлэгт ирсэн хүмүүс нэр бүрээр нь зааж, оноож хэлж байсан. Тэдний ярьсан баримт бүрийг нягтлаад арга хэмжээ авч болно. Хүний бий болгосон гамшгийг ярилцаж, хэлэлцэж байж өөрчлөх ёстой. Гаргалгаа гарцны төлөө сэтгэл нэгдэн ажиллах ёстой.

Таны асуусанчлан хөдөлнө гэхээр юуны духанд хүрэлгүй гудамжинд гарч жагсахын нэр биш. Эхлээд хуулийн хүрээнд ажлын хэсэг гарах ёстой. Нээлттэй хэлэлцүүлгээс дүгнэлт гарсан. Үүнийгээ холбогдох газруудад нь танилцуулна. Хуулийн байгууллагынхан бүгдээрээ шударга бус болчихсон юм биш. Шударга бус нөхдүүд нь цөөхөн шүү дээ. Тэр цөөнх гагцхүү бүгдийг захирч, бүгдийг өөрийнхөө эрхшээлд оруулж, дарамталж, барьцаалж байна. Үүнийг өөрчлөх алхмыг хийх ёстой. Тодорхой хууль дүрэмтэй болох цаг болсон. Энэ бүхэнд саад болох юм бол хүссэн хүсээгүй гудамж руугаа гарна. Ард түмэн үгээ хэлнэ. Хүн хэзээ ч зүгээр сууж байгаад өөрийгөө элдвээр хэлүүлж, дэвслүүлнэ гэж байхгүй. Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль чинь энэ тогтолцоог нь нээгээд өгчихсөн юм. Түүнээс биш үүнийг хамгаалж өнгөрөөд, цаг зуурын бэрхшээл мэт байж байгаад ард нь гарна гэж байгаа бол эндүүрч байна.

-Чуулганы хуралдаан хаалттай хуралдаж, Б.Хурцыг Элчин сайдаар томилсноор зорилго нь биелсэн гэдэг утгаараа Б.Хурц ялсан юм шиг харагдаж байна. Нөгөө талдаа нээлттэй хэлэлцүүлэг зохион байгуулж тэр олон хүнийг дуудан авч ирж яриулснаараа Ж.Батзандан гишүүн та хоёр ялсан юм шиг дүр зураг харагдаж байна. Та өөрийн нэр хүндийг сэргээлгэнэ гэсэн тэр асуудал юу болж байна вэ?

-Энэ ялах, ялагдахын асуудал биш. Ямартай үнэн зөв ялах нь хамгийн чухал. Магадгүй энэ бүх буруу булхай зүйлийг хийж байгаа хүмүүс хүчинд автаад үүнээс салахыг хүсч байгаа. Тэдэнд үргэлж ингэж нойргүй хонож байх шаардлага байхгүй шүү дээ. Шударга ёсны дээр, хүний зовлон дээр жаргал эдэлнэ гэж байхгүй. Энэ бүхэн сайн сайханд хүргэхгүй. Тушаал нэртэй хууль зөрчин өөрсдийг нь гэмт хэрэгтэн болгодог энэ тогтолцооноос залхсан байгаа. Эцсийн эцэст ард түмнээ ялдаг Их хурал гэж байхгүй. Ард түмнээ ялдаг бүлэглэл гэж байхгүй. Ард түмнээ ялдаг ямар ч албан тушаалтан, хөрөнгөтөн байдаггүй юм. Ард түмэн ялж л таараа. Ард түмнээр дамжуулаад цаашид ардчилсан тогтолцоонд үнэн зөв нь гарч ирнэ.

Миний хувьд ч гэсэн улаан цайм гүтгүүлж, эрхээ зөрчүүлж, элдвээр хэлүүлсэн. Хоёр ч удаа шүүхэд өгөөд хүлээж авсангүй. Ганц миний өргөдлийг ч тэгээд байгаа юм биш байна лээ. Н.Алтанхуяг даргын өргөдлийг мөн хүлээж авахгүй байна гэсэн. Шүүх хурал дээр гүтгүүлсэн хүмүүсийн өргөдлийг авахгүй байгаа гэж байсан л даа. Тэглээ гээд хаашаа холдох юм. Бид байж л байна. Энэ улс нүүгээд явчихдаггүй л юм бол оршин тогтносоор байна. Хуулийн засаглал оршсоор байна. Үнэн мөн нь тогтоогдоно. Эцсээ хүртэл тэмцэж байгаад нэр хүндээ, эрхээ сэргээлгэх болно.

-Цаашид иймэрхүү зүйл тохиолдохгүй гэх газаргүй. Тэр үед нь яах юм. Тогтолцоогоо шинэчлэхгүй юм уу. Энийг чинь ярьчих уу, яах уу гээд бүгдийг нь мэддэг юм шиг. Нөгөө талд нь хүнд хэлж болохгүй олон асуудал байгаа ч юм шиг дүр зураг бий. Ж.Батзандан гишүүний хэлснээр “бөлдөгдүүлчихсэн” мэт байх юм. Үнэн мөнийг нь хэлчих вий гэхээс үхтэлээ айж байгаа ч юм шиг…

-Ийм буруу жишиг тогтож, энэ буруу бүхэн цаашид үргэлжлэхгүйн төлөө бидний тэмцэл үргэлжилнэ. Нээлттэй хэлэлцүүлгийн үеэр анх удаа тэр хүмүүсээс нөхцөл байдлын талаар сонссон. Тэр дагуу бид энэ тогтолцоонд бугшсан булхайг ил болгож арга хэмжээ авахуулна. Үүнээс бид алхам ч ухрахгүй. Бидний чадах зүйл, чадахгүй зүйл гэж бий. Тэд магадгүй ялж болно. Тэглээ гээд ард түмнээ л дарамталж байна гэсэн үг. Ард түмэн мөнх, албан тушаал эрх мэдэл хязгаартай. Мөнгө хөрөнгөтэй, хэвлэл мэдээлэлтэй байлаа гээд бүх зүйл нь хязгаарт багтдаг. Хэсэг бүлэглэл байлаа ч тэднийг давах хүч ард түмэнд байгаа юм. Үүнийг хэн ч эвдэж чадахгүй.

-Их хурал л Б.Хурц гэдэг хүнийг дэмжээд Элчин сайдаар явуулчихсан мэт хандлага харагдаж байна. Анхнаасаа Засгийн газар нэр оруулж, Ерөнхийлөгч дэмжиж, Их хурлаар зөвшилцөхөөр нэр өргөн барьсан биз дээ. Гэтэл Засгийн газрын тэргүүн У.Хүрэлсүх ч юм уу, Ерөнхийлөгч Х.Баттулга түүний нэрийг заавал оруулахгүй байж болох байсан байх, тийм үү. Юу гэх гээд байна вэ гэхээр Их хурал л буруутай юм шиг сэтгэгдэл төрүүлж байна л даа…

-Энэ бүхэн үнэнээрээ гарч ирнэ. Элчин сайдаар явлаа гэхэд тэр хүн хаашаа зугтах юм. Хуулийнхан хэнийг, хаанаас ч олоод ирнэ. Шударга бус зүйл болно, шударга нь болохгүй гэдэг хууль байхгүй. Монголд хууль, шударга ёс, ард түмэн байна. Байнга дэвсэлж, дарлаад, өөрийнхөө эршээлд байлгана гэж байхгүй. Хэн ч ингэж чадаагүй. Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд гарсан хэлмэгдүүлэлтэд хэнийг ч шийтгэлгүй, тоолгүй өнгөрч хүний эрхийн асуудал дээр буруу гарыг таслах алхам руу явах ёстой.

-Нээлттэй хэлэлцүүлгийн үеэр олон асуудал хөндөгдсөн. Хуулийн байгууллагууд үүнийг шалгах ёстой гээд байгаа. Гэтэл өнөө хүн маань томилогдох болзлоо хангачихсан. Их хурал буруу шийдвэр гаргачихсан уу. Энэ томилгоо Үндсэн хуулийн Цэц дээр очих уу?

-Хуулийн дагуу ямар ч үр дүн гарч магадгүй. Процесс дөнгөж эхэлж байна. Хэлэлцүүлгээс гарсан үр дүнг хэвлэлийнхэнд өгнө. Түүндээ бид ямар алхмууд хийхээ маш тодорхой бичсэн байгаа. Тэр дагуу явна.

УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн сайд асан Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

-Сүүлийн нэг жил гаруйн хугацаанд тантай уулзаж ярилцаагүй юм байна. Ямар ажил, алба хашиж байна вэ?

-Одоогоор бичиг цаасны ажил л хийж байна. Үндсэн хуульт ёсны асуудлаар докторын судалгааны ажил эхлүүлсэн байсан. Тэрийгээ дуусгах санаатай. Үндсэн хуулийн шүүх, Үндсэн хуулийн тайлбар, хөгжилтэй холбоотой асуудлуудаар нэг судалгааны дүн гаргахаар ажиллаж байна. Өмнө нь онолын болон үзэл санааны судалгаа нь хийгдчихсэн байсан. Өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд Үндсэн хуулийн Цэц дээр УИХ-ыг төлөөлж 30 орчим хуралд орсон байх юм. Тэдгээр маргааныг эргэн харахад 2-3 маргаанаас бусад нь онолын хувьд сонирхолтой, Үндсэн хуулийн үзэл санааг тэлэхтэй холбоотой, судалбал нэлээд сонин үр дүн гарч болохоор маргаанууд байсан. Энэ чиглэлийн материалуудыг нэгтгээд ном гаргахаар зэхэж байна. Мөн хууль, эрх зүйн шинэчлэлтэй холбоотой судалгаан дээр суурилсан, бас амьдрал дээр болсон бодит үйл явдлуудыг тусгасан ном гаргах санаатай нухаад сууж байна.

-Үндсэн хууль гэснээс манайхан Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар хэлэлцүүлгүүд явуулж иргэдээс санал авсан. Удахгүй ард нийтийн санал асуулга явуулна гээд байгаа. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн хүрээнд та ямар байр суурьтай байгаа вэ? Хамгийн сүүлд “Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрхийг хязгаарлахыг иргэд дэмжлээ” гэдэг мэдээлэл цацагдсан…

-2010 оноос хойш Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулъя гэдэг яриа улс төрийн хүрээнийхэн төдийгүй улс төр судлаачдын дунд нилээн гарч эхэлсэн. Тэр явц үргэлжилж байх шиг байна. Үндсэн хуулийн ийм ийм зүйлсийг нь өөрчилье гэдэг тодорхой саналууд бий. Тухайлбал, эрх мэдэл нь хязгааргүй болчихсон парламентын эрх мэдлийг хязгаарлах, тэр дундаа хууль тогтоох, Засгийн газрыг хянах чиг үүргүүдийг нь илүү тодорхой болгох хэрэгтэй. Гүйцэтгэх эрх мэдлийг булаацалдаж, дур зоргоороо ордог байдлыг цэгцлэх тал дээр санал нэг байдаг. Монгол Улсад гүйцэтгэх эрх мэдэл гэж алга болчихож. Гүйцэтгэх эрх мэдлийг УИХ-ын 76 гишүүн бүгдээрээ эдлэх гэж оролдож байна. Ерөнхийлөгч ч булаацалдаж байна. УИХ, Ерөнхийлөгч бүү хэл УИХ-ын дэргэдэх байгууллагууд булаацалдах болсон. Гүйцэтгэх эрх мэдэл бодитойгоор нэг гарт төвлөрөөгүй, гүйцэтгэх эрх мэдэл гэдэг агуулгаараа нэг цул болж чадаагүй гэдэг шүүмжлэл бий. Хүчтэй Ерөнхий сайдтай, гүйцэтгэх эрх мэдэл тодорхой, хэн нэгэнтэй булаацалдахгүйгээр хариуцлагаа хүлээсэн шиг хүлээгээд, ажлаа хийсэн шиг хийдэг, үйл ажиллагаа нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр тасралтгүй хангагдаж байх ёстой гэдэгтэй санал нэг. Хэлэлцүүлгийн явцад гарч ирж буй саналуудыг харахад зарим нь урьд өмнө огт яригдаж байгаагүй зүйлс байна лээ. Тэдгээр санаа зарим талаараа 1992 оны Үндсэн хуулийн үндсийг эвдэхэд ч хүргэхээр.

Ер нь бол Ерөнхийлөгчийн тодорхой эрх мэдлүүдийг хязгаарлах ёстой. Тэгэхгүйгээр Ерөнхийлөгч хэн байхаас үл шалтгаалаад Ерөнхийлөгчийн институци нь өөрөө улс орны хөгжид саад тотгор учруулдаг, нийгмийг талцуулж хуваадаг болчихоод байгаа. Сүүлийн дөрвөн Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж байсан арга барил, эрх мэдлийн өнгүүдийг нь хараарай. Уг нь “эв нэгдлийг илэрхийлэгч” гэсэн Үндсэн хуулийн маш чухал үүрэгтэй мөртлөө хагалган бутаргагч, гацаагч, улс төрийн хор найруулагч болсон. Ерөнхийлөгчөөс болж Засгийн газар үргэлж хөдөлж, тогтворгүй байдаг болсон. Энэ дүр зургийг харахаар Ерөнхийлөгчийн тодорхой эрх мэдлүүдийг тэр дундаа Үндсэн хуульд байхгүй, бусад хуулиар олоод авчихсан эрхүүдийг үгүй хийж, хязгаарлах нь зөв. Хууль санаачлах эрхийн хувьд Ерөнхийлөгч ямар хуулиудыг санаачлах эрхтэй, ямар хуулиудыг санаачлах нь зохимжгүй гэдгийг тодорхой болгох. Ганц Ерөнхийлөгч гэлтгүй, УИХ-ын гишүүдийн ч гэсэн хууль санаачлах эрхийг тодорхой болгож хязгаарлах ёстой. Хууль санаачлагч байна гэдэг нь хууль руу хувийн үзэмж, дур зоргоор халдана гэсэн үг биш. Тиймээс УИХ-ын 76 гишүүн ч гэсэн хууль санаачлах эрх нэрийн дор төсөв зохиож, татвар нэмэгдүүлэх санаачилга гаргадгаа болих хэрэгтэй.

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар, 2017 оны төсвийн тодотгол, 2018 оны улсын төсвийн зарлагын хэсэгт хэсэгчлэн хориг тавьсан ч УИХ хүлээж авсангүй. Энэ процессыг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Ерөнхийлөгчид олгогдсон гээд буй хориг тавих эрх нь Ерөнхийлөгчийн дангаараа эдэлж буй эрх биш. Энэ бол парламентын цөөнхийн эрхтэй холбогдох асуудал. Олонх хүч түрэн бодлогоо түлхээд цөөнхийн дуу хоолойг сонсохгүй, тэдний шүүмжийг үл тоомсорлоод байвал Ерөнхийлөгч хориг тавиад, хоригоор дамжуулан цөөнх уг асуудлыг парламентаар дахин хэлэлцэх боломжтой болж байгаа юм. Нөгөө талдаа олонхийг уг шийдвэрээ дахиад нэг эргэж хараач ээ гэдэг хоёр дахь боломжийг нээж өгч байгаа хэрэг. Тиймээс энэ нь парламент хоёр дахь удаагаа уг асуудлыг хэлэлцээд үзээч гэдэг л зохицуулалт.

Ерөнхийлөгчийн тавьсан гурван хоригийг авч үзэхэд Ерөнхийлөгчийн институцийн чадавх сул байгаа юм болов уу гэж харагдсан. Хориг тавьж буй үндэслэл, бичиг баримт боловсруулж буй байдал нь сул, муу байсан. Тиймээс тавьсан хоригоосоо бус хэлбэрийн тал дээрх дэл сул шүүмжээс болоод уначихав уу гэж харсан. Сүүлийн хоригийн хувьд 2018 оны төсвийн үрэлгэн байдлаа зогсоогооч ээ гэсэн шаардлага байсан. Өмнөх парламентын үед Н.Алтанхуягийн Засгийн газар “авлигажсан төсөв” гэж зарлаж байгаад төсөв дээр болсон болоогүй, зурагтай зураггүй их хэмжээний барилга байшинг эхлүүлэхтэй холбоотой зардлуудыг тавьдаг, тэр нь олон жил сунжирч, төсөвт өртөг нь үргэлж өсч байдгийг зогсоох гэж оролдсон. Улсын төсвийн сахилга батгүй, үр ашиггүй зарцуулалтыг засахын тулд дуусаагүй барилгуудыг зогсоохыг нь зогсоож, царцаахыг нь царцааж, зарим нэгийг нь борлуулах замаар багагүй хэл ам дагуулсан шинэчлэл төсөвт хийж байсан. Энэ өөрчлөлтийг өнөөдөр жишээ нь үгүй хийчихлээ. Дахиад бахь байдгаараа байшин савны өрсөлдөөн эхэлж байна. 2000 онд эхлүүлсэн улс төрийн авлига буюу гишүүний тойргийн мөнгө гараад ирэх шиг боллоо. Үүнийг нь дагаад бөөн авлига цэцэглээд ирдэг. Татвар нэмнэ гээд иргэдийн нуруун дээр ачаа үүрүүлж байгаа мөртлөө, зардлаа хэмнэх биш, хүн бүрт бялуу хуваадаг болоод хувирчихаар ирэх оны нэгдүгээр сард нэмэгдэх гэж байгаа татвартай холбоотой асуудал чинь төсөвтэй холбоотой зарчимтай чинь зөрчилдөөд байна гээд нэлээд ул суурьтай, зөв хориг тавьсан байна лээ, уг нь. Харамсалтай нь нэр буруу бичсэн, тоо андуурч тэмдэглэсэн гээд хориг нь хэлбэрээсээ болоод хаа хамаагүй шүүмжлэл рүү орчихлоо.

-Ерөнхийлөгчтэй холбоотой зүйлсийг ярьж байгаагийнх нь тэр чигийнхээ яриаг үргэлжлүүлье гэж бодлоо. Төрийн тэргүүн цаазын ялыг сэргээх асуудлыг хөндөж, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдоржид судлах санал хүргүүлсэн. Цаазын ялын тухайд та ямар байр суурьтай яваа бол?

-Монгол Улсыг хөгжил дэвшил, ирээдүй рүү нь хөтөлж явах гэж байгаа лидерүүд үзэл санаа, итгэл үнэмшлийн хувьд ч манлайлагч байх ёстой. Түүнээс биш ухраагч, гацаагч, олон нийтийн санаа бодлыг аялалдан дагаад бусдад таалагдахын тулд худлаа попрогч байж болохгүй. Цаазын ялтай холбоотой асуудлын хүрээнд Монгол Улсын Төрийн тэргүүний зүгээс гаргаж боломгүй харалган, тэнэг гэж хэлж болохоор алхам хийсэн. Монгол Улс яагаад цаазаар авах ялыг халах болсон бэ гэхээр нэгдүгээрт, Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал өөрөө цэрэг зэвсгийн гэхээсээ илүүтэй дипломат байдлаар хангагддаг. Хүчирхэг хоёр гүрний дунд байгаа хязгаарлагдмал нөхцөлд олон талт гадаад бодлого, гуравдагч хөрш, олон улсын байгууллагуудын эерэг харилцаагаар дамжуулан өөрсдийн тусгаар тогтнолыг баталгаажуулахын тулд 1990 оноос хойш хичээж байгаа. Гэтэл энэ бодлогыг нулимж байх шиг. Манай улс НҮБ-д гишүүн болох гэж яаж үйлээ үзэж, ямар эсэргүүцэлтэй тулж байж бүрэн эрхт гишүүн болсон билээ. Гишүүн болсноороо бид ямар амжилттай алхам хийж өнөөгийн зэрэгт хүрсэн билээ гэдгээ мартаж болохгүй. Бид НҮБ-аас гаргасан хүний эрхтэй холбоотой олон конвенцид нэгдэн орсон. Энэ конвенциудын нэг нь цаазаар авах ялыг халах тухай конвенци байсан. НҮБ-ын өмнө Монгол Улсын авсан амлалт байхгүй юу. Үүнтэй холбоотойгоор 2015 оны хууль тогтоомжийн шинэчлэлийн хүрээнд Эрүүгийн хуулиас цаазаар авах ялыг халсан.

Хоёрдугаарт, манай гуравдагч хөрш гэдэг хүрээнд Европын холбоотой таатай буюу эерэг харьцаатай байхыг хүсч байгаа. Үндсэн хуульт ардчиллын үндсэн зарчим бол иргэдийнхээ итгэл үнэмшил дээр суурилдаг, эрх чөлөөтэй хувь хүмүүс хоорондоо тохиролцож бий болгосон нийгмийн гэрээ учраас би ч хүн алах ёсгүй, та ч хүн ялах ёсгүй. Тиймээс хоёулаа хүн алах ёсгүй учраас хүн алах нь гэмт хэрэг гэдэг зарчмыг гаргаад энэ тохирсон тохироог биелүүлэхийн тулд төрийг үүсгэж байгаа. Жам ёсны эрхтэй хүнд хүн алах эрх байхгүй бол үүсмэл төрд хүн алах эрх байх ёсгүй. Өөрөөр хэлбэл өөртөө байхгүй эрхийг иргэд төрд шилжүүлж өгч болохгүй. Ийм философиор дэлхий нийт энэ өөрчлөлтийг хийж байна. Бид ч гэсэн ийм үнэт зүйлтэй гээд цаазын ялаас татгалзсан. Үүнийгээ бид эргээд үгүйсгэж болохгүй. Гадаад орчноосоо тусгаарлаж, дотооддоо диктатур тогтоох гэж оролдож буй улс орон бий. Биднийг олон улсын тавцанд ганцаардуулах ийм алхмыг яах гэж хийгээд байна гэдэг нь сонин биз дээ.

-Харин яагаад ийм алхам хийсэн юм бол?

-Ерөнхийлөгч өөрөө хууль санаачлах эрхтэй. Өөрөө хууль санаачлаад Эрүүгийн хуулийн цаазын ялыг сэргээе гээд хуулиа УИХ-д өргөн барих эрхтэй мөртлөө яагаад Засгийн газар луу чихэж байгаа чинь цаазын ялыг сэргээх гэдэг нь нэгдүгээрт улс төрийн шоу гэж харагдаж байна. Хоёрдугаарт, цаазын ялыг сэргээнэ гэдэг энэ улс төрийн хөөсрөл, хийрхэл дундаас Ерөнхийлөгч өөрөө улс төрийн ямар ашиг хонжоо олох гээд байгаа юм бэ гэж асуухад хүргэж байна.

Засгийн газрыг муухай харагдуулж, ажлаа хийхгүй байгаа мэт ойлголт төрүүлж, улс төр хийхдээ ядаж л цаазын ялыг сэргээх асуудлаар улс төр хийж боломгүй.

1930-аад оны их хэлмэгдүүлэлтийг харахад хэн нэгэн дарангуйлагч гарч ирээд хийсэн гэхээсээ илүүтэй хуулинд нь хүнийг алах ял бэлэн байсан учраас 30 гаруй мянган хүнийг хэлмэгдүүлэх хүртлээ галзуурсан. Тийм учраас өнөөдөр олон нийтийн хувьд хамгийн муухай харагдаж буй гэмт хэрэг дээр цаазаар явах ялыг хэрэглэе гэдэг санаачлага гаргаж болно. Маргааш нэг мэдэхэд бусдаас өөрөөр сэтгэж, бодож байгаагийнхаа төлөө цаазлуулдаг болчихсон, цаазын ялын ард улстөрчид хэн нэгэн дургүй хүнийхээ амь насаар тоглох хэмжээний махны машин бүтээчихсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Өнөөдөр нэг хаалга нээгдэхэд маргааш 100 хаалга нээгдэх бүрэн боломжтой. Үүнийг халахын тулд хэлмэгдүүлэлт хийсэн нам уучлалт гуйгаагүй байхад Ардчилсан нам их хэлмэгдүүлэлтэд өртсөн ард түмнээсээ уучлалт гуйсан. Хүн алах хуультай байх нь хэлмэгдүүлэлтийн эх үүсвэр юм байна гээд цаазаар авах ялыг халсан. Харамсалтай нь Ардчилсан намаас нэр дэвшсэн, өөрийгөө ардчилагчдын туг нь гэж бодож явдаг нэг нөхөр түүнийг нь нулимаад сууж байна гэдэг гутамшиг.

-Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд нь Төрийн тэргүүнтэйгээ санал нэг байна гээд хэлчихсэн шүү дээ. Тэгэхээр цаашаа цаазаар авах ялыг сэргээх боломжтой мэт харагдаад байна л даа…

-Гоё юм яриад бусдад гай чирээд явж байдаг хүн байдаг л даа. Монгол Улсад цаазаар авах ялыг сэргээх хэмжээний хийрхэл явах юм бол хэцүү. Би нэг зүйлийг ойлгодоггүй юм. Цаазаар авах ялыг сэргээе гэж орилж байгаа, энэ санаачилгыг гаргаж байгаа хүмүүсийн өөрсдийнх нь хэргийг шалгах гэхээр “хэлмэгдүүллээ” гэж орилоод, өрөөлийг болохоор “алаад өг” гэж чарлаад байдаг. Өөрийг нь болон өөрийнх нь хамааралтай хүмүүс дээр хуулийн байгууллага ажиллахаар “шүүх, прокурор, цагдаа шударга бус байна” гэж мангас болгож зурчихаад, мангас болгож зурсан байгууллагууддаа хүн алах эрхийг нь өгье гээд байгаа нь эрүүл үү. Үүнд ямар ч эрүүл логик алга. Цаазаар авах ялыг бий болгоё гэхээсээ илүүтэйгээр шударга бус ажиллаад буй шүүх, прокуророо зөв болгох тухай, хүн хэлмэгдүүлээд байгаа байгууллагуудаа цэгцлэх тухай ярих ёстой. Л.Болд, Ж.Батзандангийн санаачилгаар нээлттэй хэлэлцүүлэг болж байна лээ. Тэнд ирсэн иргэдийн яриаг сонсож байхад үнэхээр харамсах сэтгэл төрөм. Хэрэв тэр иргэд үнэн ярьсан бол олон нийт хуулийн байгууллагад итгэх итгэл ямар хэмжээнд хүрэх вэ? Ийм итгэл үл даах систем өөрсдөө үйлдвэрлэж, угсарчихаад өөрсөд дээр нь ирэхээр байнга муулж, нөгөө талдаа жирийн иргэд рүү хандахаараа хүн алдаг эрхтэй байх тухай ярих нь ямар логик вэ.

-Сүүлийн үед олны анхаарлыг татаж буй сэдэв БНСУ-д Элчин сайдаар Б.Хурцыг томилсон явдал байлаа. Их хурал хаалттай хуралдаад Б.Хурцыг Элчин сайдаар томилчихлоо. Их хурал хүлцэнгүй байна, нэг хүний өмнө хүчин мөхөс байна гэж иргэд ярьж байна. Та ямар бодолтой байгаа бол?

-Б.Хурц гэдэг хувь хүн рүү нь хандаж шүүмжлээд байвал юу ч өөрчлөгдөхгүй. Ж.Батзандан, Ц.Нямдоржийн ярьж буй яриа дөрвөн жилийн өмнө яригдсан. Угаасаа дөрвөн жилийн өмнө ч ийм систем байсан, одоо ч байна. Энэ тогтолцоо чинь цаашид улам галзуурна. Үүнийг задлахын тулд хуулийг бүхэлд нь өөрчлөх хэрэгтэй, асуудлыг ингэж шийдэх ёстой гээд хувилбаруудыг нь гаргаад явахаар энэ хуулиудыг эсэргүүцэн танхимын үүдэнд хэвлэлийн бага хурал хийгээд зогсч байсан хүмүүсийн зургийг нь эргээд хараарай. Одоо Б.Хурцыг шүүмжлээд зогсч байгаа хүмүүс тэр үед энэ тогтолцоог хамгаалаад зогсч байсан хүмүүс. “Ийм асуудал байна. Үүнийг хаалттай хэлэлцье” гээд Н.Алтанхуяг өмнөх Их хуралд олон удаа хэлсэн. Хэн ч сонсоогүй. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг энэ тогтолцоо нь унагаж байсан. Алгаа ташаад зогсч байсан хүмүүс одоо ухаарч байх шиг байна. Хожимдсон ч гэсэн харж байгаа нь сайн.

Энэ бол ганц Б.Хурцын асуудал биш. Үүний дараа хуулиа хэрхэн өөрчилж, тогтолцоогоо хэрхэн шинэчлэх вэ? Дараагийн Хурцыг гарч ирэхийг хүлээгээд шүүмжлэхдээ бэлдээд сууж байх уу? Дахиад хэлье. Хурцдаа биш, харин өөрсдийнх нь үйлдвэрлэсэн тогтолцоонд асуудал байна. Надад нэг сонирхолтой зүйл юу харагдсан гэхээр сая нээлттэй сонсгол хийх гэж оролдлоо. Сонсголтой холбоотой хууль батлагдахад Томилгооны сонсголоос гадна парламентад мөрдөн шалгах сонсгол хийх эрх өгье гэдэг санал байсан. Мөрдөн шалгах сонсгол гээд текстээр нь биччихсэн байхад “УИХ-ыг шүүх болгох гэж байгаа юм уу” гээд хасуулж байсан юм. Хэрэв тэр сонсгол байсан бол сая иргэдийн үгийг нээлттэй сонссон болоод, Их хурал нь хаалттайгаар томилсон болоод жүжиг тоглоод өнгөрөх биш, мэргэжлийн бие даасан шинжээч томилоод, нотлох баримтуудыг нь цуглуулаад, хар таамаг хов жив биш, хэн нэгний амаар ярьж буй гомдол биш, баримт материалуудыг нь нягталсан, хууль зүйн бодит дүгнэлт бүхий хэлэлцүүлэг УИХ дээр хийгдэх байлаа.

-Одоо хийх боломж байхгүй юм уу?

-Одоо улс төр нь бүхэлдээ авлигажсан, УИХ нь хэт туйлширсан, хөөсөрсөн олонхтой болсон энэ үед хоосон яриа, хайран цаг болох байх л даа. Үзэгдлийнхээ цаад учир шалтгааныг олоосой билээ. Б.Хурц гэдэг хүн рүү хувьчилж дайрахаас илүүтэй Францаас Бельги, Германаар дамжуулан Монголд хүн хулгайлаад ирсэн хүнээс энэ асуудлаар яг хэн тушаал өгсөн бэ, яах гэж өгсөн юм, яагаад энэ хүмүүс хууль ёсны гэж ойлгоод тэр тушаалыг биелүүлээд ирсэн юм, яагаад хилээр оруулж ирсний дараа “Цагдаагийн байгууллага авч ирсэн” гэж худлаа жүжиг тавьсан юм гэх мэтчилэн ул суурьтай нь авч үзэх юм бол олон улсын хууль дүрэм, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг ноцтой зөрчсөн үйлдлүүд зөндөө бий. Яагаад энэ үйлдлүүд дээр хяналт тавьсан прокурор, зөвшөөрөл өгсөн улс төрийн албан тушаалтан, тушаал өгсөн тагнуулын байгууллагын удирдлага гээд хэн хэн байсан гэдэг талаар ярихгүй зөвхөн нэг хүний асуудал болгон чихээд байгаа юм.

2016 онд бөөн юм болж байж, арай гэж баталсан Эрүүгийн процессын хуулиар гүйцэтгэх ажлыг шүүхийн хяналтанд оруулсан, Хууль сахиулах ажиллагааны тухай хуулиар өмнө прокурорын зөвшөөрөл, хяналтгүй хийгддэг байсан гүйцэтгэх ажлын тодорхой ажиллагаануудыг хууль дүрэмтэй болгосон. Харамсалтай нь 2016 оны сонгуулийн дараа МАН-ынхан Хууль сахиулах ажиллагааны тухай хуулийг нь бүр байхгүй болгоод Эрүүгийн процессийн хуулиас гүйцэтгэх ажилтай холбоотой нарийвчилсан зохицуулалтуудыг өөрчилсөн. Тэгэхэд одоо муу муухай гээд байгаа хүмүүс бүгд тэдний талд зогссон. Нийгмийн муу муухай бүхнийг ганц хүнд тохож, тэр нь хамгийн их хүн хэлмэгдүүлсэн, хамгийн балмад, хамгийн хууль бус ажил хийдэг мангас болгож хувиргаад, энэ бүгдийг өөрсдөө үйлдвэрлэсэн хүмүүс нь ямар ч гэм зэмгүй мэт үлдлээ шүү дээ. Нэг хартал нэг нь сайдаараа, нөгөөх нь Элчин сайдаар явж, бусад нь УИХ-ын гишүүнээрээ үлдэж байна. Шийдэгдсэн асуудал юу ч алга. Олон нийт хэдэн өдөр ямар муухай зүйл болоо вэ гэж хямраад өнгөрнө. Сарын дараа үүнийг бүгд мартана. Муу муухай бүхэн нь дараагийнхаа хохирогчоо хайгаад явна. Тиймээс одоо асуудлаа яаж шийдэх юм, үүнээс юу ухаарав, ямар сургамж авсан бэ, шийдэл нь юу байх вэ? гэдгийг яримаар санагдаад байгаа. Нэг хэсэг яриад мартчихдаг байх юм бол улс төрчид ярьж л байдаг юм, харин бид айлгаж чаддаг гэдэг зүйл цаашаа үргэлжлээд явна. Тэр бүгдийг шийдэхэд гай болсон хүмүүс өнөөдөр дахиад нөгөө сэдвийг чинь яриад баатар болсон хэвээрээ байна. Асуудлыг шийдэхэд дандаа садаа болдог, тэгсэн мөртөө асуудлыг үргэлж дөвийлгөн гаргаж ирж түүн дээр “од” болох гэж оролддог арга барилаасаа салахгүйгээр бид цаашаа зөв зүг рүү явахгүй.

-Гарц арга зам нь юу юм. Энэ хүмүүс улс төрөөс явж байж цэгцрэх юм уу?

-Асуудлынхаа голыг ярьж сурах хэрэгтэй. Яагаад ийм байгаа юм бэ гэдгээ ярихгүй мөртлөө “ийм байна аа” л гээд байвал асуудлаа шийдэж чадахгүй. Утаа хаашаа нүүхийг биш салхи хаанаас салхилж байгааг харах ёстой. Манайхан асуудлын араас хөөцөлддөг болохоос уг шалтгаан нь хаанаа байгааг огт ярьдаггүй. Өнөөдөр манайд улс төр, улстөрч гэж хоёр ойлголт гажчихлаа. Бүлэг фракциараа талцаж хэрэлддэг, кноп дарж эрх мэдэл олж авдаг, хувийн асуудлаа шийддэг, хор найруулах байдлаар нэгнийгээ татан унагаж оронд нь гарч ирэхийг улс төр, улстөрч гэж андуураад байна. Асуудлыг яаж шийдэх вэ, бодлого хаана байна вэ, бодлогоо хэрхэн тодорхойлох вэ, тодорхойлсон бодлогоо хэрэгжүүлэхийн тулд юу хийх ёстой вэ гэх мэтчилэн зүйлсээ толгойдоо бодож, ул суурьтай ярьж амьдрал дээр хэрэгжүүлэх гэж оролддог, тэр нь эсэргүүцэлтэй тулсан ч даван туулаад гардаг хүмүүсийг улстөрч гэдэг. Харамсалтай нь өнөөдөр манайд бодлогын улс төр, бодлоготон алга. Хор найруулж хов хөөдөг, хэрүүл талцал дундаас ашиг хонжоо хайдаг нь олдчихож.

-Иргэд үнэндээ өнөөдөр хэнд итгэхээ мэдэхээ байчихлаа. АН-д итгэсэн ч итгэлийг нь алдсан, МАН ч ялгаагүй сандал суудлын төлөө явсаар иргэдээ хайхарсангүй. МАХН хоёр хуваагдчихлаа. Парламентад суудалтай гурван намын дүр төрх иймэрхүү байна. Бид хэнд итгэх ёстой вэ?

-Нэгдүгээрт, улстөрчид, улс төрийн намууд хийж чадахгүй зүйлээ хийнэ гэж амлах хэрэггүй. Хоёрдугаарт, амласан бол амласнаа хийх гэж оролдохоос амласныхаа эсрэг явж болохгүй. Үүнээс болж иргэд аль ч намд итгэхээ байчихлаа. Үүнээс болж ардчилалд ард түмний итгэх итгэл багасч байна. Хамгийн том аюул нь энэ. Улс төрийн хүчнүүдийг сул байлгах, хагаралдуулах үйл явц ухаалгаар төлөвлөсөн ажил шиг явж байна. Ардчилсан намыг хэд хувааж, хагалж, зодолдуулав. Яг тэр технологи Ардын намыг хооронд нь зодолдуулаад дуусч байна. МАХН-ыг ч гэсэн тэр технологи дахиад хувааж байна. Маш их мөнгө л ийм зөрчилдөөнийг бий болгодог. Аль нам эрх барихаас үл хамаараад улс төрийн нам гэдэг институцийг байхгүй болгож байна. Улс төрийн нам байхгүй болохоор оронд нь юу гарах юм. Улс төрийн намуудаа нулимаад оронд нь хэн нэгэн хувь хүнд итгэсэн тогтолцоог бий болгох уу. Хэрэв ийм болчихвол хувь хүний аяг ааш, эрүүл мэнд, хувийн бодлоор бидний ирээдүй хэмжигдэнэ. Хувь хүнийх биш юмаа гэхэд хамаатан садан руу, эдийн засгийн ашиг сонирхлоор нэгдсэн бүлэглэл рүү орно. Компани, бизнесүүд ашиг сонирхлоороо нэгддэг. Гэр бүл, хамаатан садан цусан холбоогоороо нэгддэг. Найз нөхөд сонирхол болон хоббигоороо нэгддэг. Харин улс төрийн нам бол үзэл бодлоороо нэгдэж, үүн дээр суурилсан хөгжлийн бодлогоор түүчээлдэг систем. Гэтэл үүнийг зөв талаас нь хөгжүүлэхийн оронд намуудыг сахилгажуулах, ил тод, авлигаас ангид байлгах гэсэн дэвшилттэй бүх алхмуудыг нулимаад байгааг харахад аль нэг гэр бүл, эсхүл бизнесийн бүлэглэл төрийн толгойд гарч айдсаар зэвсэглэн он удаан жил эзэн суух ийм л бодлого хэрэгжээд байна уу гэж хардахад хүрч байна.

-Энэ тухай АН нь ч МАН нь ч ярьдаг. Яриад байгаа хүмүүс нь санаа зорилго нэгдээд үүнээсээ салчихаж болохгүй юм уу?

-Одоо АН, МАН гэсэн ойлголт байхгүй болсон. Хамгийн хүчтэй бүлэглэл халаасандаа хэдэн намтай вэ гэдэг л асуудал яригдаж байна. МАХН сая хуваагдаж байгаа нь нөгөө бүлэг талыг нь халаасандаа хийчихлээ л гэсэн үг. Хамаг мөнгийг нь гаргаад зохион байгуулалтыг нь хийгээд авчихлаа. Тэгэхээр манайд нэг намаар бодлогоо хэрэгжүүлэх явдал байхгүй болсон. Нам нам дээр хөлөө тавьж байгаад тогтвортой байх гэсэн эрх мэдлийн дайн явж байна. Энэ бол аль нэг нам нь ялж ялагдах тухай биш, аль ч нам гарсан манай хүмүүс байх тухай яриа. Хэвлэл мэдээлэл, банк санхүү рүү орсон, одоо хуулийн байгууллага руу орж байна. Хэзээ энэ улс доторх улс болсон мангас чинь улсаа идэж дуусгах бол?

-Таны үеийнхнийг АН-ын залуучууд гэдэг байсан. Харин одоо бол мэдлэг, боловсролтой дунд үеийнхэн гэж нэрлэх нь илүү зохимжтой байх. Танай үеийнхэн намаа шинэчлэхгүй байгаа болохоор энэ бүхэн даамжраад байгаа юм биш үү?

-Хамгийн том зовлон энэ л дээ. Өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, итгэл үнэмшилтэй зөв, бурууг ялгаж зааглачих боловсролтой, нүд тайлагдсан хүмүүс муу муухай хог шааруудаас хол байхыг хүсдэг юм байна. Тэр нь зарим талаараа сул тал болдог юм байна. Маш олон зөв бодолтой, боловсролтой залуус энэ муу муухайгаас зайгаа бариад зогсчихлоо. Гэтэл хамгийн увайгүй ичгүүргүй, цүнх баригчид нь, авлига, албан тушаалын хэнээтнүүд нь хамгийн том дарга гээд наалдаад гүйчих.

-Та намынхаа ажилд хэр оролцож байна вэ?

-Нэг их сүртэй оролцсон юм алга.

-Цаашдаа оролцоно биз дээ?

-Мэдээж оролцоод явна. Ардчилсан нам хэн нэгний компани биш. Ардчилсан нам ардчилал, хүний эрхийг энэ улс оронд бий болгохыг оролддог хүмүүсийн нэгдэл. Тэр нэгдлийг тэр чигээр нь авч явахын тулд анх эхлүүлсэн зөв зам дээрээ эргэн очиж, дуусгахын тулд хүчин чармайлт гаргах ёстой.

-Ойрын хугацаагаар авч үзэхэд 2020 он хүртэлх Монголын улс төрийн нөхцөл байдлыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Монголын улс төр бага хаадын тэмцлийн үе шиг ороо бусгаа байна. Монголын нууц товчоо дээр “Орондоо орох завгүй олзлолдон тэмцэлдэж” гэж гардаг даа. Тэр шиг цаг үеийг бид туулж байна. Хөгжил дэвшлийн төлөө бус эрх мэдлийн төлөө зодолдож байгаа, би л эрх мэдэл дээр очиж байвал миний хөл, гарт хэн өртөх нь, тэр хүний амьдрал, гэр бүл яах нь хамаагүй гэсэн хагас зэрлэг араатанлаг улс төр өрнөж байхад бодлого ярих хамгийн хэцүү. Энэтхэгийн “Эх захгүй бөмбөр балбаж байхад бишгүүр хөгжим юунд сонсогдох” гэж үг бий. Яг л ийм цаг үед бид амьдарч байна даа. Бодлого шийдэл хэлье ч гэсэн түүнийг сонсох тэнхэлгүй, хов жив болохоор чих нь сортосхийж, дагаж хуйлардаг эвгүй цаг үе Монголын хувь заяаг хааш нь эргүүлэхийг мэдэхгүй. Энэ л миний сэтгэлийг эмзэглүүлж байна.

-У.Хүрэлсүхийн тэргүүлсэн Засгийн газрын хувь заяаг хэрхэн харж байгаа вэ. Нэг хэсэг нь удахгүй огцорно л гэх юм?

-У.Хүрэлсүхийн Засгийн газарт эмзэг гурван цэг бий. Нэгдүгээрт, Хүрэлсүхэд ч тэр, Засгийн газарт нь ч тэр ямар ч тодорхой бодлого, хөтөлбөр алга. Өмнөх Засгийн газраа хичнээн шүүмжилсэн ч “Бид ийм зүйл хийнэ” гэсэн бодлого алга. Хийх ажил нь тодорхойгүй хүмүүст хэрүүлээс өөр ажил үлддэггүй. Хоёрдугаарт, Хүрэлсүхийн Засгийн газарт хоёр эмзэг цэг байна. Ц.Нямдорж, Ч.Хүрэлбаатар хоёр.

-Ямар утгаараа…

-Б.Хурц, Ц.Нямдорж хоёрын тулаан дуусчихсан гэж бодож байна уу. Б.Хурц Ц.Нямдорж руу өөрөө гүйж очиж тулалдаж байна гэж бодож байна уу. Өмнө нь би нэг сумыг таван нумаар харваж болдог юм байна гэж хэлж байсан. Сумаа харвасан хүмүүс нумаа нуучихдаг юм аа гэж. Нум хэний гарт, нумны эзэн хэн бэ гэдгийг харах юм бол дахиад хоёр жил энэ зөрчил үргэлжилнэ. Засгийн газарт ажил хийх гэж оролдож байгаа хүнийг хажуунаас нь байнга түгжилдэж, араас нь жадлаад, өмнө нь дэгээ тавиад байх юм бол зургаан сарын дараа олон нийтийн санаа бодол эргэнэ. Хэвлэлээр өчнөөн юмс явна. Хичнээн зөв юм хийх гэсэн ч хүн нь муу хүн юм даа гэдэг ганц үгээр бүх бодлого нь нурна. Ч.Хүрэлбаатар ч гэсэн үүнтэй яг адилхан замаар явна. Хуулийн болон эдийн засгийн хоёр гол гогцоог нь балбаад байхад л унана. Гуравдугаарт, дахиад хэлье. Бодлогын улстөрч байхгүй болсон. 65-ын бүлгийг хар л даа. Би юу хийх вэ гэхээсээ илүүтэйгээр надад юу оногдох вэ гэдгээрээ уралдаж байгаа ийм хүмүүсийн шуналын хүүдий дүүрэхгүй. Мөдхөн хүүдийгээ томсгоод дахиад ороод ирэхэд түүнийг нь дүүргэх боломж Засгийн газарт байхгүй. Энэ гурван нөхцөл байдлаас болоод У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар маш эмзэг байгаа.

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

-УИХ-аар Банкны тухай хуулийг хэлэлцэж байгаа. Уг хуулийн төсөлд Төвбанкны ерөнхийлөгч хариуцлага хүлээхгүй, хариуцлагаас бултсан заалтуудыг оруулсан байна гэсэн. Таны байр суурь ямар байгаа бол?

– Өнөөдөр бид Төвбанкны тухай, Банкны тухай, Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулиудыг хэлэлцэж байна. Монголын санхүүгийн зах зээлийг эрүүлжүүлэхэд дутагдаад буй эрх зүйн орчныг нөхөх зайлшгүй шаардлага бий. Гэхдээ өнөөдрийн эдийн засгийн хөгжилд тус дэм болохуйц, санхүүгийн зах зээл нь ямар нэгэн доголдолгүй ажиллах нөхцөлөөр хангах ёстой. Түүнээс биш хэн ажиллах вэ, зохион байгуулалтын хувьд ямар байх вэ зэрэг захиргааны шинжтэй асуудал тулгамдсан зүйл биш. Гэхдээ энэ гурван хуулийг багцаар нь хэлэлцээд явах нь зүйтэй. Хадгаламжийн болон зээлийн хүүг бууруулах ёстой, бууруулах ёсгүй гэдэгт гишүүдийн зүгээс янз бүрийн санал гарч байгаа. Нэгдүгээрт, Монголд яагаад банкны хүү өндөр байдаг юм бэ гэдэгт бид эрүүл, зөв хариултаа олж чадах ёстой. Хоёрдугаарт, манай эдийн засаг уул уурхайгаас хараат гэдгийг бид мэднэ. Тэгвэл хөгжсөн бусад орны эдийн засгаас юугаараа ялгаатай юм бэ гэдгийг судалж үзэх шаардлагатай. Ганц тулгуурт эдийн засагтай манай орны эмзэг цэг нь валютын ханшийн савалгаа. Валют дутагдсан үед Монгол Улс мөнгөгүй болдог нь хүнд байдалд оруулдаг. Үүнийг бид 2012-2016 онд амссан. Валютын нөөц нэмэгдээд ирэхээр түүний эсрэг гаргах төгрөгийн эрэлт нэмэгдээд эхэлдэг. Үүнийг дагаад эдийн засаг тэлдэг. Тэлсэн эдийн засаг ганц тулгуурт уул уурхайгаас шалтгаалан уналтад ороход нөхөн орлуулах санхүүгийн эх үүсвэр байхгүй байгаа нь манай эдийн засгийг үргэлж савлуулдаг.

Энэ эрсдэл өндөр байгаа учраас валютаас хамааралтай Монголын эдийн засгийн, санхүүгийн, хүүгийн асуудлыг зохицуулахад хүндрэл учруулж байгаа гэдгийг хаа хаанаа ойлгох хэрэгтэй. Бид ганц тулгуурт эдийн засгаас гарахын тулд олон төрлийн аргыг хэрэглэх гэж оролдож байна. Тухайлбал, нүүрс боловсруулах үйлдвэр, зэс хайлуулах үйлдвэр, бензин, шатахуунаас хараат бус байхын тулд нефть боловсруулах үйлдвэрээ байгуулъя, экспортод чиглэсэн үйлдвэрлэлийг бий болгоё гээд.

-Төвбанк арилжааны банкуудын зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоож болно гэдэг заалт нэлээд маргаан дагуулж байна. Та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Төвбанк бол төр эдийн засаг хоёрын зуучлагч. Зээлийн хүүг бууруулах эрхтэй Төвбанк зарим оронд байна. Гэхдээ тун цөөхөн. Бид зээлийн хүүг бууруулснаар алсдаа ямар нөхцөл байдалд хүрэх вэ гэдгээ тооцох ёстой болохоос зээлийн хүү бууруулах нь ард түмэнд гоё сонсогдож байна гээд шийдэж болохгүй. Тэр дундаа захиргааны аргаар зээлийн хүүг бууруулж болохгүй. Хэрэв бид зээлийн хүүг автоматаар бууруулбал арилжааны банкууд зээл өгөх шалгуураа хатуу болгоно. Ингэхээр зээл авах аж ахуйн нэгжүүдийн тоо огцом буурна. Мөн хувь хүн зээл авах сонирхол өндөр болно. Тэд үйлдвэрлэлийн биш хэрэглээний зээл авна. Өнөөдөр өндөр хүүтэй байгаа ч бид хэрэглээний зээлээ дийлэхгүй байна. Алсдаа иргэдийн нуруун дээр хуримтлагдсан зээлийн өрийн дааж давшгүй дарамтад орно. Үүнийг хүсээд байгаа юм уу. Улам л ядуурна. Бүр өртэй ядуурна. Энэ зөв юм уу?

Өөрсдөө үйлдвэрлэдэггүй орон импортыг өдөөдөг юм. Импортын бараа Монголд валютын эрэлтийг өндөр болгодог. Өнөөдөр таны нэг төгрөгөөр худалдаж авсан зүйл маргааш хоёр төгрөгийн үнэтэй болно. Таны найман хувийн хүүтэй авсан зүйл 16 хувийн хүүтэй болдог. Үүнийг яаж төлөх юм. Бид бодлоготой байхаас биш хүний хөнгөн итгэл дээр тоглож болохгүй.Харин бид хадгаламжийн хүү өндөр байгааг Төвбанкны бодлогын хүүтэй яаж зөв уях вэ. Төвбанк бодлогын хүүгийн зохицуулалтаар эдийн засаг, арилжааны банкуудыг хянах болохоос хүү тогтоож хянаж болохгүй. Төвбанк ямар ч үед бодлогын хүүгийн хэмжээг хуримтлагдсан алт валютын нөөцийн хэмжээгээр л тогтооно.

-Гэхдээ гоё сонсогдоно гээд эдийн засагтаа аюул дагуулахуйц зүйлийг хийж болох уу. Манайхан ч ард түмэнд таалагдсан зүйл хийхгүй бол сошиалаар балбаад сүйд болж байна гэх болсон…

-Өнөөдөр гоё сонсогдож буй зүйл бүхэн рүү ханарах уу эсвэл эдийн засгийн нөхцөл байдлаа бодитоор дүгнэх үү гэдэг хоёр асуудлын ирмэг дээр ирчихсэн. Тиймээс банкны тухай хуулиуд нэгдсэн бодлоготойгоор энэ зүйл рүү чиглээсэй гэж бодож байна.Энгийн зүйлсээ эргэн харах ёстой. 2008-2012 онд эдийн засгийн 17 хувийн өсөлтийг бий болгожээ гээд хөнгөн улс төр хийж байна. Гэхдээ 17 хувийн өсөлт юунд байсан бэ. Яагаад 17 хувийн өсөлт 1.1 хувь болтлоо буурчихав гэдгийг улс төргүйгээр дүгнэх ёстой. Эдийн засаг огцом өссөн ганц шалтгаан нь Оюу толгойн гэрээ хийгдэж дөрвөн тэрбум ам.доллар орж ирсэн. Орж ирсэн энэ хөрөнгө оруулалтаас бид хэрэглээний эдийн засгийг дэмжсэн нь алдаа байсан.

-Энэ гэхдээ Оюу толгойн алдаа биш биз дээ. Бидний л зохион байгуулалтын асуудал юм биш үү?

-Оюу толгой манай эдийн засгийг өсгөж, тэлсэн ч гэсэн Монголын хөгжилд садаа болсон. Би тэгж харж байгаа. Түүх ярья. Эрдэнэт үйлдвэрийг байгуулахад Монгол Улс, ОХУ хоёр талаас 50:50 хувийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Асар том бүтээн байгуулалт хийсэн шүү дээ. Эрдэнэт үйлдвэрт анхны хөрөнгө оруулалт хийхдээ ОХУ манай талын хөрөнгө оруулалтыг тооцохдоо хүү тооцоогүй юм. Баяжуулсан баяжмалаасаа эргээд төлнө гэсэн зарчмаар явсан, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, зарим татварыг хөнгөлсөн боловч гол орлогын ашгийн албан татвараа аваад явсан. Энэ нь Монголын эдийн засагт асар том түлхэц болсон. Маш зөв төсөл байсан.

-Оюу толгойтой л уях гээд байна уу, та?

-Харин тийм. Оюу толгойгоос юугаараа ялгаатай юм. Оюу толгой дээр гадны хөрөнгө оруулалт нь 66 хувь, Монголын тал 34 хувь байгаа. Яагаад бид үүн дээр алдаа гаргасан бэ гэдэг асуудал зайлшгүй үүсдэг. Яагаад бид олон улсын энэ том гэрээг хариуцлагагүй хийсэн бэ гэдэг асуудал заавал үүсдэг. Өнөөдөр бид 34 хувийн хөрөнгө оруулалтыг 11 хувийн хүүтэй зээлээр авч байна. Бод доо.

11 хувийн хүүтэй зээл чинь эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгээр тодорхой хугацааны цикль дээр буцаагаад үүссэн өр нь 34 хувийн хөрөнгө оруулалт дээр нэмэгдээд өр нэмэгдэх анхны шалтгаан болж байгаа юм. Яахаараа өөрсдийн баялгаа бусадтай хамтарч ашиглахдаа хүүтэй зээл авах ёстой юм бэ гэдэг асуулт өнөөдрийг хүртэл маргааны нэг сэдэв болон үргэлжилж байна. Хоёрдугаарт, ингэж хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр хүүтэй зээл авсан Монголын тал өөрийн газар доорх баялгаа гадагш гаргахдаа яагаад 7-8 төрлийн татварын хөнгөлөлт давхар үзүүлдэг юм бэ. Үүнд Монголын хууль үйлчлэх ёстой. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулахад Монголын хууль тогтоомжийг мөрдөх чиглэл УИХ-аас өгсөн байдаг. Яагаад Монгол Улсын хуулийг ийм хөнгөлөлт эдлүүлэхийн тулд өөрчлөв гэдэг нь өнөөдрийг хүртэл маргаан дагуулж байна.

Гуравдугаарт, яагаад гадагшаа гарсан баяжмалын мөнгийг Монголд орж ирэхгүй нөхцөлөөр хийсэн юм бэ. Энэ том эдийн засаг хөдлөх эхлэл дээр бид өр тавьж хүүтэй зээл авчихаад буцаад хүүгийн төлбөр төлөөд, 7-8 төрлийн татвараа хөнгөлчихөөд дээр нь нэмээд бүх бараа бүтээгдэхүүнийхээ мөнгийг оруулж ирэхгүй байх ямар нөхцөл үүссэн юм бэ. Энэ том эдийн засгийн эргэлт дээр Монголоос гарсан бараа Монголд буцаад мөнгө болон орж ирэхгүй болохоор эдийн засгийн өсөлтийн үед валютын хомсдолд орох байсныг яагаад тооцоогүй юм бэ гэдэг нь өнөөдрийг хүртэл маргаантай байгаа сэдэв. Тийм учраас Монголын эдийн засаг нэг талаасаа өссөн ч нөгөө талдаа Монголын хөгжлийг чөдөрлөчихсөн юм биш үү гэдгийг бид эргэж заавал ухаарах ёстой. Өнөөдрийн тулгамдаж буй сэдэв энэ. Энэ бүхнийг харахад асуудлыг гурван мөчлөгөөр авч үзэх шаардлагатай байгаа юм.

-За, ямар гурван мөчлөг билээ?

-Нэгдүгээрт, Ардчилсан нам Чингис, Самурай бондоос эхлээд бүгдийг нь идэж уусан мэтээр улс төржиж, домог зохиосон. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт татрангуут хэрэглээний эдийн засаг тэлээд, бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч бүүм болж эхэлсэн. Гэтэл нүүрсний үнэ навс унаж, Оюу толгойн эхний шат нь зогсч, далд уурхайн хүлээлт үүссэн. Энэ үед манай эдийн засагт 6.5 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө оруулалт дутагдсан. 2012-2014 онуудад мөнгөний нийлүүлэлт 7.6 их наядаас 10.6 их наяд болж 12 хувиар нэмэгдсэн. Бид яах ёстой байсан юм. Бидэнд мөнгө байхгүй валютын ханш эрс өсч, ажлын байр байхгүй болж, бараа бүтээгдэхүүний үнэ тэнгэрт хадах байсан.

Хэрэв Оюу толгой байхгүй байсан бол тэнд ажиллаж буй хүмүүсийн ажлын байр түүнийг дагасан жижиг бизнесүүд бүгд байхгүй байх байсан л даа. Таван толгой хөдлөөгүй байсан бол 20 ам.доллараар нүүрсээ өгч байсан үед валютын экспортын мөнгө орж ирэхээс биш өөр мөнгөгүй болчихсон байсан. Өөр яах байх юм. Тиймээс бид Чингис, Самурай бондыг энэнээс эхлээд босгох үүрэг хүлээсэн. Энэ төрийн бодлого байсан юм шүү.

-Гэхдээ Чингис, Самурай бондыг Ардчилсан намынхан өөрсдийн компаниудад өгч, идэж ууж дууссан гэж яриад байдаг шүү дээ, эрх баригчид. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг онцлон ярьж байгаа. Хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн Төвбанкны ерөнхийлөгч асан Н.Золжаргалыг баривчилсан байх жишээтэй?

-6.5 тэрбум ам.долларын дутагдалд орсон Монголын эдийн засагт Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлээгүй байсан бол бид ямар үнэтэй талх, мах идэх байсан, ямар үнэтэй шатахуун хэрэглэх байснаа төсөөлж байгаа юм уу. Бид төсөөлөх ёстой. Энэ Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн нөлөөгөөр хэчнээн хүндрэлийг давсан билээ. Монголын ард түмэн биеэрээ амсаад гарсан. Талх, гурил, шатахууны үнэ нэмэгдээгүй. Харин тэлсэн эдийн засаг агших зүйлээс бид гарч байна шүү гэдгийг ойлгуулж чадаагүй нь бидний алдаа. Мөнгөгүй орчинд мөнгө босгож ажиллаж байгаа шүү гэдгээ ард түмэнд ойлгуулж өгч чадаагүй нь өнөөдрийн нөхцөл байдлыг бий болгосон. Тиймээс үүнийг би заавал сануулж хэлэх ёстой. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрөөр бензин шатахуунаас эхлээд бүгдийнх нь үнийг барьсан. Бодит байдал, давж туулсан бидний зам. Үүний эргэн төлөлт нь 98 хувь. Маш сайн төлөлт. Үүнийг тухайн үеийн бүх аж ахуйн нэгжүүд нуруундаа үүрч гарсан. Өнөөдөр ямар ч аж ахуйн нэгж буруу байсан гэж ярихгүй. Ард түмэн 800 төгрөгийн үнэтэй байсан талх 3000 төгрөг болчихлоо гэж бухимдахгүй байгаа биз дээ. 1100 төгрөгийн үнэтэй байсан бензин 3000 давчихлаа гэж уурлахгүй байгаа биз. Яагаад байхгүй байсан гэдгийг асуултыг өнөөдөр хэн асууж байгаа юм бэ. Тэгэхээр ажиллах л хэрэгтэй. Тэр үеийн Ардчилсан намын Засгийн газар Монголбанктай энэ хөтөлбөрийг хамтарч хэрэгжүүлсэн бодлогын шийдэл байсан юм.

-Гэхдээ өнөөдөр Н.Золжаргал гэдэг хүн баривчлагдсан. Энэ хүнээс өөр хэн ч байсан үүнийг хийх байсан гэсэн үг үү?

-Асуудал нь хүндээ биш, Төвбанкны ерөнхийлөгчдөө биш. Хэрэв Н.Золжаргал руу, Н.Алтанхуяг руу, хувь хүн руу чиглэж байгаа бол улс төржилт. Асуудал нь Төвбанк Монголын төр хоёрын эдийн засгаа амьд авч гарахын тулд авч хэрэгжүүлсэн бодлогын хөтөлбөр. Энэ үед хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэхийг хэн нэгэн Ерөнхий сайд, Төвбанкны ерөнхийлөгч дураараа хийчихсэн юм биш. 2012-2016 онд төр барьж байсан 76 гишүүн шийдвэр гаргаж хийснээс биш дуртай нэг нь гүйж очиж мөнгө зээлээд хийчихсэн юм биш.

Монгол төр залгамж чанараа хадгалах ёстой. 2012-2016 онд Монголын төр өөрийнхөө бодлогыг явуулсан. Монголын төр тэлсэн эдийн засгийг яаж зөв авч явуулах вэ гээд тэр том харанхуй ангал руу унагаахгүйн тулд хийсэн юм. Тэгвэл 2016-2020 он хүртэл МАН-ын Засгийн газар ямар бодлого барьж явах юм бэ. Яагаад өмнөх төрийнхөө уламжлалт бодлогыг үгүйсгээд нөгөө хэдийгээ гэмт хэрэгтэн мэт харах болов? Энэ нь эдийн засагт хийсэн дүгнэлтийн гаргалгаа юу эсвэл улс төрийн ашиг хонжоо хийх гэсэн популизм уу. Үүнийг ялгаж салгах ёстой. Одоо үүнийг бүгдээс нь асуух цаг болсон. Яахав ээ, Чингис, Самурай бондын 4.9 их наяд төгрөгийг дэд бүтэц, уул уурхай, барилгын салбарт оруулсан. Энэ өгөөжөө өгсөн. Монголын ард түмэн дээр хэлсэн тэр том хохирлуудыг анзааралгүй давж гарсны үр дүн юм. Үүнийг ойлгох хэрэгтэй.

Жил гаруйн хугацаанд шинэ Засгийн газрын өр таван их наяд төгрөгт хүрлээ. Үүнийгээ яагаад ярихгүй байгаа юм. Тэд энэ өрийг авахдаа төрийн мөнгөний бодлогыг төсвийн бодлого руу оруулсан. Энэ нь төсвийн алдагдлыг нэмсэн. Төвбанк төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж болохгүй гэдэг шийдвэрийг тэд гаргасан. Энэ зөв юм уу.

-Харин танаас л асуумаар байна…

-Буруу. Ардчилсан намын үед 2.9 их наяд төгрөг гаргаж ипотекийн зээлээр 80 мянган өрхийг орон сууцтай болсон. 80 мянган орон сууцыг гуравхан жилд барьдаг ийм улс орон байгаагүй юм. Харин бид байлгасан юм. Гэхдээ бид “Эдийн засаг уначихлаа. Мөнгө байхгүй болчихлоо” гэж гоншигнож байгаагүй юм. Үүгээр олон залуу гэр бүл орон байртай болсон. Байрны зээлээ төлөхийн тулд залуус ажилтай, бүтээгч байх эрмэлзлийг өдөөж өгсөн юм. 80 мянган орон сууц, Амгалангийн дулааны станц өнөөдрийн Улаанбаатарын утаа нэмэгдэх эрсдлийг бууруулах эхлэл байсан. Э.Бат-Үүлийн хэрэгжүүлсэн хотын дахин төлөвлөлт үр дүнгээ өгч эхэлж байсан юм шүү дээ. Одоо бүгд зогссон. Биднийг муу гэж хэлж болно. Гүтгэж, доромжилж болно.. Бидний хэрэгжүүлсэн “Сайн” хөтөлбөр, Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг зогсоогоод оронд нь өр зээл авчихаад энэ хүмүүс юу эхлүүлэв. Юу хийв.

-Хариултыг нэхсэн нэхээгүй мөнгөгүй гэдэг ганц үг л хэлдэг л дээ?

-ОУВС-гийн хөтөлбөрт орлоо гээд зээл авчихсан. Тэдний дэмжлэгээр өчнөөн зээл авлаа. Төсвийн бодлогоо явуулж эхэллээ. Чингис бонд, Хөгжлийн банк, Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг төсөв рүүгээ хийгээд 2.4 их наядын алдагдалтай төсөв баталсан. Ипотекийн зээл одоо зогссон. Ипотекийн зээлийг Төвбанкны мөнгөний бодлогоос хассан. Уг нь Төвбанкны мөнгөний бодлогоор ипотекийн зээл хэрэгжих нь маш зөв байсан. Учир нь Төвбанк дөрвөн хувийн хүүтэй гаргаад арилжааны банкууд дөрвөн хувийн маржин нэмээд найман хувийн зээлийн бодлогыг хэрэгжүүлж эхэлсэн юм.Гэтэл төсөв рүү аваад хийчихсэн. Төсөв үнэт цаас гаргана. Төсвөөс ипотекийн зээл олгоно гээд боддоо. Хэдэн хувьтай олгогдох вэ.

-Эдийн засаг ийм амаргүй нөхцөлд тун хэцүү байх л даа…

-Чингис бондоор бүтээн байгуулалт, үйлдвэрлэлийн зээл авсан аж ахуйн нэгжүүдийн авсан зээлийг буцаагаад төсөв рүү оруулсан. Төсвийн хүү 10 гараад явчихна шүү дээ. Ингэж болох юм уу. Эдийн засаг гэдэг бол аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжин бага хүүтэй зээл эрсдэлгүй гаргаж том бүтээн байгуулалтыг хийхийг зорих юм байгаа биз дээ. Түүнээс биш 76 гишүүн эдийн засгийг босгохгүй. Харин бодлогоо зөв гаргах ёстой. Өнөөдөр харин бүх бодлого зогссон.

-МАН-ынхны нам доторх албан тушаалын төлөөх тэмцэл нь төрийн бодлогоос чухал болчихсон юм шиг харагдаж байгаа…

-Монголын төр бодлогогүй болж байгааг анзаарах хэрэгтэй. Алсын хараатай бодлого юу байна вэ. Монголчууд бие биенээ янз бүрээр хэлдэг, намаараа талцдаг зүйл рүү яваад байх юм бол Монголын ирээдүй хаана өндийх юм бэ. Бидний үр хүүхэд ямар нийгэмд амьдрах юм бэ. Нийгэмд сайхан гэж сонсогдсон бүх зүйлээр улс төр хийдэг, бие биенийхээ алдаан дээр популизм хийдэг энэ балиар зүйлээ дуусгах хэрэгтэй. Одоо бүр хөгийн харагдаж эхэллээ. Зүгээр л бие бие рүүгээ дайрсан, давж гарах гэсэн оролдлого бүр нь нийгэмд сенсаци болон очдог. Харин бодлого тээр хол үлдчихсэн. Хэн ч тоохгүй. Хэрэлдсэн өдрийн тоогоор чинь хүмүүсийн амьдрал доройтож байна.

Төр барихухаандутаж байна

-Уг нь би танаас л асуугаад байгаа ухаантай. Та харин зөрүүлээд асуух юм. Ер нь энэ улсад нууц гэж байх ёсгүй мэт байх болсон санагддаг. Харин та?

-Бүх зүйлээ ил дэлгэж тавьчихаад хэрэлдээд сууж байдаг улс манайхаас өөр дэлхийд байдаг юм уу. Би лав дуулаагүй. Үнэндээ бид арчаагүй харагдаж байна. Заримдаа би энэ олон жил улс төрд байсан хүмүүсийг ийм хов живийн зүйлээр хошуу холбон сууж байгааг хараад гайхах юм. Төр барих ухаан дутагдаж байна уу даа гэж. Эцсийн дүнд бодлого боловсруулаад түүндээ хүрэхийн төлөө нэгдмэл санаа бодолтой байж чаддаггүй. Төр барих ухаан байхгүй болсны шинж. Би Их хурлын гишүүн болохдоо хэрүүл хийе гэж орж ирээгүй. Намуудын талцлыг хар. Энэ бидний туулах ёстой зам биш. 2018 он бидэнд их ойлголцлын жил байгаасай гэж бодож байна. Ард түмэнд таалагдах гэж явах биш ард түмнийг өөд нь татаж босгох юмсан.

-Энэ нийгмийн тогтолцоо өөрөө хэн нэгнийг харлуулах, яллах чигт эргэчихээд байгаа юм биш үү. Уг нь чиглүүлэгч луужин нь та нар шүү дээ?

-Ардчилал бидний 27 жил сонгон явж ирсэн энэ зам мөн. Энэ ардчилал замбараагүй зүйл рүү явуулах гэсэн оролдлогууд яваад эхлэнгүүт татолитар дэглэмийг хүсдэг боллоо. Бүхнийг нийгэмчилье, сахилга дэг журманд оруулъя гээд эдийн засгийн тухай ойлголт, хүний өмчийн тухай ойлголт алслагдаж байгаа биз. Өнөөдөр бүтээн байгуулалт, ажлын байр нэмэгдүүлэх, хувийн өмч хохироож байгааг ярьдаг хүнгүй боллоо. Зүгээр л хов живээр хооллож байна. Ойлголцлыг бий болгохгүй,тэр дундаа улс төрд байгаа хүмүүс ойлгохгүй юм бол ард түмэн ойлгохгүй шүү дээ. Ард түмэн ядуу байгаа бол улс төрчдийн арчаагүй үйлдэл, буруу бодлогын үр дүн.

-Сүүлийн үед та нэлээд бухимдалтай байна уу гэж харагдах болсон. Чуулганы хуралдаан дээр “Энэ парламентыг тараах албан бланк дээр гарын үсэг зуруулна” гэж байсан даа…

-Намрын чуулган эхэлснээс хойш бид ямар асуудал шийдэв. Засгийн газрын халаа сэлгээг л баахан ярилаа. Засгийн газар хүн ярьсаар хоёр жил дууслаа. Өөр бид юу хийсэн юм бэ. Энэ төр юу хийв. Ямар хууль санаачилав. Ямар ч хууль гарсангүй. Ард түмний амьдралыг дээшлүүлэх ямар бодлого гаргасан юм бэ. Энэ мэтчилэн ямар ч үр дүнгүй хувь хүний хэрүүл рүү гүйж ордог, хүн шүүгээд сууж байдаг ийм парламент хэрэгтэй юм уу. Хоёр дахь хэрүүл рүүгээ гүйгээд орчихлоо. Гурав дахь хэрүүл нь юу юм бүү мэд.

-Төрийн албаны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар болсон. Уг хуулийн хүрээнд ИТХ-ын төлөөлөгчдийн гуравны нэг нь төрийн албанд ажиллаж болохоор орж ирж байгаа юм билээ. Нэг үгээр хэлбэл чадварлаг мэргэжилтэй хүмүүс нь ажлаа хийгээд ИТХ-д сонгогдох боломжгүй болж байгааг нээж өгсөн гэх юм. Танай бүлгийн зүгээс 60 гаруй хүнд зориулсан хууль болж байна гээд байгаа?

-Үнэн. Өнөөдөр аймаг, нийслэлийн хэмжээнд 60 хүн хууль зөрчин үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байна. Нэг өнцгөөс нь харвал хууль зөрчиж байгаа 60 хүнийг албан ёсоор хуульчлахын тулд оруулж ирж байгаа юм. Хууль зөрчсөн үйлдлээ тэд хэзээ ч буруу гэхгүй байгаа. Хууль зөрчиж болохгүй гэчихээд асар том хуулийн зөрчлөөр энэ явж байна л даа. Сургууль, эмнэлэг, цэцэрлэгийн захирлууд үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байгаа нь үнэн. Хэрэв ИТХ-ын төлөөлөгчдийн гуравны нэг нь Төрийн захиргааны албан хаагч нар байна гэвэл Монгол Улсын хэмжээнд 2400 хүнд зориулж энэ хуулийг өөрчлөх гэж байна. Төрийн албан хаагч улс төрөөс ангид байна гэдэг концепци бүрэн алдагдаж байна л даа. Төрийн албыг улс төрөөр хөндөж болохгүй гэж байгаа нь зөв. Өнөөдрийн Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр түүний нэгжийн удирдлагын тухай хууль ч гэсэн ийм л дээ. Шинээр өргөн баригдсан хуулинд “Улс төрийн албан тушаалтнаас бусад төрийн албан хаагч нар улс төрийн аль нэг намд харьяалагдахгүй, үйлчлэхгүй, сурталчилгаанд явахгүй байх ёстой” гэдэг заалт маш зөв. Яг үүнийг хэлэлцэж байхад эсрэгээр нь хууль оруулж ирж байгаа байхгүй юу. ИТХ гэдэг бол сонгуулиар байгуулагддаг, улс төрийн намуудын өрсөлдөөнөөр бий болдог иргэдийн төлөөллийн байгууллага. Харин төрийн алба гэдэг бол улс төрөөс хараат бус ангид байх ёстой байгууллага. Яагаад өнөөдөр хэлэлцэж буй хуулиасаа 180 градус эсрэг зүйл хийгээд байгаа юм. Намынхаа нөхдөд ажлын байр бий болгох гэсэн явцуу санаархал. Сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийнхэн хамгийн сайн ажилладаг хүнээ дотроосоо ярьж байгаад даргаараа сонго л доо. Энэ ИТХ-д ямар хамаатай юм. Харин ИТХ-д нэр дэвших эрх нь бүх хүнд нээлттэй. Сургуулийн захирал хийхийг хүсэхгүй байгаа бол түүнээсээ татгалзаад ИТХ-ын төлөөлөгч болоод суу л даа. ИТХ-д сууж байгаа хүмүүсийг ажлын байраар хангах үүргийг төр хуулиар ингэж хийж болохгүй. Зарчим зөрчигдөөд байгаа учраас үүнийг болохгүй гээд байгаа юм. Сөрөг хүчний ярьсан болгон буруу байж, үнэмлэхүй олонх бүх зүйлийг хүчээр хийхдээ өөрсдөдөө таарсан хууль баталж болохгүй. МАН-ынхан ийм алдаа гаргаж байгаа. 2012-2016 онд эдийн засаг хүндэрчихлээ гээд өрийн босгыг 50 хувь болгохгүй бол болохгүй байна гэхэд “Монголд өр нэмэх шаардлагагүй. Болохгүй” гэж байсан. Үүнээс өөр эдийн засгийн илүү боломж байхгүй байсан учраас энэ бүтээн байгуулалтуудыг Чингис бонд,Төвбанкны мөнгөний бодлогоор хийсэн. Өөр гарц байгаагүй. Өөрсдөө 2016 онд засгийн эрхийг авангуутаа дөрвөн жил гацаасан хуулиа өөрсдөдөө зохицуулан өөрчилсөн. Тэд өрийн босгыг юун 50 хувь 100 хувь болгон өөрчилсөн шүү дээ. Гэтэл 50 хувь болгоно гэхэд ямар их улс төр хийж гацаасан билээ. Энэ нь Монголын эдийн засгийг гурван жил чөдөрлөсөн байхгүй юу. Юу үнэн тэр үнэн. Төсвийн алдагдал -2.4 их наяд шүү. Дахиад та нар 2.4 их наядаар өр тавина гэсэн үг. Дахиад гурван жил 2.4 их наядаар явна гэвэл 10 их наядын өр нэмж төлөгдөх нь зөв юм уу. Үүнээс хариулт нэхэх ёстой.

-ИТХ-д нэр дэвшигчид сонгуулийн жилийн нэгдүгээр сард ажлаа өгч байгаад нэр дэвшдэг байсан. Нэмэлт, өөрчлөлтөөр үүнийг болиулж байгаа юу?

-Энэ хуулиар болиулах гэж байна. Суманд боловсон хүчин байхгүй учраас ИТХ чадавхгүй байна гэж эсрэгээр нь яриад байгаа. Тийм юм байхгүй ээ. ИТХ жилд хоёр гурван удаа хуралддаг. Дээрээс өгсөн төсөв, аймаг, улсын бодлогын хүрээнд асуудлаа хэлэлцэн шийддэг. Засаг даргын томилгоон дээр хуралддаг. Томилохын тулд улс төржиж талцдаг. Энэ нь сум орон нутгийн амьдралыг тогтворгүй болгодог. Улс төрийн талцлыг асар ихээр өдөөдөг. Энэ буруу. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт дээр бид уг заалтыг заавал анхаарч үзэх ёстой. Орон нутагт намаар талцдаг байдлыг болиулах хэрэгтэй. Засаг даргыг иргэд сонгодог эсвэл дээрээс томилдог байх ёстой. Суманд 20-30 хүний бүрэлдэхүүнтэй хурал байх шаардлагатай юм уу. Үүнийг эргэж харах шаардлагатай. Төсвөө хэрхэн зарцуулах эрхийг Засаг даргад бүрэн өгөх нь зөв. Хэн нэгэн ачаа үүрээд хариуцлагаа хүлээгээд явах ёстой байтал 30 амбицтай нөхөрт Засаг дарга нь барьцаалагддаг байж болохгүй. Энэ нь орон нутгийг хүчгүйдүүлж байгаа юм. Бид алсын хараатайгаар шийдвэр гаргахаас биш өнөөдрийн богино зайн улс төрөө бодож шийдвэр гаргаж болохгүй.

-Сүүлийн үед утааны тал дээр яндангаас татвар авах асуудлыг хөндөж байсан. Английн жишиг үү?

-Утааг бууруулах талаар бид 10 гаруй жил ярилаа. Агаарын бохирдлыг бууруулах Засгийн газрын мэдээллийг сонсож байхдаа би “Яндангаас татвар ав” гэсэн. Эхлээд Улаанбаатар хотын төв бүст байгаа өрхүүдийн янданг таван жилийн хугацаанд хориглох хууль эрх зүйн орчныг бий болгох хэрэгтэй. Төрийн зүгээс хориглож, хязгаарласан бүсүүдэд нэн тэргүүнд дэд бүтцийг бий болгох ёстой. Бодлогоор хий. Бид их сонин шүү дээ. Утаа гамшиг боллоо гэж хамгийн их ярьдаг. Гамшгийн эсрэг ямар арга хэмжээ авдаг вэ гэхээр шууд л шийдвэртэй арга хэмжээ авдаг болохоос түүхий нүүрс хот руу оруулахаа болъё, утаа гаргадаггүй зуух тавья гэсэн үлгэр зохиож болохгүй. Үүнийгээ л больчих. Энэ асуудлын шийдэл биш. Ерөнхий сайд нь маскаа сайн зүү гэж байх жишээтэй. Англид Цэвэр агаарын тухай хууль гэж бий. Энэ хуулинд “Яндангаараа хар утаа гаргаж буй этгээд нь гэмт хэрэгтэн мөн” гэж туйлын үнэн тодорхойлсон байдаг. Энд хүний эрхийн тухай асуудал биш нийтлэг эрх ашгийн асуудал хөндөгдөх учиртай.

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

---

-Бнсу-д Элчин сайдаар томилуулахаар Б.Хурцын нэр орж ирсэн. Түүнтэй холбоотой асуудлуудын хүрээнд нийтийн сонсгол явуулна гэж байсан ч больчих шиг боллоо. иргэдээс ирсэн өргөдлийг Өргөдлийн байнгын хороогоор, гишүүний нууцтай холбоотой асуудлыг уиХ-ын Ёс зүйн дэд хороогоор хэлэлцэх юм уу?

-УИХ-ын Тамгын газартай гишүүд маш их санал зөрөлдөж байна. Тамгын газрын зүгээс Нийтийн сонсгол хийлгэхгүй тодорхой дүрэм журам нь алга гээд байгаа. Энэ зүгээр л шалтаг. Хуулийнхаа дагуу гишүүдийн зүгээс тавьчихсан юм шүү дээ. Тиймээс хуулийнхаа дагуу явчих ёстой юм. Ажлын хэсэг дээр бид нэлээдгүй ярилцсаны эцэст УИХын Тамгын газар тэс хөндлөн хэвтээд байгаа учраас Нийтийн сонсгол байна уу, хэлэлцүүлэг байна уу нэршлээс нь үл хамаараад ээдрээтэй асуултууд хариултаа олох ёстой гэж үзсэн. Хуулийн хүрээнд хэн ч саад тээг болж чадахгүй гарц нь юу вэ гэхээр иргэдээс ирсэн өргөдлийг Өргөдлийн байнгын хороонд өгөөд нээлттэй хэлэлцүүлэг хийгээд асуултуудад нь хариулт өгье гэсэн юм. Хэлэлцүүлэг чинь өөрөө Нийтийн сонсголын нэг хэлбэр. Нийтийн сонсгол гэхээр жижиг шүүх хурал шиг зүйл болдог. Уг хэлбэрийг нь хөөхөө болиод иргэдэд үнэн зөв мэдээлэл очоосой гэдэг утгаар нь нээлттэй хэлэлцүүлэг хийнэ. Мөн олон гишүүнийг гэмт хэрэгт гүтгэсэн. Гишүүд өөрсдийн шугамаар шүүхэд хандаж байгаа. Хачирхалтай нь янз бүрийн шалтгаанаар шүүх өргөдлийг хүлээж авахгүй байна. Авсан ч буцаах шийдвэр гаргаад байгаа юм. “УИХын гишүүний хувьд гүтгэсэн байна. Иргэний хувьд Их хурлын гишүүнээ та төлөөлөх эрхгүй” гээд байгаа л даа. Энэ юу гэсэн үг юм. Би өөрөө өөрийгөө төлөөлөх эрхгүй шийдвэрийг шүүх гаргаад байгаа. Тиймээс давж заалдана. Бүх боломжийг хуулийн хүрээнд ашиглаж нэр төрөө сэргээлгэнэ.

Нөгөө талдаа Б.Хурц өөрөө улсын нууц гэсэн зүйлсээ дэлгээд байгаа болохоор Тусгай хяналтын дэд хороо УИХын бүтцийн байгууллагууд хэлэлцээд бичиг баримтуудыг нь үзээд хариугаа өгөх ёстой.

Тэр процесс руугаа яв гэж байгаа юм. Энэ асуудлыг би Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд тавьсан.

-Ямар шалтгаанаар…

-Би ч биш Монгол улс гүтгэгдсэн. тиймээс Монгол улсынхаа нэр хүндийг ҮаБз авах ёстой. гүтгэсэн гүтгээгүй гэдэг дүгнэлтийг тусгай хяналтын дэд хороо гаргаж өгөх ёстой юм. энэ бүх чиглэлээр өргөдөл өгөөд үндсэн ажлаа хийж чадахгүй үйлээ бараад явж байна. ойрын үед миний гомдлыг барагдуулж, энэ асуудал нэг талдаа гарах байх гэж бодож байгаа.

-Өргөдлийн байнгын хороогоор нээлттэй хэлэлцүүлэг хийлээ гэхэд дахиад улсын нууцтай холбоотой асуудал гээд ил болох юм байгаа гэж үү?

-нууцтай холбоотой зүйл нь яригдахгүй нууц хэвээрээ үлдэнэ биз. энэ бүхэн ойлгомжтой шүү дээ. намайг хойд солонгост зэвсэг зарсан л гэсэн. Хойд солонгост зэвсэг зараагүй. Мөнгө авсан гэсэн. аваагүй. Хаанаас нь ч үзсэн байхгүй, болоогүй зүйлийг болсон мэт яриад байгаа. н.алтанхуягийг эрдэнэтийн даргыг дарамталсан гэсэн. Дарамтлаагүй гээд шүүхэд хандаж байгаа гэх мэдээлэл явж байна. Ц.нямдорж сайдыг хэдэн сая ам.долларын шахаа хийсэн гэсэн. Маш тодорхой зүйлсэд ямар нууц байгаа юм бэ. Тэр гүтгэх болохоороо ил байж болдог хариугаа авах болохоор нууц байдаг байж болохгүй. тиймээс энэ бүгдийг ил болгоод өгөөсэй гэж байгаа юм.

-Элчин сайдыг томилох эсэх асуудлыг Их хурал долоо хоногийн дотор хэлэлцэж эхлэх хуультай. Томилоход мөн хугацаа бий юу?

-Хугацаа гэж байхгүй. Хэлэлцэж эхлэхэд долоо хоног гэж байдаг. Байнгын хороо дүгнэлтээ гаргасан. асуудлыг хэлэлцэх хугацаатай гээд буруу шийдвэр гаргаж болохгүй. Б.Хурц “Ерөнхий сайд намайг стрессээ тайлаад амраад ир” гэж тайлбар өгч байна лээ. Миний хувьд Ерөнхий сайдыг гүтгэсэн байх гэж бодож байгаа. 40 гаруй мянган монголчууд ажиллаж, амьдарч байгаа улсад стрессээ тайлж, амарна гэж байхгүй. Харин ч нойр хоолгүй ажиллах ёстой газар. Ерөнхий сайд тэгж хэлсэн гэж бодохгүй байгаа. Гадаад талдаа нөгөө улсаа ч доромжилж байгаа хэрэг. элчин сайд нь амрах гээд ирж байгаа гэвэл тэдэнд ямар санагдах вэ. одоо ч тэгээд гүтгүүлээгүй хүн үлдсэнгүй дээ. Бнасау-ыг бүтэлтэй, бүтэлгүй наймааны золиосонд хүмүүсээ цаазалдаг юм байна, хүн хулгайлах гэмт хэргийг герман улсын хуулийн байгууллага өөрөө хийсэн юм байна гээд хэлчихлээ. Гэх мэтчилэнгээр тал талдаа дүгнэлт хийх хэрэгтэй. тЕг-ын дарга, атг-ын дэд дарга байсан хүн ийм зүйл ярьж болдог юм уу. Их хурал өөрөө бодолтой байх хэрэгтэй. Асуултууддаа хариулт авах ёстой. Ингэж бид тайвшралыг олохгүй бол бүхнийг бусниулаад байж болохгүй.

-Та нэр төрөө сэргээлгэхээр шүүхэд өргөдөл өргөсөн юм байна. Шүүх харин хүлээж авахгүй байгаа юм уу. Ямар учиртай юм бол?

-Шүүх шударга хандах ёстой. сэтгэлд хүрэхгүй, ойлгомжгүй, ард түмнээ бухимдуулсан, төөрөгдүүлсэн хуулийн засаглалаа гутаасан зүйл байж болохгүй. Шүүгчид ухаарах байх. Ард түмнийхээ төлөө үнэн зөв шийдвэр гаргаад явах байх гэж найдаж байгаа. Өөр яалтай билээ.

-Гадаад харилцааны сайдаар ажиллаж байсан хүний хувьд Европын холбоо Монгол Улсыг хар жагсаалтад оруулсан талаар мэдээлэл авсан уу. Хар жагсаалтад орно гэхээр яг яадаг юм?

-10 гаруй хоногийн өмнө уИХ-ын чуулганаар гадаад бодлогын талаар мэдээлэл сонсоход би эрх баригчид гадаад бодлого дээрээ барьц алдчихлаа. Юу ч гарахад бэлэн байна. Хоёр, гуравдагч хөршийн бодлого, гадаад орчин дахь улсын нэр хүнд, байр суурь эх захгүй байна шүү гэдгийг хэлсэн. Жил гаруйн турш сандал ширээний тэмцэл хийсний үр дүн нь эхнээсээ ингэж гарч байгаа юм. Энэ жил Европын холбоотой хамтын ажиллагааны хэлэлцээр хийгдэж дуусахтай зэрэгцээд ийм мэдээлэл гарлаа. Хар жагсаалтыг би цэвэр хариуцлагын асуудал гэж бодож байгаа. Европын холбоо дэлхийн 100 гаруй оронд үнэлгээ хийж байгаа л даа.

Монгол улс хулгай луйвар хийх гээгүй, олон улсын хууль зөрчих гээгүй гэдгээ илэрхийлчихсэн бол бусад 40 гаруй орны хамт саарал жагсаалтад явж болох байсан. гэтэл улсаа зөв ойлгуулж чадаагүй. Бид авлигач, хулгайч луйварчидтай хамтарч ажиллана гэж мэдэгдэл хийснээс ялгаагүй болчихож байгаа юм. Өөрсдөө ингэж байгаа бол хар жагсаалтад оруулчихъя гэж байгаа. Хар жагсаалт гэдэг чинь ялын тогтоол. одоо ямар ял ногдуулах вэ гэдгээ ярина шүү дээ. Ийм л ял тулгагдчихаад байна.

Ямар ч байсан өөрийгөө хүндэлдэг хөрөнгө оруулагчид монголд ирэх боломжгүй болж байгаа. Дэлхийд хөрөнгө оруулах боломжтой 100 гаруй улс байхад Европын холбооноос битгий очоорой, наадуул чинь гэмт хэрэгтэн, хулгайч, луйварчид шүү гээд байхад би тэнд нь багтдаг юм аа гээд ирэх хүн байх уу. Бусад орон руу л явна. Бид хаана ч очсон духан дээрээ хар тамгатай улсууд болчихлоо. Хулгай луйвар, татвараас бултсан гээд муу муухай ойлголтыг дэлхийд өгчихөж байгаа юм. энэ бидний зорилго мөн юм уу.

-Манай эдийн засагт нэлээд сөрөг нөлөөтэй болж таарах нь ээ?

-Тэгэлгүй яахав. Үр дагавар нь аймшигтай ирнэ. Үүнийг засч залруулахын тулд маш их хугацаа алдана. Хүний амьдралаар хэмжигдэхээр зүйл байхгүй юу. Дахин ийм зүйл гадаад бодлого дээрээ гаргахгүй байгаасай. сөрөг хүчний үг гэж хүлээж авах хэрэггүй. гадаад бодлогод нам хамаагүй. Цаашид алдаагаа засаад явахаас өөр замгүй.

-Ирэх оны нэгдүгээр сараас эхлээд нэлээд хэдэн төрлийн татвар нэмэгдэнэ. Тэр дундаа иргэдэд хамгийн хүнд ачаалал болж ирэх татвар нь хувь хүний орлогын албан татвар гээд байна л даа. 1.5 саяас дээш төгрөгийн цалинтай болж татвар илүү авна гээд иргэд маш их гомдол гаргаж байна…

-Цагийг нь тулгаж байж дуугардаг нь манайхны гэм биш зан. Хувь хүний орлогын албан татвар нэмэгдэх гэж байна. та бүхний амьдралд хүндээр тусна гэдгийг маш их хэлж ярьж байсан. Харамсалтай нь тэр үед манайхан тоолгүй өнгөрсөн. Приусын татвар нэмэгдэхэд жагсаал цуглаан хийж байж татварыг гурван сараар хойшлуулж байсан шүү дээ. Хувь хүний орлогын албан татвар нэмэгдэх нь мэдээж иргэдийн нуруунд ачаа болж ирнэ. он гарсны дараа энэ татваруудаа эргэж харах хэрэгтэй. Хүүхдийн мөнгөнөөс эхлээд засах зүйлс зөндөө бий.

-Хувь хүний орлогын албан татварыг нэмэгдүүлэхгүй байхын тулд яах ёстой вэ. Хуулийн төсөлд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах уу?

-Цөөнхийн зүгээс энэ хууль батлагдахын өмнө бид болиулахын тулд байж болох бүх аргыг хэрэглэж завсарлага хүртэл авч байсан. олонх хүчээр шийдээд явсан. тэр засгийн газар нь солигдчихлоо. Шинэ Засгийн газарт бид татвар нэмэхгүй байх шаардлагуудыг тавина. ажлаа хийж яваа жирийн хүмүүсийн нуруунд ирэх ачаа, тэр хүнд цохилтыг зөөлрүүлэх хэлэлцээр явагдана. нийгэмд буруу үлгэр дуурайлал авч ирдэг шийдвэрүүдийг эргэн харуулах тал дээр ардчилсан намын бүлгийн зүгээс шаардлагатай бүх алхмуудыг хийнэ.