Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатартай ярилцлаа.

---

-Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль маргаан дагуулж байна. 1.3 сая иргэн амьдарч буй нийслэлийн хувьд уг хууль амин чухал байх ёстой гээд байгаа. Гэсэн хэдий ч тэр хүлээлтэд нийцэхгүй байна гэх юм. Нийслэлээс сонгогдсон гишүүний хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль органик хууль л даа. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэгт Монгол Улсын Нийслэлийн эрх зүйн байдлыг хуулиар зохицуулна гэж заасан. Уг зохицуулалтаас ургаж гарч буй хууль юм. Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль 1993 онд батлагдсан. Түүнээс хойш өнөөдрийг хүртэл энэ хууль нийслэлийн эрх зүйтэй холбоотой харилцааг тодорхой хэмжээнд зохицуулж байна. Өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд нийслэлийн эрх зүйн байдлыг сайжруулах, нийслэл рүү төвлөрөх төвлөрлийг сааруулах, нийслэлд тулгамдаж буй дэд бүтцийн болон олон асуудлыг шийдэхэд уг хууль хүчин мөхөсдөж буй цаг үед Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төслийг Засгийн газраас оруулж ирлээ. Харамсалтай нь хуулийн төсөл энэ янзаараа хэлэлцэгдээд явбал Их хурлын босгыг давахгүй байх.

-Яагаад?

-Бусад хууль тогтоомжоос тасдаж авч ирээд нийлүүлсэн эвлүүлэг маягтай хуулийн төсөл болсон байна. Түүнчлэн уг хуулийн төсөлд тунхгийн шинжтэй заалтууд нэлээд бий. Уг нь тунхгийн шинжтэй хууль байх ёсгүй. Нийслэлийн эрх зүйн харилцаанд оролцогчдын эрх үүргийг хуваарилж өгсөн хэм хэмжээнүүд байх ёстой. Гэтэл тэгж чадсангүй. Тухайлбал, Нийслэл хот нь дэлхийн хөгжлийн чиг хандлага, шинжлэх ухаан технологийн ололтыг нэвтрүүлсэн хот болно гэсэн байх жишээтэй. Улсын шинж чанартай тэмцээн, уралдаан, хурал зөвлөгөөн зөвхөн нийслэл хотод зохион байгуулагдана гэх мэтчилэн тунхгийн зүйлс энэ хуулий дийлэнх хувийг бүрдүүлж байна.

Ердийн хуулиар зохицуулагддаг замын хөдөлгөөний аюулгүй байдалтай холбоотой харилцаа, ахуйн болон үйлдвэрлэлийн хог хаягдалтай холбоотой харилцаа, хот төлөвлөлттэй холбоотой харилцаа гэх мэтчилэн хуулиар зохицуулагдаж байгаа харилцааг тасалж авч ирээд Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд наачихсан. Энэ нь хуулийн жинхэнэ мөн чанарыг алдагдуулж байгаа. Нийслэлийн гудамж талбайд үндэсний өв уламжлалыг орчин үеийн ололт хот байгуулалтын дэлхийн жишигт хослуулан хөгжүүлнэ гэсэн заалт байна.

Энэ яг ямар зан үйлийг тодорхойлж байгаа юм бэ. Би Төр эрх зүйн онолын багш хүн. Үүнийг би оюутнууддаа тунхагласан хэм хэмжээ л гэж зааж байсан. Хуулийн төслийн өөр нэг ноцтой алдаа нь Үндсэн хуулийн хэм хэмжээнээс давсан зохицуулалтыг оруулж ирсэн.

-Нийслэлд санхүүгийн эрх мэдлээс эхлээд багагүй зүйлсийг суулгаж өгсөн гэх юм билээ. Гэсэн ч хаврын чуулганаар нэг мөр уг хуулийн төслийг хэлэлцэнэ гэж байсан?

-Нийслэлийн өмч хөрөнгө, нийслэлийг хөгжүүлэх сан, нийслэлийн газрын бирж, чөлөөт бүстэй холбоотой заалтууд орж ирж байгаа нь зөв. Үүнийг дэмжиж байгаа. Гэхдээ үүнийг заавал тунхагласан хэм хэмжээн дунд оруулж ирэх шаардлагагүй. Холбогдох хуулинд эрхийг нь өгчихье л дөө. Төсвийн тухай хуулиар нийслэлийн санхүүгийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлчихэж болно. Нийслэлийн төсвийн хөрөнгө нь ийм зүйлээс бүрдэнэ. Нийслэл нийт төсвийн орлогынхоо тэдээс илүүгүй хувьтай тэнцэх бонд гаргаж болно гэдэг ч юм уу энэ эрхийг нь бид өгчихөж болно. Хууль гэдэг өөрөө нийгмийн төрөл харилцааг зохицуулах обьекттой байх ёстой. Түүнээс хууль бүрээс нийгмийн харилцаатай холбоотой хэм хэмжээг тасдаж авч ирээд кодификаци хийх гэж байгаа бол өөр асуудал. Харамсалтай нь тийм зүйл харагдахгүй байгаа.

-Таныг өнөөдөр (өчигдөр) Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос ажлын хэсэгт оруулсан. Уг хуулийн төсөл дээр ямар заалтуудыг оруулах саналтай байгаа вэ?

-Нийслэлийн эрх зүйн байдлыг өөрчилье гэж байгаа бол нийслэл, хот гэдэг хоёр статусыг салгах ёстой. Баянзүрх хот, Сонгинохайрхан хот гэдэг статус руу нь аваачиж хөгжүүлэхгүй бол төвлөрөл нь төвдөө яваад дүүргүүд хөгжихгүй байна. Тухайлбал, 330 мянган хүнтэй, 120 мянган га нутаг дэвсгэртэй Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргүүд байна. Гэтэл энэ хоёр дүүрэгт ямар ч төсвийн эрх мэдэл алга. Цаашлаад үйл ажиллагаа явуулах бүх эрх мэдлийг нь нийслэл хотод төвлөрүүлчихсэн. Нохой, муур алах хот нийтийн аж ахуйн чиг үүрэг Хотын дарга түүний харьяа агентлагт хадгалагддаг. Хотын гэрэлтүүлгийг дүүрэг биш хот шийдэж байгаа. Замын арчилгаа цэвэрлэгээ, сургууль, цэцэрлэгийн шууд удирдлагаар хангах эрх нь хот дээр шийдэгдэж байна. Энэ мэтчилэн яриад байвал бүх эрх үүрэг хотын Засаг даргад төвлөрсөн. Хотын шуурхай дээр дүүргийн асуудал ярихаар агентлаг, хэлтсийн дарга нар нь хариулт өгдөг. Дүүргийн Засаг дарга нар бэлгэдлийн маягтай ирж суудаг. 330 мянган хүн амтай, 120 мянган га нутаг дэвсгэртэй дүүргийн Засаг даргад дүүргээ хөгжүүлэх төсвийн эрх мэдэл юу ч байхгүй.

Гадны орнууд хот гэдэг хөгжлийн хандлагаа тодорхойлж өгөөд явж байна л даа. Тухайлбал, АНУ-ын хамгийн том Сан Франциско хот хажуудаа Оакланд гээд хоттой. Өөрсдөө хот нийтийн аж ахуйн үндсэн чиг үүргээ бүгдийг нь хэрэгжүүлээд явдаг. Одоо манайд хотын Засаг дарга Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч гэсэн хоёр чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг. Дэлгэрүүлж хэлбэл нэг талдаа хотын дарга хот нийтийн аж ахуйн чиг үүргээ хэрэгжүүлээд нөгөө талдаа засаг захиргааны нэгжийн чиг үүргээ давхар хэрэгжүүлж байгаа гэсэн үг. Хотын захирагчийн ажлын алба гэдэг нь Хотын захирагчийн ажлын албаны дарга бөгөөд Хотын ерөнхий менежер. Тэр нь Нийслэлийн Засаг даргын хоттой холбоотой үндсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлээд засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн чиг үүргийг Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар хэрэгжүүлдэг. Дээрээ нэг малгайтай доороо хоёр тусдаа чиг үүрэгтэй. Цаашид бид томоохон дүүргүүдээ Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй холбоотойгоор хот болгох хэрэгтэй. Үндсэн хуультай харшлах зүйл байхгүй. Нэгдүгээрт, нийслэл гэдэг тэр статусыг хөндөхгүй. Хоёрдугаарт, дотор нь байгаа томоохон дүүргүүдээ бие даасан чиг үүргээр нь хөгжүүлнэ. Нийслэл гэдэг засаг захиргааны чиг үүргийг тусад нь өөр хүнд хариуцуулаад явахгүй бол хотын дарга маань нохой, муур алах ажилд хүртэл оролцож байна.

-Бусад дүүргүүд нь ч гэсэн хот болж санхүүгийн эрх мэдлээ өөрсдөө авна гэх байх даа…

-Дүүрэг бүр хөгжлийн тал дээрээ харилцан адилгүй байдаг. Нийслэлд төвийн зургаан дүүрэг бий. Сүхбаатар дүүрэг жилд 40 орчим тэрбум төгрөгийн орлого олж, түүнийгээ зарцуулдаг. Гэтэл хүн ам нь 120 мянга орчим. Сонгинохайрхан дүүрэг 330 мянган хүнтэй хэрнээ жилд долоон тэрбум төгрөгийн орлого олдог. 120 мянган хүн амтай Сүхбаатар дүүргээс 10 дахин том газар нутагтай. Өнөөдөр хамгийн гол доголдоод байгаа асуудал нь энэ. Бид хот, нийслэлээ ялгаж ойлгохгүй бол 21 дүгээр зуунд бид хөгжинө гэдэг түвэгтэй шүү.

Хот, засаг захиргааны ялгаа нь юу байдаг вэ гэхээр Монгол Улсын батлагдан гарч буй хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх ажил хийгдэнэ дээ. Үүнийг Засгийн газар гүйцэтгэнэ. Ингэхдээ өөрийн бүтцийн байгууллагууд буюу нутаг дэвсгийн нэгжүүдээр дамжуулан төрийн хуулийг хэрэгжүүлнэ. Энэ нэг чиг үүрэг нь. Харин хүн амыг ногоон зүлэгтэй, утаагүй хотод амьдруулах ажлыг хариуцдаг хүмүүс нь хотын захирагчийн ажлын албаны үндсэн чиг үүрэг нь. Бид хөгжлийн хувьд бусад орнуудаас хоцрогдсон нь үнэн. Улаанбаатар хотын ерөнхий төлөвлөгөө 1954 онд гарч байсан. Гэтэл зүүн Ромын эзэнт гүрний Константинполь хот чинь 2500 жилийн өмнө хотын төлөвлөлтөө хийсэн. Энэ хоёрын хооронд хөгжлийн зөрүү байгаа ч Монголд хот хожуу үүссэн тиймээс иргэд ийм л байдалтай амьдрах ёстой гэдэг байж болохгүй. Үүнийг түргэтгэе гэвэл яаралтай хотын зохион байгуулалтад оруулаад төсвийн эрх мэдлийг өгч, хотын хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөг гаргуулаад шахаж шаардаж явахгүй бол болохоо байсан. Улаанбаатар хотын наймдугаар ерөнхий төлөвлөгөө хэрэгжээд явж байна. Энэ найман төлөвлөгөө хэрэгжээд нэг нь ч амьдралд нийцээгүй. Хоорондоо уялдахгүй байгаа юм.

-Хэдэн жилийн өмнө Багануур, Налайхыг хотын статустай болгоод хөгжсөн юм уу. Хоёр даргын хооронд хэрүүл болоод дууссан. Тийм зүйл болохгүй гэх баталгаа байна уу?

-Косметик мэс засал үр дүнд хүрэхгүй. Дүүргийн үйлдвэр үйлчилгээний хэлтсийн даргын чиг үүргийг Захирагч гэдэг хүнд дангаар нь өгсөн. Төсөв болон хууль тогтоомжийн эрх мэдлийг нь өгөлгүй бэлгэдлийн Захирагч томилчихоор юу ч хийж чадахгүй. Хоёр жил төсвийн мөнгө үрсэн Захирагчийн ажлын албууд дүүргийнхээ Засаг дарга нартай хоёр жил тасралтгүй хэрэлдээд 2016 онд татан буулгасан.

-Та томоохон дүүргүүдээ хот болгоно гэх юм. Гэтэл нөгөө талд чинь томоохон дүүргүүдээ задалж өөр дүүрэг байгуулах нь зөв гэдэг санал гарч байна шүү дээ?

-Санаачилж байгаа хүмүүс маань ялгааг нь мэдэхгүй яриад байна. Засаг захиргааны нэгжийн хувьд хэдэн ч дүүрэг болгон задалж болно. Хот зохион байгуулалт талаасаа өөрчлөлт хийхгүй бол болохгүй гэж байгаа юм.

Нийслэл гэдэг цол гуншинг Улаанбаатар хотоос салгаж аваад шинэ газар тухайлбал, Орхон-Сэлэнгийн бэлчирт 250-500 мянган хүний хот төлөвлөж Улаанбаатарын төвлөрлийг захиргааны журмаар задалбал хотод хийж буй үргүй хөрөнгө оруулалтууд хамгийн үр дүнтэй болно. Энэ миний хувийн бодол. Даанч үүнийг олон хүн таашаадаггүй юм.

-Дагуул хотыг байгуулах нь зөв юм биш үү. Сүүлийн үед дагуул хотын тухай яригдах боллоо…

-Би үүнтэй санал нийлдэггүй. Дэлхийн олон орон хот төлөвлөлтийн энэ зовлонг туулсан. Би 2013 онд хэсэг хүнтэй хамтарч “Төлөвлөлттэй шинэ нийслэл” гэдэг ТББ байгуулаад дэлхийн улс орнуудын хот төлөвлөлтийн алдаа, ололт амжилтын талаар эрдэмтэдтэй судалгааны ажил хийж байсан. Нийслэлийнхээ дэргэд нь жижиг дагуул хот бий болгосноор хотын төвлөрөл саардаггүй юм. Аль болох захиргааны аргаар хол газар тусад нь төвлөрлийг сааруулсан хоёр төвт хөгжлийн загвараар явж байж төвлөрөл саарна. Хот усаа дагаж явах ёстой. Юун Майдар, Аеро сити вэ. Урагшаа ямар гол горхи байгаа юм бэ. Дэлхий даяараа хоёр, гурван төвт хөгжлийн загвар ярьж байхад бид нэг төвтэй байна. Аргалант, Эмээлтийн дагуул хоттой байна гээд явсаар байх юм уу. Тэр дагуул хот хаана хөгжөөд байгаа юм. 20 жил ярилаа, хэвээрээ л байна. Тэр болгонд цэвэрлэх байгууламж, дулааны эх үүсвэр шийдэхээс эхлээд илүү зардал гарна. Тусад нь 500 мянган хүн амтай хот бий болгочих. Тэнд барилга барина, ажлын байр бий болно. Гаднаас орж ирж буй хөгжлийн зээлүүдийг хоёр газар зам болгоно гэж хэрэлдэж байхынхаа оронд тэнд тусад нь нийслэл хот байгуулъя гэдэг холыг харсан, үр дүнтэй хэмнэлтийн горимоор ажиллах ёстой. Гэр хороололд хийж буй хөрөнгө оруулалтын ажлууд ерөнхийдөө үр дүнгүй болдог. Нэг газар тоглоомын талбай хийчихсэн байхад дараа жил нь бүгдийг нь сугалаад авчихсан байдаг. Энэ хот төлөвлөлтийн дагуу хийгдсэн суурьшил биш. Энхболд, Нямбаатар хоёр ярьж байгаад дөрвөн талд нь шон зоож байгаад хашаа бариад гудамж гаргачихсан хотын суурьшил байхгүй юу. Үүнийхээ араас цахилгаан, дэд бүтэц, автобус, худаг, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг шаарддаг. Гэтэл төрийн бодлого 2000 оноос хойшх эдийн засгийн өсөлттэй бүх цаг үед аймаг, сумдад сургууль, цэцэрлэгийг 15 жил тасралтгүй барилаа. Шинээр баригдаагүй сургууль, цэцэрлэгтэй сум байна уу. Байхгүй. Гэсэн ч хүн ам нь хот руугаа нүүдэллэсэн хэвээрээ л байна. Бүх проблем нь хотдоо үлдчихсэн. Энэ нь ах нарын хийсэн төрийн бодлогын алдаа. Гэтэл энэ бүгдийг бахь байдгаар нь Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар оруулж ирэх юм. Энэ хуулинд юу ч байхгүй.

УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан С.Батболдтой ярилцлаа.

---

-Та УИХ-ын гишүүний хувьд Засгийн газарт хоёр асуулга тавьжээ. Заавал яагаад 1072 хувьцааг онцолсноос ярилцлагаа эхлэх үү?

-Сая Засгийн газар “Эрдэнэт”-ийн 10 хувийг иргэдэд өмчлүүлэх шийдвэр гаргаж байх шиг байна. Энэ шийдвэрийнхээ үнэ цэнийг олон түмэнд бодитой мэдрүүлэхийн тулд эхлээд Тавантолгойн 1072 хувьцаагаа амилуулж, иргэддээ ногдол ашиг хуваарилах хэрэгтэй. Манай Засгийн газар анх 1072 хувьцааг тарааснаас хойш таван жил болж, дөрөв дэх Засгийн газар бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж байна. Өмнөх Засгийн газар бүгдээрээ л 1072 хувьцааг амилуулна гэдэг байсан боловч аль нь ч бодитой, иргэдэд үр дүнгээ өгсөн ажил хийж чадсангүй.

Энийг би хийх хүсэлгүйдээ юм уу, эрхзүйн орчингүй учраас, иргэдээ мөнгөжүүлэх сонирхолгүйдээ хийхгүй байна гэж бодохгүй байгаа. Нэг л аргаа олохгүй, зориглож чадахгүй байгаа юм болов уу гэж хардаг.

Уг нь Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа гаргахад бүх үйл явц цаашаа төр, засгийн ямар ч оролцоогүйгээр өөрөө явчихна. Зах зээл өөрөө зохицуулчихна гэсэн үг. Жишээ нь, хэрвээ 1072 хувьцаандаа ногдол ашиг хуваарилж байсан бол эдийн засгийн хүндрэлтэй энэ үед иргэдэд санхүүгийн хувьд хувь нэмэр болох л байлаа. Өнөөдөр Тавантолгойн ордыг газрыг эзэмшигч төрийн өмчийн Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн 14 орчим хувь нь ард иргэд, дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийнх.

Энэ компани 2017 онд зөвхөн хагас жилийн дүнгээр бараг 300 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашигтай ажилласан байна. 300 тэрбум төгрөгийн 14 хувь нь 42 гаруй тэрбум төгрөг. Агуулгын хувьд өөр ч гэсэн эдийн засгийн ач холбогдлыг нь авч үзвэл төрийн албан хаагч нарт 300 мянган төгрөг өгөхөд 50 тэрбумыг улсын төсвөөс зарцуулж байгаатай бараг дүйцэх хэмжээний мөнгө. Иргэд 1072 хувьцаанд ногдох ашгаа авах нь авна, Хөрөнгийн бирж дээр арилжих нь арилжина. Иргэд өөрсдөө эдийн засгийн харилцаанд, 1072 хувьцаа эдийн засгийн эргэлтэд орж эхэлнэ. Тэгэхээр хөрөнгийн бирж дээр 1072 хувьцааг арилжих ажлыг эрчимжүүлэх талаар Засгийн газар ямар арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгааг асууж байгаа юм.

-Хувьцаа арилжиж эхлэх нь ногдол ашиг хүмүүсийн гарт очихоос өөр ямар давуу талтай вэ?

Нэгд, Хөрөнгийн бирж дээр 1072 хувьцааг арилжиж эхэлснээр зарах нэг нь зарж, урт хугацаанд хувьцааны ногдол ашиг авахаар хадгалах нэг нь хадгалж таарна. Хүмүүс өөрсдөө захиран зарцуулах өмчтэй болж байна гэсэн үг. Хоёрт, уул уурхайн хөгжил иргэн тус бүрт яаж тусч, ямар ач холбогдолтой вэ гэж байнга маргалддаг. Мэдээж хэрэг улсын төсвөөр дамжин цалин, тэтгэвэр, сургууль цэцэрлэг, зам холбоо гээд шууд ашиг тус бий. Эдийн засгийн нийт өсөлтөөс ч очиж буй шууд бус том нөлөөлөл бий. Гэхдээ иргэн бүрт үр ашгийг нь шууд утгаараа хүргэх хамгийн сонгогдог дэвшилтэт арга бол хувьцаа. Хүн болгон тухайн өмчийн нэг хэсгийн эзэн нь болж, олох үед нь олж, алдах үед нь алдана гэсэн үг. Жинхэнэ утгаараа уул уурхайн баялгийн эзэн нь болж байна, олигархын биш ард түмний капитализм яг ингэж л бий болно. Гуравт, төрийн өмчийн аж ахуйн нэгжүүдийн засаглалын талаар байнга гомдол гардаг. Идлээ уулаа, хөрөнгө мөнгийг нь үрэн таран хийлээ гэж байнга бичиж ярьдаг. Үүнийг шийдэх хамгийн дэвшилтэт арга бол Хөрөнгийн биржийн дүрмийн дагуу төрийн өмчийн компаниудыг нээлттэй болгох, хувьцаа эзэмшигч иргэдийн хяналтад оруулах юм. Тайлангаа тавьдаг, аудит хийдэг, захирлуудыг нь төрөөс биш, хувьцаа эзэмшигчдийг төлөөлж буй мэргэжлийн төлөөлөн удирдах зөвлөл нь томилдог болно гэсэн үг. Манай урд, хойд хоёр хөршийн төрийн өмчийн томоохон компаниуд ийм л дэвшилтэт аргаар шинэчлэгдэж, нээлттэй зарчмаар илүү ашигтай ажиллаж, дэлхийд өрсөлдөх чадвартай болж байна.

-Төрөөс дэндүү их мөнгө халамжинд зарцуулж байна гэж шүүмжилдэг. Энэ нэг ёсны халамж мөн юм биш үү. Төрөөс мөнгө зарцуулах уу?

-Энэ бол халамж биш. Төрөөс, төсвөөс ямар ч мөнгө зарцуулахгүй. Компани нь ашигтай ажиллаж хувьцаа эзэмшигчдээ ногдол ашиг хуваарилах л асуудал. Цаг хугацааны хувьд нүүрсний үнэ харьцангуй гайгүй байгаа үед энэ ажлыг хийх ёстой. Нүүрсний үнэ огцом хэлбэлздэгийг сүүлийн 10 жилд бид бүгд харж анзаарч байгаа. Үнэтэй байхад нь арилжиж эхлэх юм бол хувьцааны үнэ харьцангуй өндөр байна гэсэн үг. 2010 онд ард иргэддээ 1072 хувьцааг хуваарилах шийдвэрийг гаргахдаа нийт хувьцааны үнийг нэг сая төгрөг гэж тооцоолж байсан. Цаг хугацааны хувьд 2018 ондоо багтааж нүүрсний үнэ харьцангуй өндөр байгаа дээр Хөрөнгийн бирж дээрх арилжааг эхлүүлж иргэдийн хувьцааг үнэд хүргэхийг хичээх хэрэгтэй. Одоо 1072 хувьцаа цаасан дээрх бүртгэл биш, иргэдийн халаасанд мөнгө болж очих цаг болсон гэж энэхүү ажлыг санаачилж эхлүүлсэн хүний хувьд бодож байна. Тиймээс Засгийн газрыг энэ ажлыг эрчимжүүлэхийг хүсэж асууж байгаа юм.

-Нөгөө асуулга нь юуны тухай вэ?

-Хоёр дахь нь асуулга гэхээсээ санал юм даа. Шинэ Улаанбаатар төслийг хэрэгжүүлэх шаардлагатай болсон гэж үзэж байгаа. Шинэ гэхээр хуучнаа хаяад явна гэсэн үг биш. Жишээ нь шинэ, хуучин Дархан гэж байдаг шиг Улаанбаатарын ойр хэсэгт дахиад шинээр нэг дагуул хот төлөвлөж хөгжүүлэх цаг нь болсон. Үүний тулд 21/100, 10/6 гэсэн хоёр хөтөлбөр дэвшүүлж хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж байна. 2021 оныг дуустал 100 мянган айлыг орон сууцжуулах санаа юм. Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойгоо бэлгэшээж ийм том зоригтой зорилт дэвшүүлж хүрэхийн төлөө ажиллах ёстой. 10/6 нь байрны зээлийн хүүг 6, урьдчилгааг 10 хувь болгох хөтөлбөр. Манай Засгийн газрын үед орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийг анх зургаан хувиас эхэлж байсан. Одоо зах зээл дээр 30 хувийн урьдчилгаа төлөөд найман хувийн хүүтэй зээл авах өрхийн тоо ерөнхийдөө ханасан учир төр дараагийн боломжит хувилбарыг гаргаж иргэддээ санал болгох хэрэгтэй. Сая Засгийн газраас урьдчилгаа төлбөрийг 25 хувь, зээлийн хүүг долоо болгоно гэсэн нь маш зөв санаачилга. Гэхдээ энэ бол нийт хотын хэмжээнд хэрэгжинэ. Миний санаа бол энэ хоёр дэд хөтөлбөрийг зөвхөн Шинэ Улаанбаатар төслийн хүрээнд буюу шинэ суурьшлын бүст суурьших айл өрхүүдэд олгохоор журамлах нь зөв байх. Өөрөөр хэлбэл, айл өрхүүдийг нүүх, шинэ бүст суурьшихад нь орон сууцны онцгой хөнгөлөлт үзүүлье гэж байгаа юм.

-Уг нь утаа буурна, хотын замын ачаалал багасна гээд ач холбогдол ихтэй юм байна. Бүтэх, хийх эхлэх магадлал хэр вэ, бас л улс төрийн шоу болчихгүй юу?

-Нийслэлийн 200 мянган айлын тал нь орон сууцанд орвол утаа буурна. Замын ачаалал тэр хэвээр буурна гэсэн үг. Хамгийн гол нь, утаа, замын түгжрэл хоёроос илүү ноцтой гамшиг биднийг угтаж байгаа. Тэр нь усны хомсдол. Утаа хортой, үнэхээр гамшиг мөн ч, жилийн гурван сарын л асуудал. Харин усны нөөцгүй, бохир устай байвал Улаанбаатарынхан гурав ч хонож чадахгүй. Тийм учраас утаа, усны хомсдол хоёроо давхар бөгөөд төгс шийдэх арга нь шинэ суурьшлын бүс буюу Шинэ Улаанбаатар төслийг эхлүүлэх явдал. Бид асуудлаа, бэрхшээлээ ингэж гүнзгий харж, тогтвортой бодлого хэрэгжүүлж байж шийднэ. Хот маань өнөөдөр хүн амын өсөлт, дэд бүтцээ дийлэхгүй байгаа энэ үед бидэнд томоор харсан, зоригтой шийдэл хэрэгтэй. Түүнээс бус, өнөөдрийнх шиг сонгуулийн дөрвөн жилийн “нас”-тай бодлогоор явбал Улаанбаатарын утаагаа ч төгс шийдэж чадахгүй. Зөвхөн айл өрхүүдийг, томоохон захуудыг нүүлгэх нь хангалтгүй. Төрийн байгууллагууд өөрсдөө үлгэрлэж, хотоос нүүх хэрэгтэй. Хэрвээ төрийн байгууллагууд, төрийн үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагууд нүүвэл тэндээс үйлчилгээ авдаг, асуудлаа шийдүүлдэг хувийн хэвшлийнхэн дагаад нүүнэ.

АЛТАЙ ХОЛДИНГ ӨДӨРТӨӨ БАРАГ 47 САЯ ТӨГРӨГ ТАТВАРТТӨЛДӨГ

-Та ярилцлага тэр болгон өгөөд байдаг хүн биш учраас энэ удаа заавал асуух ёстой хэдэн зүйл байна. Таныг хүмүүс их олон дүрээр мэдэх юм. Томоохон бизнесмэн гэж зарим нь хардаг. Заримд нь МАН-ын дарга, Монгол Улсын Ерөнхий сайд гэсэн том улстөрчийн дүрээр танигдсан. сүүлийн үед харин Тавантолгой уул уурхайг тойрсон томоохон улстөр бизнесийн бүлэглэлийн толгойлогч гэж зарим нь харж байна. Тэгэхээр та ер нь жинхэнээсээ аль нь юм бэ гэдгийг олон нийт ч бас ойлгохгүй байх шиг байна. Энэ талаар товч ярилцъя. Болох уу?

-Болноо болно.

-Та “Алтай холдинг” компаниа анх хэзээ байгуулсан бэ, өмнө хаана ажиллаж байсан бэ?

-Би 1986 онд сургуулиа төгсөж ирээд тухайн үеийн Зөвлөлтийн барилгын нэгтгэлд эдийн засагчаар анх ажилласан. Хуучны хүмүүс мэднэ дээ, СОТ-3 гэдэг байсан юм. нэг, болон 10 дугаар хорооллыг ид барьж байх үед нь би ажиллаж байсан юм. Дараа нь Гадаадтай эдийн засгаар харилцах Улсын хороонд ажилласан. Тэгээд 1992 онд бусдын жишгээр хувийн хэвшилд орж бизнес хийхээр шийдсэн. Тэгээд л Алтай трэйдинг гэдэг компаниа байгуулсан. Тэр үед Батболд гэж хүн улс төрд сураггүй, надад ч улс төрд орох тухай бодол байсангүй. Компаниа хөл дээр нь босгох гэж явсаар 2000 он хүргэсэн. Тэр үед манай “Алтай холдинг” компани аль хэдийнээ олны танил, Монгол Улсын томоохон аж ахуйн нэгж болсон байсан л даа. Тухайн үедээ хувийн хөрөнгө оруулалттай ноолуурын анхны үйлдвэрүүдийн нэгийг барьж байгуулсан, дуусаагүй зогсонги байдалд орсон байсан Чингис зочид буудлын барилгыг ихээхэн хөрөнгө оруулж бүрэн ашиглалтанд оруулж, улсын өрийг бүрэн төлж барагдуулсан, гадаад дотоод худалдаа эрхэлдэг, уул уурхайд хөрөнгө оруулалттай ийм аж ахуйн нэгж байсан. Хажуугаар нь Монголын сагсан бөмбөгийн “Алтайн бүргэд” багийг ивээн тэтгэж байсан. Чөлөөт бөхийн холбооны Ерөнхийлөгчийн ажлыг 1994 оноос 10-аад жил хийж энэ спортыг шилжилтийн хамгийн хүнд хэцүү үед нь чадахын хэрээр дэмжсээн. Ер нь бол Монгол Улсын хувийн хэвшлийн хамгийн томоохон компанийн нэг нь болсон байсан.

-Одоо бүр томорсон уу, цар хүрээ, үйл ажиллагааны хувьд?

-Том гэдгийг ямар шалгуураар харах вэ гэдгээс л болох байх. Манай компани болон харьяа, хөрөнгө оруулалттай компаниуд 2017 оны жишээгээр ярих юм бол улсад татвар, шимтгэл, хураамж хэлбэрээр жилдээ 17 тэрбум гаруй төгрөг төлж байна. Одоо компаниуд тэр цэцэрлэг, сургууль гэж жишээ ярьж харьцуулах дуртай болсон байна лээ. 2400 шахам багшийн цалинг бүтэн жил өгөх мөнгө л дөө. Өдөртөө бараг 47 сая төгрөг гэсэн үг. Алтай холдинг, харьяа компаниуд өөрийн үндсэн болон гэрээт ажилтан, түрээслэгч нараа оролцуулбал 3000 шахам ажлын байр бий болгоод байгаа аж ахуйн нэгж. 2000 оноос хойш компанийг мэргэжлийн менежерүүд удирдаж байгаа. Энэ хугацаанд цар хүрээ нь өргөжиж, харилцаа холбоо, мэдээллийн технологи гэх мэтийн салбарт хөрөнгө оруулсан. Алтай холдингийн хамт олны хамгийн сүүлийн амжилттай хэрэгжүүлсэн төсөл гэвэл Е-март дэлгүүр байна. Энэ бол 90 хувийн Монголын хөрөнгө оруулалттай үндэсний компани. Солонгосоос худалдааны хамгийн дэвшилтэт технологи, мэдээлэл, мэдлэг оруулж ирж олон нийтэд аль болох тааламжтай, орчин үеийн үйлчилгээг харьцангуй хямд үнээр хүргэхийг компанийн хамт олон хичээж байгаа нь харагдаж байгаа. Энэ жил Блумбэргийн хамгийн шилдэг аж ахуйн нэгжийн шагнал хүртсэн байна лээ.

-Одоо та Алтай холдинг компанид хэдэн хувь эзэмшдэг вэ?

Би багахан хувь эзэмшдэг. Дийлэнхийг нь манай гэр бүлийн гишүүд эзэмшдэг.

-Та анх 2000 онд улс төрд орсон. Зарим хүмүүс бодохдоо таныг төрөөс төрсөн тэрбумтан, улсаас мөнгө төгрөг авч баяжсан гэж бодоод байх шиг байгаа юм.

-Миний хувьд төрийн ажилд орохоосоо өмнө Монгол Улсдаа хамгийн томоохон аж нэгжүүдийг босгосон байсан. Одоо ч манай компани багад орохгүй. Манай Алтай холдинг компани намайг улс төрд явж байгаа энэ хугацаанд төрийн нэг ч тендерт орж байгаагүй. Улсаас нэг ч төгрөгийн санхүүжилт авч байгаагүй. Өөрөөр хэлбэл, би гэрээ засчихаад улс төрд орсон гэх үү дээ. Төрийн дэмжлэгээр, төрийн мөнгөөр орон гэр, компаниа тохижуулж өөд татсан юм надад байхгүйг би хэний ч өмнө бардам хэлнэ.

-Чингис зочид буудал биш үү?

-Биш ээ, энэ бол аль 1994 онд болсон тендер. Тэр үед би улс төрд байтугай улс төрийн намд элсээгүй байсан үе. Тухайн үед манай компани 4 компанитай нээлттэй дуудлага худалдаанд өрсөлдөж хамгийн өндөр үнэ улсад өгснөөр Чингис зочид буудлын дутуу барилгыг өр төлбөртэй нь худалдаж аваад өдий зэрэгт хүргэсэн. Сүүлийн үеийн олон сайхан зочид буудлууд баригдахаас өмнө Чингис зочид буудал л ганцаараа Улаанбаатарт ирсэн гадныхны өмнө Монголын нэр нүүрийг тахалдаг байлаа. Одоо ч тийм байгаа. Тэр үед хувьчилж аваад өнөөдөр балгас болгочихсон, эсвэл ор сураггүй алга болчихсон олон барилга, байгууламж бий. Дампуурч, зориулалтыг нь өөрчлөөд явсан ч газрууд маш олон байна. Хэрвээ манай компани тухайн үед зориглоогүй бол Чингис зочид буудлын барилга өнөөдөр сураггүй байгаа тэдгээр объект шиг л болох байсан байх. Манай нийгэм заримдаа бас л сонин шүү. Огт сураггүй болсон, бүтээн байгуулалт болоогүй, улсад ямар ч татвар төлөхгүйгээр “алга болсон” хувьчлалуудын тухай огт ярьдаггүй. Тэгсэн хэрнээ нүдэн дээр нь бүтээн байгуулалт болоод, ажлын байр бий болгоод, улсад татвар төлөөд яваагаа л шүүмжлээд байдаг.

НАДАД ОФФШОРТ НЭГ Ч КОМПАНИ, ДАНС БАЙХГҮЙ

-Сүүлийн үед оффшорын талаар их ярилцаж Таныг оффшорт олон сая доллар нуусан гээд байгаа. Та оффшорт данстай, компанитай юу?

-Надад оффшорт нэг ч данс, нэг ч доллар, юань, иен, аль ч улсын гадаад валют байхгүй, байгаа ч үгүй. Надад нэг ч оффшорын компани байхгүй. Саяхан батлагдсан хуулийн дагуу миний гэр бүлийнхэн, ах эгч нарт ч бас байхгүй. “Алтай холдинг” компани, түүний харьяа компаниуд өнөөдөр 80 орчим тэрбум төгрөгийн зээлтэй. Голомт, Хас, Худалдаа хөгжил гээд банкнуудаас энэ их мөнгийг зээлж олон зуун ажлын байр бий болгож, шинэ төслүүдээ санхүүжүүлж байгаа. Энэ зээлэндээ жилдээ 10 гаруй тэрбум төгрөгийн хүү төлдөг. Хэрэв тийм их мөнгө оффшорт байсан бол миний хувьцаа эзэмшдэг компаниуд яах гэж энд ийм их хүүг шал дэмий төлж зээл авах вэ? Эрүүл хүний ухаанаар бодоход энд оруулж ирээд бизнестээ эргэлдүүлж, өр зээлээ төлөөд илүү их ашигтай ажиллахаа бодно биз дээ. Би улс төрд явах хугацаандаа улсаас нэг ч удаа тендер авч байгаагүй учраас хөрөнгөө нууж хааж, оффшорт аваачиж хийх шаардлага надад байхгүй. Хилийн цаана мөнгөө нуучихаад энд өндөр хүү төлөөд суух “бизнесийн ухаан” надад байхгүй ээ, дэлхийд тийм ухаан байдгийг ч мэдэхгүй.

-Таныг “Бату майнинг” гэдэг оффшор компанитай гэж яригдаад байгаа.

-2003 онд Монгол Улсад бүртгэлтэй “Бату” гэж компанид 18 мянга орчим долларын хөрөнгө оруулсан. Тэр компанид би 10 гаруй хувь эзэмшиж байсан. Удалгүй гаднын хөрөнгө оруулагчид нь компаниа оффшорт бүртгүүлэхэд бүх хувьцаа зэмшигчид нь хувьцаагаа хөрвүүлж оффшор компанийн хувьцаа эзэмшигчид болсон. Яг үнэндээ бол тухайн үед тэр үйл явдлыг нь сайн мэдсэн ч юм байхгүй, ойлгосон ч юм байхгүй хөрөнгө оруулагчдыг дагаад л бүртгүүлсэн байх. Угаасаа хуульд харшилсан зүйл огт байгаагүй юм чинь.Тэгээд хоёр жилийн дараа, 2005 онд тэр мөнгөө зараад гарсан. Ийм л явдал болсныг гуйвуулж мушгиж яриад байгаа. Энэ бол бизнест байдаг хэвийн үзэгдэл. Ийм олон жишээ бий. Сүүлийн 27 жилд Монголд хөрөнгө оруулах хэдэн мянган оффшорт бүртгэлтэй компани байсан. Одоо ч гэсэн байсаар л байгаа.

Энэ мэтээр бизнесийн ердийн практикийг улс төрийн зорилгоор мушгиж гуйвуулаад байж болохгүй л дээ.

-Энэ бүхнийг их нууцлалтай олны нүднээс далд хийсэн гэж яриад байгаа.

-Энэ бол хуулийн дагуу хийсэн, Монгол Улсын бүх бүртгэлийн байгууллагад нууж хаалгүйгээр мэдэгдэж хийсэн хөрөнгө оруулалт байсан. Нууж хаах ямар ч шаардлага байгаагүй. Хэрэв нууж хаах гэсэн бол өөрийнхөө нэрээр би бүртгүүлэх үү. Өөрийнхөө нэрийн данснаас тэр 18 мянган долларыг шилжүүлж хөрөнгө оруулах уу. Ер нь тэгээд ч 18 мянган долларын хөрөнгө оруулалтыг нуух хэрэг надад байхгүй. Тухайн үеийн ханшаар 18 мянган доллар гэдэг 20 орчим сая төгрөг л байсан. Надад тэгж 20 сая төгрөг оффшорт аваачиж нуух шаардлага байхгүй.

-“Бату майнинг” компани нь уул уурхайн лицензтэй байсан, тэр лицензийг та уул уурхайн асуудал хариуцсан сайд байхдаа авч өгсөн гээд байгаа.

-Тэр үед уул уурхайн бизнес Монголд төдийлөн хүмүүсийн анхааралд өртөөгүй, өнөөдрийнх шиг олны анхаарлын төвд байгаагүй. Зүгээр л нэг бизнесийн салбар гэж ойлгогдож, олон нийт ч тэгж хүлээн авч байсан үе. Тийм ч учраас аль 1997 онд батлагдсан Ашигт малтмалын хуулиар түрүүлж өргөдлөө өгсөн компанид нь хайгуулын лицензийг нь шууд л өгдөг байсан. Одоогийнх шиг ийм сонгон шалгаруулалт гэж юм ч байгаагүй. “Бату майнинг” гэдэг компани яг хэдэн лицензтэй байсан, яаж авсан, тэр нь юу болсныг нь би үнэндээ нэг их сонирхож яваагүй учраас сая энэ асуудал дэгдэхээр нь л асууж мэдлээ. Тэгсэн намайг Үйлдвэр, худалдааны сайд болохоос өмнө бараг бүх лицензээ авсан юм билээ. Бодвол өргөдлөө өгөөд л авсан биз. Өөр арга угаасаа байгаагүй. Би “Бату майнинг”-ийн энэ лицензүүдийн асуудалд хэзээ ч оролцож байгаагүй, мэдэж ч байгаагүй, ямар ч нөлөө үзүүлж байгаагүй. Үүнийг гэрчлэх нэг хүн бол одоогийн УИХ-ын гишүүн Лу.Болд. Тэр үед хамтарсан Засгийн газар байсан учраас Ардчилсан намынхан Ашигт малтмалын газрын даргаа авч томилсон. Тэр нь Лу.Болд байсан. Хэрэв би ямар нэгэн байдлаар лиценз өгч авалцахад оролцсон бол энэ олон сонгуулийн үеэр АН-ынхан чимээгүй өнгөрөөхгүй л дээ.

-Таныг уул уурхайтай холбож ярьдаг сэдэв Тавантолгойгоос эхэлсэн байх. Энэ ордын лицензийг авсан компани таных байсан гэдэг.

-2000 оноос өмнө би хувийн хэвшилд байхад Тавантолгойн ордын лицензийг эзэмшиж байсан хэдэн дотоодын бизнесмен над дээр ирээд хөрөнгө оруулаач гэсэн санал тавьсан. Тэр үед нүүрс ч их хямдхан, Хятад ч ийм их нүүрс хэрэглэдэггүй байсан үе. Дэлхийн хамгийн том уул уурхайн компани хүртэл Тавантолгойн лицензийг нь эзэмшиж байгаад ашиггүй гээд өмнө нь орхиод гарсан байдаг. Тэр лицензийг нь хэдэн монголчууд хуулийн дагуу аваад сүүлдээ лицензийн төлбөрөө дийлэхээ болиод над дээр ирсэн л дээ. Тэгээд нилээд хэдэн жил тэр лицензийн төлбөрийг нь төлж, хөрөнгө оруулагч хайж яваад эцэстээ улсад буцаасан. Ийм том орд газар үр ашгаа ард олонд өгөх ёстой юм байна.

Нэг компанийн өмч байж болохгүй юм байна гээд төрд буцааж өгсөн. Нэг ч хүрз нүүрс гаргаж авалгүйгээр, гаднынханд заралгүйгээр төрдөө буцаасан. Тэгээд хувь заяаны төөргөөр ч юм уу би Ерөнхий сайд байхдаа Тавантолгойн орд газрын лицензийг эзэмшиж байгаа компанийн 1072 хувьцааг ард иргэддээ олгох шийдвэрийг УИХ-ын тогтоолыг хэрэгжүүлж гаргасан. Ерөнхий сайд байхдаа миний хийсэн хамгийн том ажлуудын нэг гэж би боддог.

-Та Гадаад хэргийн дэд сайдаас эхлээд Ерөнхий сайд хүртэл төрийн өндөр албан тушаал хашиж ирлээ. Таныг хийсэн хамгийн чухал гурван зүйлээ нэрлээч гэвэл та алийг нь хэлэх вэ?

-Улс орны хөгжилд томоохон хувь нэмэр болохуйц олон ажлыг хэлж болно байх. Ерөнхий сайд байхдаа томоохон орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах, томоохон бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэх ажлыг хийсэн. Үүний үр дүнд эдийн засгийн өсөлт 17.3 хувьтай байсан. Дэлхийд хамгийн өндөр үзүүлэлт байсан тухайн үедээ. Эдийн засгийн өсөлтийн үр ашгийг айл өрх болгонд хүргэхийг хичээсэн. Ажлын байр ихээр бий болж, анх удаа ажилгүйдлийн түвшин 9 орчим хувь хүртлээ буурсан. Ядуурал анх удаа 10 гаруй хувиар буурсан. Манай Засгийн газраас иргэн бүрт Эрдэнэс Тавантолгойн 1072 хувьцаа, Эрдэнэс Монголын хувьцаа өгсөн. Хүний хөгжлийн сангаас сар бүр 21 мянган төгрөг, ахмадууд 1.5 сая төгрөгөө авсан. Хоёр жил дараалан 500 мянган төгрөгөөр оюутнуудын сургалтын төлбөрийг төлсөн. Зах зээлийн шилжилтийн үед завсардсан байсан олон арван мянган хүмүүсийн нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нөхөж төлсөн. Төрийн албан хаагчдын цалинг хоёр дахин нэмсэн.

Жишээ нь анх ажилд орсон бага ангийн багшийн цалин 2008 онд 350 мянга байсан бол 2012 оны сонгуулийн өмнө 570 мянга болсон. Энэ тухайн үедээ 400 орчим доллар байсан гэсэн үг. Өнөөдрийн мөнгөөр нэг сая орчим төгрөг гэсэн үг. Энэ бүх ажлын үр дүнд айл өрхийн мөнгөн орлого хоёр дахин нэмэгдэж нэг сая орчим болсон. Энэ ажлаараа, энэ ажлыг хийсэн багаараа би бахархдаг. Зүүн төвийн дэвшилтэт бодлогын цөм болсон дундаж давхаргыг улам нэмэгдүүлэх бодлогоо бид тууштай хэрэгжүүлсэн гэж боддог. Өнөөдөр ч ийм дэвшилтэт үзэл санаатай бодлогоосоо манай нам ухарч болохгүй.

-Эцэст нь асуухад Та Ерөнхий сайд байсан хүний хувьд У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын ажлыг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ. Саяхан 100 хоногийн ажлын тайлангаа тавилаа?

-Аль ч Засгийн газарт нэг адилхан зовлон байдаг. Хийх ажил их, харин зарцуулах мөнгө нь хаанаа ч хүрэхгүйн зовлон гэж. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газарт ч тийм зовлон байх шиг байна. Тэгэхдээ энэ Засгийн газрын эхлэлийг би эерэгээр харж байгаа. Ерөнхий Сайд У.Хүрэлсүхийн засгийн газрын шинээр хийсэн дэвшилтэт ажил байна. Нэлээд зоримог хэд хэдэн шийдвэр гаргалаа. Татвараа бууруулж, тэтгэврийн насны асуудлыг шийдлээ. Тэтгэвэр, цалинг нэмнэ гэсэн. 2012-16 онд хуримтлагдсан өрийг барагдуулж байна. Төв цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барихаар боллоо, Улаанбаатарын утааг бууруулахын тулд 2019 оноос түүхий нүүрсийг хотод оруулахгүй гэж байна. Эдгээр зоримог шийдвэрүүдээ хэрэгжүүлж чадвал эндээс Монгол Улс, монголчууд л хожно. Ганц МАН, түүний Засгийн газар хожихгүй. Одоо хүүхдийн мөнгийг нийт хүүхдийн 80 хувьд олгоно гэж байна. Цалинтай ээж хөтөлбөр, ахмадууд буурлууддаа насны хишиг олгож эхлэх болон бусад арга хэмжээнүүд хэрэгжиж эхэллээ. Иргэд рүүгээ чиглэсэн бодитой ажлуудыг эрчтэй хийж байгааг би зөв эхлэл гэж харж байгаа. Одоо том төслүүдээ улам эрчимтэй хөдөлгөх, иргэдээ мөнгөжүүлэх, тэдний нэр дээр цаасан дээр бүртгэлтэй байгаа 1072 хувьцааг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад тодорхой ажил хийж хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Энэ талаар, 1072 хувьцааг мөнгөжүүлэхэд Засгийн газар юу хийх талаар би Ерөнхий сайдаас тодорхой хариулт хүлээж байгаа. Хамтарч ажиллахын тулд энэ талаар асуулга тавьсан гэж ойлгож болно. Бидэнд өнөөдөр тарааж бужигнуулсан, үймж, хэрэлдсэн маань багадаагүй ээ. Одоо бүтээж амьдардаг цаг. Амжилтад хэрэлдэж хийрхэж бус, хийж бүтээж хүрдэг гэдгийг ганц Засгийн газар биш, нийгмийн төрийн бүх шатандаа, ялангуяа иргэдээ төлөөлж байгаа улс төрчид, төрийн албаныхан сайтар ойлгож нэгдэж ажилладаг цаг.

УИХ-ын гишүүн Н.Учралтай ярилцлаа.

-Бензин, шатахуунтай холбоотой үүсч буй нөхцөл байдлын талаар гишүүдийн тавьсан асуулгад Засгийн газар хариулт өглөө. Засгийн газар А-80, АИ-92 бензинийхээ онцгой албан татварыг тэглэсэн. Таны хувьд бензин, шатахууны хомсдол, үнийн хөөрөгдлийн талаар ямар бодолтой яваа бол. Олны анхаарлыг татах сэдвийн нэг нь энэ болоод байна л даа…

-Засгийн газар онцгой албан татвараа тэглэх хууль эрх зүйн боломжтой. Тиймээс энэ хүрээндээ А-80, АИ-92 зэрэг бензинийхээ онцгой албан татварыг тэглэсэн. Бензин, дизелийн түлшний үнийн зохицуулалт гэдэг үе үеийн Засгийн газрын өмнө тулгардаг хүндхэн асуудлуудын нэг байж ирсэн. Бензиний үнэ нэмэгдэнгүүт өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгддэг. 2012 онд салбарын дэд сайд нь Үнийн зөвлөл дээрээ бензиний үнийг нэмэх талаар ярьснаас болж үнэ нэмэгдэж үүнийг дагасан улс төр маш их явсан. Бүр бензиний үнэ хүртэл нэмэгдэж байлаа. Тэр утгаараа бензин, дизелийн түлш улс төржих сэдэв огт биш. Гадны орнуудын жишгийг харахад төр нь бензин, дизелийн түлшнийхээ асуудалд хутгалдан ордоггүй. Тиймээс үнийг чөлөөтэй орхиж, зах зээлийн зарчмаар нь явуулдаг. Үнэ тэгж тогтдог. Таван шатахуун түгээх станц байлаа гэхэд тэдний АИ-92-ийн үнэ ижилхэн байх албагүй. Тухайлбал, сүүний үнэ дэлгүүр бүрт өөр өөр байдаг шиг бензин ч гэсэн тийм байх ёстой л доо. Тэгэхгүйгээр төр хэтэрхий их хутгалдаж, бодлогоо барьж чадаагүйн улмаас хутгалдахаас өөр гарц байгаагүй. Бид хувийн компаниудаа буруутгах боломжгүй. Тэд ажлын байр бий болгож, улсад татвараа төлж байна. Манайхан Роснефтьтэйгээ сайн хэлэлцээ хийх ёстой. Цаашид төр хувийн хэвшлийн салбар руу аль болох хутгалдахаа болих хэрэгтэй.

-Дизелийн түлшний үнийг бууруулахгүй байхаар болсон. Энэ нь зөв үү?

-Микро автобус шугаманд явуулж амьжиргаагаа залгуулдаг айлууд цөөнгүй бий. Жижиг дэлгүүр ажиллуулдаг айлууд гэхэд бараагаа дизель түлш хэрэглэдэг машинаар бараагаа татдаг. Хот хооронд явдаг микро, автобусууд бүгд л дизель хөдөлгүүртэй. Тэгэхээр дизель түлш энгийн амьдралтай иргэдтэй шууд холбоотой. Дизель бага иддэг учраас дизель машинтай болъё гэсэн хүмүүс их байдаг. Дизель түлш тансаг хэрэглээ биш. Тэр утгаараа А-80, АИ-92-ийн онцгой албан татварыг тэглэснээр бүх асуудал шийдэгдчихэж байгаа юм биш. Дизель түлшний онцгой албан татварыг тэглэхгүй бол цаашид иргэдийн өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэнэ.

Зах зээлийн чөлөөт өрсөлдөөн гэдэг бол нэг салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудад монополь байдал үүсээгүй бол тэр компаниуд чөлөөт өрсөлдөөнд байж болдог. Тухайлбал, тавуулаа тохироод үнээ нэмнэ гэж байхгүй. Энэ тохиолдолд төр Роснефтьтэйгээ тохироогоо хийгээд явах шаардлагатай. Роснефтьтэйгээ тохиролцоогоо сайн хийж чадвал чөлөөт зах зээлийн зарчмаар явуулсан ч үнэ дундаж инфляцитайгаа уялдаад явна.

-Засгийн газар нефть боловсруулах үйлдвэр барина гэдгээ мэдэгдсэн. Ер нь үе үеийн Ерөнхий сайд нар бүгдээрээ нефть боловсруулах үйлдвэр барина гэж мэдэгдэж байсан ч ажил болж чадаагүй. ТЭЗҮ-ээ хийгээгүй байж яаран мэдэгдэл хийлээ гээд байгаа?

-Нефть боловсруулах үйлдвэр барих шиг хэрэгтэй зүйл гэж үгүй. Дотоодоосоо нефтиэ хангаад эхэлбэл жинхэнэ утгаараа чөлөөт зах зээлийн зарчим үйлчилнэ. Нефть боловсруулах үйлдвэр байгуулах нь Засгийн газрын нэг шийдэл. Үүнийг дэмжих ёстой. Тэд харин хэлснээ ажил хэрэг болгох хэрэгтэй.

-Та Төсвийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг өргөн барьж байна. Уг хуулийн төслийг өргөн барьснаар төсөвт ямар өөрчлөлт орох вэ. Төсвийн тухай хуульд ямар нэгэн цоорхой байна гэж харсан учраас хуулийн төсөл өргөн барьж байгаа байх?

-Төсвийн тухай хуульд норм, нормативыг тогтоож өгье гэдэг заалт нэмж байгаа юм. Хуулинд маань үлгэрчилсэн норматив гэж байдаггүй. Харин 1990 оноос өмнө бол байсан. Тухайлбал, 160 хүүхэдтэй цэцэрлэгт 20-25 багш багшилна гэдгийг нь тогтоогоод төсвийг нь тэд байна гээд тогтоочихоор цалин нь боломжийн хэмжээнд байх юм. Хэдхэн жилийн дотор төрийн албан хаагчдын тоо 160 мянга руу дөхчихлөө. Дунд нь төсөв хуваарилаад үүнийг зарцуул гэхээр орон тоогоо нэмээд төсөв нь хүрэхгүй болохоор бага цалин өгдөг. Тиймээс төрийн бүтэц данхайгаад байгаа юм. Нэг Их хурлын гишүүн манай тойрогт нэг сургууль, цэцэрлэг байгуулна гээд санал хураалган дэмжүүлдэг. Гэтэл өнөөх нь зураг, төсөвгүй байх жишээтэй. Зураг төсөв нь гарсан зүйл чинь ямар ямар материалаас эхлээд бүх зүйлийг нь нарийн тооцоолж гаргасан байдаг. Тиймээс бид төсөв дээр норм, нормативаа тогтоож өгье гээд байгаа юм. Татвар төлөгчдийн мөнгийг хэрхэн яаж зарцуулах вэ гэдэг нь норм, нормативаар шийдэгддэг болох ёстой. Хувийн хэвшлийнхэн норм, нормативтэй. Гэтэл төрийн байгууллагад энэ нь алдагдсан. Төсвийн бүх байгууллагад аудит хийвэл хичнээн хэмжээний зөрчил илрэх вэ. АТГ-ынхан шалгалт хийгээд явж байна. Энэ нь юутай холбоотой вэ гэхээр норм, нормативтай холбоотой.

Хөдөө орон нутагт сургууль, цэцэрлэг барихад тээврийн зардал өндөр гардаг гэдэг. Орон нутагт барилгын компани бий шүү дээ. Яагаад заавал Улаанбаатарт байгаа барилгын компанийг орон нутгийн тендерт оруулдаг юм бэ. Тэднээс болоод аймгийн мөнгө орон нутагтаа үлдэхгүй байна. Тэр хүн нь Улаанбаатартаа ирээд машинаа унаад явж байгаа. Аймагт нь тендерийг нь өгч тэнд нь ажлын байр нэмэгддэг, үйлдвэр, аж ахуйн нэгж нь байгуулагддаг зарчим руу оруулахын тулд норм, нормативыг тусгаж өгье гэсэн юм.

-Төсвийн тухай хуулийн хэдэн зүйл, заалтыг өөрчлөх юм бэ?

-Төсвийн тухай хуулийн 22.2-т шатлалаар, захирагчаар, эдийн засгийн ангилалаар нь хөтөлбөр, арга хэмжээ, санхүүжүүлэх эх үүсвэрээр гэж ангилдаг. Гэтэл ангилал нь байгаа мөртлөө төлөвлөлтийн технологи ажил нь байдаггүй. Ямар нэгэн хэмжээ хязгаар байхгүйгээр зарахгүй байдал үүсэх ёстой. Үлгэрчилсэн нормаа гаргачихвал үдийн цайнд ийм ийм зүйл байна гээд БСШУСЯ, Эрүүл мэндийн яам гаргаад өгчих ёстой байхгүй юу. Энэ жишгийн дагуу явчихаар сүүлд нь аудит орохоор бодитой болно. Тэгэхээр энэ хууль хоёрхон зүйл заалт мөртлөө маш сайн зохицуулалт болж өгч чадна. Үүнийг хуулинд хийгээд өгч чадвал ирэх жилийн төсвийн алдагдал бага гарна. Хариуцлагатай болно, тендерийн будилаан багасна. Одоо манайхан их хэмжээний төсвөөр бага юм хийж байна гээд бид үглээд байдаг. Үлгэрчилсэн норматив нь байхгүй юм чинь аргагүй шүү дээ.

-Хэзээнээс хэлэлцүүлж эхлэх бол?

-Хаврын чуулганаар батлагдаж таарах байх. Хууль сурталчилах, хэрэгжүүлэх ажил нь явж байгаад 2019 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлнэ. Тиймээс 2019 оны төсөв энэ хуулийн дагуу хийгдэх ёстой. Миний хувьд норм, нормативын хүрээнд төсвөө цэгцтэй батлах тал дээр анхаарч ажиллах бодолтой байгаа.

-Та мөн Оюуны өмч, улсын бүртгэлийн газрыг салгана гэсэн. Яг ямар зөрчил үүссэн гэж үзээд байгаа юм бэ?

-Улсын бүртгэл, оюуны өмч нийлснээр оюуны өмч нь айлын шоовдор хүүхэд шиг болсон. Нэг үгээр хэлбэл зүгээр л оюуны өмчийг бүртгэдэг газар болж хувирсан. Оюуны өмчийн газар чинь бүртгэлийн газар биш байхгүй юу. Олон улсад оюуны өмчийн байгууллага эдийн засгийн байгууллага байдаг. Учир нь бүртгэгдсэн патентуудаа хөрөнгө болгох, эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах, хөрөнгө оруулагчдыг татдаг улс орны уураг тархи нь оюуны өмчийн газар нь байдаг л даа. Оюуны өмч, хөгжил, инновацийн яам хүртэл байгуулагдсан байна, зарим улсад. Бид оюуны өмчийг архивт байгаа материал, патентаар хэмжихгүй. Харин тэнд бүртгэгдсэн патентуудаас хэдэн төгрөгийн эдийн засгийн эргэлт хийгдэв. Зах зээл дээр хэдэн төгрөг болж гарав гэдгээр хэмждэг. Өнөөдөр харин бүртгэгч байгууллага болсон учраас улсын төсөв, эдийн засагт тодорхой нөлөө үзүүлж чаддаггүй. Төр засгийн зүгээс ч гэсэн оюуны өмчийн байгууллага яахав дээ гэх маягтай хандаж 25-30 хүн байхад хангалттай гэж үздэг. Гэтэл оюуны өмч чинь айлын сайн хүүхэд шиг мөнгө авч ирдэг, орлого нэмэгдүүлдэг байгууллага. Манайхан сайн ажиллуулах гэж байгаа нь энэ гээд бүртгэлтэй нийлүүлээд бүр сөнөөх зам руу нь оруулчихсан. Монгол Улс дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын 20 гаруй гэрээ, конвенцид нэгдсэн. Гэрээгээрээ хүлээсэн үүргийнхээ хүрээнд Монгол Улсад оюуны өмчийн бие даасан байгууллагатай байна гээд заачихсан. Зохиогчийн эрх, түүнд хамаарах эрхийн тухай хууль, патентын тухай хуулиудад бүгдэд нь оюуны өмч нь төрийн захиргааны байгууллагын шийдэх асуудлыг тусгаад өгчихсөн. Тэгэхээр энэ байгууллагыг шоовдорлох хэрэг байхгүй. Тусад нь гаргаад харин ч хөгжүүлж, инновацийн санг авч ирж нийлүүлэх хэрэгтэй. Дэлхийн худалдааны байгууллагаас оюуны өмчийг, бүртгэлтэй нийлүүлсэн асуудлаар шаардлага тавьсан байна лээ. Оюуны өмч чинь хамгийн гадаад харилцаа сайтай нь. Тиймээс бүртгэлээс оюуны өмчийг салгая гэж байгаа юм. Салгасны дараа хавар оюуны өмчийг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах хуулийн төслийг өргөн барина. Оюуны өмчийг эргэлтэнд оруулна гэдэг маань орж ирж байгаа патентуудыг банкаар үнэлүүлнэ. Үнэлүүлсэн бол түүнийгээ барьцаанд тавьж 50 хувьд нь зээл авдаг, зээлийн батлан даалт гаргадаг болох ёстой. 500 саяар үнэлүүлсэн патенттай болсон бол манай компани 500 саяын дүрмийн сантай болох ёстой. Үл хөдлөх хөрөнгө байхгүй ч гэсэн патент байхад болно.

Бүх патентыг цэгцэлнэ, дурын хүн патент авахаа болино. Мөнгөөр үнэлнэ. Ингэсэн цагт монгол хүн шинэ санаа олъё, оюун ухаанаа хөгжүүлье, боловсролтой болъё, судалгаа хийвэл мөнгөтэй болно гэдгийг ойлгуулж байж боловсролын систем цаашаа явна. Тэгэхгүйгээр наймааны хандлагаар хандаад байвал хөгжихгүй.

УИХ-ын гишүүн Д.Тэрбишдагватай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-ОУВС-гийн Ажлын хэсгийнхэн Монгол Улсад ирээд байна. Өнөөдөр (өчигдөр) Сангийн сайдтай уулзсан байна билээ. Манай орны хувьд татварын нэмэгдлээс эхлээд тулгамдсан асуудлуудаа одоо л сайн ойлгуулах ёстой байх. Таны байр суурь ямар байгаа бол?

-Татварын нэмэгдлийн талаар ярихаас өмнө нэг зүйл хэлье. Монгол Улсын Засгийн газар ОУВС-тай маш нарийвчлан ярьж, хатуу хэлэлцээр хийх шаардлагатай. Хэлэлцээр гэдэг чинь чанд хатуу байж, үг бүрийн үнэ цэнэ, цэг, таслал бүрийг тунгааж байж хийгддэг зүйл.

Үе үеийн Засгийн газар, одоогийнх нь ч гэсэн ялгаагүй “ОУВС-гийнхан тэгж хэлсэн, тэдний өмнө хүлээсэн үүрэг” гэж яриад байдаг юм. Ингэж ярьж болохгүй. Учир нь ОУВС-тай тохироод “Бид ийм ийм нөхцөлийг бүрдүүлнэ, Засгийн газрын байр суурь энэ шүү” гэж чадсан л бол Монголын Засгийн газрын хэлэлцээр болно. Гэтэл манайхан ОУВС гэж мангас байдаг мэт ойлгуулаад, тэд л тэгсэн гэдэг байдлаар асуудалд хандаж, тулга тойрсон жижүүрийн хэдэн үг хэлдэг боллоо.

Өмнө нь ОУВС-тай хэлэлцээр хийж байхад нь би “Наад хүмүүстэйгээ хэлэлцээрээ маш сайн хийх ёстой шүү. Шаардлагатай бол түр хойшлуулж болно” гэж байсан. Өмнөх Засгийн газар байгуулагдсаныхаа дараахан ОУВС-тай хэлэлцээрийн ширээний ард суусан бол нөхцөл байдал сайнаар эргэх байлаа. Даанч хугацаа алдаж, хүнд нөхцөлд орсон үедээ хэлэлцээр хийсэн. Бид ОУВС-д өөрсдийн байр суурийг тулгаж чадсан уу гэдэг нь одоо ч эргэлзээтэй. Дахин хэлье, уг нь ОУВС-гийн хөтөлбөр биш Монгол Улсын Засгийн газрын ОУВС-тай хэрэгжүүлж буй хөтөлбөр гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Бид хэлэлцээрийг түр хойшлуулаад ч болтугай өөрсдийн хүсэл, зорилгоо хүлээн зөвшөөрүүлэх шаардлагатай байлаа.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдахгүй бол Монгол Улс дампуурлаа зарлах байсан гэдэг. Дампуурлаас гарахын тулд татвар нэмэхээр болсон гэж шууд утгаар нь хүмүүс их ойлгоод байна…

-Харин тийм. Манайхан их хөнгөн, амар тайлбар хийгээд байгаа. Монгол Улсыг дампуурлаа гэж зарлачих гээд байсан учраас ОУВС-гийн өмнө бид буулт хийсэн. Өөр ямар ч сонголт байгаагүй гэдэг. Өөр сонголт байсан уу гэвэл байсан. ОУВС чинь Монголоос өөрсдөд нь юу хэрэгтэй байгааг, уул уурхайн бүтээгдэхүүнийн нөөцөөс эхлээд алт, зэс, нүүрсний үнэ цаашид зах зээлд ямар байхыг хүртэл бүрэн судална. Тиймээс манайхан өөрсдийн нөхцөлөө тавьж, хатуу хэлэлцээр хийх ёстой байлаа. Өмнөх Засгийн газрын хэлэлцээр байгуулах гэж байсан үеийг бодоход манай одоогийн нөхцөл байдал сайжирсан.

Тиймээс нэмэгдүүлсэн татварынхаа асуудлыг зайлшгүй эргэж ярих ёстой. Архи, тамхины татвар нэмэгддэг л юм байгаа биз. Иргэдийн нуруун дээр ирж байгаа, дарамт болон сөхрүүлж буй энэ татваруудынхаа асуудлыг цэгцэлж, нэг талдаа гарах хэрэгтэй. Хуучин ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдахад УИХ-ын байнгын хороодын дарга нар, УИХ-ын чадварлаг гишүүд орж байсан бол одоо ганц хоёр сайд ороод гарын үсэг зурдаг болж. Үүний тод “хар” жишээ нь Оюу толгойн гэрээ. Төрийн гурван сайд гадаадын нэг компанитай гэрээ хийсэн. Жил ирэх бүр буруу гэрээ хийсэн гэдэг нь ил болж байна. 2009 онд тэр гэрээнд гарын үсэг зурахад нь зарим гишүүд гайхамшгийн гэрээ гэж байсан бол бидний хэсэг гишүүд гутамшгийн гэрээ гээд орж байгаагүй. Тэр үед хүмүүс “Битгий популизм хийгээд бай” гэдэг байсан бол өнөөдөр буруу байжээ гээд ярьж байна. Тиймээс бид ОУВС-тай хэлэлцээр хийхдээ ОУВС-гийн шахалтанд орсон бол тэрийгээ хүлээн зөвшөөр. Дараа нь бид ийм нөхцөлтэй байгаа гэдгээ ойлгуулаад явах ёстой. Тэгэхгүйгээр ОУВС дангаараа бүх нөхцөлийг тавиад явж байгаа бол буруу.

-Ер нь эдийн засаг ийм хүнд байхад татвар нэмэх нь зөв юм уу?

-Зарим улс татвараа нэмж байхад зарим нь татвараа бууруулж байна. ХБНГУ гэхэд өндөр орлоготой хүмүүсийнхээ татварыг нэмэх хандлагатай байгаа бол АНУ татвараа бууруулах шийдвэр гаргасан. Монгол Улсад 1.5 сая төгрөгөөс дээш цалинтай бол 1.5 сая төгрөгөөс дээш хэсэгт Хувь хүний орлогын албан татварыг 20 хувиар тооцож авахаар болсон. 1.5 сая төгрөг гэдэг чинь 600 ам.доллар л биз дээ. 600 ам.долларын цалинтай хүн өндөр орлоготойд тооцогдох уу. Ийм нөхцөлд бид татварыг нэмэх биш ажлын байрыг нэмэгдүүлж татварын хүрээг өргөжүүлэх нь нэн тэргүүний асуудал. Бага татварыг олон хүнээс авахад татварын хэмжээ нэмэгдэнэ. Үүнийг дагаад иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлэх ёстой. Далай лам монголд ирээд онгоцны буудал дээр явж байсан чинь ядруухан амьдралтай хэдэн хүн “Бид өлсч байна. Дээр байгаа хүмүүс баян байна” гэхээр нь Далай лам “Би та нарт яаж туслах уу” гэсэн чинь “Дээр байгаа тэр хүмүүсийг яг бидэн шиг ядуу болгоод өгөөч” гэдэг явган яриа байдаг шиг ийм замаар бид явж болохгүй.

Засгийн газар иргэддээ 1.5 сая хүртэл төгрөгийн цалин өгдөг бодлого хэрэгжүүлэх ёстой. 1.5 сая төгрөгөөс дээш цалин авч байгаа хүмүүс нь ихэвчлэн уул уурхай, барилгын салбарынхан байна. Улирлын чанартай голдуу ажилтай энэ хүмүүс гэр орноо орхиод хэдэн сараар уурхай, барилгад ажилладаг. Гайгүй хэдэн төгрөгийн цалин авангуут тэрнээс нь өндөр татвар авна гэдэг нь логикийн хувьд буруу зүйл.

-ОУВС-тай маргааш (өнөөдөр) албан ёсны хэлэлцээрээ хийнэ гэдгийг Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар сайд мэдэгдсэн. Онцгой албан татвар нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор бензин шатахууны үнийн хөөрөгдөл, хомсдол бий болчихлоо?

-Бензиний үнийн асуудал сөхөгдөнгүүт ОУВС-гийнхныг ирэх өдрийг хүлээлгүй өөрсдөө очиж уулзаад асуудлаа яриад явах боломж байсан. Бензин бол Монголын найман настай хүүхдээс 80 настай хөгшинд хүртэл хамааралтай, халаасанд нь мэдрэгдэх асуудал учраас ОУВС-гийнхантай энэ талаар ярилцаж болно. Бензиний үнэд төр шалгалт хийж байх ёстой. Манайх шиг шатахуунаа 100 хувь импортоор авдаг, стратегийн ач холбогдол бүхий, өдөр тутмын хэрэглээн дээр төр тодорхой хэмжээнд зохицуулалт хийх шаардлагатай.

Бензин нөөцлөх том агуулах барина гээд 361 дүгээр гармын тэнд газар авлаа л гэсэн. Хуучны бензин нөөцөлдөг том савнуудаа яасан билээ. Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газар гээд жигтэйхэн том байгууллага бий.

Өвлийн хамгийн хүйтэн өдрүүдэд нь бензин шатахуун авах дараалал үүсгэж, иргэдийг өдөржин шөнөжин дугаарлуулж бухимдуулж байгаад харамсаж байна. Засгийн газар зоригтой бай, зоригтой ажилла. Аливаа асуудлыг аргалаад байвал хол явахгүй. Ингэж хэлсний төлөө намайг засаг төрийн эсрэг зүйл ярилаа гэж байгаа бол уучлаарай. Монголын ард түмний эрх ашгийн төлөө би хэнээс ч айхгүй үгээ хэлнэ.

-Шатахууны хомсдол бий болчихлоо, яах вэ?

-Бензиний хомсдол бол зохиомол асуудал. Одоо тэгээд зохиомлоор үнээ нэмэх юм уу. Энэ арай дэндэж байна. Бид ОУВС-гаас хамааралтай болчихлоо л доо. Манайх шиг газрын баялагтай, тал дүүрэн малтай атлаа гадны тусламжинд гараа сарвайж, өр зээлийг баяр ёслолын байдалтай гарддаг, иргэдээ татвараар дарамталдаг улс байна уу. Өр гэдэг чинь хор. Өрнөөс яаж гарах вэ гэдгээ бодох хэрэгтэй. Хэмнэх ёстой зардлаа хэмнэе л дээ. Хүндрэлээс гарах арга замаа бид өөрсдөө эрэлхийлэх ёстой.

Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийг цагаатгах, тэдэнд нөхөх олговор олгох тухай хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан хууль батлагдсантай холбогдуулан УИХ-ын дэд дарга, Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын дарга Я.Санжмятавтай ярилцлаа.

---

–УИХ-аар Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийг цагаатгах тэдэнд нөхөх олговор олгох тухай хуулийг хэлэлцэж баталлаа. Өмнө нь нэлээд хэдэн удаа өөрчлөлт оруулж байсан. Энэ удаагийн хуулийн онцлог юу байсан бэ?

-Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийг цагаатгах тэдэнд нөхөх олговор олгох тухай хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг энэ сарын 12-ны өдрийн чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэж, гишүүдийн 84.6 хувийн саналаар баталсан. Юуны өмнө энэ хуулийг хамтран санаачилсан гишүүд, хэлэлцэхийг дэмжсэн УИХ дахь АН, МАН-ын бүлэг болон хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэж баталсан УИХ-ын дарга, гишүүддээ талархаж байгаагаа энэ хуулийг санаачилсан гишүүний төдийгүй Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын даргын хувьд илэрхийлье. Учир нь бидний хэлж заншсанаар Цагаатгалын тухай хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах гэж 2011 оноос хойш удаа дараа холбогдох эрх бүхий хүмүүс Засгийн газар, УИХ-д өргөн барьж байсан хэдий ч хараахан дэмжлэг авч батлуулж чадахгүй байсаар өдийг хүрсэн байлаа. Түүнчлэн цагаатгуулах тухай өргөдөл гомдлыг холбогдох байгууллагууд хүлээж авах асуудал ч мөн өдий олон жил хүлээгдэж байсан юм.

Үүнээс гадна хэлмэгдэгчдийн ар гэрийнхэн, үр хүүхдүүдийнх нь ахуй амьдралд бодитой тус дэм болох зохицуулалтыг энэ хуулинд тусгаснаар тэдний нэлээд олон жилийн турш хүсч, харж хүлээж байсан хүсэлт шийдэгдэх боломж нээгдэж байгаа юм.

-Өмнө нь өргөн барьсан цагаатгалын хуулийн нэмэлт өөрчлөлт батлагдахгүй өнөөг хүртэл удсан шалтгаан нь юу байсан юм бол?

-Олон талын хүчин зүйлүүд нөлөөлсөн байх. Улсын төсөв санхүүгийн нөөц боломжтой уялдуулаагүй тооцоо судалгаа, тухайн үеийн ажил хариуцсан хүмүүсийн хамтын ажиллагаа, харилцан ойлголцол, нийгэм улс төрийн болоод хувь хүмүүс, төрийн бус байгууллагуудын сэтгэлийн хөөрлөөр хандсан хандлага ч нөлөөлсөн байхыг үгүйсгэхгүй. Тухайлбал, өмнө нь өргөн барьсан хуулийн төсөлд хэлмэгдэгсдийн ар гэрийнхэнд хоёр их наяд 251 тэрбум төгрөгийн нөхөх олговрыг хэлмэгдэгсдийн үр хүүхэд, ах, эгч, дүү, ачинцар нарт олгохоор тусгасан нь хэтэрхий хавтгайруулсан төдийгүй улсын төсөвт ч хүндрэлтэй байсан тул Засгийн газар, Сангийн яамнаас дэмлэг аваагүй. Мөн хэлмэгдэгчийн ар гэрийн нэхэмжлэх эрх бүхий хүмүүсээс дотоодын их дээд сургууль, эмнэлэгийн оношлогоо, эмчилгээ, сувилалд жил бүр нэг хүнийг үнэ төлбөргүйгээр хамруулах, хэлмэгдэгчийн цалингийн болон орон сууцнаас бусад хэлбэрээр нөхөх олговорт олгосон хашаа байшин, гэрийн үнийн зөрүүг нөхөн тооцож олгохоор тусгасан нь хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй байсан юм. Төсөв хөрөнгийн асуудлыг шийдвэрлэх шаардлага болон бусад хуулийн зохицуулалттай нийцээгүй шалтгаанаар дэмжлэг аваагүй байдаг юм билээ.

Хэлмэгдэгсдийн ар гэрийнхэн болон тэдний эрх ашгийг хамгаалах зорилго бүхий төрийн бус байгууллагуудын тавьж байгаа эрх зүй, эдийн засгийн үндэслэлгүй шаардлага ч гэсэн хууль батлагдах нөхцөл байдлыг хүндрүүлсэн байх. Хэлмэгдэгчийн ач зээ нар бол хэдийгээр тэдний хамаатан садан гэр бүлийн хүмүүс байж болох хэдий ч хэлмэгдүүлэлтийн хамгийн хэцүүг тэдний халуун ам бүл болох эхнэр, нөхөр, хүүхдүүд биечлэн туулсан. Надтай олон хүн санал нийлэх байх. Монгол Улсад хэлмэгдүүлэлтэд өртөөгүй өрх бүл бараг л байхгүй. Тэдгээр хэлмэгдэгсдийн үр хүүхэд, ах дүүс,ач зээ нар болох 18 мянга 700 орчим хүн хуулийн дагуу нэг сая төгрөг, 500 мянган төгрөгийн нөхөх олговорыг авсан байдаг. 1998-2000 оны үеийн нэг сая төгрөг тухайн үеийн ханшаар боломжийн мөнгө байсан байх шүү. Хэлмэгдэгсдийн хамаарал бүхий олон хүнд амьдрал ахуйд нь дэм тус болсон л байх. Өмнөх өргөн барьсан хуулийн төсөлд эдгээр хүмүүст дахин нөхөх олговор олгохоор тусгасан нь хууль батлагдахгүй өнөөг хүрсэн шалтгаан байхыг ч үгүйсгэхгүй юм. Харин сая батлагдсан хуулинд өөр агуулгаар орсон байгаа.

-Хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн гол агуулга нь юу байна?

-Уг хуулинд улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн эхнэр буюу нөхөр, төрсөн болон үрчилж авсан хүүхдэд нь хэлмэгдэгчийн ял шийтгүүлсэн байдлаас нь хамааруулан тодорхой хэмжээний нөхөх олговрыг олгох тухай тусгасан. Тухайлбал, хэлмэгдэгчийн эхнэр буюу нөхөр, төрсөн болон үрчилж авсан хүүхдийн аль нэгт нь хэлмэгдэгч цаазын ялаар шийтгүүлсэн бол 80 сая төгрөг, хорих ялаар шийтгүүлсэн бол 40 сая төгрөгийн нөхөх олговорыг олгохоор тусгалаа. Гэхдээ улс төрийн хэлмэгдэгдэгч өөрт нь болон түүний эхнэр, нөхөрт нь эсвэл үр хүүхдэд өмнө нь байр орон сууц болон түүнийг орлосон мөнгөн олговорыг төрийн аль нэг байгууллагаар дамжуулан олгож байсан бол энэ хуулийн үйлчлэлд хамаарахгүй.

-Хуулийн үйлчлэл тодорхой хүмүүст хамаарах нь гэж ойлгож болох уу?

-Тийм. Миний өмнө дурдсанчлан энэ нэмэлт өөрчлөлтийн гол агуулга нь хэлмэгдүүлэлтийн хор уршгийг хамгийн ихээр амсаж сэтгэл санаа, эд хөрөнгө, сурч боловсрох, ажиллаж хөдөлмөрлөх эрхээ хэлмэгдүүлэлтийн улмаас дутуу эдэлсэн хүмүүс буюу цагийн аяс, хорвоогийн жамыг даган цөөрсөөр байгаа хэлмэгдэгчийн халуун ам бүл буюу хүүхдэд чиглэсэн гэж ойлгож болно. Энэ хүмүүстэй барьцаад л надад өгсөнгүй, би авахгүй нь гээд хэл ам, хэрүүл тэмцэл хийгээд гүйгээд байх ах дүү, ач зээ арай ч байхгүй байх. Энэ хууль батлагдсанаар улс төрийн хэлмэгдүүлтийн хор уршгийг арилгаж хэлмэгдэгсдийн удам залгасан үр хүүхдүүдэд бодитой дэм болоход нэг том алхам болсон гэж бодож байна.

-Нөхөх олговрыг хэзээнээс эхлэн олгож эхлэх вэ?

-Хууль маань ердийн журмаар хэрэгжихээр батлагдсан. Төрийн мэдээлэл сэтгүүлд хэвлэгдсэний дараа албан ёсоор хууль хүчин төгөлдөр болно. Нөхөх олговрыг олгох тухайд энэ жилийн улсын төсөвт хөрөнгө тусгагдаагүй учраас 2019 оноос эхлэн олгоно. Хуулийн үйлчлэлд хамаарах нэхэмжлэгчдийн өргөдөл хүсэлтийг одоогоор хүлээж аваагүй байна. Хуулийн нэмэлт өөрчлөлттэй холбогдуулан хуулийг хэрхэн хэрэгжүүлэх талаарх журам чиглэлийг зохих байгууллагаас батлан гаргаж ажиллана. Өөрөөр хэлбэл хуулийн хэрэгжилтийг хангаж ажиллах төрийн байгууллагуудын ажлын үүрэг чиглэл тодорхой болохоос гадна хуульд заасны дагуу хуулийн үйлчлэлд хамаарах иргэдийн бүрдүүлэх материал болон өргөдөл хүсэлтийг шийдвэрлэх арга зам илүү тодорхой болно гэсэн үг. Үүний дараа олон нийтэд энэ талаар мэдээллийг хүргэж ажлыг зохион байгуулна. Харин манай ажлын албаны ажилтнууд Цагаатгалын хууль тогтоомж болон хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн асуудлаар зөвлөгөө, тайлбар мэдээллийг өдөр бүр тогтмол хүргэн ажиллаж байгаа.

-Цагаатгуулах тухай өргөдөл гомдлыг одоо хүлээж авч байгаа юм уу?

-Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдсэн гэж үзэн цагаатгуулахаар гаргасан өргөдөл хүлээж авах хугацаа 2011 оны арванхоёрдугаар сарын 30-нд дуусгавар болсон. Тиймээс үндсэндээ энэ чиглэлийн ажил зогсож зөвхөн өмнө хүлээж авсан өргөдөл гомдол болон Тагнуулын болон прокурорын байгууллага өөрсдийн шалгах ажиллагааны хүрээнд архиваас олдсон, хэлмэгдсэн байх магадлалтай иргэдийн хэргүүдийг судлан цагаатгах үйл ажиллагаа өнөөг хүртэл хийгдэж байлаа.

Харин хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр цагаатгуулах тухай гомдол гаргах хугацааг 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ны өдөр хүртэл хугацаанд хүлээж авахаар тогтсон. Ингэснээр мөн Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комисст өгсөн цагаатгуулах тухай гомдлыг хүлээж авах хугацааг эцсийн удаа хоёр жилээр сунгах гэсэн зөвлөмжхэрэгжиж байгаа юм.

-Хууль хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулан таны удирдсан Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссоос ямар ажил төлөвлөж байгаа вэ?

-Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын ажлын алба, Архив, Тагнуулын байгууллага, Шүүх, Прокурорын байгууллагын хамтын ажиллагааны үр дүнгээр хуулийн хэрэгжилт хангагддаг учраас бид ажлаа харилцан уялдаатай шуурхай хэрэгжүүлэн ажиллах шаардлагатай байна.

Батлагдсан нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу хуулийг нэг мөр ойлгож хэрэгжүүлэх талаар Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын ажлын албанаас тодорхой ажлуудыг хийхээр төлөвлөсөн. Хууль сурталчлах болон хуулийн үйлчлэлийн талаар иргэд олон нийтэд тайлбарлан танилцуулах, хамаарал бүхий хүмүүст зөвөлгөө өгөх, хуулийг хэрэгжүүлж ажиллах төрийн байгууллагын удирдлага ажил хариуцсан хүмүүстэй ажлын уулзалт зөвөлгөөн хийх болон салбар комиссын ажилтнуудад сургалт зохион байгуулах зэрэг олон ажлуудыг хийхээр төлөвлөсөн байгаа.

Хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэх явцад гишүүдийн зүгээс улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн хор уршгийг өнөө үеийнхэнд тайлбарлан таниулах, хэлмэгдүүлэлтийг дахин өөр хэлбэрээр давтан гаргуулахгүй байх, соён гэгээрүүлэх ажилд илүү анхаарч олон нийтэд чиглэсэн тодорхой ажлуудыг хийх хэрэгтэй гэдэг нь харагдсан. Мөн энэ чиглэлд хөрөнгө зардалаа төлөвлөн үйл ажиллагаагаа чиглүүлэн ажиллахыг Цагаатгалын комисст чиглэл болгосон. Үүний дагуу бас тодорхой ажлуудыг зохион байгуулан ажиллана.

Хууль батлах үйл явц тодорхой хуулийн дагуу зохих журмын хүрээнд явагддаг хэдий ч УИХ-ын болон байнгын хороод, ажлын хэсгийн гишүүд, эрдэмтэн судлаачид төрийн бус байгууллагын төлөөлөл зэрэг олон талуудын идэвхи оролцоотойгоор олон удаагийн хэлэлцүүлэг, уулзалт, ойлголцолын үр дүнд батлагдлаа. Хуулийн төслийг боловсруулан, хэлэлцэн батлуулахад идэвхи санаачилгатай дэмжиж оролцсон бүх хүмүүс, ажлын албаныхандаа талархал илэрхийлье.

УИХ-ын гишүүн Л.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-ОУВС-гийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хүрээнд долоон төрлийн татвар нэмэгдсэн. Эдгээрээс хувь хүний орлогын албан татвар нэмэгдсэнд иргэд бухимдалтай хандаж байна. Та өөрийн тойрогтоо ажиллаад ирсэн гэсэн. Иргэдийн зүгээс хамгийн их бухимдал төрүүлж байгаа зүйл нь татварын нэмэгдэл гэж хэлсэн гэдэгт итгэлтэй байна…

-Монгол Улсын эдийн засаг хүндэрсэнтэй холбоотойгоор 2016 оны есдүгээр сараас эхлэн оувс-гийн хөтөлбөр хэрэгжүүлэх тухай ярьж эхэлсэн. Тухайн үед татвар нэмэх асуудал хөндөгдөж эхлэхэд би эсрэг байр суурьтай байгаагаа хэлж байсан. Миний байр суурь хэвээрээ. Хувь хүний орлогын албан татварт цөөхөн хүн хамрагдаж байгаа гэж манайхан тайлбарладаг. Гэхдээ миний сонгогдсон тойрогт уул уурхайн салбарынхан үйл ажиллагаа явуулдаг. уул уурхайн салбарынхны дундаж цалин 2.3 сая төгрөг байдаг. Тиймээс 1.5 сая төгрөгөөс дээш цалинтай хүмүүст Хувь хүний орлогын албан татварын нэмэгдэл хамаарна гэдэгт нь уул уурхайн салбарынхан бүхэлдээ хамаарчихаад байна. Тэр утгаараа тойргийн маань маш олон сонгогч татварын нэмэгдлийг эргэж харах асуудлаар надад хандсан. 2016 оны есдүгээр сард татвар нэмнэ гэхэд нь эсэргүүцсээр байгаад гацаасан. харамсалтай нь 2017 оны дөрөвдүгээр сард оувс-гийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-т хамрагдах нэрийдлээр долоон төрлийн татварыг нэмэхээр болсон. Тэр үед ч гэсэн татварын нэмэгдлийг эсэргүүцэж байсан. Гэсэн ч цөөнх болоод яаж ч чадаагүй.

-Цөөнх болсон гэлээ. Гэхдээ ярьж, байр сууриа илэрхийлэхээс илүүтэй татварын нэмэгдлийг өөрөөр эсэргүүцсэн юм уу?

-2018 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Хувь хүний орлогын албан татвар нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор татварын нэмэгдлээ эргэж харах талаар Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар нарт албан бичиг явуулсан. Түүнчлэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар өөрийн саналаа уг албан бичигтэй хамт хүргүүлсэн. Монгол Улсын Засгийн газар татварын нэмэгдлээ эргэж харахыг хүлээж авч байх шиг байна гэж ойлгож байгаа.

ОУВС-гийнхан нэгдүгээр сарын 25-нд ирж ажлын хэсгийнхэн нь Засгийн газартай хэлэлцээр хийнэ. Энэ үеэр татварын нэмэгдэл, тэтгэврийн насыг эргэж харахаас эхлээд хүүхдийн мөнгө, цалин нэмэх асуудлыг хэлэлцэх болов уу. Тэр дундаа татварын нэмэгдлүүдээ зайлшгүй эргэж харах ёстой. Миний хувьд татварын нэмэгдэл дээр эсрэг байр суурьтай байгаа, татварын нэмэгдлийг эргэж харуулна гэдэг байр сууриа сонгогчдодоо хэлсэн.

-Иргэдийн орлого нэмэгдээгүй байхад татвар нэмэх нь хэр зөв шийдэл бэ. Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатарыг 2014 онд татвар нэмж хямралаас гарахгүй гэж ярьж байсан ч өнөөдөр эсрэгээрээ өөр зүйл ярьж байна гэдэг шүүмжлэл явж байна л даа…

-Ч.Хүрэлбаатар сайд өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлэх байх. Ч.Хүрэлбаатар сайд татвар нэмэхийн эсрэг байр суурьтай гишүүдийн нэг байсан. Өмнөх Засгийн газрын үед ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан. Гэсэн ч Сангийн сайд татварыг нэмэгдлийг эргэж харах талаар хөөцөлдөж байгаа. Сүүлд Сангийн сайдтай уулзахад Татварын ерөнхий газрынхнаас саналыг нь аваад хуулийн төсөл өргөн барихаар явж байна гэж надад хэлсэн. Баялаг бүтээх гэж, амьдрал ахуйгаа авч явахын тулд тэмцэж яваа дундаж давхаргадаа татвар нэмж ачаалал үүрүүлж болохгүй гэж Сангийн сайдын ярьж байхыг сонссон. Татвар нэмсэн асуудлыг эргэж харна гэдэгт итгэлтэй байгаа.

-Бусад татваруудыг эргэж харах болов уу. Одоо бол Хувь хүний орлогын албан татварын асуудал л хөндөгдөөд байгаа?

-ОУВС-гийнхантай татварын талаар өргөн хүрээнд ярилцах ёстой. Бид өөрсдийн нөхцөл байдлыг нөгөө талдаа маш сайн ойлгуулах нь чухал. Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт 5.8 хувьд хүрч дэвшил гарлаа, валютын нөөц гурван тэрбум ам.долларт хүрлээ, 20 тоннын алтны нөөцтэй болсон, улсын төсөв 800 орчим тэрбум төгрөгөөр давлаа, бид өр зээлээ цаг хугацаанд нь төлж байгаа гэдэг гэрэл гэгээтэй мэдээллээ ойлгуулах хэрэгтэй. Тиймээс дараагийн шатанд хөтөлбөрийн шаардлагыг уян хатан болгох талаар ярих нь зөв. Цаашлаад төрийн албан хаагчдын цалинг нэмэх, хүүхдийн мөнгийг 100 хувь олгох, тэтгэврийн насыг наашлуулах, татваруудаа эргэж харах гээд өргөн хүрээнд ярих байх.

-Шатахууны үнийн нэмэгдэл иргэдийг бухимдуулж буй сэдвийн нэг боллоо. Үнэ нэмсэн, нэмээгүй гэж яриад байгаа ч шатахууны хомсдол яах аргагүй үүссэн байна. Үүнийг шийдэх боломж байна уу. Манайхан нефть боловсруулах үйлдвэрийн талаар ярьж эхэлснээс хойш 20 жил өнгөрлөө. Ерөнхий сайд зах зээлийн зарчмаар нь явуулна гээд мэдэгдчихсэн. Гарц шийдэл юу байх вэ?

-Ерөнхий сайд зах зээлийн зарчмаар явах ёстой гэдэг дээр байр суурьтай байх шиг байна. Монгол Улсын Засгийн газар нефть боловсруулах үйлдвэрийн тал дээр анхаарал хандуулж байгаа. ТЭЗҮ-гээ зөв боловсруулсан, эдийн засгийн өгөөжөө өгөхийг нь зөв тооцсон бол нефть боловсруулах үйлдвэрээ барих ёстой. Дэлхий дээр нефтийн хомсдол бий болсон уу гэвэл үгүй. Харин ч олборлолт нэмэгдэх хандлага байгаа. Тиймээс Ерөнхий сайд зах зээлийн зарчмаар явуулна гэсэн байх. Өмнө нь Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гээд нефть импортлогчдод мөнгө өгөөд байсан нь буруу. Харин төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд асуудлаа шийдээд, харилцан ойлголцоод явах нь чухал. А80, АИ92 зэрэг иргэдийн өргөн хэрэглэдэг бензиний үнийг тогтвортой барих тал дээр яриа хэлэлцээрийн шатанд ойлголцсон юм шиг байна лээ. АИ95, АИ98 зэрэг бензиний үнэ тодорхой хэмжээнд нэмэгдэх болов уу. Засгийн газар хувийн хэвшлийнхэнтэйгээ ойлголцоод иргэдээ хохирол багатай гаргах хэрэгтэй.

-Өмнөговь аймгийн Гашуунсухайт боомтоор нүүрс гаргахгүй байна гэх мэдээлэл гараад байгаа. Учир нь хятад компаниуд Монголын Засгийн газрын шийдвэрийг эсэргүүцэж жагсаал зохион байгуулсан гэдэг үнэн үү. Нөхцөл байдал ямар байна вэ. Саяхан нүүрс тээвэрлэлт энгийн үргэлжилж байна гэсэн мэдээлэл гарсан…

-2017 оны зургадугаар сард нүүрсний экспортын ид оргил үе байсан. Өдөртөө 1600 орчим машин тээвэр хийж байсан бол Ерөнхийлөгчийн сонгуультай холбоотойгоор зарим нөхцөл байдал өөр болсон. Нөгөө талдаа манай Ерөнхийлөгч ОХУ-д айлчилж ОХУ-аар дамжуулан нүүрсээ экспортлох асуудлыг хөндсөн гээд гадаад бодлогын асуудалтай холбоотойгоор нүүрсний экспорт хүндэрсэн. Учир нь хятадын тал квот тогтоож эхэлсэн. 1600 машин явж байсныг 300-400 машин болгож цөөлсөн. Энэ хүндрэлтэй нөхцөл байдалтай зэрэгцэн Монгол Улсын Засгийн газрын асуудал хөндөгдөж эхэлсэн л дээ. Засгийн газар солигдох хугацаанд нөхцөл байдал хүнд байсан. Шинэ Засгийн газар байгуулагдсаны дараа би салбарын хоёр сайдтай нь хамт газар дээр нь нөхцөл байдалтай танилцуулсан. Ямартай ч уртын урт тээврийг зогсоож, урт, богинын тээврийн асуудлыг цэгцэлсэн. Хууль журам хэрэгжүүлэхтэй холбоотой нэлээд асуудал байсан. Энэ хүрээнд Авто тээврийн үндэсний төвөөс өгч буй зөвшөөрөл хуулийн хүрээнд байна уу гэдгийг шалгасан. Тэнд машины илүүдэл болоод ачааллаа даахаа больчихсон байсан л даа. Үүнийг цэгцлэх шуударсан. Нэгэнт урт, богинын тээвэрлэлт хийхээр болсон тул эргэлт хурдасч эхэлсэн. Яригдаад буй дараалал гээд байгаа нь богинын тээвэрт үүсч байгаа. Тэгэхээр нь сая шороон замыг зөвшөөрчихсөн. Ингэснээр зэрэгцээ хоёр эгнээгээр тээвэрлэлт хийгдэж байгаа учраас түгжрэл үүсэхгүй байх магадлалтай.

-Асуудал шийдэгдсэн үү?

-Хятадын талаас уртын уртыг явуулах асуудал дээр маргаан үүсч байгаа. Сая тээврийн хоёр аж ахуйн нэгж эсэргүүцэл илэрхийлж, цаана гарсан жолооч нар зам хааж, жагсаал цуглаан хийсэн. Хоёр орны Засгийн газар болон Баян нуур аймаг, Өмнөговь аймгийн удирдлагуудын түвшинд яригдаад асуудал нааштай шийдэгдэх байх. Гэхдээ Монгол Улсын Засгийн газрын шийдвэрийг аливаа нэгэн улс орон нутагт нь эсэргүүцэж болохгүй. Энэ гадаад харилцаа, худалдааны асуудал. Иймэрхүү байдал хэрээс хэтэрч байна. Хоёр аж ахуйн нэгж Монгол Улсын Засгийн газрыг эсэргүүцдэг байж болохгүй. Цаашлаад уг хоёр аж ахуйн нэгжийн тээвэр хийх, бусад үйл ажиллагаа явуулахад нь анхаарах ёстой. Манайхаас зөвшөөрөл өгөхөө болиод, тээвэр хийхийг нь болиулах замаар манайхан өөрсдөө асуудлыг шийдэж болно. Монгол гэж тусгаар улс өөрийн гэх төртэй, хуультай юм байгаа биз дээ. Удахгүй энэ бүхэн шийдэгдэж байх. Сая машинууд хэвийн яваад эхэлсэн.

-Яг шалтгаан нь юу юм бэ?

-Нүүрс тээвэрлэлтэнд уртын урт, урт гэдэг хоёр асуудал яваад байгаа. Уртын урт гэдэг нь хятад талд хүргэж өгөхөөр тээврийн өндөр их байна. Хятадад буулгаж буй талбайн хөлснөөс эхлээд өөрсдийнх нь орлого тасарч байна гээд байгаа. Уртын тээвэрлэлт хийхэд 1600 юань байдаг бол уртын урт нь 3000 юань байдаг. Тэгэхээр 1400 юанын асуудал үүсч байгаа биз. Тиймээс ашиг орлоготой холбоотой асуудал л байгаа гэж хувьдаа боддог.

-Нүүрсээ ингээд л авто машинаар тээвэрлээд байх уу. Төмөр зам сураггүй л байна уу?

-Эрдэнэс Таван толгойн томоохон төслөө явуулъя гэх юм бол бидэнд төмөр зам шаардлагатай болно. Тэрийг хэнд өгөхөөс үл хамаарч төмөр замын асуудал яригдах магадлал өндөр болоод байгаа. Хятадын талаас хэн худалдан авагч гарч ирэх юм бол тэр нөхцөлд худалдан авагчтай төмөр замын асуудал ярина. 2009 онд баригдчих ёстой төмөр замыг зогсоосон болон далан бариад хаясан асуудал нэлээд хүнд байдалтай байгаа. Хятад, манай тал хоёрын төмөр замын уулзварын цэг нь зөрүүтэй байгааг мэдэх байх. Тиймээс энэ зөрүүг арилгахад л 130 сая ам.доллар хэрэгтэй. Манай эдийн засгийг аврах ганц боломж Эрдэнэс Таван толгойгоо явуулахгүй бол болохгүй. Энэ хүрээнд төмөр зам давхар шийдэгдээд явна. Тэгэхээр төмөр замын асуудал ор тас хаягдаагүй гэсэн үг.

Авто замын хувьд гурван маршрутын асуудал яригдаж байгаа. Гашуунсухайт явж байгаа ч ачааллаа дийлэхгүй байна. Ханги-Мандал, Цагаан дэл уул-Өлзий боомтын чиглэлд яригдаж эхэлж байх шиг байна. Хэдийгээр машинаар тээвэрлэн ачааллыг бууруулж байгаа ч гэсэн эдийн засгийн эргэлтийг хурдтай явуулахын тулд төмөр зам зайлшгүй шаардлагатай.

-Ерөнхий сайд БНСУ-д айлчилж 700 сая ам.долларыг агаарын бохирдлыг бууруулахад зарцуулна гээд хэлчихлээ. Өмнөх жишгээр бол хэдэн ч төгрөг байсан утаа буурах янз алга. Тиймээс энэ мөнгийг яг юунд зарцуулж, утаа бууруулах юм бол?

-Монгол Улсын Ерөнхий сайд БНСУ-д айлчлаад ирлээ. Энэ хүрээнд 30 жилийн хугацаатай, жилийн 0.2 хувийн хүүтэй 700 сая ам.долларын зээлийн гэрээнд гарын үсэг зурсан. Үүнээс 500 сая ам.долларыг нь утааны эсрэг зарцуулна гэсэн. Түүхий нүүрсний оронд хэрэглэх сайжруулсан түлш, орон сууцжуулах, дахин төлөвлөлт хийх зэрэгт зарцуулна гэж Ерөнхий сайд мэдэгдсэн. Үүнийг зөв гэж бодож байгаа. 2019 оны төгсгөл гэхэд бид утаанаас салсан байх ёстой. Утаа энэ жил үүсчихээгүй болохоор өмнө нь хийхээр төлөвлөсөн ажлууд байж таараа. Өмнө нь тэр ажлуудаа хийж чадаагүй, хийхдээ зарцуулалт нь буруу явсан талууд бий. Утаа бууруулах ажилд сэтгэл дутсан. Сэтгэл байсан бол утааг бууруулах хэмжээний 200 гаруй тэрбум төгрөг гарчихсан байсан. Үзье гэхнээ хэдэн зуухны л асуудал байдаг. Одоо зуухыг дангаар нь ярих биш давхар түлшний асуудлыг нь цэгцэлж, орон сууцжуулах хүрээг тэлэх ёстой. Утааны асуудлыг дан ганц зуухаар шийднэ гэвэл худлаа. Тиймээс 500 сая ам.долларыг төлөвлөгөөтэй, олон чиглэлд үр дүн гарах хэмжээнд зарцуулах ёстой.

УИХ-ын гишүүн, Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд С.Чинзоригтой ярилцлаа.

---

-Засгийн газрын хуралдаанаар тэтгэвэр нэмэхээр болсон байна. Сар шинийн өмнө ахмадуудад таатай мэт боловч 27 мянгаар нэмсэн гээд чамлаад байх шиг байна л даа?

-Засгийн газраас 2018 оны улсын төсвийг Их хурлаар батлуулахдаа эдийн засгийн өсөлтийг ард түмэнд хүргэх, үр шимийг монголчууд хүртэх ёстой гэдэг байр суурийг баримтлан төсвийн төслийг боловсруулсан. Шууд утгаараа энэ оны төсөв иргэдийн нийгмийн хамгаалал руу хандсан төсөв болсон. Үүний нэг жишээ нь Нийгмийн даатгалын сангаас болон Халамжийн сангаас олгож буй тэтгэврийг 136 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэрийг энэ оны төсөвт тусган шийдвэрлүүлсэн. Өнөөдөр (өнгөрөгч баасан гариг) хуралдсан Засгийн газрын хуралдаанаар Нийгмийн даатгалын сангаас болон Халамжийн сангаас олгож буй тэтгэврийг нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргалаа. Нийгмийн даатгалын сангаас 393 мянган иргэн тэтгэвэр авч байна. Тэтгэврийн дундаж хэмжээ 380 мянган төгрөг байгаа бол бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээ 250 мянган төгрөг байгаа. Засгийн газрын хуралдаанаас Нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авч буй ахмадуудын тэтгэврийг 27 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргалаа.

-Энэ нь эдийн засагтаа сөргөөр нөлөөлөхгүй гэж үзсэн үү?

-Сүүлийн жилүүдийн инфляцийн түвшин, эдийн засгийн хямралд орлого их, бага олдог бүхий л иргэд нэрвэгдэж байгаа. Тиймээс амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх үүднээс тэтгэврийг их, бага гэж ялгалгүй ижил түвшинд нэмэгдүүлэх нь зүйтэй гэж үзсэн. Нийгмийн даатгалын сангаас олгож буй тэтгэврийн нэмэгдлийг хоёрдугаар сарын 1-нээс олгож эхэлнэ. Мөн Ахмад настны тухай хуулиар Хаврын тэргүүн сар буюу сар шинийн баярын өмнө 65-аас дээш насны ахмадууддаа Насны хишиг тэтгэмжийг олгоно.

Бид хоёрдугаар сарын 15-ны дотор Насны хишиг тэтгэмжийг олгож дуусах юм. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт Нийгмийн даатгалын сангаас олгож буй тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулах зорилт орсон. Нэгдүгээр сарын эхээр Монголбанк, Төрийн банк, Хаан банкны удирдлагуудтай уулзаж дээрх хоёр банкнаас тэтгэврийн зээл авсан хүмүүсийн зээлийн хүүг бууруулах, нөхцлийг нь сайжруулах чиглэлд хамтран ажилласан.

-Гэхдээ өмнөх Засгийн газрын үед тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулах шийдвэр гарчихаад байсан биз дээ?

-Өмнөх Засгийн газрын үед тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулах шийдвэр гаргаад байсан. Жилийн 15 хувийн хүүтэй, зургаан сарын хугацаатай тэтгэврийн зээлийг олгодог байсан юм. Үүнийг бид өөрчилж, жилийн 15 хувийн хүүг нь 12 хувь болгож, хугацаа нь зургаан сар байсныг 12 сар болгож нэмэгдүүлсэн. Мөн тэтгэврийн нөхцөлийг өөрчилж байгаа.

-Тэр нь юу гэсэн үг вэ?

-Ахмадууд тэтгэврээ барьцаалан зээл аваад эргэн төлөхдөө 100 хувь үндсэндээ зээлэндээ төлдөг байсан. Тиймээс тэтгэврийн 70 хувийг нь зээл төлөхөд зарцуулж, 30 хувийг нь тухайн ахмад настан сарынхаа амьжиргааг залгуулахад нь зарцуулж байх ёстой гэж үзсэн. Үндсэндээ Нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авч буй иргэдийн нийгмийн хамгааллыг сайжруулсан гэж үзэж байгаа.

Мөн Халамжийн сангаас авч буй тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан. Халамжийн сангаас олгож байсан тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээг 155 мянган төгрөгт хүргэж нэмэгдүүлсэн. Хоёрдугаар сарын нэгнээс нэмэгдсэн тэтгэвэр, тэтгэмжийг олгож эхэлнэ.

-Тэтгэвэр яахав бага ч гэсэн нэмэгдлээ. Цалин нэмэгдэх үү. Шатахууны үнэ нэмэгдсэн гээд үүнийг дагаад өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдчихлээ л дээ. Харин өнөө цалин л бахь байдагтаа байх юм?

-ОУВС-тай хөтөлбөр хэрэгжүүлэх хүрээнд 2017-2018 онд цалин нэмэхгүй гээд өмнөх Засгийн газар хэлэлцээ байгуулчихсан юм билээ. Нөхцөл байдал хүнд байгаа. 2014 оноос хойш үндсэндээ төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдсэнгүй. Энэ хугацаанд инфляци ч багагүй хэмжээгээр нэмэгдсэн. Тиймээс төрийн албан хаагчдын цалинг зайлшгүй нэмэх шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Шинэ Засгийн газар байгуулагдсаны дараа ОУВС-тай хэлэлцээр хийж төрийн албан хаагчдын үндсэн цалинг нэмэгдүүлэх боломж үгүй ч гэсэн орлогыг нь нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлагатай гэж үзсэн. Төсвийн тодотголоор 54 тэрбум төгрөг тусгаж төрийн албан хаагчдад үр дүнгийн урамшуулал олгох шийдвэр гаргаад 2017 онд олгосон. Харин 2018 оны төсөвт 56 тэрбум төгрөг туссан. Үүгээр төрийн албан хаагчдад үр дүнгийн урамшуулал олгоно.

-Удахгүй ОУВС-гийн ажлын хэсгийнхэн ирэх юм билээ. Ажлын хэсгийн уулзалтын үеэр татвар, цалин нэмэх асуудлуудаа эргэж харах санал хүргүүлэх үү?

-Нэгдүгээр сарын 25-нд ОУВС-гийн үнэлгээний баг манайд ажиллана. Энэ үеэр нийгмийн хамгаалалтай холбоотой хэд хэдэн асуудлыг Засгийн газар хэлэлцээрт оруулахаар ажиллаж байна. Үүний эхэнд төрийн албан хаагчдын цалинг нэмэх шаардлагатай байгаа талаар ярина. Бид эхний ээлжинд бэлтгэл ажлаа базааж байгаа.

-Цалингийн асуудал орох юм байна. Татварын асуудлуудыг хэлэлцэх үү. Ялангуяа хувь хүний орлогын албан татвар нэмэгдсэн нь бухимдал дагуулж байгааг та анзаарсан л байлгүй дээ?

-Хувь хүний орлогын албан татвар нэг шатлалтай байсныг дөрвөн шатлалтай болгосон. Би хувь гишүүн болон Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайдын хувьд Хувь хүний орлогын албан татварыг орлогоос хамаарсан шатлалтай болгох нь зүйтэй гэсэн байр суурь байдаг. Монгол Улсад ядуурлын түвшин өндөр, нийгмийн цөөн хэсэгт орлого төвлөрөх үйл явц маш хурдацтай явагдаж байна. Ийм нөхцөлд хүн амын олонх нь ядуу биш, хүн амын олонх нь дундаж давхаргатан болохын тулд зайлшгүй орлогоос хамаарсан шатлалтай татварын бодлого явуулах ёстой гэж үздэг. Өмнөх Засгийн газрын боловсруулж Их хурлаар батлуулсан Хувь хүний орлогын албан татварын хууль хэрэгжиж эхлэх гэж байхад иргэдийн дунд татвар нэмсэн гэх бухимдлууд бий. Бидний зүгээс татварын босгыг эргэж харж болох юм гэсэн байр суурьтай байгаа. 1.5-аас дээш цалинтай хүмүүст хамаарах уу гурван саяас дээш цалин хүнд хамаатуулах уу гээд босгыг нэмэгдүүлэх асуудлыг нэмж болно гэж бодож байна.

Иргэдийн дунд ойлголтын зөрүүтэй асуудлууд байх шиг байна лээ. 1.5 сая төгрөгийн цалинтай хүн бүрээс 20 хувийн татвар авахгүй. Одоогийн хуулиар 1.5 сая төгрөг хүртэлх цалинтай хүн бүр 10 хувийн татвар төлнө, 1.5 сая төгрөгөөс дээш цалинтай бол 20 хувийн татвар төлнө. Гэхдээ 1.5 сая төгрөг хүртэлх цалингаас нь 10 хувийн татвараа авч, 1.5 сая төгрөгөөс дээш гарсан орлогоос нь 20 хувийн татвар авах юм. Мэдээлэл сайн өгөөгүй болохоор ийм мэдээллийн ойлголтын зөрүү байх шиг байна. Ажлын хэсэг гараад энэ талаар судалгаа хийж байгаа. Засгийн газар ОУВС-тай хэлэлцээрт ороход гарын авлага болохуйц материалыг бид бэлдэж өгнө.

-Монгол Улсын Ерөнхий сайд БНСУ-д ажлын айлчлал хийсэн. Та айлчлалын багийн бүрэлдэхүүнд явчихаад ирсэн. Айлчлалын үеэр танай салбартай холбоотой ямар асуудлыг шийдсэн бэ?

-Монгол Улсын Ерөнхий сайдын ажлын айлчлалын бүрэлдэхүүнд яваад ирсэн. Энэ үеэр миний хувьд салбарын сайдын шугамаар хоёр албан бичигт гарын үсэг зурлаа. Нэгдүгээрт, ажиллах хүч илгээх, хүлээн авах хоёр орны хооронд байгуулсан хэлэлцээр дуусгавар болоод байсан тул БНСУ-д цаашид ажиллах хүч илгээх нь зүйтэй гэж үзэн хэлэлцээрийн хугацааг сунган бичиг баримтад гарын үсэг зурсан. Хоёрдугаарт, хоёр орны Хөдөлмөрийн яамд хоорондын хамтын ажиллагааны санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Энэ удаагийн айлчлал нэлээд үр дүнтэй болсон гэж бодож байна. Миний хувьд БНСУ-ын Хөдөлмөрийн сайдтай уулзахад хоёр орны хөдөлмөрийн салбарт харилцан хамтран ажиллах чиглэлээр ажиллах хүч илгээх асуудлыг шинэ шатанд гаргах чиглэлээр ойлголцолд хүрсэн.

Бидний зүгээс ажиллах хүчний квотыг нэмэгдүүлэхийг хүсэхэд БНСУ-ын тал Монголоос ажиллах хүч авах квотыг нэмэгдүүлнэ гэдгээ илэрхийлсэн. Өнгөрсөн онд Монгол Улсад 1700 ажиллах хүч авах квот өгсөн. Манайхан нэлээд шахаж ажилласны үр дүнд 70 хувьтай гарсан. 1700 хүн илгээхээс 1300 орчим хүн ажиллах хүч болгон илгээсэн гэсэн үг. Бид цаашид квотын хэмжээгээ нэмэгдүүлэх, квотоо ашиглах тал дээр анхаарч ажиллана гэдгээ хэлсэн.

Хоёр орны Хөдөлмөрийн яамд хамтран ажиллах санамж бичигт гарын үсэг зурсны дагуу БНСУ-ын Хөдөлмөрийн яам Монгол Улсын дотоодын хөдөлмөрийн зах зээлийг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор 2.8 сая ам.долларын төсөл хэрэгжүүлэхээр болсон.

-Энэ төслийн ач холбогдол нь юу вэ?

-Монголын хөдөлмөрийн зах зээлтэй холбоотой цахим хөдөлмөрийн санг бий болгох юм. Ажлын байрны мэдээллийн сан бүрдүүлнэ. Ажил хайж буй залуус гар утаснаасаа мэдээллийн сан руу нэвтэрч, ажил олгогч болон ажлын байрны талаарх мэдээллийг авч, судлах боломжийг нээж өгнө. Өөрийн мэргэжил, туршлагатай ажлын байранд саналаа өгөх, өөрийгөө урьдчилан бэлдэх давуу талтай болно.

УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогттой цаг үеийн асуудлуудын хүрээнд ярилцлаа.

-Та Монгол Улсын Ерөнхий сайдад өвөлжилттэй холбоотой асуудлаар асуулга хүргүүлсэн. Өнгөрөгч долоо хоногт асуулгын хариуг сонсох байсан ч хойшлуулсан байна. Ямар шалтгаанаар хойшлуулсан юм бол?

-Өнгөрсөн зун Монгол Улсын нийт нутгийн 70 орчим хувь нь гандуу байсан. Өнөөдөр нийт нутгийн 90 хувь нь цасан бүрхүүлтэй, үе үе цочир хүйтэрч байгаатай холбоотойгоор өвөлжилт хүндэрч байгаа тул Засгийн газар үүнд илүү анхаарч ажиллах ёстой. Өвөлжилтийг хохирол багатай давахын тулд ямар ажил хийж байна вэ гэдэг асуулга хүргүүлсэн. Дараагийн чуулганы асуулгын цаг дээр хэлэлцэх байх.

-Та утааны гамшгийн хүрээнд Ерөнхий сайдад мөн санал хүргүүлсэн. Яг ямар санал хүргүүлсэн бэ. Манайхан утааны талаар 20 гаруй жил яриад өнөөдөр сайжирсан үр дүн алга л байна. Гэсэн хэдий ч утаанаас салах тухай өнөөдөр ч ярьсаар байна л даа…

-Монгол Улсын Ерөнхий сайдад утаатай холбоотой, үүнийг дорвитой шийдэх арга замын талаар санал хүргүүлсэн. Утаа Монгол Улсад гамшиг болж байна. Бидний хувьд бодит аюул занал, нэгдэж тэмцэх ёстой дайсан маань боллоо. Энэ дайсантайгаа Ардын нам, Ардчилсан нам, Ерөнхийлөгч, Их хурал, Засгийн газар гэж талцаж, улс төржихгүйгээр хамтдаа тэмцье гэсэн юм. Ерөнхий сайдад утаатай тэмцэхээр хүргүүлсэн санал маань урт, дунд, богино хугацаандаа утааны тал дээр ингэж анхаарч, Ерөнхийлөгч, Их хурал, Засгийн газар, иргэд харилцан уялдаатай ингэж ажиллах хэрэгтэй байна гэсэн ажил хэрэгч санал юм. Өчигдөр гэнэтхэн утаатай болчихоод өнөөдөр ард иргэд бухимдаад байгаа юм биш. Өдгөөгөөс 20 гаруй жилийн өмнө утаа Улаанбаатар хотын асуудал болж эхэлсэн. 10 гаруй жилийн өмнөөс 21 аймгийн төв болон томоохон суурин газруудад утаа нэмэгдсэн. Улаанбаатар хот болон 21 аймгийн төв маань утааны гамшигт нэрвэгдэж хүлээн зөвшөөрөх, хүлцэн тэвчих тэр хэмжээнээс хэд дахин давчихсан.

Тиймээс 21 аймаг, Улаанбаатар хотын утааг бууруулах тал дээр Засгийн газар анхаарч ажиллах ёстой.

Утаа гэнэтхэн Ардын намын үед бий болчихоод байгаа юм биш. Үүнийг шийдэхийн тулд үе үеийн Засгийн газар, Их хурал тодорхой шийдвэр гаргаж ирсэн. Шийдвэр нь хэрэгжээд үр дүн нь гарахын өмнө гаргасан шийдвэрийг өөрчилдөг, Засгийн газар, Их хурлаас гарсан шийдвэрийг Нийслэл, орон нутгийн түвшинд хэрэгжүүлэхгүй саармагжуулдаг, хийлгүй орхигдуулдаг хариуцлагагүй байдал олон ч удаа гай болсон. Төрийн бодлогын залгамж чанар алдагдсан, төрд ажиллагсдын ажилдаа сэтгэлгүй хойрго хандлага үүний гол шалтгаан. Үүнийг яаралтай засах ёстой. Бүр 2009 онд одоогийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга тухайн үед Зам тээвэр, хот байгуулалтын сайд байхдаа тэр үеийн Байгаль орчны сайд Л.Гансүхтэй “Утаагүй Улаанбаатар” хөтөлбөрийн төслийг Их хуралд оруулж ирсэн. Үүнийг нь батлуулах ажлын хэсгийг би ахалж байсан юм. Ажлын хэсэг ахалж байхдаа “Зөвхөн нийслэлдээ анхаарах юм бол тэр хэмжээгээр нийслэлийг зорих хөдөөгийн иргэдийн цуваа тасрахгүй. Тэр хэмжээгээр хүн амын төвлөрөл дахиад л нэмэгдэнэ. Утаа, замын түгжрэл, гэмт хэрэг, сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжгүй байдал дагаад бий болно. Тиймээс Монгол Улсын иргэдийг төрж өссөн нутагтаа ая тухтай амьдрах бололцоо боломжийг хамтад нь шийдэж байж Улаанбаатар хотын асуудлыг шийднэ” гээд “Шинэ бүтээн байгуулалт” дунд хугацааны зорилтот хөтөлбөрийг батлуулж байв. Үнэндээ тэр үед 100 мянган айлын орон сууц төсөл хэрэгжүүлнэ, бүх аймгийн төвийг хатуу хучилттай замаар холбоно гэхэд итгэх хүн байгаагүй. Чи бод доо. Тухайн үед 2004-2008 оны хооронд бүтэн дөрвөн жилийн хугацаанд ердөө төрийн албан хаагчийн “4000 мянган айлын орон сууц” хөтөлбөрийг дэвшүүлж, яаж барих вэ гэж л ярьдаг байлаа шүү дээ.

-“Шинэ бүтээн байгуулалт” хөтөлбөрийн гол зорилтууд юу байв. Хэрхэн хэрэгжсэн гэж дүгнэж байгаа вэ?

-Үнэхээр их том зорилтууд дэвшүүлсэн. Зоригтой ч ажилласан. “Шинэ бүтээн байгуулалт” дунд хугацааны зорилтот хөтөлбөрийн гол зорилго бол Монгол Улсын хэмжээнд бүтээн байгуулалт өрнүүлэх, хүн амын орон сууцны хангамжийг нэмэгдүүлэх, иргэдийг ажлын байраар хангах замаар улсын хэмжээнд тулгараад байгаа эдийн засаг, нийгмийн бэрхшээлтэй асуудлуудыг цогцоор нь шийдэх явдал байсан юм. Ингэж байж хүн амын эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг нь хангана гэж үзсэн. Тухайлбал, Улаанбаатар хотыг аймгийн төвүүдтэй холбосон 5572 км авто зам барих, “100 мянган айлын орон сууц” төслийн хүрээнд Улаанбаатар хотын 35 байршилд 80 мянгаас доошгүй айлын орон сууцны цогцолбор хороолол, бүсийн тулгуур төв, аймгийн төвүүдэд 25 мянга хүртэлх айлын орон сууцны хороолол барих зорилт дэвшүүлсэн. Өнгөрсөн хугацаанд энэ том зорилтууд бүрэн хэрэгжсэн.

-Тэгвэл яагаад утаа тодорхой хэмжээнд буурсангүй вэ?

-Орон сууц, авто зам гээд том зорилтууд биелэгдсэн ч тэрэнтэй уялдаатай бусад зорилтууд орхигдсоны горыг өнөөдөр бид амсч байна. Тухайлбал, ногоон байгууламж, гэр хорооллын янданг бууруулах, утаа бууруулах түлшний асуудал хаягдсан. Уг нь 2010 онд бидний дэвшүүлсэн хөтөлбөр дотор бүрэн шаталттай зуух, утаагүй түлшийг хамтад нь цогцоор нь хэрэглэх замаар утааг бууруулах тухай тов тодорхой туссан. Энэ асуудалд өмнөх Засгийн газар гар хумхин зүгээр суугаагүй. Агаар орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийг баталсан. Уг хөтөлбөр дотор 114 ажлыг жагсаасан. Нэг үгээр хэлбэл утааг яаж шийдэх вэ гэдэг нь цогцоороо орсон. Засгийн газар үүнийг хэрэгжүүлэх тал дээр онцгой анхаарах ёстой.

-Гэхдээ Засгийн газар дахин судалгаа тооцоо хийх юм яриад байгаа юм биш үү?

-Засгийн газар дахин судлах, цаг алдах огт шаардлагагүй. Энэ ажлуудыг эрэмбэлэх, илүү хөрөнгө хүч хаях, онцгой анхаарах зүйл байж болно. Тэгэхгүйгээр тэнд тийм сайн юм байна гэхээр нь тийшээ үсчээд, энд ийм мундаг юм байна гэхээр нь ийшээ үсрээд байж таарахгүй. Бодлогогүй, савласан байдал ажилд садаа л болохоос сайн зүйлд хүргэхгүй. Тодорхой бодлого байсаар байхад түүнийг 2012-2016 онд тууштай хэрэгжүүлсэн бол үр дүн нь гараад эхэлчих байсан. Одоо гэтэл сүүлдээ утаа гаргаж буй эх үүсвэртэй нь тэмцэхгүй гараа өргөн бууж өгөөд утаанаас хамгаалах маск зүүх, агаар цэвэршүүлэгчийн тухай л асуудал руу хальтираад орчихлоо. Утаанаас түр зуур аргацааж хамгаалах биш бүрмөсөн утааг устгах зам руу явах ёстой. Урт хугацаандаа бид гэр хороолол руу цэвэр, бохир усны шугам татаад айл өрхүүдийг хашаандаа сайхан амьдрах бололцоо боломжийг бүрдүүлж өгөх шаардлагатай. Төрөөс цэвэр, бохирын дэд бүтцийг нь шийдээд өгчихвөл иргэд хашаандаа амины орон сууцаа барина. Ингэж байж яндангийн тоо цөөрнө. Өнөөдөр зах зээлд 40 шахам мянган орон сууц борлогдоогүй байгаа ч дунджаар 1м2 нь 1.8 сая төгрөг байгаа учраас иргэд орон сууцанд орж чадахгүй байна. 60 м2 орон сууцанд орохын тулд дунджаар 100 сая төгрөг хэрэгтэй. Гэтэл ийм төлбөрийн чадвартай иргэд алга. Тэгвэл дэд бүтэц нь байвал маш хямд өртгөөр 1м2 -ыг нь 500 мянган төгрөгөөр иргэд барьчих боломжтой. 60 м2 амины орон сууц 30 сая төгрөг л болно Энэ бол урт хугацаандаа хамгийн зөв шийдэл. Үүнийг хийхийн тулд мэдээж хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй. Тиймээс төлбөрийн чадвартай иргэд дээрээ Засгийн газар ийм хөтөлбөр хэрэгжүүлье. Дараагийн авах арга хэмжээ нь цахилгаан халаагуур, хийн түлшээр шийдье. Хашаандаа орон сууц барих боломжгүй, цахилгаан халаагуур тавих санхүүгийн боломж багатай иргэддээ цахилгааны үнийг нь тэглэх, хөнгөлөх байдлаар асуудлыг шийдье. Хөдөө орон нутагт амьдрах хүсэлтэй гэр бүлд нэг удаагийн мөнгөн тэтгэмж, урамшуулал олгосон ч болж байна. Түүнээс биш маск, агаар цэвэршүүлэгч тараах замаар асуудлыг шийдэхгүй. Нэн түрүүнд одоо борлогдохгүй байгаа орон сууцыг гэр хорооллын иргэд газар, хашаагаараа солих, урьдчилгаанд нь өгч ипотекийн зээлд хамрагдах, зарим орон сууцыг төр худалдан авч хямд түрээсийн орон сууц болгох замаар асуудлыг шийдэх гарц байна.

-Засгийн газар мөнгөгүй л гэдэг. Нийт иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалах үүднээс ганц удаа бүх нөөц боломжоо дайчилчихаж болдоггүй юм уу. Сүүлийн жилүүдэд 200 гаруй тэрбум төгрөгийг утаанд зарцуулсан шүү дээ?

-Монгол хүн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй. Ийм орчныг бүрдүүлэх нь төр засгийн үүрэг. Олон санаат оргож чадахгүй. Эргэж буцсан, гал унтраах төдий шийдвэр гамшгийг үндсээр нь таслан зогсоохгүй. Гэтэл үүнийг далимдуулан утааны асуудлыг шийдэхгүй бол УИХ тар хэмээн улс төржиж байна. Ардын намын үед утаа бий болсон, Ардын намын Засгийн газар муу ажиллаж байна. Тиймээс хариуцлага тооцъё гэдэг ч юм уу нийгэмд бухимдал болсон асуудлыг өнөөдөр л гэнэт бий болчихсон асуудал мэт тодорхой зорилготойгоор зарим нэг хүмүүс дэвэргэж иргэдийг турхирч байгаад харамсч байгаа. Хуруугаа хөдөлгөхгүй байж хошуу нэмээд зүгээр сууж байгаад нь эгдүүцэж байна. 200 гаруй тэрбум төгрөгийн асуудал чинь сүүлийн 10 жил утааг бууруулахад зарцуулсан мөнгө. 2012-2016 оны хооронд утааг бууруулахад хамгийн их буюу 140 орчим тэрбум төгрөг зарцуулсан. Аль үед нь үр дүн гарч, аль үед нь асуудал гамшиг болон даамжрав, үргүй хөрөнгө зарав гэдгийг дор бүрнээ нэг бодчихоорой. Шинжлэх ухааны академийнхан судалгаа хийж үзээд хоёр их наяд төгрөг зарцуулж байж утааны асуудлыг шийднэ гээд тооцсон байна лээ. “Утаагүй Улаанбаатар” форумын үеэр есөн их наяд төгрөгөөр утааны асуудлыг шийднэ гэж байсан. Миний хувьд тийм их мөнгө зарцуулах шаардлагагүй гэж бодож байгаа.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч цагаан сараас өмнө утаа бууруулахгүй бол УИХ-ыг тараах, Засгийн газрыг огцруулах хэмжээний асуудлыг хөндөнө гээд хэлчихсэн. Цагаан сараас өмнө утаа бууруулах боломж байна уу?

-Бие бие рүүгээ чихээд суугаад байх биш хамтдаа утаа гэх ганц дайсантайгаа тэмцэх ёстой. Агаарын бохирдол Агаарын чанарын стандартыг хэд дахин давчихсан. Хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байгаа нь үнэн. Гэхдээ Ерөнхийлөгчийн хэлснээр Онц байдал зарлахыг хуулинд тодорхой заасан байдаг. Онц байдал зарласнаар утааны асуудал шийдэгдэхгүй. Онц байдал зарласан бүс нутгаас хүмүүсийг нүүлгэн шилжүүлэх, тухайн хүмүүсийг нүүж очсон газар нь амьдрах орчин нөхцөлөөр хангах, хоол хүнсийг нь бэлдэхээс эхлээд олон зүйл бий. Улаанбаатарт онц байдал зарлалаа гэхэд 1.4 сая иргэнээ хаана аваачих юм, хаашаа яв гээд байгаа юм.

-Сүүлийн үед иргэдийг бухимдуулж буй өөр нэг сэдэв нь татварын нэмэгдэл. Тэр тусмаа Хувь хүний орлогын албан татвар нэмэгдсэн нь олны анхаарлын төвд байгаа. Уг татварыг эргэн харах боломж бий юу. Засгийн газрын гишүүд өмнөх засгийн үед нэмсэн гээд булзах маягтай байна?

-Татварын нэмэгдлийг эргэн харах боломжтой гэж бодож байгаа. Энэ Засгийн газрын үед татвар нэмээгүй, өмнөх Засгийн газрын үед татвар нэмсэн гээд бид бие бие рүүгээ бурууг чихэх нь утгагүй. Өнөөдөр 65 суудалтай МАН засгийн эрх барьж байгаа. УИХ-д олонхийг, Засгийн газрыг дангаараа бүрдүүлж байна. Тийм болохоор хэн гэдэг Ерөнхий сайдтай, хэний тэргүүлсэн Засгийн газар, хэн гэж гишүүд байгаа тухай ярих юм бол бүгдээрээ МАН-д хамаарна. Тийм болохоор дотроо бие бие рүүгээ асуудлыг чихээд суух нь утгагүй. Түүний оронд яагаад татвар нэмэх нөхцөл байдалд хүрсэн бэ гэдгээ ард түмэндээ зөв ойлгуулах нь чухал. 2012 онд Ардын нам Засгийн эрх барьж байгаад Ардчилсан намд хүлээлгэж өгөхөд эдийн засгийн өсөлт 17 хувь, гадаадын хөрөнгө оруулалт 4.7 тэрбум ам.доллар байлаа. Бизнес буцалж, валютын ханш 1300 төгрөг байлаа шүү дээ. Ийм эдийн засгийг Ардчилсан намд хүлээлгэж өгөхөд тус намынхан 2012-2016 онд эдийн засгийн өсөлтийг хасах нэг хувь, гадны хөрөнгө оруулалт мөн хасах руу орчихсон, валютын ханш 2000 төгрөг давчихсан ийм л улс орныг бидэнд өгсөн. Татварын орлого буурч, цалин, тэтгэврээ тавих боломжгүй болж гаднаас зээл авч 2016 оны хавар цалин, тэтгэврээ тавьж байсан. Ийм л Засгийн газрыг бид 2016 онд хүлээн авсан. Мөн өр төлбөр нь хэд дахин нэмэгдсэн, төлбөрөө төлөх цаг нь тулчихсан энэ үед цалин, тэтгэврээ яаж хугацаанд нь тавих вэ, хүүхдийн мөнгөө хэрхэн өгөх вэ гэдэг асуудал байсан. Бондын өрийг төлөхийн тулд дэмжлэг туслалцаа авахаас өөр замгүй болчихсон байсан юм. Төлж чадахгүй бол Монгол Улс олон улсад дампуурлаа зарлах хэмжээнд хүрсэн. Тиймээс аргагүйн эрхэнд ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдаж, тэднээс санхүүгийн дэмжлэг авах шаардлагатай болсон. Тэд “Бид та нарт санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж болно. Өгсөн мөнгийг өмнөх Засгийн газар шигээ үр ашиггүй, үрэлгэн замбараагүй зарцуулаад байх юм бол бидний өгсөн мөнгөний үр дүн гарахгүй. Тиймээс та нарт тодорхой нөхцөл болзол, шаардлага тавина. Үүнийг хангаж, биелүүлж чадна гэвэл дэмжлэг үзүүлнэ” гэдэг болзол тулгасан. Аргагүйн эрхэнд тэр болзлыг хүлээж авсан. Тухайн болзол дунд татвар нэмэх асуудал явж байсан л даа.

ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан, тулгамдаад байсан өр төлбөр төлөх дарамтаас бид гарсан. Энэ хугацаанд Засгийн газар зөв бодлого явуулсан. Зөв бодлогын үр дүнд эдийн засаг өсч оны эцэст 5.8 хувийн өсөлттэй гарч, төсвийн орлого нэмэгдсэн. Дэлхийн зах зээл дээрх түүхий эдийн үнэ өссөн гээд орлого нэмэгдэхэд нөлөөлсөн хүчин зүйлс байсныг үгүйсгэхгүй. Эдийн засгийн өсөлт ингээд бий болчихоор өсөлтөөсөө бид өр зээлээ төлөх, хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх боломж бүрдсэн. Ардчилсан намыг засаглаж байхад хөрөнгө оруулалт зогссон. Хөрөнгө оруулалтын ард аж ахуйн нэгжүүдийн олон хүний цалингийн асуудал яригддаг. Тэгвэл энэ 2018 онд Монгол Улс нийт хоёр их наяд төгрөгийн төсөвт өртөгтэй 625 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээр болж байна. Сүүлийн дөрвөн жилийн хамгийн их хөрөнгө оруулалт, шинэ ажлууд эхэлнэ. Хүмүүс ажилтай, цалинтай болно. Үүнийг дагаад эдийн засаг идэвхжинэ. Нэг талаасаа ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан нөгөө талаасаа МАН-ын Засгийн газрын явуулсан бодлого зөв байсны үр дүнд эдийн засгийн өсөлт бий болж байгаа юм. Тухайн үед татвар нэмэх болзлыг хүлээж авахаас өөр гарц байгаагүйг түрүүн би хэллээ. Харин өнөөдөр бол сэхээнд байсан эдийн засаг энгийн тасгаасаа ч гарлаа, төсвийн орлого ч нэмэгдлээ, эдийн засагт ногоон гэрэл бүрэн аслаа. Тийм болохоор татвар нэмэх шаардлага байхгүй болсон гэж би харж байна. Ард түмэндээ амласан амлалт, манай намын Мөрийн хөтөлбөрт ч татвар нэмэхгүй тухай байгаа гэдгийг бодох учиртай.

-Тухайлбал…

-Эдийн засгийн өсөлт нэмэгдчихлээ. Төсвийн орлого давж, төсвийн алдагдал буурч байна. Бизнесийн идэвхжил, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байгаа. Ийм байхад Хувь хүний орлогын албан татварын 50 гаруй тэрбум төгрөгийг нэмэгдүүлж авах гээд улайраад байх шаардлагагүй. Буцаагаад хуучин хэвэнд нь оруулахад болохгүй гэх зүйлгүй. Учир нь эдийн засагт өсөлт бий болчихсон. Үүнээсээ бид орлогын дутагдсан хэсгээ нөхөөд явах боломжтой. Төлөвлөсөн макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг хангаад явах нөхцөл бүрдсэн. Тиймээс иргэдийг бухимдуулсан энэ татварын асуудлаа эргэн харах хэрэгтэй. Уг нь нийт цалин авагчдийн ердөө таван хувьд нь ХАОАТ нэмэгдэж байгаа ч бид энэ татвараа авахаа болилоо гээд эдийн засагт дарамт учирч, төсвийн алдагдал нэмэгдэхгүй. Учир нь тийм боломж бүрдсэн болохоор ингэж хэлээд байгаа юм.

-ОУВС анхнаасаа татвар нэм гээгүй. Татварын бааз сууриа бэхжүүл, онгорхой цоорхойгоо нөх гэсэн юм биш үү. Манайхан л татвар нэмчихсэнээс биш?

-Татварын бааз суурийг нэмэгдүүлэх олон арга бий. Бид НӨАТ-ын бааз суурийг нэмэгдүүлэх бодлого хэрэгжүүлээд НӨАТ-ын бааз суурь нэмэгдсэн. Одоо бизнесээ дэмжиж, томоохон хөрөнгө оруулалтуудаа дэмжээд байх юм бол ажлын байр бий болж, бизнес хийх дарамтгүй болчихвол аж ахуйн нэгжүүдийн ажиллах боломж бүрдэнэ. Энэ хэрээр компаниудын орлого нэмэгдэж, тэр хэрээрээ төлөх татвар нь ч нэмэгддэг. Тиймээс бизнесийнхэн, баялаг бүтээгчдээ дэмжих ёстой. Ингэж байж татварын бааз сууриа нэмнэ. Нөгөө талдаа татвар нэмэх замаар орлого нэмэгдүүлэх гээд олон арга бий. Аль алийг нь авч хэрэгжүүлж байна. Эдгээр хувилбарыг хослуулан хэрэгжүүлсний дүнд төсвийн орлого давж биелж байгаа. Ийм үед заавал Хувь хүний орлогын албан татварыг оролдоод яах юм. Экспортын хэмжээ анх удаа зургаан тэрбум ам.доллар давж, гадаад худалдааны тэнцэл 1.9 тэрбум ам.долларын ашигтай гарлаа. Энэ бол эдийн засаг сэргэж буйн хамгийн том дохио. Мөн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 1.2 тэрбум ам.доллар болоод байна. Алтны худалдан авалт 20 тоннд хүрч, хандивлагч орон, олон улсын байгууллагуудын дэмжлэгтэйгээр төлбөрийн тэнцэл нэг тэрбум гаруй ам.долларын ашигтай гарлаа. Монгол Улсын гадаад валютын нөөц гурван тэрбум ам.долларт хүрлээ.

Засгийн газар ОУВС-тай дахин хэлэлцээрийн ширээний ард сууж “…Анх хөтөлбөр хэрэгжүүлж байх үеийн нөхцөл өнөөдөр өөр болсон. Хөтөлбөр хэрэгжүүлээд сайн үр дүн гарлаа. Тиймээс бүсээ чангалах, татвар нэмэх бодлогоо эргэж харъя. Эдийн засгаа тэлж, бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчдээ дэмжих замаар орлогын дутуугаа нөхөх боломж байна. Тийм болохоор 50 тэрбумынхаа татварыг бууруулчихъя…” гэдэг хэлэлцээрийг Засгийн газар ОУВС-тай ойрын үед хийж, нэг талдаа гарах хэрэгтэй.

-Засгийн газар байгуулагдаад 100 хонолоо. Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар үнэлэлт өгөх вэ?

-Би Засгийн газрын гишүүд, Ерөнхий сайдад МАН-ын мөрийн хөтөлбөр, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр гэж бий. Энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн төлөө Засгийн газар хамгийн их анхаарал хандуулан ажиллах ёстой гэдгийг байнга хэлж байгаа. Тухайлбал, яаралтай шийдэх ёстой хэд хэдэн том ажил бий. Шатахууны хараат байдлаас гарахын тулд олон жил ярьсан нефть боловсруулах үйлдвэрээ одоо жинхэнэ ажил болгоё. Зэс хайлуулах, ган боловсруулах үйлдвэрээ хурдан байгуулмаар байна. Шинэ төмөр замын ажлыг шуурхайлъя. Улаанбаатар хотод гэхэд шинэ Төв цэвэрлэх байгууламж, тавдугаар цахилгаан станцыг яаралтай барьж ашиглалтад оруулах хэрэгтэй байна. Үйлдвэржилтийг дэмжих 21:100 хөтөлбөрөө хэрэгжүүлье. Энэ хүрээнд 21 аймагт 100-аас доошгүй үйлдвэр байгуулж, импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хэрэгтэй. Ингэж бид гадагш урсах валютаа багасгана. 66 сая малтай, нэг хүнд ногдох малын тоогоороо дэлхийд тэргүүлдэг хэрнээ, мал нь өссөн ч өгөөж нь нэмэгддэггүй байдлаас гарах ёстой. Энэ боломжийг бүрдүүлэхийн тулд малаа бүрэн эрүүлжүүлж, болж өгвөл малын гаралтай бүх түүхий эдээ боловсруулах үйлдвэрүүдтэй болох хэрэгтэй. Ингэж байж олон мянган ажлын байр бий болж, иргэд маань илүү орлоготой болно. Энэ бүхнийг хийж чадвал Монголд эдийн засгийн хувьсгал ялна. Тулга тойрсон явган хэрүүл, асуудал шийдэхгүй аахар шаахар зүйлээс татгалзаж, далайцтай том төслүүдээ хурдан хэрэгжүүлж байж Монгол Улс хөгжинө.

-Сүүлийн үед У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг огцруулах гэж байна гэж ярих боллоо. Энэ талаар та сонссон уу?

-Ажил хийх гэж байгаа хүмүүсийн сэтгэл санааг хоёрдуулах шаардлагагүй. Итгэсэн бол итгэсэн шиг итгээд, дэмжсэн бол дэмжсэн шиг дэмжээд явах ёстой. Мэдээж бурууд нь хурц, зөвд нь зөөлөн байна. Буруу зүйлийг нь шүүмжилж засуулаад, зөв бодлогыг нь дэмжээд явах нь бидний үүрэг.

-Гэхдээ та нарыг ажил хийх гээд явж байхад унагаж байсан байх аа…

-Тодорхой цаг хугацааны явцад хүмүүс ойлгоно биз дээ. Бидний зөв, буруу аль нь байсныг цаг хугацаа л шүүнэ. Юутай ч эдийн засгаа эрүүлжүүлж, эрх зүйн орчноо төлөвшүүлэхийн тулд богино хугацаанд чамгүй ажил хийсэн нь бодит үнэн. Эмхэнд нь оруулж цэгцэлсэн, ээдрээ зангилааг нь тайлсан ажил чамгүй их бий. Эхлүүлсэн ажлыг залгаж хэрэгжүүлэх, эрчийг нь алдуулахгүй шуурхай хэрэгжүүлэх нь энэ Засгийн газрын үүрэг. Өс санах биш эв зангидаж, хүч түрэх биш хуулиа дээдэлж, иргэдээ эрхэмлэж Монгол хэмээх нийтлэг эрх ашгийнхаа төлөө нэгдэж зүтгэх нь улс оронд маань хожоотой гэдгийг мартаж болохгүй.

Монгол Улсын гавьяат барилгачин Д.Баасанхүү гэргий А.Авидмаагийн хамт. 2018.01.06

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хүн бүр өөр өөрийн замаар орчлонг бүтээж, өөр өөрийн замаар орчлонг туулж амьдардаг. Уртаас урт үргэлжлэх энэ замын алсад саад тотгор, гүвээ даваа, нугачаа олонтаа тохиолдох ч түүнийг даван туулах эр зориг хэрэгтэй бүлгээ. Бид энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа шинэ оны босгон дээр Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулгын зарлигаар Монгол Улсын гавьяат барилгачин цол хүртсэн Доржцэвээний Баасанхүүгийнхээс бэлтгэлээ. Өнгөрөгч бямба гаригийн өглөө эртлэн шинэхэн гавьяатынхныг зорив. Түүний хувьд хувьхан заяаны харгуйгаа Монгол Улсын авто замын салбартай холбож хагас зуун жилийг зориулан ажиллаж буй эрхэм юм. Гэргий нь “Ийм эрт ирнэ гэж хэлэхгүй, жаал үүгээр сандарлаа шүү дээ. Гадуур хувцсаа тайлаад дээшээ сууцгаа” гэсэн бол Д.Баасанхүү гуай харин “Ойрд манайх хөлд дарагдаад зочин ихтэй байна” хэмээн инээмсэглэн угтлаа. Д.Баасанхүү гавьяат Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат. Хуучнаар бол Галуутайн хүрээний хүн л дээ. Сумандаа нэгдүгээр анги төгсөх жил нь гэр бүлээрээ Түдэвтэй, Нөмрөг сум гэх мэтчилэн нүүж явсаар 1967 онд Тосонцэнгэл суманд суурьшин аравдугаар ангиа дүүргэжээ. 1963 онд Завханы Тосонцэнгэлийн Мод боловсруулах комбинатад ашиглалтад орох үед гэрийнхэн нь тэнд ажиллахаар ийнхүү сум сум дамжин нүүдэллэсэн нь тэр юм байна. Багын хичээл номондоо гайгүй байсан тул 1968 онд Эрхүүгийн бэлтгэлд суралцаж эхэлсэн байх юм. Дараа жил нь Моксва хотын Авто замын дээд сургуулийг 1973 онд Зам харилцааны инженер мэргэжлээр дүүргэн шинэхэн боловсон хүчин эх орондоо ирж байсан тухай Д.Баасанхүү гавьяат ярьсан юм. Монгол Улсын гавьяат барилгачин Ж.Шуумаржаваас эхлээд цөөхөн ч гэсэн чанартай боловсон хүчин Москва хотын Авто замын дээд сургуулийг төгсөн гарчээ. Биднийг ийн ярилцаж байхад гэргий А.Авидмаа “Сонин байж магадгүй гээд адууны мах шарчихсан юм. Наад цайгаа хөрөхөөс нь өмнө уучих. Удахгүй бууз гарна” гэсээр гал тогооны өрөө рүүгээ яаран явлаа. Гал тогооны өрөөндөө идээ будаа, хоол цай болсныг харахад шинэхэн гавьяатын гэрээс ойрын хэдэн өдөртөө зочны хөл тасраагүйг илтгэнэ.

1972 онд Д.Баасанхүү гавьяат Элчин сайдын яам орчихоод метрогоор буцаж байхдаа гэргий А.Авидмаагаа харж, хааяадаа кино ший хамтдаа үзэж, хувьхан заяаны харгуй холбосон талаар дурсамж сөхлөө. Түүнээс хойш 45 жилийн он цагийн хуудсыг хамтдаа сөхөлцөн, элэг бүтэн, сэтгэл тэнүүн амьдарч яваа аж. Д.Баасанхүү гавьяат 1973 онд Москвад сургуулиа төгсөх үед нь А.Авидмаа гуай Москвагийн Хими, технологийн дээд сургуулийн нэгдүгээр курсын оюутан байж. Д.Баасанхүү гуайг сургуулиа төгсөөд буцахад нь сэтгэлт бүсгүй А.Авидмаа нь хамтдаа монгол руугаа буцах шийдвэр гарган хамт иржээ. Гавьяат “Хувь заяаны тохиол гэж энэ байх даа” хэмээн гэргийгээ харан инээмсэглэн байсан юм. Тэднийх гэрийнхээ хойморт хоёр морин хуур залжээ.

Гэргий цэцэг тарих дуртай гэдэг нь түүний ургуулсан цэцгүүдээс харагдахаар байлаа. А.Авидмаа Завхан аймгийн Сонгино сумын харьяат юм билээ. “Зэргэлдээ шахуу сумын хоёр хаа байсан Москвад танилцаж байлаа шүү дээ” хэмээн нөхөртөө дөнгөж жигнүүрээс гарсан халуун бууз таваглан өгнө. Д.Баасанхүү, А.Авидмаа нар дөрвөн охинтой. Хүүтэй болох тэр хүслийг нь гүйцээх гэсэн мэт есөн зээгийнх нь долоо нь эрэгтэй юм байна. Удахгүй арав дахь зээ нь мэндлэх гэж байгаа тухай ярьцгаана. Том охин Должиндэмбэрэл нь олон улсын байгууллагад ажилладаг бол нөхөр Сүмбанд нь хувиараа бизнес эрхэлж байгаа бөгөөд гурван хүүтэй аж. Удаах охин Дашдэмбэрэл нэгдүгээр төрөхөд эх барихын эмчээр ажилладаг бол нөхөр Төмөрөө нь авто замын салбарт ажиллаж байгаа гэнэ. Тэднийх хүү, охин хоёртой гэж байлаа. Гутгаар охин Должинсүрэн нь АНУ-д нөхөр, хоёр хүүгийн хамт ажиллаж, амьдардаг юм байна. “Хүргэнийг маань Мөнхөө гэдэг. Америкт байхдаа танилцаж гэр бүл болсон. Хүргэнийхээ барааг хараагүй, зургийг нь л харсан” хэмээн Д.Баасанхүү гуай инээмсэглэсэн бол А.Авидмаа гуай хоёр удаа Америкт очихдоо хүргэнийхээ барааг хараад амжжээ. Харин бага охин Оюунсүрэн нь нөхөр Ариунбүүвэй, хоёр хүүхдийн хамт Австралид амьдарч байгаа аж.

2017.12.29-ний өдөр. Төрийн ордон

Хойно сургууль төгсч ирсэн залуус 1973 онд гэр бүл болж, хуучнаар 500 айл буюу одоогийн 3, 4 дүгээр хороололд гэр барин гал голомтоо бадраасан гэнэ. Гэрт амьдарч байсан тэд удалгүй Дэнжийн мянгад хашаа байшинд амьдарч, 1978 онд Шаазан ваарны үйлдвэрийн ард нэг өрөө байранд нүүн иржээ. Харин 1983 онд одоогийн амьдарч буй байрандаа төвхнөжээ. Тэднийг үерхдэг байхад Д.Баасанхүү гуайн ээж “Миний хоёр хүү явж гэрлэлтээ бүртгүүл” гэхээр нь 500 айлаас Октябрийн район руу алхаж гэр бүлээ батлуулж байсан дурсамж бий гэнэ.

Д.Баасанхүү гуай 1973 оны долдугаар сард Улаанбаатарт ирээд Зам гүүрийн барилга трестийн харьяа Хотын зам барилгын конторт мастераар ажлын гараагаа эхлүүлжээ. Тэр үед манай улсад авто замаар дагнасан инженер тийм ч их байсангүй. Зам барихаас илүү хотын шинээр баригдсан барилгуудын тохижилт буюу хороолол дундах зам, авто машины зогсоол зэргийг ихэвчлэн хариуцан хийлгэдэг байсан гэнэ. Хоёр жил мастераар ажилласан Д.Баасанхүү даамал болон дэвшсэн бол дөрвөн жилийн дараа байгууллагынхаа ерөнхий инженер болсон байх юм. 1979 онд Хотын зам барилгын конторынхоо дарга болсноос хойш “хурган” даргын албанаас харин ч нэг салаагүй гэнэ билээ. Том дарга болж дэвшиж яваагүй ч, хийж буй ажилдаа дуртай байсан болохоор харамсах зүйл байгаагүй гэж байлаа. 1981 онд Сайд нарын зөвлөлийн дэргэд Авто замын ерөнхий газрын барилгын хэлтсийн даргаар очин нэг жил гаруй болоод байж байтал дарга нь дуудан уулзахдаа “Хуучин тресттээ та эргэн очихгүй бол ажил урагшлахаа байлаа” гээд тресттээ буцжээ. Харин 1981-1990 он болтол тэндээ тогтвор суурьшилтай ажилласан юм билээ. 1990 онд Зам гүүрийн барилга трестийг зургаа хуваан хувьчлахад Д.Баасанхүү нэгийг нь авч 2001 он хүртэл ажилласан байна.

1976 онд инженер байхдаа Олон улсын Найрамдал зуслангийн 14 км авто замыг барихад оруулсан гавьяаг нь төр үнэлж Хөдөлмөрийн хүндэт медаль хүртээж байж. Нэг өдөр дарга нь өрөөндөө дуудаад “Төрийн ордонд очиж одон авахаар болсон, энэ зангиаг зүүгээд яв” гээд өөрийнхөө зангиаг тайлан зүүж өгөөд явуулжээ. Д.Баасанхүү гуай Төрийн ордны хойд хаалган дээр хүн гарч ирж дуудах байх гээд нэлээд удсан юм байх. Ямар ч хүн ирж дуудахгүй болохоор нь ажил дээрээ яваад очтол дарга нь “Чи яахаараа шагнал авдаггүй юм” гээд донгодсон аж. Урд хаалгаар оруулдгийг нь мэдэлгүй хойд хаалган дээр нь өдрийн хагасыг өнгөрүүлсэн дээ хэмээн хошигнон ярьсан юм. Түүнээс хойш 1984 онд Алтан гадас одон, 2015 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржоос Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон хүртэж байсан түүхтэй, ахмад замчин билээ. 1980 оны үед хойно төгссөн авто замын 20 орчим инженер ажилладаг байсан бол тоног төхөөрөмжийн хүрэлцээ хангамж тийм ч сайн байгаагүй гэнэ. 1984-1987 онд тролейбусны 30 гаруй км авто зам тавьж байсан түүх ч Д.Баасанхүү гавьяаттай холбоотой. Гавьяатыг хойно сургуулиа төгсөөд ирэхэд нийслэлд 250 орчим км авто зам байсан бол 1990 онд ажлаа өгөхөд нь 450 км болж нэмэгдсэн байсан шүү хэмээн ярьж байсан юм. Ялангуяа 2012-2016 онуудад “Гудамж” төслийн хүрээнд Улаанбаатар хотын зам, уулзваруудыг шинэчилснээр түгжрэл тун аятайхан цэгцрэх маягтай болсон гэдгийг онцолж байлаа. Харин энэ үеэр Д.Баасанхүү гуайн дүүгийнх нь зээ хүү Батдэмбэрэл “Манай ах мундаг байгаа биз дээ. Та нар чинь цай хоолоо идэхгүй ингээд яриад байх юм уу” гэсээр цайгаа уухыг сануулсан юм.

“Улаанбаатарын ерөнхий төлөвлөлт тэр үед ямархуу байсан юм бол. Одоо ч эх захгүй л юм болж. Замаа өргөтгөх ч боломжгүй” хэмээн үг унагатал “1990 он хүртэл гайгүй байсан юм. Оросууд хоёр удаа манай хотын ерөнхий төлөвлөгөөг хийгээд өгчихсөн. Тэр дагуу хөгжиж байсан юм шүү. Одоо зам барих, өргөтгөх ч газаргүй боллоо” гээд бидний яриа цааш өрнөлөө. Хашир замчнаас замын чанар муу байгаа талаар тодруулахад “Сайн, муу аль аль нь бий л байх. Иргэд аймаг руу давхиад үз. Сүүлд тавигдаж буй замын чанар сайжирсан. Өвөрхангай, Дарханы зам хуучирсан. Энэ замуудыг хэсэгчилэн зассан болохоос бүгдийг нь засаагүй. Нөхөөс хийх маягаар явдаг. Энэ цаагуураа хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой юм. Хариуцлагагүй хүмүүсээс болж хариугүй зам тавьсан нь ч бий” гэж байлаа. Иргэдийн зүгээс хятадуудын тавьсан зам сайн, монголчуудын тавьсан зам муу гэж ярьдаг ч эхэндээ манайхан туршлага, мэдлэг дутуугийн улмаас тааруухан зам тавьж байсан тал бий ч одоо хэнээс ч дутахгүй сайн зам тавьж байгаа хэмээн хэлж байсан юм. Сайн зам тавихын тулд мэргэжилтэй инженерүүд чухаг байгаа гэлээ. Хэдийгээр төрийн, хувийн хэвшлийн сургуулиас маш олон залуус инженер болон төгсдөг ч практик дээрээ гараад ажиллаж чадахгүй байна гэдгийг хэллээ. Хамгийн гол нь замын салбарт ажилладаг хүмүүс “замаар өвчилсөн” байх хэрэгтэй болохоос мөнгө олох хэрэгсэл болгож болохгүй гэж байлаа. Чаддаг, чаддаггүй цүнх барьсан хүмүүс замын тендер авч ажлаа “халтуурддагаас” болж нийт замынхны нэр хүнд давхар унаж буйд сэтгэл зовниж явдгаа хэлсэн юм. Сүүлдээ энэ бүхэн цагаандаа гарч “Тэдэн төгрөг өгчихвөл тендер авч өгье” гэж ярьдаг болсон. Аль ч намын үед ийм зүйл гарах болсонд үнэхээр сэтгэл дундуур явдгаа ярьж байв. Цүнх барьсан дарга ирээд зам барьчихдаггүй юм хэмээн хэлж байсан нь одоо ч чихэнд сонсогдох мэт.

Бидний замын талаарх яриа өрнөөд дуусахын хэрд А.Авидмаа гуайгаас нөхрийнх нь талаар сониучирхан асуухад анх танилцах үед нүдийг нь хараад “Надад хань болох хүн юм байна” гэж таньсан тухай хэлж байлаа. Миний хань Цагаан даваа, Солонготын давааг засч олон хүнд буян болсон. Энэ мэтчилэн том том ажлуудын ард гарахад нь ханиараа бахархдаг гэж байлаа. Д.Баасанхүү гуай хөдөө гадаа ажлаар их явдаг ч арыг нь найдвартай дааж үлддэг хүн мэдээж гэргий нь. Залуу байхад их ажил, үр хүүхэд өсгөх асуудал дээр тэр бүр түүртэж байгаагүй аж. А.Авидмаа гуай МУИС-ийг химич мэргэжлээр төгсөн Түлш эрчим хүчний яамны Эрдэм шинжилгээ зураг төслийн институцид эрдэм шинжилгээний ажилтан, инженерээр ажилладаг байсан гэнэ. Монголын нүүрсний ордуудын бүх шинжилгээг хийдэг байж. Сүүлд нь ТЭЦ IV Нүүрсний хяналтын шинжилгээний лабораторийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. “Манай Баасан чинь сайн өвөө, сайн ах, сайн нөхөр, сайн найз байж чаддаг. Хүний төлөө гэсэн сэтгэлтэй. Манай хүнийг трестийн дарга байхад маш олон хүн орон сууцтай болсон доо. Их л төлөв түвшин хүн дээ” хэмээн тодорхойлсон юм. Биднийг орж ирсэн цагаас эхлэн урд хойгуур нэг муур хөлд орооцолдон эрхэлж байсан нь Австралид буй зээ охиных нь гэж байлаа. Тэд гурван өрөө байранд амьдардаг юм билээ. Жижиг өрөөндөө амардаг бөгөөд гоё чамин зүйлсээр өрөөгөө гоёохоос илүүтэйгээр амрах тав тухтай орчныг бүрдүүлжээ. Харин нөгөө өрөөнд нь спортын ойр зуурын хэрэглэл нүдэнд тусч байсан юм.

Баруун замын трестийнхэн 1981 онд Өвөрхангай аймаг руу авто зам тавьж эхэлснээр Монгол Улсыг авто замын нэгдсэн сүлжээтэй болох эхлэл тавигдаж, 2000 оноос хүчтэй яригдан, 2007 онд ажил хэрэг болгохоор шаргуу ажиллаж эхэлсэн юм байна. Д.Баасанхүү гавьяат 2007 онд Зам тээврийн яаманд хэлтсийн даргаар ажиллаж байхдаа ажлаа эрчимжүүлэхээр зориг шулуудсан байх үед салбарын сайд Р.Раштай үзэл бодол таараагүйн улмаас ажлаасаа хөөгдөж байж. Тэрбээр “Манайхан эдийн засгаа бодоод ашгаа харах юм бол нэг ч ашигтай зам байхгүй. Дархан, Сэлэнгийн зам л ашигтай байхаас бусад замаар өдөрт 50-60 машин зорчих нь энүүхэнд. Тиймээс ашгаас илүү нийгмээ бодох чухал. Зам алсуураа ашгаа өгдөг” гэж байв. Манайхан 44 тонноор хязгаарлан авто замаар том оврын тээврийн хэрэгсэл явуулахгүй байгаа нь буруу гээд зам л байгаа бол түүнд таарсан стандартын дагуу замаа тавих нь чухал гэдгийг онцолж байв. Сайн чанартай зам тавихад үнэ чухал гэж байсан юм. Хуучин нэг км авто замыг 60 мянган төгрөгөөр тавьдаг байсан бол одоо 700 сая төгрөгөөр нэг км авто зам барьж байна. Гэтэл м2 орон сууц 1.8-2.0 сая төгрөг байхад замтай харьцуулан тооцвол нэг м2 авто зам 100 мянгөн төгрөгөөр баригдаж байгаа гэдгийг хэлж байлаа. Тиймээс энэ үнийг жаахан нэмээд өгвөл удаан эдэлгээтэй, чанартай сайн зам бий болно гэдгийг хэллээ.

Гэр бүлээрээ

Тэд зочны өрөөгөө гэр бүлийнхээ зургуудаар гоёсон байлаа. Мөн уран бичлэг, Японы Фүжи уул, Отгонтэнгэр хайрхан, хутагтуудын зургууд үнэхээр чимэг нэмсэн гэдэг нь харагдаж байлаа. Гэргий А.Авидмаагийн аав нь Аварын Авирмэд гэж Их сургуулийн профессор байсныг манай уншигчид мэдэх байх. Жил бүр Завхан аймгийн Сонгино суманд аавынхаа нэрэмжит олимпиад, олон ном уншсан хүүхдүүдийг урамшуулахаас эхлээд нэлээдгүй ажлыг хийж байгаа аж. Д.Баасанхүү гуайн хамгийн үнэт зүйл нь гэр бүл. Хутагтын нутгийн хүн учраас Отгонтэнгэр хайрхан, есөн хутагтаа сэтгэлдээ сүсэглэж явдаг гэв. Залуу байхдаа авто машин, ангийн хорхойтой байж. “Одоо ан хийвэл нүгэл шахуу юм болно” гээд инээмсэглэнэ. Д.Баасанхүү гуай ах дүү тавуулаа ч одоо гурав нь мэнд тунгалаг байгаа юм билээ. Дүү Нямдаваа нь ахтайгаа хамт ажилладаг бол эмэгтэй дүү Оюунцэцэг нь тэтгэвэрт байдаг гэлээ. Д.Баасанхүү гавьяат 2001 онд Тээврийг хөгжүүлэх төслийн удирдагчаар ажиллаж байхдаа Цагаан давааг 20 гаруй метрээр намсгаж, Солонготын даваагаар машин явах хэмжээний болгож байжээ. Түүнчлэн Баарангийн даваанаас эхлээд Шарга, Хүйсийн говиор тавигдсан гэхчилэн баруун аймгуудын авто зам, 2000 оноос өмнөх Улаанбаатар хот доторх бүх замыг барихад гар бие оролцож байсан юм билээ. 2008 онд Хөшөөтийн уурхайгаас Ярантын боомт хүртэлх 300 гаруй км авто зам дээр хяналт тавьж өгөөч гэхээр нь хоёр жил ажиллаад дуусгажээ. Их ажлын ард гарсныхаа дараа авто замын зургийн болон зөвлөгөө өгдөг “Ар си эс си” компаниа байгуулах санаа төрж, тэр ч хүрээндээ байгуулаад авч. Одоо тус компани замын зураг, ТЭЗҮ хийж, зөвлөх үйлчилгээ үзүүлж байна. Энхтайвны гүүрнээс баруун тийшээ гардаг замаас эхлээд Яармагийн гүүрнээс станцын уулзвар хүртэлх зам гээд “Гудамж” төслийн хүрээнд нэлээдгүй олон зураг, Сэлбэ голын ТЭЗҮ, Зүүнхараа хот доторх ТЭЗҮ хийсэн гээд олон ажлыг тэд гүйцэтгэжээ.

Зундаа Нийслэлийнхний хамгийн их сэтгэл зовоосон зүйл борооны дараах усаа хэрхэн зайлуулах вэ гэдэг асуудал. Замын борооны усыг зайлуулахгүй бол сайхан сайхан бүсгүйчүүдээ шавраар будаад дуусдаг талаар хөгжилтэй зүйлийг гавьяат маань ярьсан юм. Бага тойруугийн замыг хятадууд хийхдээ усны хоолойг сайтар шийдэж өгсөн бол сүүлд нь манайхан оросуудтай хамт зам барихдаа хонхор байдлаар шийдсэн нь өнөөдөр бидний тулгамдсан асуудал болсон юм байна. Д.Баасанхүү гуай анх замын салбарт ажиллаж эхлэхдээ л борооны усыг зайлуулах асуудлаа хамгийн түрүүнд шийдэх ёстой гэдгийг хамгийн их ярьдаг байсан хүний нэг. Энэ бүхнийг системтэйгээр шийдэх ёстой гэж байв. Үүндээ хотын удирдлагууд анхаарч байхгүй бол хот усандаа живчихэж мэднэ гэдгийг сануулав. Д.Баасанхүү гуайн компани Увс аймгийн Хяргас сумаас Завханы Сонгино сум хүртэлх, Оюу толгойн 30 км дээр зөвлөгөө өгч байгаа гэнэ. Түүнээс өөрөөр томоохон ажил алга гэж байсан юм. Энэ мэтчилэн өдрийн хагаст шахам замын тухай ярьцгаасаар үд болголоо.

Д. Баасанхүү, А.Авидмаа нар. 1973 он

Айлд нөхрийнх нь нэрээр орж гэргийнх нь нэрээр гардаг гэдэг. А.Авидмаа гуай яриа хөөрөөтэй, нөхөрсөг, нийтэч, цай хоолондоо ч гаргууд сайн ажээ. Хөнгөн шингэн ч гэж жигтэйхэн. Чөлөөт цагаараа ууланд алхаж, спортоор хичээллэх дуртай юм билээ. Д.Баасанхүү, А.Авидмаа гуай нар гадагшаа явбал очсон орноосоо заавал дурсгал болох зүйлс авч ирж гэрээ тохижуулдаг гэж байлаа. Олон орны хүүхэлдэйн сувинер, заанаас эхлээд гэрээ тохижуулсан нь одоо ч нэн тодхон сэтгэлд зураглан үлджээ. Хагас зуун жилийн амьдралаа авто замын салбарт өнгөрүүлсэн Д.Баасанхүү гавьяатын үүх түүхийн зах зухаас сийрүүлэхэд ийм байна. Шинэ оны босгон дээр хийсэн бүтээснээ төрд үнэлүүлсэн Монгол Улсын гавьяат барилгачин Д.Баасанхүү, А.Авидмаа нар дахин ирэхийн ерөөл өргөж, “Өдрийн сонин”-ы хамт олонд ажлын амжилт хүссээр үлдлээ.