Author: Э. Энхболд

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол Улсын Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.

---

-Та Монгол Улсын Сангийн сайдаар томилогдоод дөрвөн сар болсон байна. Энэ хугацаанд ямар ажлууд амжуулсан бэ. Эдийн засаг амаргүй байсан ч нааштай эерэг мэдээллүүд дуулдах боллоо?

-Миний хувьд Сангийн сайдаар томилогдоод өдөр тутмын сонинд анх удаа ярилцлага өгч байна. Эдийн засаг 5.1 хувиар өссөн, валютын нөөц 3 тэрбум америк долларт хүрсэн, Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл сайжирсан, гадаадын хөрөнгө оруулалт 1.1 тэрбум ам.долларт хүрсэн, төсвийн алдагдал буурсан, өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлэгдэх өрийн ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээ буурсан, манай экспорт 6 тэрбум доллар давсан зэрэг олон эерэг үзүүлэлт гарлаа. Эерэг үзүүлэлтүүд ч цаашид улам нэмэгдэхээр байна. Ийм учраас Монголын эдийн засагт үүр цайж байна гэж хэлсэн. 2012-2016 онд эрх баригчдын явуулж байгаа эдийн засгийн бодлогын олон арга хэмжээг шүүмжилж байсныг минь та бүгд санаж байгаа байх аа. Миний хувьд тэр үед сөрөг хүчний хувьд шүүмжлэхийн тулд шүүмжлээгүй, харин эдийн засгийн бодлого алдаатай бол гарах хохирлыг ард түмэн нуруундаа үүрнэ гэдгийг мэдэж байсан тул анхааруулж, сануулж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл бодлогын алдаагаа засчихаасай гэсэндээ хэлж байсан юм. Харамсалтай нь засах нь битгий хэл, миний хэлж ярьж байснаас огт өөр бодлого хэрэгжүүлсэн.

Үр дүнд нь Засгийн газрын өр нэмэгдэж, төсвийн сахилга бат алдагдаж, төсвийн алдагдал нэмэгдэж, ард иргэдийн амьдрал уруудсан. Товчхондоо эдийн засаг хямарсан гэж хэлж болно. Сангийн сайдаар томилогдсоноос хойш өмнө ярьж, хэлж байсан бодлогоо бодитоор хэрэгжүүлэх боломж олдож, цаг хором бүрийг алдахгүйгээр бодлогын алдаа, завхарлыг засах, шинэчлэл хийхэд анхаарч ажиллаж байна.

-Тэгэхээр та тэр үед ярьж хэлж байсан зүйлээ бодитой ажил хэрэг болгож байна гэж хэлж болох уу?

Тийм ээ. Алдаагаа засаад, бодлогоо зөв болговол үр дүн нь хурдан гардагийг бид харж байна. Цаашид татварын бодлогын шинэчлэл, санхүүгийн салбар, түүний дотор хөрөнгийн зах зээл, даатгалын салбарын шинэчлэл зэрэг бодлогын арга хэмжээг авч байж эдийн засаг өсөн дэвжих зөв хөрс суурь бий болно. Үүнийг хийхийн тулд хичээж чармайж ажиллаж байна. Хийх ч болно.

-Төрийн мөнгөнд хоноцын сэтгэлээр бус эзний, өөрийн сэтгэлээр хандах учиртай гэж хэлсэн нь олны анхаарлыг ихэд татсан, ямар учраас ингэж хэлсэн бэ?

-Би Сангийн яаманд 10 жилийн дараа буцаж ирж байна. Өмнө нь ТНБД-аар ажиллаж байсныг зарим нь санаж байгаа байх аа. Өмнөхтэй харьцуулахад зээлийг ч ёстой би биш бидний хүүхэд төлнө гэсэн шиг тоо хэмжээг нь харвал зүрх өвдмөөр авдаг дуршил бий болж ужгирчээ. Төрийн санд нь мөнгө байхад дотоодод үнэт цаас гаргаж зээл авдаг болчихсон. Яагаад мөнгө байхад зээл аваад байгаа юм бэ гэхээр над руу нэлээд гайхсан царай гаргаад үнэт цаас гаргах хуваарьтай тул гаргах учиртай, банкууд хүлээж байгаа гэх. Зээл авах хуваарь гаргаад, хуваарийн дагуу улсаа өрөнд оруулж байгааг хараад арай ч дээ гэх, харамсах, эмзэглэх сэтгэл өөрийн эрхгүй төрж “Төрийн мөнгөнд хоноцийн сэтгэлээр хандаж байна” энэ хандлагыг өөрчлөх ёстой гээд л ажиллаж эхэлсэн. 2017 оны аравдугаар сарын 24-нөөс хойш дотооддоо үнэт цаас гаргаагүй, зээл аваагүй болж л байна. Харин ч 1.2 их наяд төгрөгийн дотоодын үнэт цаасын өрийг буцааж төлчихөөд сууж байна.

-Таныг банкуудаас мөнгөө татаж байна, банкуудад хатуурхаж байна гэж зарим хүн ярьж байсан. Нэлээдгүй дайсантай болсон байх аа?

-Төр нь өртэй зээлтэй, банкууд нь мөнгөтэй, ашигтай байдаг эрүүл бус харилцаа төр банк хоёрын хооронд тогтож болохгүй шүү дээ. Энэ бол бодлогын алдаа. Төрийн мөнгийг арилжааны банкуудад бага хүүтэй байршуулаад буцаагаад өндөр хүүтэй зээлж авдаг буруу практик амь бөхтэй байсан. Үүнийг л болиулж, төрийн мөнгийг татаж Төрийн сан дээрээ байршуулсан. Мөн гадаадын зээл тусламжаар хэрэгжиж буй төслүүдийн мөнгө арилжааны банкууд дээр байршдаг байсан. Засгийн газар нь зээл авч хүү төлнө, бас арилжааны банкууд дээр байршиж байгаа тэр мөнгийг дахиж өндөр хүү төлж зээлж авдаг. Өөрөөр хэлбэл нэг мөнгөн дээр давхар давхар хүү төлдөг буруу жишиг тогтсон байжээ. Төрийн мөнгөнд ингэж хандаж болохгүй ш дээ. Үүнийг л зогсоосон юм. Бас өндөр хүүтэй үнэт цаасуудын гэрээ хэлцлийг дахин хийж, хүүг бууруулах, өндөр хүүтэй үнэт цаасуудыг буцааж төлөх ажлыг хийсэн. Дээрх арга хэмжээг авахад л 120 тэрбум төгрөгийн бодит хэмнэлт гарч ирэх жишээтэй.

-Энэ ажил цаашаа үргэлжлэх үү. Эсвэл ингээд дуусчихаж байна уу?

-Үргэлжлээд явж байгаа. Хувийн хэвшил, ард иргэдийг дэмжихийн тулд Засгийн газар арилжааны банкуудаас зээл авахгүй байх бодлого барин хэрэгжүүлээд явж байна. Арилжааны банкууд иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгох ёстой. Гэтэл Засгийн газар арилжааны банкуудаас их хэмжээгээр зээл авчихаар иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олддоггүй. Олдлоо гэхэд өндөр хүүтэй зээл олддог. Тиймээс Засгийн газар зээлдэхээ болимогц суларсан эх үүсвэриргэд, хувийн хэвшилд зээл болон очих учиртай. Иймээс Засгийн газар арилжааны банкуудаас мөнгө зээлэхгүй байгаа. Энэ бодлого цаашид ч үргэлжилнэ.

Дараагийн нэг зүйл нь Монгол Улсын валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд онцгой анхаарал тавьж ажилласан. Сангийн яам төрийн санд байгаа мөнгөө зөвхөн Монголбанкинд байршуулах, гадаад валютаа зөвхөн Монголбанкинд зарах шийдвэр гаргасан. Засгийн газар гадаад валютаа арилжааны банкуудад зарж болох ч тэр нь төгрөгийг эргэлтээс гаргаж, эдийн засгийн эргэлтийг боомилох эрсдэлийг дагуулдаг. Тиймээс гадаад валютаа Монголбанкинд зардаг болсон.Ингэснээр Монгол Улсын валютын нөөц нэмэгдэх, төгрөгийн ханш чангарч, валютын ханш суларч байна. Ам.доллар гэхэд 2400 төгрөгөөс доошилж эхэллээ, энэ бол сэтгэл зүйн хувьд том алхам юм.

-Энэ жил төлөх ямар өр байгаа вэ?

-Чингис бондын 500 сая ам.долларыг эдийн засагт хүндрэлгүй, валютын нөөцдөө нөлөөлөхгүйгээр төлчихлөө. Дим Сам бондын 146 сая ам.долларыг төлчихвөл үндсэндээ болчихож байгаа юм. Мэдээж өмнө нь авсан зээлийн төлбөрүүд гардгаараа гараад явж байна. Одоо хоёр жилдээ Засгийн газрын хувьд төлөх томоохон гадаад өр байхгүй.

-Таныг Төрийн банкинд баахан халаа сэлгээ хийсэн гэх юм. Үндсэндээ бол маш олон дарга нарыг цөөлсөн юм шиг байсан. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Гурван жижиг байшинд 76 захирал ажиллаж байсан. Данхайсан тэр бүтцийг цомхотгосон. Уг нь банк бол өндөр ёс зүй, мэргэжлийн өндөр ур чадвар шаарддаг салбар. Энэ зарчмын үүднээс л асуудалд хандсан.

-Та ОУВс-гийн хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж байгаа гэдгийг мэдээлэл хийхдээ хэлж байсан. ОУВс ч гэсэн Засгийн газар зөв бодлого барьж ажиллаж байна гэдгий хамтарсан хэвлэлийн хурлын үеэрээ онцолсон. Та “Эдийн засагт үүр цайлаа” хэмээн тодотгосон. Үүр цайж байгааг харин хүмүүс янз бүрийн утгаар хүлээгээд авчих шиг болсон. Энэ жил эдийн засгийн төлөв байдал ямар байх бол. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ харьцангуй тогтвортой тэр бүү хэл нэмэгдэх магадлалтай гэдгийг судлаачид онцлоод байна…

-“Үүр цайсан” гэдгийг би зүгээр нэг хэлчихээгүй юм. Дээр хэлсэн нааштай, эерэг үр дүн эдийн засагт гарч, иргэд аж ахуйн нэгжүүдийн итгэл бий болж, бэхжиж, эдийн засаг өсөх, дэвжих суурь бий болсон гэдгийг онцолж хэлмээр байна. Засгийн газрын бодлого тогтвортой үргэлжилбэл хоёр жилийн дотор бодитой олон өөрчлөлт гарна. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өндөр байхаас гадна эдийн засгийн бодлого зөв байж гэмээнэ үр дүн гардаг. Түүхий эдийн үнэ өндөр байлаа ч буруу бодлого хэрэгжүүлбэл нааштай үр дүн гарахгүй. Зөв л бодлого хэрэгжүүлэх учиртай.

-Татварын хуулиудын шинэчилсэн найруулгуудын төслийн хэлэлцүүлэг цааш явах нь тодорхой боллоо. Яг ямар өөрчлөлтүүд гарах вэ. Эдийн засаг амаргүй байна гээд татварын хуулиудын шинэчилсэн найруулгыг хийж байна уу, цаашид урт хугацаандаа мөрдөхөөр оруулж ирж байгаа юм уу?

-Энэ асуултанд хариулахаас өмнө нэг зүйлийг онцлон хэлье. Түрүүн цухас дурдагдсан “Эдийн засагт үүр цайлаа” гэсэн нь санамсаргүй хэрэг биш гэдэг нь яг энэ асуудалтай шууд холбогдож байгаа. Энэ бол Монгол Улсын эдийн засагт шинэ хуудас эргэж буйг томьёолсон юм. Тэгвэл энэхүү хүлээгдэж буй шинэ нөхцөл байдалд татварын суурь хуулиуд нийцсэн байх хэрэгтэй гэсэн зүй ёсны шаардлага урган гарч байна.

Тиймдээ ч татварын хууль нэг, гурав, таван жил хэрэгжих настай биш цаашид тогтвортой үргэлжилдэг, үргэлжлэх ёстой хууль гэдэг агуулгаар нь харж боловсруулсан. Татварын хуулийн багц шинэчлэлийг хийхдээ эдийн засгаа, аж ахуйн нэгжүүдээ, иргэдээ дэмжье гэдэг утгаар нь оруулж ирсэн. Түүнчлэн тодорхой бус маргаантай байсан заалтуудыг цэгцэлье гэдэг зарчмаар хийгдэж байна. Улсын төсөвт татвар төлж буй аж ахуйн нэгжүүдийн татварын орлогыг судалж үзсэн. Татварын гол ачаа цөөн тооны аж ахуйн нэгжүүдэд оногдож, хамрах хүрээ бага байгаа юм. Тиймээс аль болох өргөн хүрээтэйгээр татварын бааз суурийг нэмэгдүүлье, эдийн засгаа тэлэх чиглэлд татварын бодлогоо барих хэрэгтэй.

Энэ удаагийн татварын хуулиудын шинэчлэлээр татварыг хялбаршуулж, энгийн болгож байгаа. Татварын хуулийн зорилго, үзэл санааны хүрээнд чамгүй олон татварыг бууруулна. Аж ахуйн нэгжүүдийн татварын тайлантай холбоотойгоор томоохон өөрчлөлтүүд орно. Тухайлбал, 1.5 тэрбум төгрөгөөс доош орлоготой бол нэг хувь, 50 сая төгрөгөөс доош бол нэг хувийн татвар төлөх зэрэг өөрчлөлтүүд бий. Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг 40 жилээр байгуулдагийг 25 жилээр байгуулна. Мөн аж ахуйн нэгжийн орлогоос хасагдах зардлыг татварын хуулинд нэр төрлөөр нь зааж өгсөн байдаг. Гэтэл амьдрал баян, эдийн засгийн харилцаа өргөжиж байна. Тиймээс тэр олон заалтуудыг 20 гаруй төрлөөр зардал тооцдог байж болохгүй гээд өргөн хүрээнд авч үзэж байгаа. Татварын хуулийн өөрчлөлтийн үр дүнд эдийн засаг дөнгөж сэргэж байгаа буюу “эдийн засагт үүр цайж” байхад эдийн засгийн харилцааг зохицуулж буй хамгийн чухал хууль болох татварын хуулиуд нь “унтаа” байж болохгүй харин ч хамгийн чухал энэ үед өсөлтийг хурдан хангахаар уг хуулийг батлах гэж байгаа юм.

Түүнчлэн иргэдийн хамгийн их асуудаг санаа тавьдаг эдийн засгийн энэ өсөлт хөгжилт “надад” “бидэнд” яаж тусах юм бэ гэж асуултын шууд хариулт нь бол ажил эрхлэлт юм. Тэгвэл татварын шинэчилсэн хуулиуд хэрэгжсэнээр ажлын байр нэмэгдэх боломжтой. Бас эдийн засгийн бүтцийг өөрчлөхөд чухал хувь нэмрээ оруулна гэж бодож байна.

Татварын байгууллага зарчмын хувьд үйлчилгээгээ үзүүлэх үйлчилгээгээ давхар хийгээд явах учиртай. Алдаа гарвал алдаа гарлаа гэдгийг нь хэлдэг, зөвлөдөг байх юм. Мөн цахимжуулах ажил нэлээд явагдана, цаашид улам цахимжуулж төрийн хүнд суртлыг багасгах тал дээр технологийн дэвшлийг ашиглах чиглэлд анхаарлаа хандуулж ажиллах болно.

Нэг үгээр хэлбэл “Үүр цайж, нар мандахад” төр, хувийн хэвшил нэг шугаман дээр зогсож хамтарч ажиллахад У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар онцгой анхаарч ажиллаж байгаа гэж хэлж болно.

-Манайхан том төслийн талаар маш их ярьдаг. Энэ жил Таван толгой, төмөр зам, цахилгаан станцууд, Гацууртаас эхлээд хөдлөх төслүүд юу байгаа бол. Нэр заагаад хэлээч?

-Том төслүүд явна. Ойрын үед Монгол Улсын Засгийн газар эдийн засаг – хөрөнгө оруулалтын чуулга уулзалтыг Дэлхийн банк, МҮХАҮТ-тай хамтран зохион байгуулна. Энэ удаагийн эдийн засгийн чуулга уулзалт дээр эдийн засгийн бодлого, тухайлбал, татварын хуулийн цогц шинэчлэл, өмч хувьчлал, томоохон төслүүд, экспортыг дэмжих, эдийн засгийг солонгоруулах асуудал яригдана.

-Он гарсаар иргэдийн нэлээд эсэргүүцэлтэй тулсны дүнд ХХОАТ-ыг нэмсэн байсныг буцааж 10 хувь болгосон. нефтийн бүтээгдэхүүнээс А80, АИ93 зэрэг шатахууны онцгой албан татварыг тэглэсэн. Гэтэл А80, АИ92 зэрэг шатахууны үнэ нэмэгдчихлээ. Үүнийг хэрхэн зохицуулах ёстой юм бол, Засгийн газар хувийн хэвшилтэйгээ ойлголцох ёстой юу?

-Иргэдийн гол хэрэглээ болсон А80, АИ92 зэрэг шатахууны онцгой албан татварыг тэглэсэн, ингэснээрээ төр өөрийн хүлээсэн үүргээ тодорхой хэмжээгээр биелүүлсэн. Миний хувьд нефть импортолж буй компаниудад өрсөлдөөн оруулах шаардлагатай гэж үздэг. Нефть импортлогчдын тоог нэмэх, зөвшөөрөл хүсч буй аж ахуйн нэгжүүдэд зөвшөөрлийг нь олгоод, дагалдах стандартыг нь мөрдүүлээд явбал дээр гэж харагдаж байна.Өрсөлдөөнийг дэмжих учиртай. Өмнөх шиг ам.доллар 1800 төгрөг байхад 1400 төгрөгөөр тооцож цөөн тооны компанид өгдөг луйврын арга хэмжээг авах ёсгүй юм. Зөрүү 400 төгрөгийг монголчууд нийтээрээ хүссэн эс хүссэн ч халааснаасаа төлсөнийг бид харж мэдэрсэн шүү дээ. Тиймээс өрсөлдөөнийг бий болгох, худалдааг хөнгөвчлөх ажлуудыг богино хугацаанд хийх нь зөв. Бас бензин, түлш бага хэрэглэдэг тээврийн хэрэгслийг татварын бодлогоор дэмжих учиртай.

-Сүүлийн үед Эрдэнэт үйлдвэрийн 49, 51 хувийн асуудал олны анхаарлыг татаж байгаа. Та ч гэсэн анхаарч байгаа байх. 49 талынхан шүүхээр явж, Засгийн газар ялагдаад л. Иймэрхүү дүр зурагтай л байна. Гэвч нөгөө талд нь Өмнөд Африкийн Стандарт банкинд Жастын гэх Ш.Батхүү 51 хувийг нь тавиад туучих гээд байж байх жишээтэй. Зээлийн эргэн төлөлтийг хэн хийх вэ гэдэг дээр маргаан явж байна. Таны байр суурь ямар байгаа вэ?

-Өнгөрсөн долоо хоног Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр гарахдаа УИХ-ын 23 дугаар тогтоол Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл 49 хувийг авахдаа “Монголын зэс” ХХК хууль тогтоомж зөрчсөн байна гэдэг шийдвэр гарлаа. Миний ахалсан Засгийн газрын ажлын хэсэг 49 хувийг төрд буцааж авах, төлбөрийг харилцан суутгах Засгийн газрын тогтоолыг боловсруулж, батлуулаад байна.

Стандарт банктай холбоотой асуудал бол 51 хувь, 49 хувь гэж ялгахгүйгээр л Эрдэнэт үйлдвэр дээр гарсан асуудал. Яагаад 51 хувь, 49 хувь гээд ялгаад байгааг сайн ойлгохгүй л байгаа. Гэхдээ энэ асуудлаар миний байр суурь маш тодорхой. Эрдэнэт үйлдвэрт учирсан хохирлыг буруутай этгээд нь төлөх ёстой. Холбогдох хууль хяналтын байгууллага нь ажиллаж байгаа байлгүй. Буруутай этгээдэд хариуцлага тооцох нь зөв. -Ардчилсан намынхан болон танай намын зарим гишүүд Оюу толгойн мөнгийг Монголын банкаар дамжуулах ёстой гэж байна. Их хурлаар асуудал ороход та заавал Монголын банкаар дамжуулах шаардлагагүй гэж байсан. Үүнээс болж таныг буруутгах хүн олон байна. Энэ мөнгө Монголын банкаар дамжсанаар валютын нөөцөөс эхлээд үр дүн нь их юм биш үү?

-Ардчилсан намынхан Оюу толгойн мөнгө Монголын арилжааны банкуудаар дамжих ёстой гэдэг байр суурь илэрхийлдэг.

Ардчилсан намынхан Дубайд гэрээ хийж байхдаа үүнийгээ яагаад мартчихсан юм бол гэж гайхаад л байгаа. Рио Тинтотой холбоотой асуудлаар олон удаа тайлбар хэлсэн дээ, би. Уг асуудлаар Рио Тинто ОУВС-д хандсанаар ОУВС монголд хэрэгжүүлэх хөтөлбөрөө тодорхой бус хугацаагаар хойшуулчихсан байсан. Тухайн үедээ Засгийн газар дээрээ нэлээд яригдсан юм шиг байна лээ. Намайг УИХ-ын даргын өрөөнд дуудахаар нь яваад ортол УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, бүлгийн дарга, Сангийн сайд нар байсан. Рио Тинтогийн энэ заалттай холбоотойгоор ОУВС-гийн хурал хойшилчихлоо. Яах вэ гэж байсан юм.

“Засгийн газар ОУВС-тай хөтөлбөрөө хэрэгжүүлье гэж байгаа бол энэ заалтыг хүчингүй болгоё гээд саналаа оруулаад ир. Их хурал хэлэлцээд явъя” гэж би хэлсэн. Харин тэр үед хэлэлцэж, ярьж байгаад Төсвийн байнгын хороо санаачлаад оруулж ирээч гэдэг улс төрийн шийдвэрийг гаргасан. Түүний дагуу л хийсэн. Ер нь бол би өөртөө “гал” дуудаж байгаагаа мэдэж байсан. Эдийн засгаа хямралаас гаргахад намайг элдвээр хэлж дуудах бол сонин биш, үр дүн чухал гэдгийг би гүнээ ухамсарлаж ойлгож байсан. Үүн дээр тоглох арчаагүй улстөрчид ч гарна гэдгийг бас мэдэж байсан. Гэхдээ энэ бол эдийн засгаа хямралаас гаргахад шийдвэрлэх үүрэгтэй. Нийтийн төлөө гаргасан хамтын шийдвэр байсан юм аа гэдгийг дахин хэлмээр байна.

-УИХ дахь МАН-ын бүлэг Засгийн газартайгаа хэр ойлголцож ажиллаж байна вэ. Нэг хэсэг бүлэг нь хоёр хуваагдаад бас л хэцүү үеийг даван туулсан шүү дээ?

-Тойргоороо явж ажиллалаа. Тойргоороо явсан бусад гишүүдтэйгээ уулзаж ярилаа. Ард иргэдийн дунд итгэл сэргэж байгаа дүр зураг харагдаж байна. Цаашлаад бид өнөөдөр бий болсон олон нийтийн дэмжлэгийг алдахгүй улам ихийг хийж бүтээж харуулахын тулд богино хугацаанд эрчимтэй ажиллах шаардлага байна. МАН Их хурлаа хийж, бүтэц зохион байгуулалтаа шинэчилж, Ерөнхий сайд намын дарга болсон. Намын дарга нь гүйцэтгэх эрх мэдэл дээр очсон байгаа энэ үед улс төрийн шийдвэр хурдтай гараад явна гэдэгт итгэж байгаа. Цаана нь Монгол Улсын эрх ашиг байна. Монгол Улсын эрх ашигт бүх асуудал зангидагдаж, багцлагдаж, шийдэгдэх ёстой. Улсын эрх ашгаас дээр гардаг хувь хүний амбиц, гомдол, хорсол, цөөн хүмүүсийн эрх ашиг байх ёсгүй. Манай гишүүдийн олонх нь үүнийг ойлгож, дэмжиж байгаа нь мэдрэгддэг.

-Та эдийн засагт гарсан томоохон давуу талуудыг нэрлэлээ. Үүнийгээ бид хадгалаад явах боломж хэр байгаа вэ. Эдийн засаг өөрөө тун эмзэг байгаа тул ганц буруу шийдвэр энэ бүгдийг орвонгоор нь эргүүлж мэдэх юм. ОУВС-гийн хөтөлбөр хэдэн хувь биелэж байгаа бол. Засгийн газар ОУВС-д тавьсан саналуудаа хамгаалж чадаж байна уу. Өмнө нь ОУВС тэг гэсэн. Тэр дагуу явж байна гэдэг байсан…

-ОУВС-тай ямар нэгэн асуудалгүй ойлголцоод явж байгаа. Хөтөлбөрийн хэрэгжилт сайн байгаа. Зарим нэг хүн ОУВС-гаар толгойгоо мэдүүлчихсэн юм шиг зүйл ярьдаг. ОУВС тэглээ, ингэж шахлаа гэдэг үг миний амнаас гарахгүй байгаа биз дээ. Эдийн засгийн бодлогыг зөв болгохын тулд бид ОУВС-тай хамтарч ажиллаж байгаа. ОУВС-гийн хөтөлбөрийг дагаад Япон, БНХАУ, БНСУ, АНУ хамтарч ажиллаж байна. Ийм том дөрвөн улс Монгол Улсыг дэмжээд явж байгаа шүү дээ. Цаашид аажмаар энэ орнууд дээр бусад орнууд нэмэгдээд явна гэдэгт итгэлтэй байгаа.

Бид ололт амжилтаа цаашид хадгалах ёстой. Эдийн засаг эмзэг байгаа. Нэг буруу бодлого буруу тийш нь залаад явчихдаг. Яг л “шимэгч” шиг хэнд ч анзаарагдахгүй системд сууж тухлаж аваад улсын төсөв мөнгөнөөс шимэгчилж өөрсдөө таргалаад төсөв, төр нь сульдаад ирдэг. Үүнийг л бид зогсоосон.

-Манайхан нефть боловсруулах үйлдвэрийн талаар ярьж байна. Зарим эдийн засагчид нефть боловсруулах байгуулах нь өнөөдрийн нөхцөлд ашиггүй. 600 гаруй км хоолой татахаас эхлээд зардал их гэж байна л даа. Яахав үндэсний аюулгүй байдал талаасаа зөв гээд байгаа. Энэ тал дээр танай яам тооцоо судалгаа хийв үү?

-Би эдийн засагч учраас асуудлыг цэвэр эдийн засгийн өнцгөөс хардаг. Эхлээд ТЭЗҮ-гээ маш сайн гаргах ёстой. Ямар ч гоё сайхан нэртэй, бурхан ч атаархмаар зорилго тэмүүлэлтэй төсөлТЭЗҮ-гээрээ ашигтай байх шаардлагатай. Тэгж байж энэ төсөл цаашаа хэрэгжинэ. Бидэнд танилцуулсан хэлбэрээр ТЭЗҮ нь ашигтай гэж гарч ирсэн. Яаж ч бодсон ашигтай байх хувилбарыг сонгох хэрэгтэй. Тиймээс миний хувьд энэ төсөл хэрэгжээд явна гэдэгт итгэж байгаа.

-Банкны зээлийн хүүгийн асуудлыг ярих боллоо. Зээлийн хүүг бууруулах боломж байна гээд байгаа. Эдийн засагч хүний хувьд, Сангийн сайдын хувьд зээлийн хүү буурах боломж байна гэж харж байна уу, цаашид зээлийн хүү буурах уу?

-Зээлийн хүү бууна. Зээлийг хүүг тогтооход нэлээд хэдэн зүйл нөлөөлж байгаа. Валютын ханшийн хөдөлгөөн, инфляци, зээлийн эрэлт, мөнгөний нийлүүлэлт, зээл олголтын хэмжээнээс эхлээд олон зүйл бий. Эдийн засагт эрсдэл их байгаад байвал зээлийн хүү өснө. Эхлээд эдийн засагт үүсээд буй эрсдлүүдийг алга болгох чиглэлд ялангуяа валютын нөөцийг нэмнэ гэдэг чинь төгрөг тогтворжино. Валютын ханш унана. Тэр хэмжээгээр зээлийн хүү бууна гэсэн үг. Инфляцийг бага байлгаж чадвал зээлийн хүү бууна. Засгийн газар арилжааны банкуудаас зээл авахаа больчихлоо гэдэг чинь арилжааны банкуудаас эх үүсвэрээ байршуулахын тулд зээл олгох боломж нэмэгдээд эхэлчихэж байгаа юм. Зээл олголт нэмэгдэхээр өрсөлдөөн үүсэж, хүү буух боломж бүрдэнэ. Засгийн газар энэ бүх нөхцөлийг бий болгох чиглэлээр ажиллаж байгаа. Гадны хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байна гэдэг чинь сайн зүйл. Одоо татварын хуулиудаараа гаднаас санхүүгийн эх үүсвэр татахад үүсдэг зардлуудыг бууруулах чиглэлд ажиллана. Зээлийн хүү аажим аажмаар буурч байна. Нэг өдөр бүр зүйл шийдэгдэхгүй. Засгийн газрын бодлого шийдвэр зөв байж, цаашид алдаа гаргахгүй байвал зээлийн хүү бууна. Монгол өөрөө жижигхэн эдийн засаг. Бодлогоо зөв явуулж чадвал дорхноо босоод ирнэ. Би “Эдийн засагт үүр цайж байна” гэж хэлсэн. “Эдийн засагт нар мандана” гэдэгт огтхон ч эргэлзэхгүй байгаа.

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

---

-Эрдэнэт үйлдвэрийн 49, 51 хувийг тойрсон маргаан манайхны ганц сэдэв болчихоод байна. ОХУ-аас Монголд авч ирсэн гэгдээд буй 49 хувийнхан нь шүүхээр асуудлаа шийдүүлэхээр явж байгаа. Гэтэл нөгөө талд нь 51 хувийнх нь хувь заяа тун бүрхэг болчихлоо л доо. Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийг барьцаалан Өмнөд Африкийн Стандарт банкнаас Жаст групп зээл авч хүү, алдангитайгаа 109 сая ам.долларыг төлнө гэж байна. Эрдэнэт үйлдвэрийг тойрсон маргааныг та хэрхэн харж байна вэ?

-Эрдэнэт үйлдвэрийг тойрсон энэ асуудлууд өнөөдөр гэнэт гарч ирчихсэн юм биш. Эртнээс улбаатай л даа. УИХ-ын чуулганы хуралдаан болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ярилцлага өгөхдөө хэлж байсан. Харамсалтай нь эрх баригчид үүнийг огт авч хэлэлцээгүй. Уг нь эртхэн анхаарал хандуулаад явсан бол өнөөдрийн нөхцөл байдал өөр байх байсан юм. 2016 оны намрын чуулган эхлэхэд Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан С.Баярыг Монгол Улсаас Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилогдох үед нь “Лондонгийн Арбитрын шүүх дээр ийм маргаан байна. Үүнийг шийдвэрлэх тал дээр илүү анхаарал тавьж ажиллаарай” гэж захиж байсан. Төрийн өмчийг үнэгүйдүүлэх, барьцаалан их хэмжээний зээл авч, тэр компанийг энэ их хэмжээний өрөнд үлдээх сонирхол зарим хүмүүст байна шүү гэдгийг би тухайн үед анхааруулан хэлж байсан л даа.

МАН тухайн үед огт чимээгүй байсан. Учир юу гэхээр өмнө нь МАН-ын удирдлагад байсан зарим хүн Эрдэнэтийг барьцаалсан асуудалд холбоотой байсан учраас энэ талаар огт яригдахгүй байсаар өнөөдөр ил боллоо. Үнэнд гүйцэгдэж, Арбитрын шүүхийн шийдвэр гарч Эрдэнэт үйлдвэрийг битүүмжлэх хүртэл байдал хурцадсан үед МАН-ынхан аргагүйн эрхэнд дуугарч байна. Эрдэнэтийн асуудлаар огт чимээгүй явж байсан, энэ тухай л битгий яриасай гэж залбирч байсан хүмүүс гэнэтхэн 51 хувийн талаар ярьж эхэллээ. Сонин байгаа биз.

-Хэдэн улстөрчөөс л боллоо гэж ойлгох уу?

-Энэ нь зарим улстөрчдийн увайгүй үйлдлийн тусгал. 1990-ээд оны үед Монгол Улсын цорын ганц саалийн үнээ гэгдэж, биднийг тэжээж ирсэн ганц үйлдвэрийн толгойг залгих дээрээ тулчихлаа.Чимээгүй явсан улстөрчид гэнэт хэлд орж Эрдэнэтийн 51 хувийн талаар ярьж, улс төржүүлж эхэллээ. Ингэж улс төржүүлснээрээ Эрдэнэтийн 51 хувийг юу ч биш болгож хувиргаж байгаа юм. Энэ их улс төрийн ард луйварчид нь үлдэх гээд байна шүү дээ. Луйварчдыг зүгээр орхихгүйн тулд заавал хариуцлага тооцох ёстой.

-Сүүлийн үед бол Эрдэнэтийн 51 хувийн асуудал сөхөгдөх гээд байсан тул зориудаар 49 хувийн асуудлын өндрийг авахуулсан гэх юм?

-1990-ээд оны эхэнд Монгол, Орос 50:50 хувь эзэмшиж байсан Эрдэнэт үйлдвэрийг яаж Монголдоо авч ирэх вэ гэдэг хүсэл эргэмзэл байсаар ирсэн. Үе үеийн Засгийн газар, төрийн үед ийм бодол байсан юм аа. 1990-ээд оны эхээд Эрдэнэт үйлдвэрийг 50:50 хувиар эзэмшдэг болоод бид хичнээн их баярлаж байв. Сүүлд нь монгол компани 49 хувийг нь Монголд авч ирснийг би чухал үйл явдал болсон гэж боддог. Харин авч ирсэн үйл явц нь хууль журмын дагуу явсан уу гэдэгт тодорхой эргэлзээ надад байдаг. Ямар ч байсан Эрдэнэтийн 49 хувь Монголдоо ирсэн нь чухал юм шүү. МАН-ынхан Ардчилсан намынхан Эрдэнэтийн 49 хувийг хувийн хэвшилд өгсөн гэж харлуулах гэж оролддог. Нэгэнт дотооддоо аваад ирсэн юм чинь бид асуудлаа дотроо шийдэх боломж бүрдсэн. Гэтэл 51 хувиа бид Монголоосоо алдах хэмжээнд тулчихлаа. Арбитрын шийдвэрийн дагуу 50 сая ам.доллараа хүү, алдангийн хамт 100 гаруй сая ам.долларыг төлөхгүй бол Стандарт банкны эзэмшилд шилжих нөхцөл бүрдсэн. Стандарт банкны 70 хувийн хувьцааг нь хятадууд худалдаад авчихсан. Нэг хэсэг нь ОХУ-аас 49 хувиа авч ирдэг, нөгөө хэсэг нь 51 хувиа хятадуудад өгөх нөхцөл байдал үүсчихлээ. Тиймээс асуудлаа яаралтай шийдэхгүй бол болохгүй.

Лондонгийн арбитын шүүх дээр монголчууд амжилт гаргах боломж байсан гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл хуурамч гарын үсгээс эхлээд бусад асуудлаа дотоодынхоо хуулийн дагуу ямар хариуцлага хүлээсэн бэ гэдгийг гаргаж ирсэн бол Арбитын шүүх дээр хэлэлцэх нөхцөл бүрдэх байсан.

-Одоо оройтчихлоо доо, тийм үү?

-Стандарт банкнаас мөнгө зээлсэн хүмүүсийн хууль бус, увайгүй үйлдэл байсан гэдэг шийдвэр гаргаад тэр хүмүүстээ хариуцлага тооцсон бол Арбитын шүүх зарим нэг зүйл дээр хөнгөвлөх нөхцөл бүрдэх байсныг хаацайлж явсаар өнөөдрийг хүрсэн. Өөрөөр хэлбэл энэ мөнгийг Монголын төр, төрийн өмчит компаниар төлүүлэх сонирхол нэг хэсэг бүлэг хүнд бий. Тийм учраас энэ асуудал шийдэгдэлгүй явсаар өнөөдрийг хүрчихсэн юм. Би ингэж л харж байна.

Зарим хүмүүс энэ мөнгө Эрдэнэтийн дансаар орж ирээгүй гэж ярьдаг. Харамсалтай нь энэ бүх мөнгө нь Эрдэнэтийн дансаар ороод гарчихсан. Зарим нэг хүмүүсийн уснаас хуурай гарах гэж буй оролдлого бүтэхгүй. Эрдэнэтийн тодорхой албан тушаалтнуудын гарын үсгээр ороод гарсан. Ингэж дансаар нь орно гэдэг чинь Эрдэнэт үйлдвэр баталгаа гаргаснаа нотолж байгаа юм.

-Нэг хүний авсан зээлд нийтээрээ самгардаад байх нь зөв юм уу. Нэгэнт л зээл авсан хүн нь тодорхой байхад зээлээ төлүүлээд явчихаж болдоггүй юм байх даа?

-Тэр олон сая ам.доллар зүгээр л усанд хаячихсан юм шиг алга болохгүй. Эрдэнэт үйлдвэрийг барьцаалан авсан тэр мөнгө нэг оффшор дансанд л байгаа. Үүнд гар бие оролцсон хүмүүс мөнгөө хувааж аваад оффшор дансандаа хадгалсан гэж бодож байна. Үүнийг илрүүлж тогтоох нь хууль хяналтын байгууллагын үүрэг. Монголын төрд шударга хүн гэж яригдаж буй нь Ц.Нямдорж сайд. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдорж энэ мөнгө хаашаа орсныг шалгах ёстой. Иргэдийн зүгээс зарим мөнгө нь албан тушаалтнуудын дансанд орсон гэж хардаж байна. Тиймээс энэ эргэлзээг тайлах нь Ц.Нямдорж сайдын үүрэг.

-Ц.Нямдорж сайд 49 хувь дээр л юм ярихаас биш 51 хувийн тухай ерөөсөө дуугарахгүй байгаа шүү дээ?

-Монголын төр хэн нэгэн луйварчин, албан тушаалтны өмнө толгой гудайж байгаагүй. Төр үргэлж хүчтэй байсан. Монголчуудыг олон жил тэжээсэн Эрдэнэт үйлдвэртээ хайртай ард түмэн. 1990 оны нийгмийн хатуу ороо бусгаа эдийн засгийн амаргүй цагийг бид Эрдэнэтийнхээ буянаар л даван туулж ард нь гарч байсан. Ийм үйлдвэрээ гадныханд алдахгүй, битүүмжлүүлэхгүй байх хэрэгтэй. Харин ч олон улсын зах зээлд зэсийн үнэ өндөр байгаа нөхцөлд улам идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж зэсийн баяжмалаа гаргах ёстой. Эрдэнэт үйлдвэр саатах ёсгүй. Тиймээс хуулийн байгууллагынхан хариуцлагатай ажиллах шаардлагатай. Хэн нэгэн сайд хууль бус үүрэг өгсөн ч гэсэн хуулийн дагуу шийдвэрлэх хэрэгтэй.

-Авсан зээлээ төрөөр даалгаад сурчихсан хэсэг бүлэг байна гэж ойлгож болох уу. Эрдэнэтийг барьцаанд тавьсан гэх “Жаст”-ын Ш.Батхүү мөн л Хадгаламж банкаар баталгаа гаргуулаад “Алтжин”-гийн Алтангийн хүү Эдвард Сүрэнгээс их хэмжээний мөнгө зээлсэн гэдэг яриа бий. Түүний зээлсэн мөнгө болох 51.5 тэрбум төгрөгийг нь Төрийн банк төлөх гэж байна гэх юм?

-Энэ том луйврууд ардаа томоохон албан тушаалтнуудтай байж явагддаг. Чи бид хоёр нийлээд бид гэрээ байгуулсан гээд хэн нэг хүн дээр очоод “Энэ мөнгийг гаргаад өг” гэхэд өгөх хүн байх уу. Ингээд очиход үүнийг нь шийдээд мөнгө өгөх боломж байхгүй. Тиймээс ийм хэмжээний томоохон луйврыг төрийн өндөр албан тушаалтан ард нь байж хийдэг гэдгийг дахин хэлье. Ийм луйврыг жирийн бизнесмэн хийж чадахгүй. 51.5 тэрбум төгрөгийн батлан даалт гаргасан тухайн үеийн Хадгаламж банк одоогийн Төрийн банкнаас луйвардаж байна. Өөрөөр хэлбэл төрийн өмчийг луйвардаж буй нэг хэлбэр. Үүний ард томоохон албан тушаалтан бий.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийг барьцаалсан, Хадгаламж банкийг барьцаалсан асуудал тун ойрхон үзэгдэл юм аа…

-Эрдэнэтийн 51 хувь, Төрийн банкнаас гарч буй 51.5 тэрбум төгрөг бүгдээрээ холбоотой.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн, Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-УИХ-ын чуулган завсарлаад байна. Энэ хугацаанд ямар ажил амжуулж байна вэ?

-Би УИХ-ын чуулган завсарлахаас өмнө АНУ-ын Бүгд найрамдах нам, Бүгд найрамдахчуудын хүрээлэнгийн урилгаар тус улсад айлчлаад ирсэн. Ардчилсан намын даргын хувиар тус хүрээлэнгийн ерөнхийлөгч болон Конгрессын таван гишүүнтэй уулзаж, ойрын үед хамтран хэрэгжүүлэх ажлынхаа талаар хэлэлцлээ. Бид 2018, 2019 оныг гишүүдээ чадавхижуулах, боловсрол мэргэжлийн түвшинг нь ахиулах ажлын жил болгон зарласан. Энэ хүрээндээ нэлээн өргөн хүрээтэй ажил хийхээр төлөвлөөд байгаагийн нэг хэсэг нь гадаад харилцаагаа хөгжүүлэх, бусад орны ардчилагчидтай илүү олон талт чиглэлээр хамтран ажиллах юм. Энэ дагуу хамтарсан сургалт, судалгаа, туршлага солилцох гэх мэт чамгүй олон ажил хэрэгжүүлэхээр тохирлоо.

-Мөн Олон улсын ардчилсан холбооны их хуралд оролцож байна гэсэн мэдээлэл гарч байсан. Ямар учиртай хурал байсан бэ?

-Олон улсын ардчилсан холбооны хурал өнгөрсөн нэгдүгээр сард Энэтхэг улсад зохион байгуулагдахаар төлөвлөгдөж байсан ч тодорхой шалтгааны улмаас хойшилж, хоёрдугаар сарын 18-22-ны өдрүүдэд Испанийн нийслэл Мадрид хотноо болж өндөрлөлөө. Уг хуралд миний бие болоод Ардчилсан намын албаны бусад хүмүүс оролцсон. Энд нэг зүйлийг зориуд онцлоход Олон улсын ардчилсан холбооны дэд ерөнхийлөгчөөр Ардчилсан намын Гадаад харилцаа хариуцсан нарийн бичгийн дарга Ц.Сүхбаатар сонгогдлоо. Ерөнхийлөгчөөр нь Канадын Ерөнхий сайдаар есөн жил ажилласан Харберт гэж хүн сонгогдсон байгаа. Манай Ц.Сүхбаатар даргын хувьд өмнө нь Ерөнхийлөгчийн зөвлөх, Англи, БНХАУ-д суух Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд, Хууль зүйн дэд сайд зэрэг хариуцлагатай алба хашиж явсан туршлагатай улстөрч, дипломатч хүн. Энэхүү үйл явдал нь Монголын ардчиллыг дэлхий нийт үнэлж байгаагийн нэг хэлбэр гэж хүлээн авсан.

Учир нь, Олон улсын ардчилсан холбоо дэлхийн 140 орныг эгнээндээ нэгтгэсэн хүчирхэг байгууллага. Үүнээс 127 нь ардчиллын төлөөх улс төрийн намууд байдаг бол бусад нь ардчиллын үйл явцыг судалдаг, дэмждэг олон нийтийн байгууллагуудын төлөөлөл байдаг юм.

Айлчлалынхаа хүрээнд Францын Бүгд найрамдах намын удирдлагууд, Германы Конрад-Аденауэрын сангийнхантай уулзаж, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх талаар санал солилцоод авлаа. 2019 онд Ардчилсан хувьсгалын 30 жилийн ой тохионо. Мөн энэ онд Конрад-Аденауэрын сан Монгол Улсад үйл ажиллагаагаа эхлүүлсний 25 жилийн ой тохиож байгаа. Эдгээр ойг хамтад нь тэмдэглэн өнгөрүүлэх, өнгөрсөн хугацаанд хийсэн ажлаа дүгнэх, цаашдын үйл ажиллагааныхаа чиглэлийг тодорхойлох онол парактикийн бага хурал зохион байгуулах, АНУ, Франц, Германы ардчилагчидтай хамтран гадаад дотооддоо хамтарсан сургалт зохион байгуулах гэх мэт ажлуудыг хийхээр ярилцаж тохироод ирлээ. Удахгүй эхнээсээ ажил хэрэг болоод явна.

-Намын даргын хувиар гадаадад явж байгаад иржээ. УИХ-ын гишүүнийхээ үүргийг хэрхэн биелүүлсэн бол?

-УИХ-ын гишүүний хувиар ч зүгээр суусангүй ээ. Өнгөрсөн намрын чуулганы үеэр сөрөг хүчин маш идэвхтэй ажилласан. Хэдийгээр бид УИХ-д есөн суудалтай боловч 2016 оны УИХ, НИТХ-ын сонгуулиар нийт сонгогчдын 40 гаруй хувь нь бидэнд итгэл хүлээлгэж саналаа өгсөн байгаа. Энэ утгаараа сөрөг хүчин ард түмний зүгээс маш том дэмжлэгэтэй гэж хэлж болно. Үүнийгээ 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар хангалттай харуулж чадсан гэж бодож байгаа. Мөн өнгөрсөн хоёрдугаар сарын 1-ний өдөр Ардчилсан намаас зохион байгуулсан “Бүх нийтийн эсэргүүцлийн жагсаал”-д намын гишүүд дэмжигчид төдийгүй ард иргэд ч идэвхтэй оролцсон шүү дээ.

-Тухайн үед жагсагчдыг автобусаар зөөж байна гэх шүүмжлэл гарсан. Үнэхээр автобусаар зөөсөн юм уу?

-Ер нь аливаа олон нийтийг хамарсан арга хэмжээ, жагсаал цуглааныг зохион байгуулагчид иргэдийн аюулгүй байдлыг нэн түрүүнд анхаарах ёстой. Хоёрдугаарт, аливаа өдөөн хатгалга, бусдыг турхирсан үйлдлээс сэрэмжлэх хэрэгтэй. Зориуд жагсаал цуглааныг үймүүлэх, иргэдийг хууль бус үйлдэлд өдөөн хатгах үзэгдэл цөөнгүй гардаг шүү дээ. Бид “Бүх нийтийн эсэргүүцлийн жагсаал”-ын ерөнхий зохион байгуулагчийн хувиар гишүүд, дэмжигчидээ бүртгэхээс эхлүүлээд олон талын аюулгүйн арга хэмжээ авсан. Эндээс харахад эсэргүүцлээ илэрхийлж, жагсаалд оролцох хүсэлтээ илэрхийлсэн маш олон хүн байсан. Бидний тооцоогоор төв талбай дээр 30-40 мянган хүн цуглахаар байсан. Энэ дунд насаараа ардчиллын үйл хэрэгт зүтгэж байгаа ахмад гишүүдээс эхлүүлээд залуучуудын идэвхи, оролцоо маш өндөр байгаа нь анзаарагдсан. Дүн өвлийн хүйтэнд ахмадуудаа хаа байсан Офицер, Шар хад, Сонгинохайрхан, Хайлааст, Чингэлтэйгээс алхуулаад байж болохгүй шүү дээ. Адаглаад гудамж талбайнхаа цасыг олигтойхон цэвэрлэчихэж чадахгүй байгаа хотын удирдлагуудын буруутай үйл ажиллагаанаас болж халтирч унаад гэмтэх асуудал ч гарч болно. Тиймээс шаардлагатай зарим арга хэмжээ авсныг гуйвуулж байгаа хэрэг.

-Эсэргүүцлийн арга хэмжээ ингээд дуусчихсан гэж ойлгож болох уу. Дулаан оруулж байгаад дахин жагсаал хийнэ гэсэн зүйл яригдах юм?

-Эхэлж байна гэвэл зохилтой. Бид УИХ, Засгийн газарт тавьсан шаардлагадаа товч тодорхой дурдсан байгаа. Ард иргэдийн нуруун дээр ачаа болж байгаа есөн төрлийн татварыг цуцалтал тэмцлээ зогсоохгүй. Үндсэн хуульд Үндсэн хуулийн бус аргаар гар хүрэх гэж байгаатай тууштай тэмцэнэ. Тэгээд ч энэ Их хурал мордохын хазгай гэгч болсон. 60 тэрбумын асуудал бол маш ноцтой. Тийм учраас өнөөдөр эрх баригч МАН хэдийгээр УИХ-д 65 суудалтай үнэмлэхүй олонх ч Үндсэн хуульд гар хүрэх ёс зүйн чадамжгүй. Урин цаг ирж утаа арилж байгаа нь асуудлыг шийдчихлээ гэсэн үг биш. Засгийн газар нүүрс, зуухнаар оролдож аргацаах биш бодитой шийдэл, хөтөлбөртэй болох хэрэгтэй байна. Үүн дээр “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувийн асуудал, шатахууны үнийн өсөлт, түүнийг дагасан өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн асуудал нэмэгдэж байна. Цаг хугацаа биднийг хүлээхгүйгээр урагшилж байна. Тэгэх тусам бидэнд ашиггүй нөхцөл байдлууд үүссээр байна. Үүний эсрэг Засгийн газар, УИХ бодитой шуурхай арга хэмжээ авах ёстой. Харамсалтай нь, өнөөдөр тэгж чадахгүй байна.

-Сөрөг хүчин ч үүнд оролцох ёстой байх, тийм үү. Танай намыг гарц шийдэл хайлгүй зөвхөн шүүмжилж байна гээд байгаа л даа?

-Бид сөрөг хүчний хувиар анхнаасаа л эрх баригчдын алдаатай бодлогыг засаж, зөвийг нь дэмжээд явна гэсэн байр суурьтай байсан. Түүнийгээ ч удаа дараа илэрхийлсэн. Гэвч дэмжээд хамтраад явуулах зөв бодлого хомс байна. Асар их алдаа дутагдал, төрийн үүрэх ёстой ачааг ард иргэддээ үүрүүлсэн ядмагхан шийдвэрүүд олныг гаргалаа. Үүнийг засаж залруулахын төлөө Ардчилсан нам, УИХ дахь Ардчилсан намын бүлэг тууштай ажиллаж байна. Цаашдаа ч ажиллах болно.

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувийг Стандарт банкны зээлийн барьцаанд тавьсан асуудал олон нийтийн анхаарлын төвд байна. Энэ асуудал дээр таны байр суурь ямар байна вэ?

-Би хоёр жил орчмын өмнөөс л “Эрдэнэт” үйлдвэртэй холбоотой янз бүрийн шахаа, хууль бус арилжаа наймааны асуудал яваад байна шүү гэж анхааруулсан. Тэр бүү хэл нөлөө бүхий төрийн өндөр албан тушаалтны хүү, танил талтай холбоотой шахааны асуудлыг баримтаар дэлгэж тавьсан. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувийг гадаадын банкинд зээлийн барьцаанд тавиад туучихсан юм биш үү. Английн Арбитрийн шүүх дээр шийдвэр нь гарсан сураг дуулдаад байна. Энэ асуудал дээр анхаараач ээ. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49, 51 хувийг хамтад нь шалгах ажлын хэсэг байгуулъя гэж УИХ-ын чуулган дээр удаа дараа горимын санал гаргаад дэмжигдээгүй. Тухайн үед “Эрдэнэт” дээр дүлий дүмбэ оргиж суусан хүмүүс өнөөдөр их чанга дуугаар энэ асуудлыг ярьж байгааг гайхаж л сууна. Ер нь эцсийн дүндээ “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийн асуудал явж явж бидний дотоод асуудал байж. Аль нэг компани авна уу, төр засаг нь авна уу эцсийн дүндээ Монголдоо л үлдэх баялаг. Харин 51 хувийн асуудлыг зориуд орхигдуулж 49 хувийг улстөржүүлж байсны цаана үндэсний аюулгүй байдалд харш маш том хуйвалдаан явж байсан нь ил болж байна. Жилийн өмнө УИХ-аас 49, 51 хувийг хамтад нь шалгах ажлын хэсэг гаргая гэж байхад миний үгийг сонссон бол адаглаад маш их хэмжээний хүү, алданги төлөхгүй хэмжээнд асуудлыг шийдэж болохоор байлаа.

-Чуулган завсарлачихсан байна. Одоо УИХ-аас ажлын хэсэг гаргаж шалгахад оройтсон уу. Ер нь энэ асуудалд хариуцлага хүлээх хүмүүс нь олдох болов уу. Гарын үсэг зурсан гээд л нэрс байх юм?

-Аливаа асуудлыг шалгахад оройтно гэж байхгүй. Шалгах ёстой бол шалгах л ёстой. Хэн нь ямар үйлдэл хийсэн юм. Өнөөдөр нэр нь сонсогдоод байгаа тэр хүмүүс үнэхээр гэм буруутай юм уу, үгүй юм уу гэдгийг шалгах ёстой. Тэр хүмүүс ч өөрсдөө сайн дураараа шалгуулах хэрэгтэй. Түүнээс бие бие рүүгээ чулуу шидэж, худлаа улс төржүүлээд байж болохгүй. Эсвэл үүнийг ямар нэг шашин ном, хүний хувь тавилан, үйлийн үрийн асуудал болгож маазруулаад байж болохгүй л дээ. Тэр шашин номын асуудал нь тусдаа, төрийн ажил нь тусдаа явах ёстой.

-Таныхаар бол ямар хүмүүс хариуцлага хүлээх ёстой?

-Ний нуугүй хэлэхэд, тухайн үед хэн төр засгийн эрхийг барьж байсан юм. Хэнд “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 51 хувь дээр шийдвэр гаргах эрх мэдэл нь байсан юм. Бүгд л тодорхой байгаа шүү дээ. Ийм байхад асуудлыг өөр тийш нь хазайлгаж, хаа хамаагүй асуудал руу чиглүүлж олон нийтийн анхаарлыг сарниулах оролдлого хийгээд байх нь утгагүй. Эрх бүхий хүмүүс зориудаар ийм үйлдэл хийж байгаад харамсч байна. Энэ хооронд нь тэр идсэн уусан, завшсан хүмүүс нь цаг хожоод, ул мөрөө баллаад хэргээс мултраад явлаа шүү дээ. Хуулийн байгууллага энэ асуудал дээр маш хариуцлагатай хандах хэрэгтэй.

-Таны харж байгаагаар энэ асуудал хэрхэн шийдэгдэх бол?

-Өнөөдөр дан ганц “Эрдэнэт”-ийн 51 хувийн асуудал дээр ч биш эрх барьж байгаа хүмүүсийн үйл ажиллагаанд бүрэн дүүрэн дүгнэлт хийх цаг нь болсон байна. Сүүлийн үед гадаад өр, зээл тамтгаа алдлаа. Юун нөгөө биднийг гоочлоод байсан Чингис бондын 1.5 тэрбум доллар. 2016 онд 22.5 тэрбум долларын гадаад өртэй байсан улс хоёрхон жилийн дотор 26-27 тэрбум долларын өртэй болсон байна. Үндсэндээ 1.7 жилийн дотор тавьсан өрийн хэмжээ нь Чингис бондын хэмжээнээс даваад явчихлаа. Тэгээд ямар ч бүтээн байгуулалт байхгүй, ямар ч хөрөнгө оруулалт байхгүй. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжсэн санхүүжилт ч байхгүй. Тэр их мөнгийг юунд зарсан нь мэдэгдэхгүй алга болчихлоо. Энэ их хэмжээний гадаад өр зээлийг ямар зорилгоор авсан юм. Юунд зарцуулсан юм бэ. Тэр бүхэн тодорхойгүй байна. Тиймээс эрх баригчид энэ асуудлаар ард түмэндээ тайлангаа тавих цаг нь болсон. Энэ ойлгомжгүй, нууц далд аргаар явж байгаа асуудлууд чинь эргээд улс үндэстний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлөх хэмжээнд хүрлээ шүү дээ.

Эсрэгээрээ 2012-2016 онд Ардчилсан нам эрх барьж байхдаа авсан Чингис бондын 1.5 тэрбум долларын тайлан бүгдэд ил байгаа. Хаана хэнд ямар санхүүжилт өгөв, урт богино хугацааны зээлээр ямар бизнесийг дэмжив. Зээл авсан аж ахуйн нэгж, үйлдвэрлэгчид түүгээр нь юу хийсэн юм. Хэн нь зээлээ эргэн төлөв, хэн нь төлөөгүй байна гэх мэт бүх зүйл нь ил байгаа. Тиймээс бид Чингис бондын зарцуулалтын тайланг нэгд нэгэнгүй дахин ард түмэндээ дахин тайлагная гэж бодож байгаа. Нөгөө талаас Ардын нам ч сүүлийн хоёр жилд авсан их өр, зээлээрээ юу хийснээ тайлагнаг. Эндээс ард түмэн хэн нь юу хийснийг хараг, мэдэж аваг. Жишээ нь, та энэ их өр, зээлээр МАН ямар бүтээн байгуулалт хийв, хаана хөрөнгө оруулсныг мэдэж байгаа юу

-Танай намын авсан зээлийг төлөх гэж үйлээ үзэж байна гэдэг. Улс мөнгөгүй болохоор хийж бүтээсэн ажил нэг их гараагүй байх…

-Ийм л байна шүү дээ. Энэ их мөнгийг хаанаас аваад юунд зарцуулав гэдэг нь тодорхойгүй. Хүнд хэлэхгүйгээр хүний өмнөөс зээл аваад түүнийгээ юунд зарцуулсныгаа нууж байвал энэ хулгай, залиланд тооцогдоно. Үгүй ядаж эдийн засгаа зөв голдрилоор нь авч явж, ард иргэдийнхээ нуруун дээрх ачааг хөнгөлмөөр. Гэтэл яав. 2012-2016 онд ард түмэн мах, гурил, бензиний үнийг мартсан байсан. Нөгөө муу хэлээд байсан Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн л ач шүү дээ. Одоо өөрсдөө яаж байна. Бензиний үнээ ч зохицуулчихаж чадахгүй. Махны үнэ хэд хүрчихэв. Өргөн хэрэглээний барааны үнэ өслөө. Инфляц хоёр оронтой тоо давчихлаа. Гайхуулаад байгаа эдийн засгийн өсөлтөө инфляцын өсөлтөд идүүлээд байгаагаа ярихгүй байна. Ийм л юм болоод байна даа.

-Таны санаачлаад байгаа Банкны зээлийн хүүгийн дээд хэмжээг хязгаарлах, мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх тухай хуулийн төсөл ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Ерөнхийдөө сүүлийн хоёр жил гаруйн хугацаанд судалгаа, шинжилгээ, хуулийн төсөл боловсруулах, олон нийтийн санал бодлыг тусгах гэсэн чиглэлээр ажил өрнөлөө. Чуулганы завсарлахын өмнөхөн Засгийн газрын саналыг авахаар хүргүүлсэн байгаа. Хуулийн дагуу 30 хоногийн дотор Засгийн газар хариу өгөх ёстой. Засаг хариугаа өгсний дараа хуулийн төслөө өргөн барих товоо тогтоолгоно. Миний төлөвлөж байгаагаар хаврын чуулган эхлэхээс өмнө өргөн барина. Ер нь эдийн засгийг хөгжүүлэх, баялаг бүтээх, ялангуяа баялаг бүтээж байгаа хэсгийг дэмжихэд энэ хууль үр өгөөжөө өгнө гэдэгт итгэлтэй байгаа. Өнөөдөр Монгол Улсад хөрөнгийн зах зээл олигтой хөгжиж чадахгүй байна. Үүний нэг чөдөр тушаа нь өнөөгийн банкны тогтолцоо. Иргэдийн мөнгөн урсгал, хуримтлал банкууд дээр гацаж байгаа явдал. Өндөр хүүтэй хадгаламж, түүнээс өндөр хүүтэй зээлийн хүү хөрөнгийн зах зээлийг хөгжихөд асар том саад тушаа болж байна. Нөгөө талаас банк санхүүгийн байгууллагуудын зарим нь үндсэндээ мөнгө хүүлэгч болж хувирсан. Энэ бүх гажуудлыг эрх зүйн хувьд засч залруулах, бодит байдал дээр үүсээд байгааг гаж тогтолцоог даруйхан засах хэрэгтэй. Цаг алдаж болохгүй.

Ирэх оны тавдугаар сарын 15-ны өдрөөс Улаанбаатар хотод түүхий нүүрс хэрэглэхийг хориглосон шийдвэрийг Засгийн газраас гаргасан билээ. Уг асуудлын хүрээнд Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Н.Цэрэнбатаас тодрууллаа.

---

-Засгийн газраас Улаанбаатар хотод нүүрс оруулж ирэхгүй байх тогтоол баталсан байна. Энэ тогтоол гарснаар яг ямар хөдөлгөөн хийгдэх вэ?

-Засгийн газраас агаарын бохирдлыг бууруулах талаар хэрэгжүүлэх арга хэмжээний хүрээнд томоохон шийдвэр гаргалаа. Энэ нь 2019 оны тавдугаар сарын 15-ны өдрөөс эхлэн Улаанбаатар хотын Баянзүрх, Сүхбаатар, Чингэлтэй, Хан-Уул, Сонгинохайрхан дүүргийн нутаг дэвсгэрт түүхий нүүрсийг иргэн, аж ахуйн нэгж хэрэглэхийг хориглосон тогтоол гарсан. Уг тогтоол хэрэгжиж эхлэхээсээ 14 сарын өмнө гарч байгаа нь иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийг цаашид түүхий нүүрс хэрэглэхгүй байх, үүний бэлтгэл болж дулааны алдагдлыг шат шатандаа бууруулах ажлыг эртнээс хийлгэх үүднээс хугацаа өгсөн Засгийн газрын тогтоол л доо. Тогтоолыг хэрэгжүүлэх хүрээнд сайжруулсан түлшний эрэлт, нийлүүлэлт хийгээд үнийн тэнцвэртэй байдлыг хангахын тулд Эрчим хүчний сайд, Сангийн сайд нартай хамтран эргээд долоодугаар сард Засгийн газарт танилцуулахаар болсон.

-Түүхий нүүрсийг Улаанбаатарт оруулахгүйгээр хориглолоо гэж бодъё. Гарах үр дүнгийнх нь талаар ярихгүй юу?

-Нэгдүгээрт, түүхий нүүрсийг хориглосноор Монгол Улсын хэмжээнд байгаа МNS:56792014 дугаартай сайжруулсан түлшний стандартыг мөрдөж ажиллана. Ингэснээр агаарын бохирдол буурна. Мөн түүхий нүүрсний хэрэглээ хоёр дахин багасах давуу талтай. Цаашид төв суурин газарт байгаа иргэдийн түүхий нүүрсний хэрэглээг бууруулах тал дээр Засгийн газар анхаарч ажиллана.

-Нүүрсийг Улаанбаатарт оруулахаа болилоо гэж бодъё. Гэтэл сайжруулсан түлш нь өөрөө нүүрснээсээ давсан үнэтэй байвал яах вэ. Үүнийг бодолцсон уу. Нүүрснээс үнэтэй байвал иргэд эсэргүүцнэ?

-Засгийн газраас түүхий нүүрстэй эн тэнцүү буюу хямд байлгах бодлого барьж ажиллаж байна.

-Борлуулах цэгийг нь яаж тодорхойлох вэ. Шалгуур бий юу?

-Агаар орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хороо гуравдугаар сард хуралдаад цаашид сайжруулсан түлшийг нийлүүлэх болон борлуулах бусад арга хэмжээ нь батлагдана.

-Өмнө нь бондын мөнгөөр сайжруулсан түлш үйлдвэрлээд үр дүнгээ өгөөгүй. Үйлдвэрүүд нь дампуурсан. Өнөө хүмүүс нь ч хариуцлага хүлээлгүй өнгөрсөн гэдэг. Энэ удаа дахин сайжруулсан түлш үйлдвэрлэх компаниудыг байгуулах юм уу?

-Агаар орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хороо арванхоёрдугаар сард хуралдсанаас хойш миний бие сайжруулсан түлш үйлдвэрлэдэг аж ахуйн нэгжүүдтэй уулзсан. Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар, Захирагчийн ажлын алба хамтраад Монгол шахмал түлш гэдэг нэгдлийг аж ахуйн нэгжүүд нэгдэн байгуулсан. Цаашид сайжруулсан түлшний квотыг сайжруулсан түлш үйлдвэрлэгчдэд гэрээгээр өгнө. Гэрээний үүргээ биелүүлсэн бол цаашид гэрээ үйлчилнэ. Үүргээ биелүүлээгүй бол гэрээ цуцлагдах юм.

-14 сарын өмнө засаг тогтоол гаргалаа. Гэхдээ манай иргэд яг түүхий нүүрсийг хориглож эхлэнгүүт эсэргүүцнэ дээ. Цагийг нь тулгаж байж сэхээрдэг нэг тийм зан бий. Үүнийг тооцсон уу?

-Аливаа шийдвэр гарахад цаг хугацааны хувьд болоогүй байна гэдэг. Гарсан шийдвэр хэрэгжихэд санхүүгийн эх үүсвэр дутмагаас болоод хэрэгждэггүй. Агаар орчныг бохирдлыг бууруулах үндэсний хороо, Агаарын бохирдлын эсрэг сан байгуулаад 2019 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжихээр санхүүжилт нь баталгаажсан учраас ажил хэрэг болно.

-Аж ахуйн нэгжүүд тэгээд сайжруулсан түлшээр бүрэн хангаж чадах юм уу. Хоёр гурван сар өгчихөөд дууссан гэх вий дээ?

-Улаанбаатар хотын иргэд өвөлдөө 540-600 мянган тонн сайжруулсан түлш хэрэглэнэ гэж тооцож байгаа. Одоо бэлэн байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа нь жигдэрч, тэдний ажлын чадавхийн хэмжээ энэ сарын сүүлээр тодорхой болно. Энэ оны өвөл гэхэд бэлтгэл ажил хийгдэнэ. Эдгээрийг цэгцлэхэд нэг бүтэн өвлийн сарууд байгаа учраас энэ бүхний ард гарна гэж Засгийн газар үзэж байгаа.

-Сайжруулсан түлшээс гадна агаарын бохирдлыг бууруулах чиглэлд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Цахилгааны шөнийн тарифийн бодлого шийдвэр үргэлжилнэ. 21 мянган айлыг холбохоор Эрчим хүчний яам тусгайлан хариуцаж байгаа. Нам даралтын зуухуудыг нэгдсэн халаалтад холбох ажил үргэлжилээд явна. Агаарын бохирдлын 80 хувийг бий болгож байгаа агаарын бохирдлын эх үүсгэвэр болсон түүхий нүүрсний хэрэглээг зогсоосноор агаарын бохирдол хоёр дахин буурна. Энэ хүрээнд тусгайлан Агаарын чанарын албаа чадавхижуулах, лабораториа шинэчлэх ажлууд хийгдэнэ.

-Санхүүгийн эх үүсвэрийг нь ярихгүй юу?

-Өнгөрсөн жилүүдийн дунджийг харахад жилд 28-30 тэрбум төгрөг агаарын бохирдлын төлбөр гэж Агаарын бохирдлыг бууруулах санд орох боломж бий. 30 орчим тэрбум төгрөгийн санхүүжилтын эх үүсвэртэй болж байгаа. Энэ мөнгө ганцхан Улаанбаатарт биш улсын хэмжээнд зарцуулагдах юм.

-2019 оны тавдугаар сар хүртэл иргэд түүхий нүүрсээ хэрэглэх юм уу?

-Тэгнэ.

-Иргэд сайжруулсан түлш хэрэглэнэ гэхээр одоо байгаа зуухнуудаа шинэчлэх шаардлагатай юу?

-Зуухуудаа шинэчлэх шаардлагагүй.

-Түүхий нүүрсийг хориглолоо гэхээр нууцаар нүүрс оруулж шагийн үнэд орох вий дээ?

-Шагийн гэх мэт ийм зүйлийг бий болгохгүйн тулд сайжруулсан түлшийг түүхий нүүрстэй үнэ ижил, мөн бага байхаар бодлогоо барьж ажиллаж байна.

-Сайржуулсан түлшний үнэ өндөр байгааг үйлдвэрлэгчид юу гэж тайлбарлаж байгаа бол?

-Агаарын болон Агаарын төлбөрийн тухай хуулиуд дээр УИХ-ын гишүүд, иргэд асууж байсан. Сайжруулсан түлш тогтсон бизнес биш, жилийн жилд сайжруулсан түлш хэрэглэх захиргааны болон эрхзүйн хэм хэмжээ байгаагүйгээс болж сайжруулсан түлш түүхий нүүрснээс үнэтэй байсан. Аж ахуйн нэгжүүд татаасаар явдаг байлаа. Тиймээс бид аль болох төр засагт хохирол багатай, иргэдийн амьдралд боломжийн байхаар ажиллаж байна.

-Аж ахуйн нэгжүүдэд хөнгөлөлттэй зээл олгох юм уу?

-Хоёр зүйл яригдаж байгаа. Аж ахуйн нэгжүүд урьдчилгаа төлбөрөө аваад үйлдвэрлэлээ хийе гэж байгаа юм. Засгаас хөнгөлөлттэй зээлийг нүүрсээрээ эргүүлэн төлөх нөхцөл дээр нь дэмжлэг үзүүлэх тал дээр хуулийнхантай ярьж, судалж байна.

НИТХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн дарга Ц.Баатархүүтэй ярилцлаа.

---

-НИТХ дахь Ардчилсан намын бүлгээс НИТХ-ын дарга С.Амарсайханыг огцруулах бичгийг өргөн барьсан гэдэг мэдээлэл гарсан. Түүнийг ямар шалтгаанаар огцрох үндэслэлтэй гэж үзэв?

-Бид нэг зүйлийг ойлгомжтой болгох ёстой. НИТХ гэдэг байгууллага нутгийн өөрөө удирдах ёсыг хэрэгжүүлдэг. Нийслэлийг хөгжүүлэх, бодлогоор тасралтгүй хангаж ажиллах ёстой л доо. Түүнчлэн Нийслэлийн Засаг даргын бодлогыг хэлэлцэн баталж, бодлогын хэрэгжилтэд хяналт тавьж ажилладаг байгууллага. Бид өнөөдөр хууль эрх тэгш үйлчлэх тухай ярьдаг. Нийслэлийн иргэдэд хууль үйлчлээд НИТХ-ын даргад хууль үйлчилдэггүй байж болохгүй. Монгол Улсын Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн хуулиар хоёрдугаар сарын 20-ны дотор НИТХ-аар Засаг даргын хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хэлэлцүүлээд Засгийн газарт өргөн барих ёстой. Гэтэл өргөн барих асуудалд шаардлага тавьж, хурлын хэлэлцэх асуудалд оруулах хуулийн хэрэгжилтийг хангахад хангалтгүй ажиллаж байна гэж манай бүлэг үзэж байгаа.

Өөрөөр хэлбэл, НИТХ татвар төлөгчдийн мөнгөөр баталсан төсөл хөтөлбөрүүдийн биелэлт ямар байна вэ гэдэг дээр хяналт тавих ёстой. Бид энд хуралдаж төсөл, хөтөлбөр батлаад байдаг. Гэтэл ямар үр дүн гарч байгааг хэмжиж чаддаггүй. Тиймээс хуулийнхаа хэрэгжилтийг хангаж ажиллая гэж байгаа юм.

Хоёрдугаарт, НИТХ-ын дарга, Тэргүүлэгчдийг хуралдуулж үйл ажиллагааг тасралтгүй хангах ёстой. Сүүлийн хоёр жил НИТХ-ын ажлын хороод ирц бүрдэхгүй байна гэдэг шалтгаанаар хуралдахаа больсон.

-Яагаад ирц бүрдэхгүй гэж вэ. Эрх баригчид чинь үнэмлэхүй олонх биз дээ?

-НИТХ гэдэг байгууллага Улаанбаатар хотод үүргээ биелүүлж чадаж байна уу гэдэг асуудлыг тавьж эхэлж байна. Цаашдаа НИТХ-ыг байнгын байлгах уу, байнгын биш болгох уу, НИТХ-аас гарсан шийдвэрийн эрх зүйн үйлчлэл нь ямар байх вэ гэдгийг тодорхойлох олон асуудал бий. Зөрчлийн тухай хууль гарснаас хойш НИТХ-ын гаргаж буй тогтоол шийдвэрийн эрх зүйн үйлчлэл нь ойлгомжгүй болсон. Үүнээс болж иргэд хохирч байна. Үндсэндээ дугаарын хязгаарлалт үйлчилж байна уу, үгүй юу гэдэг нь маргаантай асуудал болсон. Энэ мэтчилэн асуудлуудыг тодорхой болгохын төлөө НИТХ-ын удирдлага санаачилгатай ажиллах ёстой. Харамсалтай нь ямар ч санаачилгагүй байгаа учраас С.Амарсайхан даргыг огцруулъя гэж байгаа юм. Бид хэдийгээр сөрөг хүчин ч гэсэн Зөрчлийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санал болон Захиргааны ерөнхий хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санал, НИТХ-аас гарч буй тогтоол, шийдвэрүүдийн эрх зүйн үйлчлэлийг ойлгомжтой болгох саналуудаа өгчихсөн. Гэтэл 45 суудлын 76 хувийг бүрдүүлж байгаа буюу 34 суудалтай эрх баригчид хурлынхаа ирцийг бүрдүүлж чадахгүй байна л даа. Засаг даргын институци, НИТХ-ын институци хоёр нь хоорондоо зөрчилдөөд төрийн ажил гацаж байна. Үүнээс улбаалж нийслэлийн иргэд хохирч байгаа. Энэ үндэслэлээр Засаг даргадаа шаардлага тавьж байх ёстой. Нутгийн өөрөө удирдах ёс буюу парламентын засаглалтай орны хамгийн дээд байгууллага болох Иргэдийн хурал үүн дээрээ илүү анхаарах хэрэгтэй. Энэ бүгдийг хангаж чадахгүй байгаа болохоор НИТХ-ын даргыг огцруулах шаардлагатай гэж үзсэн юм.

-НИТХ-ын эрх баригчид танай бүлгийн саналыг хэр дэмжих бол. Ер нь НИТХ-ын дарга болон Засаг даргаа шүүмжилж буй төлөөлөгчид байх юм билээ?

-НИТХ-ын МАН-ын бүлгийнхэн хуралдаж энэ асуудлыг ярих байх. Иргэдийн хурлын дарга болон Засаг даргаа хангалтгүй ажиллаж байна гэх төлөөлөгчид бий. Бүлгийн хурлаараа энэ асуудлаа яриад шийдэлд хүрэх байх л даа. НИТХ-ын дарга гэдэг бол бодлого гаргаж буй байгууллагыг удирдаж хэрэгжүүлж буй агентлагийн дарга нарт хариуцлага тооцдог байх ёстой. Энэ хүн хариуцлагатай ажиллуулах үүрэг хүлээчихсэн. Тэр утгаараа хариуцлагыг Иргэдийн хурал өөртөө авъя гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл Засгийн газар муу ажиллаж байвал УИХ хариуцлага тооцдог. Засгийн газар муу ажиллаад байхад УИХ хариуцлага тооцохгүй, УИХ-аас баталж буй хуулиуд чанаргүй гараад байвал УИХ хариуцлагагүй байна гэж үздэг. Тиймээс НИТХ-аас гарч буй бодлогын бичиг баримтууд сүүлийн жилүүдэд чанаргүй болсон. Яг юу хэлэлцээд, батлаад тэр нь иргэдийн амьдралд хэрхэн нөлөөлж байгаа нь тодорхойгүй болчихсон.

-Удирдлагуудын буруу, тэд хангалтгүй ажиллаж байна гэж үзэх үү. Нөгөө талдаа НИТХ-ын төлөөлөгчдийн чадварын асуудал сөхөгдөх байх л даа?

-Бид эрх зүйн томоохон шинэчлэлийг хийх шаардлагатай. Нэгдүгээрт, Захиргааны ерөнхий хууль, Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр түүний удирдлагын тухай хууль, Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль гэх мэтчлэн хуулиуд дээр нийслэл Улаанбаатар хот юу хийх юм. Хотууд, Засгийн газар, дүүргүүд юу хийх вэ гэдгийг хууль эрх зүйн хувьд ойлгомжтой болгох хэрэгтэй. Энэ утгаараа Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд манай Ардчилсан намын бүлэг анхаарч хэлэлцүүлэг хийе гэж байгаа. Нийслэл яг юу хийх юм. Шийдвэр нь яаж үйлчлэх юм, нутаг дэвсгэртэй байх юм уу, үгүй юм уу гээд олон асуудал бий. Үүний дараа хот гэдэг ойлголт байгаа л даа. Хотын эрх зүйн байдлыг ойлгомжтой болгох хэрэгтэй. Дараа нь дүүрэг гэдэг ойлголт байна. Тиймээс нэгдүгээрт, хууль эрх зүйн талаасаа томоохон шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлагатай. Нийслэлийг бие даасан болгоно гэж ярьдаг. Нийслэл эрх зүй, эдийн засаг, санхүүгийн хувьд бие даасан болно гэдэг нь яг юу гэсэн үг вэ. Харамсалтай нь хуулийг ойлгомжтой болгох чиглэлээр УИХ, нийслэл ч тэр хангалтгүй ажиллаж байгаа. УИХ бүх эрх мэдлийг өөртөө төвлөрүүлэхийг хүсэж байна. Нийслэл Улаанбаатар хотод засаглалын гажуудал үүсээд үүнээс болж ажил явахгүй байгаа юм.

Хоёрдугаарт, эрх барьж буй МАН-ын талцал, эрх мэдлийн төлөөх тулаан НИТХ-ын 34 төлөөлөгчийг хуваачихаад байна. Ямар сайндаа НИТХ дээр гурван бүлэгтэй юм шиг ажиллах болсон. Үүнээс болж 34 төлөөлөгчтэй эрх баригчид өөрсдөө ирцээ бүрдүүлээд асуудлаа шийдээд явах боломжоо алдаад байгаа л даа.

-Хурлын дарга хангалтгүй ажиллаж байгаа болохоор талаар цацсан шагай шиг төлөөлөгчидтэй НИТХ-ын ажил гацаанд оржээ дээ?

-НИТХ-ын дарга нэгдсэн удирдлагаар хангаж ажиллаж чадахгүй байна.

-Ц.Сандуй гэж даргатай байлаа. Тэр хүн ажлаа өгөөд явсан. С.Амарсайхан гэж даргатай боллоо. Ахиц гарахгүй байна гээд байгаа юм байна. Огцруулаад дараагийн хүн дарга боллоо гэхэд ажил сайжрах баталгаа байна уу?

-2012 оноос өмнө НИТХ гэдэг байгууллага жилдээ хоёр удаа хуралддаг юу хийдэг нь ойлгомжгүй байсан. 2012 оноос хойш байнгын болгож сар болгон хуралдан НИТХ-аар хэлэлцэж буй асуудлууд ажил амьдралд нь илүү ойрхон юм байна гэж иргэд анхаарал тавьдаг болсон. Харин 2016 оноос хойш НИТХ хурлаа хийгээч, дэгээ мөрдүүлээч ээ гэдэг шаардлагыг бид тавьсаар ирлээ. Иргэдийн хурлын даргыг өөрчлөх санал оруулсан. Ардын намын бүлэг саналаа яаж гаргах вэ гэдгээс шалтгаалж шийдэгдэнэ.

-НИТХ-ын хурлаар нийслэлийн орон сууц, дэд бүтцийг хөгжүүлэх хөтөлбөрийг батлахаар хуралдаж байна. Үүн дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Нийслэлийн удирдлага 2016 оны долдугаар сарын 6-нд солигдсон. Түүнээс хойш нэг жил найман сар өнгөрчихөөд байхад гэр хорооллын дахин төлөвлөлт, дэд бүтцийн хүрэлцээг нэмэгдүүлэх, орон сууцны бодлогын асуудлыг НИТХ-ын хурлаар хэлэлцүүлээгүй. Өнөөдрийг хүртэл өргөн барилгүй явсан. Эрх барих хугацааныхаа тэн хагаст орж байж өргөн барилаа. Гэсэн ч уг асуудал нь хангалттай биш байна. Тиймээс үүнийг сайжруулъя гэж байгаа юм.

Гэр хорооллын иргэдийн газрыг хямд үнээр аваад үүнийгээ дамлан худалдаалах маягаар уг хөтөлбөрийг баталж болохгүй. Бид иргэдийн үндсэн эрх, өмчийг хамгаалж тэр газрын эзэд эдийн засгийн харилцаанд тэнцвэртэй оролцож, өөрсдөө орлоготой болж, орон байрныхаа нөхцөлийг сайжруулах боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Хоёрдугаарт, хувийн хэвшилтэй төр өрсөлдөх маягаар энэ хөтөлбөрийг баталж болохгүй. Хувийн хэвшилдээ орон сууц барих боломжийг нь олгох ёстой. Нийслэлийн шинэ удирдлагууд иргэдийг аз жаргалтай болгоно гэсэн. Аз жаргалтай биш, харин ч гунигтай амьдарч байна. Үүндээ дүгнэлт хийх цаг болсон.

-Нийслэлийн захиргаа болон харьяаны 33 агентлагийг Яармаг руу нүүлгэнэ гэж байна. Хотын түгжрэлээс эхлээд олон зүйл шийдэгдэнэ гэж байгаа. Танай намын бүлэг ямар байр суурьтай байгаа бол?

-Хотын захиргааг нүүлгэе, төвлөрлийг сааруулъя, Улаанбаатар нэг төвтэй биш, олон төвтэй болъё гэдэг саналыг Э.Бат-Үүл даргын үед гаргаж байсан. Гэхдээ хотын захиргаа гэр хорооллын иргэдийн үндсэн эрх болох газрын үнэлгээг нэмэгдүүлэх үүднээс Баянхошуу руу нүүе. Утааны голомтод очиж тэнд дэд бүтцийг хүргэж, утааг зохих хэмжээнд бууруулж, газрын үнэлгээг бага ч атугай нэмэгдүүлье гэдэг шийдвэр гаргасан байсан. Харамсалтай нь нийслэлийн шинэ удирдлага хотын захиргааг Нүхт рүү нүүлгэе гэж байна. Нүхт бол Улаанбаатар хотын утаанаас ангид хамгийн ая тухтай газар. Нийслэлийн иргэд С.Батболд даргыг утаанаас зугтаж тийшээ нүүж байна гэж харж байгаа.

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

---

-Намрын чуулган завсарлаад байна. Энэ удаагийн намрын чуулган эрх баригч МАН Засгийн газраа огцруулж дараагийн засгаа байгуулснаар үргэлжиллээ. Та нар болохоор сандал ширээний төлөөх тэмцэл дунд намрын чуулган өндөрлөлөө гэж байсан л даа. Намрын чуулганыг тоймлон дүгнэхгүй юу?

-Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн парламентын засаглалын түүхийг харахад Засгийн газар огцруулсан болон байгуулсан чуулган тэрхүү улс төрийн донсолгоогоо тойроод өнгөрсөн байдаг. нэг үгээр хэлбэл үр дүн багатай байдаг гэсэн үг. Энэ удаагийн намрын чуулган ч мөн адил тулга тойрсон хэрүүлтэй ач холбогдол багатай өндөрлөсөн. Тиймээс чуулган завсарлахын өмнө би “Сандал ширээ хуваарилах болохоороо бөөгнөрч ярьчихаад ард түмнийхээ асуудлыг ярья гэхээр парламент тараад явчихаж болохгүй. Байнгын ажиллагаатай парламент юм бол чуулганаа сунгаж хуралдуулъя. Болохгүй бол ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулж парламент өмнөө тавьсан зорилтоо хэрэгжүүлж ажиллая” гэдэг шаардлагыг тавьсан. Гэсэн ч эрх баригчид хүчээр чуулганаа завсарлуулаад тал тал тийшээ амралт зугаалга болоод алга болсон. үүнд нь сэтгэл дундуур байна.

Миний хувьд сонгогчидтойгоо уулзаж, холбогдох байнгын хороо болон бусад их хурлын бүтцийн байгууллагуудтайгаа хамтран ажиллаж байгаа. Нийгмийн анхаарлыг татаж буй асуудлууд дээр парламент анхаарал хандуулж үнэн мөнийг нь тогтоохгүй бол иргэдийн итгэл улам алсарна. Ойрын үед байнгын хороод хуралдаж иргэдээс тавьж буй асуудлуудад хариу өгөх ёстой.

-Та бол ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулах саналтай байгаа юм байна, тийм үү. МАН-ын гишүүд ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулах шаардлага байхгүй гээд байгаа. Ядаж төсвийн тодотгол орсон бол өөр хэрэг гэх юм?

-Төрийн ажлыг маш хариуцлагагүй явуулж байна. Чуулганаар хэлэлцэх асуудал байхгүй гэж ярьдаг. Үнэндээ хэлэлцье гэвэл дааж давшгүй их асуудал бий. Тэр асуудлууд руугаа оролгүй хийх ажил алга гээд суугаад байгаа л даа. Тухайлбал, ОувС-гийн хөтөлбөр хэрэгжиж, сая дахин хэлэлцээр хийж дууслаа. Энэ хүрээнд иргэдийн өмнө тулгамдсан олон асуудлыг шийднэ гэсэн. Одоо уг асуудлуудаа ярья. Нэн яаралтай шүү. Тэгэхгүй бол ОУВС-тай Засгийн газар хэлэлцээр хийсэн л гэсэн. Юу ярьж, хэлэлцсэн нь огт тодорхойгүй байна. Бүр таг болчихлоо. Ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулж хэлэлцээртэй холбоотой Монголын талын тавих асуудлуудаа яаралтай хэлэлцэж, ярилцмаар байна шүү дээ. Гэтэл энэ хооронд Эрдэнэт үйлдвэрийг тойрсон том өрийн асуудал гарч ирсэн. 100 сая ам.доллар яригдаад байна. Энэ тоглоом биш шүү. Олон тэрбумын асуудал яригдаж байхад сонсоогүй юм шиг чимээгүй байсаар байх уу. Түүнчлэн хүний эрх тойрсон олон асуудал бий. Өнөөдрийн төрийн тогтолцоотой холбоотой зүйлс дээрээ шийдлээ олцгооё.

Цэцийн гишүүд, Элчин сайд нараа томилоогүй байна. Төр, хувийн хэвшил гээд аль ч талд нь төрийн том гацаа бий болчихлоо. Мөн хоёр хөрштэй харилцах харилцаан дээр суурилсан алхамуудаа хийж эхэлье. Ерөнхий сайд дөрөвдүгээр сарын эхээр БНХАУ-д айлчилна гэж байгаа. Энэ айлчлалаас нь өмнө Их хурлаар оруулж шийдүүлэх асуудлууд бий гэдгийг эрх биш мэдэж баймаар юм. Их хурлаар асуудлаа оруулалгүй зугаалах маягаар явж болохгүй биз дээ.

Ерөнхийлөгч ОХУ-д айлчилна. Төрийн гурван өндөрлөгийн айлчлал гэдэг Тагнуулын дарга байсан нөхөр гэнэт явсан шиг зүйл биш. Алхам тутамдаа парламенттай зөвшилцөх, энэ хүрээнд шийдвэрүүд нь гарч бодит алхамууд хийх ёстой. Энэ бүхэн дээр парламент анхаарал хандуулж ажлаа хийх шаардлагатай байна.

-Намрын чуулганы хугацаанд гишүүдийн ёс зүй, ирцийн асуудал шүүмжлэх сэдвийн нэг байлаа. Гишүүдийн ёс зүйг дээшлүүлэх боломж байна уу?

-Парламент гишүүдийн ёс зүй дээр анхаарах цаг болсон. Үнэхээр ёс зүйн алдаа гаргасан бол Их хурлаар хэлэлцэж, хууль хяналтын байгууллагынхны үгийг сонсоод явах ёстой. УИХ-ын гишүүдийн чуулган, байнгын хорооны хуралдаанд суух ирцийн асуудалтай холбогдуулан УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Д.Хаянхярваа Дэгийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл өргөн барьсан. Энэ хуулийн төслийг хугацаа алдалгүй хэлэлцмээр байна. Парламентын нэр хүнд унаж байгаа энэ үед иргэдийн итгэлийг нэмэгдүүлэх тал дээр гишүүд өөрсдөө идэвх санаачилгатай ажиллах хэрэгтэй. Парламентад итгэх иргэдийн итгэл, нэр хүндийн цаана ард түмний итгэлийг хэрэгжүүлэх хүч чадлын асуудал яригдаж байгаа. Эдгээр зүйлсээ бид тодорхой болгох шаардлагатай. Түүнээс биш завсарлаад тарчихсан парламент ямар асуудал шийдэх вэ дээ. Улам л нэр хүнд нь унана. Төрийн ажил цалгардана.

-Намрын чуулганы хугацаанд Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувьтай холбоотой маргаан үргэлжилсэн. Гэтэл одоо 51 хувь нь Өмнөд Африкийн Стандарт банкны барьцаанд байна гэх яриа гарч байгаа. Арбитрын шүүх дээр Засгийн газар ялагдсан гэдэг мэдээлэл бий. Зээл авсан хүн нь тодорхой байхад Эрдэнэт үйлдвэрээр зээлийг нь төлүүлэх гэж байна гэх юм. Энэ бүгдийг хэрхэн шийдэх ёстой вэ?

-УИХ-ын таван гишүүн Ерөнхий сайдад асуулт тавьж, Засгийн газар хариултыг нь өгчихлөө. Одоо тэгээд яах вэ. Дөрөвдүгээр сар гарч, хаврын чуулган эхэлтэл бид хүлээх үү. Цаг хугацаа биднийг хүлээхгүй. Эдийн засгийн болон Хууль зүйн байнгын хороо яаралтай хуралдаж энэ асуудлуудаа яаралтай хэлэлцэх ёстой. Байнгын хорооноос шийдвэр гарчихвал ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулж шийдлээ ярилцах хэрэгтэй. Эрдэнэт Стандарт банктай холбоотой мөнгө бага биш шүү. Улс орны хувь заяатай холбоотой том асуудал. Эрдэнэт үйлдвэрийнхээ хувь заяаг бид өнөөдөр шийдэлгүйгээр 100 хоногийн улс төр маягаар хүчинтэй, хүчингүй нь ойлгомжгүй байдлаар явж болохгүй. Засгийн газраас тогтоол шийдвэр нь гарсан гээд улс төрийн “поп” зүйл яриад байгаа нь буруу. Монголын улс төр ингэж явахгүй ээ. Тиймээс яаралтай УИХ-ын холбогдох байнгын хороод хуралдаж Эрдэнэт үйлдвэртэй холбоотой асуултын хариултыг сонсож, Засгийн газарт чиглэл өгөх ёстой. Шаардлагатай гэвэл УИХ-ын ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуул.

-Танай бүлэг гэвч юу хийж байна вэ. Шүүмжлээд л байх юм. Энэ тал дээрээ санаа оноогоо нэгтгэж хуралдсан уу?

-Бүлэг удахгүй энэ асуудлуудын хүрээнд хуралдаж албан ёсоор байр сууриа илэрхийлнэ. Түүнчлэн Ерөнхийлөгчийн зүгээс хүүхдийн мөнгийг 100 хувь олгохоор санал хүргүүлсэн. Мөн агаарын бохирдолтой холбоотойгоор яаралтай шийдэх зүйлс бий. Хавар боллоо утаа ариллаа гээд явах юм бол бид ирэх намар дахиад л утаагаа ярьж эхэлнэ. Засгийн газар саналаа танилцуулж, Их хурал шийдвэрээ гаргах хэрэгтэй. Утааны асуудлаа одоо л ярилцахгүй бол ирэх өвөл хүүхдүүдийнхээ амь насаар төлбөрийг нь төлөх болно. Ардчилсан намын бүлгийн гишүүд Хувь хүний орлогын албан татвар нэмсэн асуудлыг эсэргүүцсээр байгаад буцаалгасан. Тэмцэх юм бол үр дүнд хүрч байгааг нь харж байгаа биз дээ. Парламентад есөн гишүүн сууж байгаа ч гэсэн иргэдийн дуу хоолойг хүргээд явж байна. Эцэст нь ард түмэн л хожиж байгаа нь зөв. Тэтгэврийн насыг буцаалгаж чадлаа. Одоо бид хүүхдийн мөнгө, агаарын бохирдолттой холбоотойгоор амины орон сууц, ипотекийн зээл, дэд бүтэц, байгаль орчны асуудлуудаа шийдүүлэх хэрэгтэй. Энэ тал дээр Засгийн газрыг шахаж ажиллана.

-Таны сонгогдсон тойрогт ямар ажлууд хийгдэх вэ. Ямар ч байсан Засгийн газраас Нийслэлийн харьяаны 33 байгууллагыг Яармаг руу нүүлгэхээр боллоо. Дэд бүтэц хийгдэж, хөгжих боломж гэж харж болох уу?

-Тойрогтоо камержуулах төсөл хэрэгжүүлэхээр бэлдэж байна. Мөн Яармагийг Монгол Улсдаа үлгэр жишээ болсон гэр хорооллын асуудлыг цогцоор нь шийдэхийн төлөө иргэдтэйгээ хамтарч ажиллаж байгаа. Түүнчлэн ариун цэврийн буюу жорлонгийн асуудлыг шийдэхээр сургалтууд явуулж эхэлсэн. Эцэст нь энэ бүхнээ Засгийн газарт оруулж шийдүүлэх ёстой. Тойргийн ажлууд эрчимтэй явж байна.

Яармагийн дэнжид иргэд газар авах гэхээр тусгай хамгаалалттай гэдэг нэрийн доор өгдөггүй байсан. Иргэд амьдрах орчноо тэлэх хэрэгтэй биз дээ. Одоо болохоор барилга контор барина гээд байх юм. Тэнд тавьсан дэд бүтцүүд иргэдийг ая тухтай амьдруулах, барилгажуулах зорилгоор 2012-2016 онд тавьсан. Гэтэл түүнийг нь дарга нарын конторт л ашиглах нь дээ. Үүнийг харалган бодлого гэж харж байгаа. Яармагт хотын захиргаа барих хэрэггүй. Иргэдийн амьдралыг сайжруулах төслүүд л хэрэгтэй. Хотын захиргаа үнэхээр нүүх шаардлагатай гэх юм бол Сонгинохайрхан, Баянзүрх ч гэдэг юм уу өнөөдрийн хүндрэлтэй нөхцөлийг өөрчилж, хөгжил авч ирэх газраа очиж зовлон дундаа ажиллаж байж ахиц гарна. Зовлонгоос зугтаж, биеийн амрыг хараад иргэдийн амьдрах орчныг булаах маягаар амарчилж байгаа нь төрийн бодлого нэг алхмаар ухарч байгаа гэсэн үг. Иргэдэд тэр газрыг өгөхгүй газрын наймааны эх үүсвэрийг бий болгон иргэдийг хохироосон дарга нарын контор баригдах гэж байна. Үүнийг олон талаас нь ярилцах ёстой. Монгол Улсын нийслэл гэдэг бол хамгийн том статустай засаг захиргааны нэгж. Түүнчлэн Монгол Улсын нийт хүн амын тал хувьд нь хамаарч байгаа шүү дээ. Гэтэл энэ асуудал яахаараа УИХ-аас гадуур шийдэгдээд явдаг юм. Одоо нийслэлийн хуулиудыг хэлэлцүүлэхээр оруулж ирж байгаа ч хоцрогдсон үзэл баримтлалаар хийгдсэн. Тиймээс Их хурал дээр гацсан. Энэ бүгдийгээ хэлэлцээгүй байж, иргэдийнхээ төлөө хуруугаа ч хөдөлгөөгүй хүмүүс өнөө маргаашгүй байр саваа сайжруулах гээд зүтгэх юм.

-Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг хэлээд байна уу?

-Тийм.

-Уг хуулийн төслийг намрын чуулганаар батлана гэж байсан ч нэлээд нэмэлт, өөрчлөлт орох тул хаврын чуулганаар хэлэлцье гээд хойшлуулсан. Нийслэлээс сонгогдсон гишүүний хувьд уг хуулийн төсөл дээр байр сууриа илэрхийлээч?

-Хотын захиргааны эрх мэдлийг нэмэгдүүлсэн, дарга нарыг тойрсон эрх ямбын хуулийн төсөл байна лээ. Хотын даргыг Засгийн газрын гишүүн болгох гэсэн эрх ямбаны хууль. Уг нь Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар нийслэлийн иргэдийн амьдралын баталгааны асуудал байх ёстой. Нийслэлийн иргэд даргаа өөрсдөө сонгодог болбол энэ харин том дэвшил болно.

Манайх дөрвөн уулын дундах алга дарам газрыг нийслэл гээд зарлачихсан. Үүнээсээ гарч чадахгүй бүтэж үхлээ. Дөрвөн уулынхаа дунд шигдсээр байгаад гишгэх газаргүй боллоо. Нийслэлээ тэлэх бодлого явуулахын тулд тэлж Төв аймгийг Улаанбаатар аймаг гээд явах ёстой. Дэлхий нийтийн жишиг энэ. Нью-Иорк хот, Нью-Иорк муж гэдэг. Ингэж тэлж байж цаашаа явна. Төв аймаг бол нийслэлийг дэмжсэн онцгой бүс нутаг шүү дээ. Ингэж эрхзүйн статусыг нь өргөх ёстой. Төрөөс зохиомлоор хот тосгон байгуулж зовоогоод байх ч шаардлагагүй. Бид эрх мэдэл, статусыг нь олгох юм бол иргэд өөрсдөө аваад явчихна. Энэ бүгдээ хуулийн төсөлд суулгаад өгөх юм бол дэмжээд явна. Одоо байгаа төслийг нь бол дэмжих боломжгүй. Бид шинэ сэтгэлгээний хувьсгал хийхгүй бол утаанаасаа зугтаж эрүүл газар контор барьж, үүдээ түгжээд суух юм бол энэ нь нийслэлийн мөхөл болно. Үүнийг зогсоох нь Их хурлын үүрэг.

-Та Хүний эрхийн дэд хорооны гишүүн болсон. Танай дэд хороо даргаа сонгоогүй гэсэн яриа бий. Хүний эрхийн асуудал ихээр яригдаж байгаа энэ үед танай дэд хороо хамгийн түрүүнд ажиллах ёстой юм биш үү?

-Уг нь иргэдийн хамгийн ихээр хүсэн хүлээж байгаа, үйл ажиллагаа нь явж байх ёстой хороо бол Хүний эрхийн дэд хороо. Хоёр жил тэмцэж байж орлоо. Дэд хорооны ажлын зохион байгуулалт одоо алга. Дарга ч алга. Намрын чуулганаар даргыг нь томилох асуудлыг шаардсан ч томилсонгүй. Бидэнд ирсэн маш их өргөдөл, хүний эрх зөрчсөн асуудлууд байна. Энэ бүхэнд хариулт өгөх ёстой. Байнгын ажиллагаатай парламент бол тасралтгүй ажиллах үүрэгтэй. Дэд хороо, байнгын хороо тасралтгүй ажиллах процессыг хангаж өгдөг. Гэтэл дэд хороо нь даргагүй болохоор бид ажиллах эрх зүйн боломж хязгаарлагдаад байгаа юм. Тиймээс Хууль зүйн байнгын хороо яаралтай хуралдах шаардлагатай.

-Сүүлийн үед таныг оффшор данстны хамаарал бүхий этгээд тул оффшор бүст данс эзэмшдэг гэдэг мэдээлэл гарч байна. Энэ тал дээр тайлбар өгөөч?

-Холбогдох тайлбаруудыг нь АТГ-т хүргүүлсэн. Нэгдүгээрт, өмнө нь миний нэр холбогдож байсан компани дээр оффшор данстай хэмээх зүйл гарсан. Би 2013 оноос хойш тэр компаниас бүр холдсон. Бизнесийн байгууллага оффшор бүст данстай байна уу, үгүй юу гэдэг нь тусдаа асуудал биз дээ.

Хоёрдугаарт, миний дүүгийн удирдаж буй компани оффшор бүст биш европын холбоонд монголд хөрөнгө оруулах зорилгоор тэдний тавьсан шаардлагын дагуу сан байгуулаад эдийн засгийн хямрал эхэлсэн тул хөрөнгө оруулах боломжгүй гээд сангаа хаасан. Европын холбооны тэр улс нь энэ онд оффшорын жагсаалтад орсон. Хэдэн жилийн өмнө болоод дууссан тэр жагсаалтыг өнөөдөр гаргаж ирээд “Оффшорт сантай юм байна” гээд байгаа л даа. Хэзээ тэр санг байгуулаад хэзээ татан буугдсан гэдгийг нь ярихгүй байж нэр хүнд гутаах зорилгоор дайралт, гүтгэлгүүд явж байна. Энэ бүгдээ хуулийн байгууллагаар үнэн мөнийг нь тогтоолгоод явж байгаа. Болд гэж хүн хууль зөрчин ямар нэгэн үйл ажиллагаанд оролцсон бол өнөөдөр хариуцлагаа хүлээхэд ямар ч асуудал байхгүй.

Монголоос хөрөнгө гаргаж оффшор бүст байршуулж байгаа бол хатуу тэмцэх ёстой. Харин монголд хөрөнгө оруулалт татах гэж байгаа хүмүүсээ элдвээр цоллох юм бол Монгол Улс мухардалд орно.

УИХ-ын гишүүн Л.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-Намрын чуулган өндөрлөсөн. Энэ удаагийн намрын чуулганыг та хэр үр дүнтэй болсон гэж үзэж байгаа вэ. 65 суудалтай байгуулсан Засгийн газраа өөрсдөө огцруулж, шинэ Засгийн газар байгуулсан гээд улс төрийн хувьд донсолгоо ихтэй байлаа…

-Намрын чуулган таны хэлсэнчлэн донсолгоотой байсан нь үнэн. Гэсэн ч өмнөө тавьсан зорилгоо биелүүлсэн гэж үзэж байгаа. Засгийн газраа огцруулж, шинээр байгуулсан. Төрийн албан хаагчдын цалинг нэмүүлэхээр жагссан, татварын нэмэгдэлтэй холбоотойгоор сөрөг хүчин янз бүрийн акц хийсэн гээд улс төрийн хувьд хөдөлгөөн ихтэй байсныг мэдэж байна. Шинэ Засгийн газрыг эмхлэн байгуулахтай холбоотойгоор сандал ширээний төлөөх тэмцэл өрнөж байна гэдэг шүүмжлэлийг сөрөг хүчин хэлж байгаа. Эдийн засагт гарсан бага ч гэсэн нааштай үзүүлэлтүүдээ тогтвортой хадгалах нөгөө талаасаа сөрөг хүчин болон ТББ-уудын зүгээс хийгдэж буй акцууд дээр арга хэмжээ авах гэх мэтээр намрын чуулган хөдөлгөөн ихтэй байлаа. Ямар ч байсан тодорхой үр дүн гарсан. ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдахаас өөр боломж байгаагүй талаар бид их ярьсан. Монгол Улсын эдийн засаг элгээрээ хэвтчихсэн байсан тул долоон төрлийн татварыг нэмж байгаад хөтөлбөрт хүртэл хамрагдлаа шүү дээ. Иргэд үүнд бухимдалтай байсан ч эдийн засагт ногоон гэрэл ассан тул татварын нөхцөл байдлуудаа эргэж харах боломж бүрдсэн. Тиймээс ОУВС-тай гэрээний нөхцөлөө эргэн ярьж чадсанаар татвар нэмсэн, тэр дундаа Хувь хүний орлогын албан татварыг нэмсэн байсныг нэг шатлалтай болгосон. Тэтгэврийн насыг наашлуулж уян хатан зохицуулалттай болгож нийгмийн өмнө бухимдал үүсгээд байсан тодорхой асуудлуудыг шийдвэрлэлээ.

Утааны асуудал нэлээд бухимдал дагуулж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч УИХ-ын чуулганы хуралдааны индэр дээрээс утааны асуудлыг шийдэхгүй бол УИХ-ыг тараах хүртэл асуудлыг хөндсөн шүү дээ. Утаатай тэмцэх тал дээр Ерөнхийлөгчийн хэлснээр асуудал яваагүй. УИХ утааны тал дээр анхаарал хандуулж байсан тул ажлын хэсэг байгуулж шалгасан. Утаатай холбоотойгоор тодорхой ажлууд хийгдэж байсан болохоор үүнийг үргэлжлүүлэн хийж байгаа. Ерөнхий сайд БНСУ-д айлчилснаар 700 сая ам.долларыг 30 жилийн хугацаатай, жилийн 0.2 хувийн хүүтэй авахаар болсон. Үүний 500 сая ам.долларыг нь утааны эсрэг зөвхөн зуух худалдан авах биш өөр найдвартай эх үүсвэрүүдийг санхүүжүүлж утааг бууруулахад зарцуулна. Утаагүй түлшний үйлдвэр, орон сууцжуулах, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх асуудал яригдаж байна. Энэ мэтчилэн явсаар 2019 онд түүхий нүүрсийг хот суурин газар тэр дундаа Улаанбаатарт ахуйн хэрэгцээнд оруулж ирэхгүй байхаар болсон. Үүнд холбогдох хууль тогтоомжийг өргөн барих гэж байгаа. Тиймээс өнгөрсөн намрын чуулган донсолгоо ихтэй байсан ч Их хурал өмнөө тавьсан зорилгодоо хүрч, Засгийн газар тодорхой шийдвэрүүдээ гаргаж, иргэдийн өмнө тулгамдсан зарим асуудалд хариулт өгч чадлаа.

-Их хурлын гишүүдийн ёс зүй, хариуцлагын асуудал энэ парламентын үед хамгийн их яригдаж байна. Чуулган, байнгын хорооны хуралдаанаа тасалдаг, хоцордог байдлыг шүүмжилж байгаа шүү дээ. Үүнтэй холбоотойгоор гишүүдийн сонгогдох насны хязгаарыг 40 болгож тогтооё гэж хүртэл яригдаж байна. Гишүүд янз бүрийн асуудалд орооцолдож хэл ам татлах юм…

-УИХ-ын гишүүдийн ёс зүйтэй холбоотой асуудлыг сөрөг хүчин, Ерөнхийлөгч, иргэдийн зүгээс шүүмжилж байгаа. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж УИХ-ын гишүүнээр сонгогдох хүмүүсийн насны хязгаарыг 40 болгож тогтооё гэдэг зүйл ярьж байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хэрхэн орж ирж, яаж батлагдах нь одоогоор тодорхойгүй байна л даа. Хаврын чуулганаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэдэг зүйл яригдаж байгаа юм. Ёс зүйн тухайд хувь хүнтэй холбоотой. Ард түмний итгэлийг дааж энэ өндөр албан тушаалд сонгогдсон бол хариуцлагатай байх ёстой. Ёс зүйг би хувь хүнтэй нь л холбож ярина. Ард түмнийхээ итгэлийг даагаад сонгогдсон бол биеэ авч яваа байдлаасаа эхлээд өөртөө анхаарах ёстой. Хуулийн төсөл санаачилж, иргэдийнхээ санаа оноог хуульд тусгах тал дээр анхаарна гэж сонгогдсон бол үүнийгээ л хийх хэрэгтэй. Тиймээс чуулган, байнгын хорооны хуралдаандаа идэвхтэй суухаас эхлээд ёс зүй тал дээрээ хариуцлагатай байх нь зөв. Монгол Улсын гурван сая иргэнийг төлөөлөн Их хуралд суугаа 76 хүний л асуудал. Тэд шигшигдэж гарчихаад хувийн зохион байгуулалтаа хийж чадахгүй Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар шийднэ гэдэг бол сонгогдож буй хүмүүсийн чанар муудаж байгаатай холбоотой. Хувь хүн өөрийгөө авч явах чадварын асуудал. Их хурлын гишүүд ёс зүйгүй байгаа гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байна. Янз бүрийн асуудалд нэр холбогдож байгаа ч аль нь үнэн, худал болохыг мэдэхгүй юм. Гэхдээ ямар нэгэн байдлаар янз бүрийн асуудалд нэр холбогдохгүй байх хувийн зохион байгуулалтыг хийх ёстой. Парламентын гишүүн гэсэн үндсэн ажлаа хийж чуулган, байнгын хорооны хуралдаандаа цагтаа ирдэг, хуралдаа сууж, саналаа оруулдаг байх ёстой юм.

-МАН-ын бүлгийн дарга Д.Хаянхярваагийн зүгээс УИХ-ын дэгийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар гишүүдийн ёс зүйн байдлыг дээшлүүлэхээр хуулийн төсөл өргөн барьсан. Уг хуулийн төслийг гишүүд болон иргэд дэмжиж байна л даа. Чуулган, байнгын хорооны хуралдааны гуравны нэгээс дээш хугацаанд хүндэтгэх шалтгаангүйгээр хуралд суугаагүй бол эгүүлэн татна гэсэн байна лээ…

-Хариуцлага чухал. Гишүүд өөрсдөө хариуцлагатай байж цаашаа хариуцлага ярих ёстой. Үнэхээр өөрөө хариуцлагагүй байгаа бол хариуцлага тооцохоос өөр аргагүй. Парламентын гишүүд өөрсдөө ийм нөхцөл байдалд хүргэж байгаа бол УИХ-ын дэгийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж гишүүдийг хариуцлагажуулах хэрэгтэй. Бүлгийн удирдлагууд, намын даргадаа захирагддаггүй ийм байдал даамжирвал хууль тогтоомжоор шийдэхээс өөр аргагүй. Өнөөдрийн нөхцөлд ийм хууль гарах нь зөв байж магадгүй. Гишүүдийг хариуцлагажуулах хуулийн төслийг дэмжээд явна.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг авсан хувийн хэвшлийнхэн Засгийн газартай шүүхдэлцээд явж байна. Засгийн газар болохоор УИХ-ын 23 дугаар тогтоолыг биелүүлсэн гэдэг зүйл ярьж байгаа. Гэвч сүүлийн үед Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийг Өмнөд Африкийн Стандарт банкны барьцаанд тавьсан асуудал анхаарал татаж байна. Ш.Батхүү гэдэг хүний авсан зээлийг Эрдэнэт үйлдвэр төлөх нь гээд байгаа. Баталгаа гаргасан гарын үсэг хуурамч, хуурамч биш гээд маргаан их байна. Та дөрвөн гишүүний хамтаар Ерөнхий сайдад асуулт тавьсан. Хариу нь ирэв үү?

-Өмнөх Засгийн газрыг огцруулахад энэ асуудал л яригдсан байхгүй юу. Хариуцлагын асуудал л хөндөгдсөн. УИХ-ын гишүүдэд хариуцлагын асуудал яригдаж байгаа энэ үед Монгол Улсын эдийн засгийг хямруулсан хүмүүст ч гэсэн хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг Монголын нэг залуу худалдаж авсантай холбоотой асуудлыг шалгах ажлын хэсэгт би орж ажилласан. Энэ утгаараа Монгол Улсын маш олон хууль тогтоомж зөрчсөн болохыг тогтоосон учраас УИХ 23 дугаар тогтоолыг гаргаж, Эрдэнэт үйлдвэрийг 100 хувь төрийн мэдэлд авахаар болсон.

Үүнийг хэрэгжүүлэхдээ Засгийн газар алдаа гаргасан. Засгийн газар Захиргааны хэргийн шүүх дээр яагаад ялагдсан бэ гэхээр Төрийн өмчийн хороо Засгийн газраас авсан чиглэлд алдаа гаргасан учраас шүүхэд унасан. Түүнээс биш УИХ-ын тогтоолд ямар нэгэн асуудал гараагүй. Өнөөдрийн Засгийн газраас би 49 хувийг бушуухан төрдөө аваад явж байгааг нь зөв гэж үзэж байгаа. Гэтэл дахин маргаан гаргаад байгаа учраас нөгөө нөхдийг шууд эрүүгийн хариуцлагад татах ёстой. Банкны тухай хуулиас эхлээд олон хуулийг зөрчсөн тул 49 талын нөхдийг яаралтай хуулийн байгууллага шалгах ёстой. Энэ процесс яагаад явахгүй байгаа юм. Үүнийг бид шаардана.

Дараа нь 51 хувьтай холбоотой асуудал гарч ирсэн. Стандарт банктай холбоотой асуудал Их хурлын гишүүдийн дунд бүрхэг байгаа тул Ерөнхий сайдад бидний таван гишүүн асуулт тавьсан. 2011 оны асуудлыг одоо бид ярьж байгаа учраас үүнийг олон нийтэд ил болгох хэрэгтэй. Эрдэнэтийн 51 хувь дээр хэн буруутай байх нь чухал биш. МАН, АН, гуравдагч этгээд буруутай байх нь ч хамаагүй. Ийм процесс болсон уу, болсон бол хэн буруутай этгээд нь ямар дарга байх нь огт хамаагүй. Нэгэнт Монголын төрийн өмчийг хохироож байгаа бол хариуцлага тооцох шаардлагатай. Үүнийг олон нийтэд ил болго. Иргэд УИХ-ын гишүүдтэй адилхан мэдээлэлтэй байх ёстой гэдэг утгаараа Монгол Улсын Ерөнхий сайдад асуулт тавьсан. 14 хоногийн дотор асуудлыг ил тод болгож ярих ёстой. Нөгөө талд нь нөгөө дөрвөн гишүүнтэйгээ хамтраад Ерөнхийлөгчид асуудлыг тавьсан. Цаашид парламент дахь хариуцлагагүй байдлыг таслан зогсоохгүй бол болохгүй. Эрдэнэттэй холбоотой асуудал нь нэг гэж бодох ч үүний цаана Оюу толгой, Таван толгой гээд уул уурхай дагасан маш олон хариуцлагагүй асуудал гарч ирнэ. Тиймээс эдгээрийг цаашид шалгах, хариуцлага тооцох, авлига авч идэж уусан бол ил болгох ёстой. Ингэхгүй бол Монголын төр цэвэршихгүй, эдийн засаг сэргэхгүй, иргэдийн амьдрал сайжрахгүй. Тиймээс Ерөнхийлөгч, болон Ерөнхий сайдад асуулт тавьсан. Удахгүй ирэх байх. Хариуцлагагүйн улмаас иргэд ядуурч, утааны асуудал яригдаад байгаа юм. Байгаль орчин, уул уурхайн нөхөн сэргээлт, нийгмийн хариуцлагын асуудал хаягдсан учраас үүнийг босгож ирье гэж байгаа л даа.

-Ерөнхий сайд таван гишүүнийг зориудаар асуулт асуулгаж байна гээд байгаа шүү дээ?

-Би тийм зүйлд олрооцолдохгүй. Надад Ерөнхий сайдаас тэг ингэ гэж хэлээгүй. Бид яагаад асуулт тавих болсон бэ гэхээр намрын чуулган завсарлахын өмнө Ернхийлөгч Их хурлын индэр дээрээс үгээ хэлсэн. Эрдэнэттэй холбоотойгоор нэр бүхий гишүүд асуулт асуусан. Харамсалтай нь Ерөнхийлөгч Эрдэнэтэд иргэдийн уулзалттай гээд гараад явчихсан. Бид чуулганы хуралдаан дээрээс гараад асуултыг Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгчид тавьсан. Түүнээс биш Ерөнхий сайдтай уулзаагүй. Яалт ч үгүй асуух шаардлагатай учраас асуусан.

-Жастын Ш.Батхүү хүний гарын үсэг хуурамчаар зурсан байна уу, үгүй байна уу, ямар ч байсан Стандарт банкнаас зээл авчихсан. Энэ зээлээ төлж чадахгүй байгаа учраас баталгаа гаргасан Эрдэнэт үйлдвэр өмнөөс нь төлөх нь. Зээл авсан хүн нь төлдөггүй юм уу. Энэ тал дээр гарц шийдэл юу байна?

-Таван гишүүн гарц хайх гэж асуулт тавьсан. Ард түмэнтэйгээ хамт гарцыг хайна. Баталгаа гаргаж өгсөн Эрдэнэт үйлдвэр төлөх үү, зээл авсан Ш.Батхүү төлөх үү, эсхүл тухайн үед ажиллаж байсан албан тушаалтнууд үүрэх ёстой юу гэдгийг бид гаргаж тавьж байж шийднэ. Хэн төлөх вэ гэдэг гарцыг бид тэндээс хайж байгаа.

-Та тойрогтоо ажиллаад ирсэн байна. Таны тойрог уул уурхайн бүс нутаг. Уул уурхайтай холбоотой иргэдийн гомдол их гардаг. Түрүүн та хэлэхдээ уул уурхайн нөхөн сэргээлтээс эхлээд асуудлууд бий гэж ярьсан. Уул уурхайн салбараа дэмжих ёстой гэдэг ч нөгөө талдаа нутгийн иргэд хохирдог. Танай тойрогт нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Намрын чуулган завсарлахаас өмнө болон завсарласны дараа тойргийнхоо иргэдтэй уулзсан. Гашуун сухайтын боомтоос Таван толгой хүртэлх 260 гаруй км замын 160 км нь цуваанд орсон байна гээд асуудлууд байсан. Засгийн газар шинээр байгуулагдсаны дараа Уул уурхайн сайд, Зам тээврийн сайдыг Өмнөговь руу авч яваад асуудлыг газар дээр нь шийдсэн. Засгийн газрын 320 дугаар тогтоолыг гаргуулж гуравдугаар сарын нэгэн хүртэл уртын урт буюу тухайн уурхайн аман дээрээс шууд хил гардаг байсныг зогсоож Цагаан хадны гаалийн хяналтын бүс дээр нүүрсийг буулгаж урт, богинын тээвэр хийдэг болгосон. Үүний дүнд 20 км болж цуваа буурсан. Энэ мэтчилэн уул уурхай тойрсон тулгамдсан асуудлуудыг ярих ёстой. Би нэг зүйлд харамсаад байгаа юм. Уул уурхай хөгжиж, энэ олон лиценз өгөөд газар нутгаа ухуулаад, эдийн засагт дэмжлэг өгөөд явж буй аймгийн хувьд үнэхээр харамсаж байна.

-Юунд?

-Өмнө нь ажиллаж байсан төр засгийн ажил яаж явж байсан юм бэ. Өнөөдөр говьд усны хомсдол бий болчихлоо. Үүн дээр иргэд бухимдаж байна. Ямар сайндаа УИХ-д Ус хамгаалах лобби бүлэг байгууллаа. Цаашид Өмнөговь аймагт үргэлжлэх томоохон төслүүд хэрэгжихээр бол усыг говиос биш гадагшаа урсгалтай “Хэрлэн-говь”, “Орхон-говь” гэх үү ямар нэгэн байдлаар төсөл хэрэгжүүлж усны асуудлыг шийдэхгүй бол болохгүй. Уул уурхай дахь нийгмийн хариуцлага хаягдсан. Орон нутагтайгаа аж ахуйн нэгжүүд хамтарч ажиллахгүй байна. Орон нутагт ажлын байр нэмэгдэж байгаа ч нутгийн иргэдийг ажлын байраар хангахгүй байгаа. Тэнд хууль бус үйлдлүүд гаарч, уулын технологийн горим, нөхөн сэргээлт алдагдсан. Тиймээс 2018 оныг уул уурхайтай тэмцсэн жил байх болов уу гэж бодож байна. Гэхдээ Өмнөговь аймагт бүтээн байгуулалтын жил байх болно. Энэ жил Өмнөговь аймагт улсын төсвөөр 200 тэрбум, орон нутгийн төсвөөр 103 тэрбум төгрөгийн бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэнэ. Өмнөговийн иргэд баялагтай байсан гээд харамсаад үлдэж болохгүй. Нөгөө талаасаа төр засаг, иргэд, аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтарсан гурвалсан гэрээ байгуулах тал дээр анхаарал хандуулж гүүр болж ажиллахгүй бол болохгүй болж. Хамгийн их анхаарч ажиллах зүйл нь хариуцлага. Авлигын сүлжээ гаарч бөөнөөрөө нийлж аливаа зүйлийг авдаг, дээрэмддэг зүйл хэрээс хэтэрсэн. Манай тойрог яалт ч үгүй Монгол Улсын эдийн засагт жинтэй хувь нэмэр оруулж байгаа бүс нутаг. Манай тойрогт яалт ч үгүй Монгол Улсын эдийн засгийг авч явах том төслүүд хэрэгжинэ. Таван толгойн цахилгаан станц, төмөр зам, Оюу толгой, Эрдэнэс Таван толгой, гурван маршрут бүхий авто замын томоохон төслүүд хэрэгжинэ. Эдгээрийг хэрэгжүүлж чадвал манай эдийн засаг сэвхийтэл босоод ирнэ. Тиймээс төр засгийг үүнд чиглэсэн бодлого гаргуулан ажиллана. Хоёрдугаарт, уул уурхайн баялгийг ард түмэнд ашигтай байлгах хувилбарыг яаралтай оруулж ирэх ёстой. Чуулганы завсарлагааны үеэр баялгийн сантай холбоотой асуудлыг судална. Тайвань гэхэд баялгийн сандаа 490 тэрбум ам.долларын нөөцтэй, Норвеги яахаараа 900 тэрбум ам.долларын нөөцтэй байдаг юм гээд судлах зүйлс байна. Норвеги зөвхөн газрын тосоороо сайхан амьдарч байна. Гэтэл манайд газрын тосны 50 хувь нь бий. Алт, нүүрс, зэс, төмрийн хүдэр гээд үнэт металиуд нь байна шүү дээ. Норвеги жилдээ 33 тэрбум ам.долларын хүү идээд таван сая иргэн амьдарч байгаа. Гэтэл гурван сая хүн амтай манай улс гурван сая ам.долларын төсөв батлах гээд хэрэлдэж, улс төрийн зодоон хийж байна шүү дээ. Үүнийг болимоор байна. Замбараагүй байна. Замбараагүй байдал хэнд ашигтай байдаг вэ гэхээр хулгайч нарт. Замбараагүй байдлыг хулгайч нар хүсдэг. Сүүлдээ би өмнөх жилүүдэд хулгайч нар ажиллаж байсан юм уу гэж хардахад хүрч байна шүү дээ. Зарим хулгай, булхай, луйврыг нь нийгэмд гаргаж тавих хэрэгтэй болж байна.

-Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Баялгийн сангийн тухай хуультай болох цаг болсон гэсэн. Та ч бас энэ талаар ярьж байна. Хуулийн төсөл өргөн барьвал дэмжих юм байна тийм үү?

-Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн барих ганц том асуудал энэ байх ёстой. Баялагтай Монголын гурван сая иргэн сайхан амьдрах ёстой. Ийм их баялагтай байж замбараагүй лиценз өгч, гадны эрхшээлд оруулаад явж байна. Тухайлбал, Оюу толгойн Дубайн гэрээ. Энэ бүгдээ цэгцлээд Баялгийн сангийн тухай хуулиа баталж, жинхэнэ утгаар нь баялгийн тэгш хуваарилалт хийхгүй бол болохгүй. Бид уг хууль дээр хамтраад ажиллаж байгаа.

-Та Өмнөговьд том төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжих ёстой гэсэн. Энэ жил ямар том төслүүд хөдлөх вэ. Таван толгойн цахилгаан станцын асуудал сая хэд хоног бас л шуугиан боллоо?

-Ц.Даваасүрэн сайд Оюу толгой эрчим хүч импортлодогийг л зогсоох гэж байгаа юм. Оюу толгой жилд 150 сая ам.долларын эрчим хүч импортолж байна. Үүнийг зогсоогоод дотоодоос хэрэгцээгээ хангахын тулд энэ цахилгаан станцын асуудал яригдах ёстой. Хямд үнээр гаднаас эрчим хүч авч болоод байгаа болохоор дотоодод эрчим хүчний үйлдвэр байгуулах хэрэггүй болчихоод байгаа юм. Ц.Даваасүрэн сайд энэ асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанаар ярьж, гэрээг цуцлах байх. Оюу толгойн мөнгө Монголын банкаар дамждаг болох ёстой. Их хурлаар энэ асуудлыг хэлэлцэхэд хэдэн нөхдүүд гүрийж зогссон. Цаашдаа ч гэсэн бид энэ асуудлыг шийдэх шаардлагатай. Тэр мөнгө 100 хувь биш юмаа гэхэд тодорхой хувь нь Монголын банкаар шилждэг болох хэрэгтэй. Тэгж байж бид уул уурхайгаас ашиг шимээ хүртэж байна гэдэг асуудлыг ярих ёстой. Далд уурхайн ажил эхэлбэл Оюу толгой хятадаас 200 сая ам.долларын эрчим хүч авна. Энэ мөнгө монголд үлдэх ёстой юм.

Төмөр замын асуудал Эрдэнэс Таван толгойтой холбогдож явна. Тиймээс Эрдэнэс Таван толгойн менежментийг сайжруулаад экспортыг нэмэгдүүлэхийн тулд төмөр зам хэрэгтэй. Ингэхийн тулд хятадын талтай зайлшгүй ярилцах шаардлага үүснэ. Засгийн газрын түвшинд яригдаж байгаа байх. Хатуу хучилттай гурван чиглэлийн замын тухайд трассын асуудал яригдаж байна. Яаралтай шийдэх ёстой.

-Олон улсын зах зээлд нүүрсний үнэ өндөр байна л даа. Энержи ресурс нүүрсээ 160 ам.доллараар борлуулж байхад Эрдэнэс Таван толгой 66 ам.доллараар борлуулж байна. Гэтэл хятаддаа 244 ам.доллар байгаа гэсэн мэдээлэл явж байна. Төрийн компани гэхээрээ яагаад бүх зүйл нь үнэгүй байдаг юм бэ?

-Энержи ресурс нүүрсээ угаагаад зарж байгаа болохоор жаахан үнэтэй байж магадгүй. Нөгөө талаасаа шууд эцсийн хэрэглэгчдэд нь хүргэж байгаа. Манай Эрдэнэс Таван толгой болохоор ченжүүдэд хүргэдэг л дээ. Тэр нь цаашаа Бугат руу аваачиж байх жишээтэй. Нүүрсээ угаалгүй шууд гаргадаг. Энэ бүх асуудлуудаа цэгцлэх ёстой. Дорж газар ухаж нүүрсээ Ли-д өгөөд Ли нь цаашаа өгөөд байвал өгөөд л байна. Тиймээс үүний эдийн засгийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэхийн тулд менежмент зайлшгүй хэрэгтэй.

Хажууд байгаа орон нутгийн өмчит Таван толгой хэдэн жил 25 ам.доллараар үнэ тогтоож ноёрхож явлаа. Одоо харин 61 ам.доллар болж түүнийхээ хүчинд сая жаахан ашигтай гарсан. Цаашид ч гэсэн үүн дээр менежмент хэрэгтэй.

УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Д.Хаянхярваатай ярилцлаа.

---

-УИХ-ын намрын чуулган хаалтаа хийлээ. Энэ удаагийн намрын чуулганыг та хэр үр дүнтэй болсон гэж үзэж байна вэ. Эрх баригч МАН–ынхан Засгийн газраа шинээр байгуулсан гээд бас ч гэж улс төрийн нөхцөл байдлын хувьд донсолгоотой л чуулган боллоо…

-Энэ удаагийн намрын чуулган амаргүй цаг үеийг даван тууллаа. Хуучин Засгийн газраа унагаж, шинэ Засгийн газар байгуулсан. Шинэ Засгийн газрыг амаргүй нөхцөлд байгуулсныг манайхан мэдэж байгаа. Одоо ч гэсэн өнөө л сандал ширээ тойрсон утгагүй яриа үргэлжилсээр л байна. Энэ бүхэн яахав ээ, намын дотоод асуудал гээд орхиё.

Ер нь УИХ-ын намрын чуулган хэлэлцэх гэсэн асуудлуудаа бүрэн дүүрэн хэлэлцэж чадсан. Засгийн газрыг ажиллах нөхцөл боломжоор хангахын тулд бид хэрэгтэй гэсэн хууль тогтоомжуудыг нь баталлаа.УИХ-ын чуулган үүргээ биелүүлж чадахгүй байна, сахилга хариуцлагагүй байна гэсэн шүүмжлэлүүд иргэдийн зүгээс гэсэн хаяган доор ирж байна. Энэ шүүмжлэлүүд дотор үнэн зүйл байлгүй л яахав. Давсалж хачирлаад улс төр болгож байгаа яриа ч байгаа. Аль аль талаас нь аваад үзэхээр УИХ ч, Засгийн газар ч намрын чуулганыг үр дүнтэй өндөрлөлөө гэж бодож байна.

Үр дүнг нь би эдийн засгийн эерэг үзүүлэлтүүдээр нь хэлж байгаа юм. Монгол Улсын эдийн засаг таван хувь хүртлээ өсч, валютын нөөц гурван тэрбум ам.доллар, гадаад худалдааны эргэлт 10,5 тэрбум ам.долларт хүрч, тэнцэл нь 1,9 тэрбум ам.долларын ашигтай гарч, 2016 онтой харьцуулахад 19,7 хувиар сайжирсан байх жишээтэй.Сүүлийн дөрвөн жилд анх удаагаа төсвийн орлого давж биелсэн. Зээлжих зэрэглэл нэмэгдсэн, хоолойд тулсан өр авлагаас холдож чадсан гээд яриад байвал УИХ, Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагаа зөв явсны илрэл шүү дээ.

-УИХ дахь АН-ын бүлгийн зүгээс “Их хурал хэлэлцэх асуудалгүй болсон байна. Тарах хэрэгтэй. Орж ирж буй хуулийн төслүүд нь түүхий байна. Их хурлаар Эдийн засгийг эрчимжүүлэх хөтөлбөрийн хүрээнд ямар ч хууль орж ирээгүй” гэж шүүмжилдэг л дээ…

-Ардчилсан намын бүлгийн гишүүдийн ярьж буй зүйлсээс авах зүйл бий, хаях зүйлс ч бий. Ардчилсан намынхны ярьж буй зүйлсийн дийлэнх нь гарц шийдэл, гаргалгааг олъё гэхээсээ илүүтэй улс төржөөд байна л даа. Улс төржлөө гээд тэдэнд буруу өгөөд байх юм алга. Гэхдээ эдийн засаг амаргүй байгаа энэ үед, эдийн засагт эерэг өөрчлөлт бий боллоо гэж ярьж байгаа ийм цагт бид улсаа бодож үгээ хэлж байх ёстой.

Манай эдийн засагт одоогоор нааштай зүйл гарч байгаа ч тун хэврэг, эмзэг байгаа шүү. Хэн хэнийгээ харлуулах гэж яриад яахав дээ. Хоёр хар хэрээ хэн хэнийхээ харыг гайхав гэгчээр “Чи тэгсэн, би ингэсэн” гэдгээ больчих хэрэгтэй. Уг нь үүнийгээ больцгооё гэж яриад байгаа ч цагаа тулахаар өнөөх л би, чи-гээ яриад унадаг. Өөрсдөө энхийн цагаан тагтаа эрх баригчид хар хэрээ болдог ийм яриагаа больчих хэрэгтэй байгаа юм. Засгийн газрын түвшинд бодитой эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх хуулийн төслүүд өргөн барьсангүй гээд байгаа л даа. Засгийн газрын хувьд бодитой томоохон хуулийн төсөл оруулаад ирэх цаг хугацаа нь хомс байсан.

-Гэхдээ 100 хоногийн тайлан гэж сүртэй юм болсон. Үүнийхээ оронд хуулийн төслөө бэлдэх л ёстой байсан юм биш үү?

-Улс төрийн донсолгоон дунд явсаар байгаад таарсан. Харин чуулганы төгсгөлд Хувь хүний орлогын албан татварын гурван шатлалыг буцааж нэг шатлалтай, тэтгэврийн насыг сонголттой болгох гээд ОУВС-тай тохирсон гэрээнийхээ хүрээнд тодорхой өөрчлөлтүүдийг оруулсан. Өнгөрсөн оны төсөв гайгүй батлагдсан гэж ойлгоод байгаа. Тухайлбал, сургуулиуд гурван ээлжээр хичээллэдэг байдлыг зогсоохоос эхлээд шаардлагатай хөрөнгө мөнгийг нь суулгаж өгч чадсан. Одоо харин ярьж буй зүйлсээ ажил хэрэг болгох хэрэгтэй. Эцсийн дүндээ ард түмэн телевизээр хэн ямар юм ярив гэдгээр дүгнэхгүй. Үр дүн хэрхэн гарав, иргэдийн амьдралд ямар дэм болов гэдгээр л ажил хийсэн үгүйг дүгнэнэ. Тиймээс би Засгийн газрынханд “Бага ярьж, их хий. Хийх гэж байна гэсэн пи араа багасга” гэдгийг хэлсэн. Тэгэхгүйгээр “Бид ингэнэ, бид тэгнэ” гээд яриад л байвал нийгмийн хүлээлтээ дийлэхгүй шүү дээ, Засгийн газар. Тийм учраас нийгмийн хүлээлт, хийж буй ажилтайгаа уялдуулж бүх зүйлээ барьж ажиллах нь хамгийн чухал. Гэхдээ социализмын үед ярьдаг байсан ам ажлын нэгдлийг хангах нь хамгийн чухал асуудлын нэг болоод байна.

-Засгийн газрын зүгээс “Бидний оруулсан хуулийн төслийг Их хурал унагаад байна” гээд байгаа. Тухайлбал, Улсын бүртгэлийн тухай хуулийг Засгийн газарт буцаасан. 65 суудалтай олонхийн бүлэг засгаа дэмжихгүй болохоор ажил цаашид урагшлах юм уу?

-Олон хууль унаад байсан зүйл байхгүй. Улсын бүртгэлийн тухай ерөнхий хууль манай хамгийн чухал хуулиудын нэг боловч унагаачихсан бүлгийн гишүүдээ ойлгоогүй. Ер нь юмыг шүүмжилж өөлөх амархан. Аль ч өнцгөөс шүүмжилж болно. Харин бүтээнэ гэдэг хамгийн хэцүү. Тиймээс Засгийн газар хуулин дээрээ ажиллаад дахиад оруулж ирэх байх. Засгийн газраас эдийн засагтай холбоотой чухал хууль оруулж ирснийг нь Их хурал дээр унагаад байсан юм байхгүй.

-Засгийн газар 100 хоногийн тайлангаа тавьсан. Засгийн газрын үйл ажиллагаан дээр та ямар бодолтой яваа бол. Та ч гэсэн валютын нөөц гурван тэрбум ам.долларт хүрлээ, төсвийн орлого давлаа гээд нааштай зүйлс ярьсан. Энэ бүхэн нь Ж.Эрдэнэбатын тэргүүлсэн Засгийн газрын үйл ажиллагааны үр дүн өнөөдөр гарч байгаа юм биш үү?

-Бид шударгаар хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Одоо гарч буй жаахан эерэг өөрчлөлтүүд гарцаа байхгүй өмнөх Засгийн газартай холбоотой. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар гараад муу ажиллаж байна гэж хэлэх эрт байна. Ямар ч байсан эдийн засагт гарч буй эерэг өөрчлөлтүүдийг цааш нь сайжруулах, зөв бодлого авч хэрэгжүүлж байна гэдэг нь харагдаж байна. Цаашаа зөв явах байх гэдэгт итгэж байгаа шүү.

-Намрын чуулганы хугацаанд бүлгийн гишүүд хэр ажилласан бол. Бүлэг дотроо 32, 33 гээд хоёр хэсэг хуваагдчихлаа гэдэг яриа нэг хэсэг эрчээ авсан шүү дээ…

-Энэ яриа өнөөдөр ч гэсэн яригдаж байна. Гэхдээ бодит амьдрал дээр тийм биш. Нөхцөл байдал өөр байгаа шүү. Бүлгийн гишүүд намрын чуулганы хугацаанд чадлаараа л ажиллалаа. Ялангуяа утаатай холбоотойгоор шийдвэр гаргаж, Ерөнхийлөгчийн зүгээс тодорхой санал хэлсэн. Энэ бүхэн дээр ажлын хэсэг гаргаад нэлээд ажилласан. Засагтайгаа нийлж ямар шийдэл гаргах вэ гэж нэлээд явлаа. Нийгэмд бугшаад буй хууль бус зүйлсийг ил болгох, хариуцлага хүлээлгэхийг шахаж шаардаж хяналт шалгалт хийх чиглэлээр шахаж ажиллаж байгаа зүйл бий. Энэ бүхнийг юу ч хийгээгүй, юу ч чадахгүй, мэдэхгүй байна гэдгээр хаацайлж болохгүй. Манай 65-ын бүлэг хичээл зүтгэл гарган ажиллаж байгаа. Ялангуяа сүүлийн үед манай гишүүдийн идэвх сайжирч байгаа шүү.

УИХ-ын ирцтэй холбоотойгоор өөрсдөдөө нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж эхэлсэн. Анзаарсан бол Их хурлын чуулган өглөө таван минутын хоцрогдолтой л нээж байна. Өмнө нь нэг цагаар хүртэл хоцорч эхэлдэг байсан шүү дээ. Цаашид Их хурлын ирцийг улам нэмэгдүүлэх, гишүүдийг хариуцлагажуулах хүрээнд УИХ-ын Дэгийн тухай хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар би төсөл өргөн барьсан. Хаврын чуулганы эхэнд хэлэлцээд явна гэж бодож байгаа.

-УИХ-ын Дэгийн тухай хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг дэмжих болов уу. Манай гишүүд хариуцлага хамгийн их ярьдаг ч өөрсдөө хамгийн хариуцлагагүй хүмүүс байдаг. Хуулийн төсөлд эгүүлэн татах хүртэл асуудлыг суулгаж өгсөн байна лээ?

-Хүн хариуцлагатай байя гэвэл өөртөө тавих шаардлагаа л нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Яагаад би уг хуулийн төслийг бусад гишүүдтэй хамтралгүй ганцаараа өргөн барьсан бэ гэвэл УИХ-ын гишүүд хариуцлагаа сайжруулах хүсэл эрмэлзэл байна уу, үгүй юу гэдгийг л харах гэж байгаа юм. Үнэхээр хариуцлагаа сайжруулах хүсэл байвал миний өргөн барьсан хуулийн төслийг улам сайжруулж анхаарах ёстой. Нэмэх зүйлсээ нэмж, хасах зүйлээ хасаад хариуцлагын тогтолцоогоо улам чанд болгох тал руугаа явах ёстой. Тэгэхгүй бол одоо байгаа шигээ ингээд задгай яваад байж болохгүй.

-Ямар нөхцөлд гишүүний эгүүлэн татах асуудал хөндөгдөхөөр тусгагдсан бэ?

-Байнгын хороо болон чуулганы хуралдааны нийт хуралдсан цагийн гуравны нэгээс дээш хугацаагаар хүндэтгэх шалтгаангүйгээр хурал тасалсан буюу байхгүй байсан тохиолдолд эгүүлэн татах үндэслэл болно.

-Гишүүдээ хариуцлагажуулах бүлгийн даргын нэг алхам гэж ойлгож болох уу?

-Санаачилга гэж ойлгож болно.

-Сүүлийн үед Засгийн газрын хийсэн чухал ажлын нэг нь Эрдэнэт үйлдвэрийг 100 хувь төрийн мэдэлд авлаа гэдэг яриа. Харамсалтай нь өнөөдөр 51 хувь нь Өмнөд Африкийн Стандарт банкны барьцаанд байна гэх юм. Арбитрын шүүх дээр ялагдаж Эрдэнэт үйлдвэр 103 сая ам.доллар төлөх ёстой гэдэг шийдвэр гарсан байна лээ. Хувь хүний авсан зээлийг Эрдэнэт үйлдвэр төлөх нь зөв юм уу. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч чуулганы хуралдаанд үг хэлэхдээ эзэн нь тодорхой зүйл дээр хариуцлага тооцохгүй байна гэж байсан шүү дээ?

-Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг төрийн мэдэлд авлаа гэдэг шийдвэр гарсан. Бодвол Засгийн газар шинээр ТУЗ-ийг нь томилоод үйл ажиллагаа нь явагдаж байгаа байх. Стандарт банкны хувьд надад тодорхой мэдээлэл алга. Эцсийн бүлэгтээ энэ чинь Эрдэнэт Стандарт банк хоёрын хоорондын асуудал. Арбитраас ямар шийдвэр гарахаас хамаараад дараагийн зүйлсийг ярих байх. Түүнээс биш баримттай мэдээлэлгүйгээр олон нийтэд хэлээд байх зүйл алга. Ерөнхийлөгч уг нь чуулганы хуралдаанд үг хэлэхдээ баримттай зүйл ярих шиг болсон. Үүнийг тодруулж асуугаад яриа хөөрөө өрнүүлэх юм болов уу гэсэн чинь гараад явчихсан. Ямар зорилготойгоор сошиалаар яваад байгаа зүйлсээр мэдээлэл хийдэг юм бол. Асуулт асууя гэхээр “Би уулзалт зохион байгуулсан байсан юм” гээд чуулганаас гараад явсныг үнэхээр ойлгосонгүй.

-Төрийн тэргүүн “Их хурал хариуцлагагүй ажиллаж байна гэж иргэд ярьж байна” гээд парламентыг тараах асуудлыг хөндчихөөд гарсан. Их хурал яадгаа алдчихсан хүндхэн байгаа юм уу?

-Нарийн хэлбэл улс төр л яваад байна. УИХ тарах хэмжээнд хүртлээ дампуурчихаад байгаа юм алга. Зарим гишүүдийн ёс зүйтэй холбоотой хариуцлага тооцох асуудал яригдаж байгаа. Ирцтэй холбоотой асуудал нийгэмд нэлээд дургүйцэл төрүүлсэн. Үүнийг бид хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Засч залруулах ёстой. Харин УИХ-ыг тараах асуудлыг Ерөнхийлөгч чуулган дээр орж ирж хэлэхдээ “Намайг мушгин гуйвуулж байна. Тийм санаачилга иргэдээс гарч байна” гэж ярьж байна лээ. Өмнө нь чуулган дээр орж ирэхдээ “Утаанаас салахгүй бол би өөрөө санаачилаад Их хурлыг тараах асуудлыг ярина шүү” гээд уриалан дуудаад байсан. Түрүүн би хэлсэн ам ажлын нэгдэл дээрээ Ерөнхийлөгч нэгийг бодож, хоёрыг тунгааж байгаа байлгүй дээ.

Энэ бүхэн ганцхан УИХ-ын үйл ажиллагаа руу чиглээд байгаа юм биш. Ерөнхийлөгч рүү, Засгийн газар руу ч ялгаагүй чиглэгдэж байгаа. Төрийн гурван том институци гэдэг Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газрын түвшинд ажлынхаа уялдааг хангах, Үндсэн хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийнхээ хүрээнд үйл ажиллагаа явуулах шаардлага бий. Хэн нь ямар ажил хийх гээд байгаа нь тодорхойгүй бизенс яривал бүгд бизнес яриад, сахилга хариуцлага яривал бүгд сахилга хариуцлага яриад яваад байх юм бол байж болохгүй. Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газрын үндсэн үүргийг Үндсэн хуулиар заагаад өгчихсөн байна. Үүнийгээ ягштал мөрдөж байж үр дүнд хүрнэ.

-Та Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллаж байгаа. Уг хуулийн төслийг сая хэлэлцэлгүй хаврын чуулганаар хэлэлцэхээр Төрийн байгуулалтын байнгын хороо шийдчихлээ. Заавал хаврын чуулганаар хэлэлцэх ёстой байсан юм уу?

-Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг хэлэлцэж байна. Маш олон уулзалт, ярилцлагыг зохион байгуулсан. УИХ-ын гишүүд, Нийслэлийн удирдлага, үе үеийн удирдлагуудын түвшинд, дүүргүүдээр хэлэлцүүлэг хийгдсэн. Мэдээж хуулийн төслийг боловсруулахад Нийслэл онцгой үүрэгтэй оролцсон нь үнэн. Үүн дээр засч сайжруулах зүйлс бий. Ямар ч байсан хуулиндаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулж засах гээд явж байгаа нь дэвшил тийм учраас хүйтэн нойтон гэдэг талаас нь биш нэгэнт өргөгдөн баригдаад хэлэлцэх эсэхээ шийдчихсэн хуулийг сайжруулж байж бид гаргах л ёстой.

-Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар санхүүгийн асуудлаа бие даан шийддэг болж байгаа юм билээ. Гэхдээ нийслэлийн иргэдийн өмнө тулгамдсан агаар, ус, хөрсний бохирдлыг шийдэх тал дээр юу тусгагдсан бол. Төрийн тэргүүн бол дагуул хот байгуулах санаачилгаа хэлчихсэн шүү дээ?

-Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагчийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн хувьд бие даасан байдлыг хангах, хороо, дүүргүүдийг бие даалган ажиллуулах, дагуул хотын статусыг тодорхой болгох, дагуул хоттой болох гээд олон зүйл уг хуульд туссан. Ямарваа хүнд ажил хийх боломжийг хуулиараа олгох ёстой. Хуулиар бүх зүйлийг хаачихаад ажил хий гээд байвал хэцүү. Өнөөдрийн баг, хорооны даргын зовлон энэ шүү дээ. Ямар ч санхүүгийн эрх мэдэлгүй баг, хорооны Засаг даргыг муу ажиллаж байна, хөгжүүлж чадахгүй байна гэдэг. Үндсэндээ тэд чинь төрийн зараалын морь шиг иргэний бүртгэл энэ тэртэй л ноцолддог. Шийдвэр гаргах эрх мэдэл байхгүй учраас үүнийг нь олгохын төлөө ажиллаж байгаа. Бид уг хуулийг засч залруулж байж гаргах ёстой.