Categories
мэдээ нийгэм

“МАТЕМАТИКЧ ХҮҮХДҮҮД” гэдэг онц сонирхолтой цуврал номын тухай

Эцэг эхчүүд, хүүхдүүдэд нэг гоёхон номыг заавал аваарай гэж санал болгоё. Одоогоор дөрвөн цуврал нь хэвлэгдээд буй, цаашид таван цуврал нэмж гарах “МАТЕМАТИКЧ ХҮҮХДҮҮД” адал явдалт, уран зохиолын цувралын гоё ном байна гэхээр нь бас ч өөрийнхөө хэмжээнд математикт дуртайн хувьд сонирхож үзсэн юм. Долоогоос дээш насны хүүхдийн ном болохоор дөрвөн ном зузаан биш, 122-166 хуудастай аж. Хөгжилтэй математикч ч бил үү, хөгжилтэй бодлого ч бил үү нэг тиймэрхүү, тоо бодлого л гараад байх болов уу гэж бодсон чинь үгүй байна шүү. Математикийн түгээмэл ойлголт (анхны тоо, пи тоо, код, шифр, факториал тоо гэх мэт), зарим нэг таавар, сэтгэхгүйн бодлого (Тагтааны үүр, Кёнигсбергийн гүүр, ижил орноор эхэлсэн хоёр оронтой хоёр тоог хурдан үржүүлэх аргачлал гэх мэт)-ыг дөрвөн найзын адал явдалд оруулснаар зохиол маш сонирхолтой болсны дээр математик бидний амьдралын суурь шинжлэх ухаан болдог, амьдралаас салангид зүйл биш, эргэн тойронд маань оршин байдаг гэдгийг ойлгуулжээ. Дээрхээс гадна тус цуврал хүүхдэд багаар ажиллах гэж юу болох, багаар ажиллахын ач тус, мөн багаар ажиллахын тулд биенээ хэрхэн хүндлэхийг, бусдыг ойлгож, туслах, эерүү зөөлөн байх гээд л ёс зүй, хүмүүжлийн зүйлсийг үйл явдалдаа оруулж өгснөөр хүүхдэд зөв үлгэр дуурайл болсон ном болжээ. Төсөөлж байснаас минь давсан бүтээл байсан учир дор нь уншаад дууслаа. Цуврал дөрвөн номын тухай товч дурдвал, Жастин, Жордан, Стефани гурав нэг ангийн найзууд, математикт дуртай, ангидаа математикт толгой цохидог хүүхдүүд. Математикийн хэцүү бодлого бодож, өөрсдийгөө сорих зорилготойгоор Жордан “МАТЕМАТИКЧ ХҮҮХДҮҮД” клуб байгуулах санал гаргахад хоёр найз нь ч дуртай зөвшөөрнө. Ийм клуб байгуулах нь Жорданы санаа болохоор гурван гишүүнтэй тус клубийн ерөнхийлөгчөөр түүнийг сонгох нь хоёр найзынх нь санал байв.

Нэгдүгээр дэвтэр болох “ОРГИЛ ЦАГИЙН ХУЛГАЙ”-д клубийн сурагчид санамсаргүй тохиолдлоор цагдаа нарын ч илрүүлж чадахгүй байсан, хотод гараад буй айл дээрэмддэг хулгайн цуврал хэргийг математик ашиглан, ангийнхаа дэггүй сурагч Роббигийн цагдаа аавтай нь хамтран илрүүлж буй тухай гардаг. Тэд хулгайчийг барихдаа “Анхны тоо” ашиглаж байгаа нь тун чиг сонирхолтой юм. Мундаг байна шүү. Уншаад үзээрэй.

Хоёрдугаар дэвтэр болох “ҮЙЛ ЯВДЛЫН ДАРААЛАЛ”-д клубийн шинэ гишүүн болох манай гурвын ангийн охин Кэтриний аавыг хүн барьцаалагчид барьцаална. Математикч хүүхдүүд найзынхаа аавын илгээсэн нууц зурвасыг математик ашиглан тайлж, аавыг нь авран найздаа тусалж буй тухай гарах болно. Зурвасыг тайлахдаа тэд факториал тоо, тооны загвар зэргийг ашиглана.

Гуравдугаар дэвтэр нь “ЕР БУСЫН ЗАГВАР” гэдэг нэртэй. 15 жилийн өмнө гарсан банк дээрэмдсэн, хаагдаагүй хэрэг дээр математикийн чадвараа ашиглан сайн дураараа туслахыг Холбооны Мөрдөх Товчоо хүүхдүүдээс хүссэнээр тэд ажиллаж эхэлнэ. Банк дээрэмдсэн хоёр хүний нэг нь нас барахынхаа өмнө нөгөө хамтрагчаа олоход туслах нууцлаг нэгэн шүлгийг Холбооны Мөрдөх Товчоонд үлдээснийг тоочин хүүхдүүд мөр тус бүрээр пи тоо зэргийг ашиглан тайлна. Мөн шударга бусаар ажлаасаа халагдсан, найрсаг зантай сургуулийн жижүүртээ тооны загвар ашиглан тусална.

Цувралын дөрөвдүгээр ном болох “ШИФРЛЭГДСЭН СЭЖҮҮР”-т хүүхдүүд номын сангийн нэгэн хуучны номын захаас гараар бичсэн нууц тэмдэгтүүд олсноор шифр, кодын тухай судалж мэдэн, улмаар тайлж чаддаг. Тайлсан шифр нь тэднийг хотынхны сүнстэй гэлцдэг толгодын хуучны харш тийш хөтөлснөөр хүүхдүүд нууцыг тайлаад зогсохгүй хотдоо тус болох үйл хэрэг бүтээдэг.

Дараагийн цувралд нь яах бол гэж догдолж хүлээхээр, томчууд ч уншчихаар тун давгүй зохиол байлаа. Хүүхдэд дэргэд нь байдаг, нийгэмд гараад шууд хэрэг болохоор зүйлсийн талаар бичсэн, ёс зүй хүмүүжлийн зөв үлгэр дуурайлтай ийм л номыг одоо цагт хүүхдүүддээ уншуулах хэрэгтэй гэж бодогддог шүү, эцэг эхчүүд ээ.

Categories
мэдээ нийгэм

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Монмартраас ирсэн хайрын захидлууд”

Аз жаргалд хүрэх нэг үүд хаагдахад

Ахин өөр нэг нь нээгддэг

Хариу болгож бидэнд өөрийг нээж өгчихөөд

Харагдахгүй болон замхрах

Хаагдаж буй тэр хаалгыг

Харин бид харуусан удаан ширтдэг.

-Рабиндранат Таагүр

Олон улсын бестселлер зохиолч Николас Баррогийн 23 оронд хэвлэгдээд буй хайр дурлалын сэдэвт “Монмартраас ирсэн хайрын захидлууд” (2018) роман нь сэтгэл хөндүүрлүүлж, гуниглуулж эхэлснээ, яльгүй нууцлаг сэтгэгдэл төрүүлэн догдлуулж, дараа нь урам зориг итгэл өгч, эцэстээ итгэмгүй хөнгөрч, хөөрөн догдлох мэдрэмжийг өгдөг ер бусын зохиол.

Хайрт минь, тэр нэгэн тавдугаар сарынх шигээ наддаа ирээч…

Анир чимээгүй хот руу үүрд явсан эхнэртэйгээ салах ёс хийж буй залуу эр Жюльен, бяцхан хүү Артур…

Хайрын хот Парисын хаана ч явсан, юу ч хийсэн үүрд одсон үзэсгэлэнт гэргий Эленийг нь санагдуулж, цээж нь хөндүүрлэнэ.

Хүнд өвчнөөр өөд болсных нь дараа насных нь тоогоор 33 захидал бичих эхнэрийнхээ эцсийн хүсэлтийг нь хүчлэн байж биелүүлэхдээ хайрт гэргий нь тэнгэрийн орноос түүнтэй харилцаж буй гэсэн итгэл муутайхан амьдарч, ухаан санаагаа хаа нэгтэйгээс хайсаар өдөр хоногийг өнгөрөөх бэлэвсэн эр. Хачирхалтай зүйл тохиолдож өөд болсон эхнэртээ бичсэн захидал бүрд нь хариу ирнэ. Элен тэнгэрийн орноос хариу илгээгээд байна уу? Хариу захидал, дохионуудын учрыг олохоор гунигт, бэлэвсэн эр сонирхож, улмаар сэтгэл нь өдөр өдрөөр сэргэж, гуниг нь нимгэрч эхэлнэ.

Хамгаас хайрт Элен минь,

Одооноос эхлээд тавдугаар сарын арван дөрвөн миний хувьд онцгой өдөр байх болно. Энэ өдрөөс, өнөөдрөөс эхлэн би дахин нэг удаа миний сахиусан тэнгэр болсон чамайгаа надтай үргэлж хамт байх болно гэдэгт итгэнэ. Би халуураад хэвтэж байхдаа чамайг зүүдлэхэд, чи надад амласан шиг. Чи минь зүгээр л оршуулгын газарт хэвтээд, дэлхий ертөнцтэйгөө аажмаар эргэн уусан нэгдэж байгаа бие махбод гэдгээс хамаагүй илүү. Чи хаа нэгтээ оршиж байгаа. Нас барлаа гэдэг эндээс ор тас алга болно гэсэн үг биш юм. …

Элен, би өнөөдөр хоосон тасалгаанд ганцхан тэр зүрхэн чулуу байхыг хараад зүрх зогсчих шиг л болсон. Айх, баярлах зэрэгцэн хэлгүй мэт гацчихсан. Болсон зүйлийн талаар ойлгохыг оролдон Монмартрын гудамжнуудаар баахан сэлгүүцлээ. Зүрх баяр хөөрөөр дүүрч байсан ч дараа нь гайхширч эхэлсэн. Иймэрхүү зүйл жинхэнээсээ байж болшгүй хэрэг. Тийм үү? Итгэхийг ихэд хүсч байсан зүрхийг тархи захирахаар тэмцэж байлаа. Би хөгшин толгод өөд аахилан өгсөж байхдаа “байж боломгүй юм”, “байж болох юм” гэсэн хоёр үгийн хооронд дайвалзаж явлаа. …

…Бүх зүйл хэрхэн холбогддогийг би ойлгохгүй байна. Хайрт минь, миний мэдэж байгаа зүйл бол одоо тавдугаар сар. Боломжгүй хэдий ч би чамайг ямартаа ч дахин олсон. Яг л тэр нэгэн тавдугаар сар шиг чи надтай дахин хамт байна.

Ингээд чамдаа дурлалт хосуудын бас бидний сэтгэлийг бүх цаг үеийн турш эзэмдсэн Превертийн “Монсури цэцэрлэгт хүрээлэн” дэх үнсэлт шиг үүрд мөнхийн хайраа шингээсэн энэхүү захиагаа илгээж байна!

Жюльен чинь.

Цэцэрлэгт хүрээлэн

Дэлхий хэмээх одон дээрх

Парисын Монсури нэрт цэцэрлэгт

Өвлийн наран гийсэн нэгэн өглөө

Би чамайг үнссэн

Чи намайг үнссэн

Богинохон хэрнээ өнө мөнхийн энэ мөчийг учирлахад

Мянга мянган жил ч хүрэлцэхгүй буй за

Эцэст нь тэрээр өнөөдрийг бус өнгөрснөө л харан гуниглаж явснаас дэргэдээ буй хайрыг олж хараагүйгээ ухаарна. Шархалж үлдсэн зүрхийг жинхэнэ хайраар бялхсан нэгэн зүрх эдгээж, залуу зохиолч Жюльены хайр ургаж эхэлнэ.

Гүүдрийдс, Амазонд олон мянган сайшаалын үнэлгээг уншигчдаас хүртсэн тус номын сэтгэл догдлуулсан үйл явдлыг уншиж таашаахын сацуу сая сая жуулчдын харааг татдаг, хайрын хот Парисын түүх дурсгалын үзэсгэлэнт газруудаар аялаарай.

Categories
мэдээ утга-зоxиол

И.Кант: Зориг зүрх гаргаж өөрт заяагдсан оюун ухаандаа эзэн болооч

Германы сонгодог философийг үндэслэгч нь яалт ч үгүй Иммануэл Кант билээ. Тэрээр 1724 онд Пруссийн Кёнигсберг хотод төрж, тэндээ насан эцэслэх хүртлээ буюу 1804 он хүртэл амьдарчээ. Тэрээр соён гэгээрэл, романтизмын завсрын үед, Европ тив феодалын ёсноос салж байсан түүхэн чухал цаг үед амьдарч байсан нь философийн үзэл санаанд нь дориун нөлөө үзүүлсэн биз ээ. Эцгийгээ нас барсны дараа сургуулиа орхин гэрийн багш хийж байхдаа “Түгээмэл ёсны түүх-тэнгэрийн онол” хэмээх номыг бичжээ. Тэрээр уг бүтээлээ туурвихдаа гуч дөнгөж гарсан залуу байлаа. Уг нь түүний сурч байсан Кёнигсбургийн их сургууль нь тун нэр хүнд сайтай, нөлөө бүхий сургууль. Гэсэн ч аргагүй байдлын улмаас сургуулиа орхижээ. “Түгээмэл ёсны түүх-тэнгэрийн онол” ном нь анхдагч хэт аварга мананцраас үүссэн нарны системийн үүслийн тухай таамаглал дэвшүүлсэн нь тухайн үедээ нэн дэвшилтэт үзэл байсан юм. Кант мөн амьтны ертөнцийн гарал үүслийн талаар ангилал буюу зүйл бүрийн амьтдыг гарал үүслийн боломжит байдлаар нь ангилж үзэх гэж оролдсон нь агуу Дарвины хувьслын онолд ихээхэн дөхөж очсон хэрэг юм. Хэдийгээр төрөлх хотоосоо насан туршдаа холдож үзээгүй ч түүний ертөнцийг үзэх үзэл үнэхээр супер байсан гэдэгтэй маргах аргагүй. Ёстой л “цаанаасаа цоорхой” гэдэг шиг оюун ухаан нь айхтар задгай сэтгэхэд зориулагдсан гэлтэй. И.Кант бичиж туурвихын зэрэгцээгээр төрөлх Кёнигсбургийн их сургуульдаа л багшилсан бөгөөд бүх л амьдралынхаа туршид өөр ямар нэгэн ажил хийгээгүй билээ. Тэр зуун хувь философийн ертөнцөд ажиллах өөрийн зорилгыг дараах байдлаар тодорхойлсон байдаг. Нэн тэргүүнд “Би юу мэдэж чадах вэ”, “Би юу хийх ёстой вэ”, “Би юунд итгэх вэ”, “Хүн гэж юу вэ” гэсэн асуудлууд байлаа. И.Кант бүхий л ухамсартай амьдралаа зөвхөн эдгээр асуултад хариулах гэж амьдарчээ гэхэд болно. Болно ч юу байхав, ерөөсөө энэ асуултад хариулах гэж л амьдарсан ажгуу. Мэдээж тэр амьдралаа хий дэмий өнгөрөөсөнгүй. Тавьсан асуултдаа хариулж чадсан. 1781 онд бичсэн “Цэвэр оюун ухааны шүүмжлэл”, 1788 онд бичсэн “Практик оюун ухааны шүүмжлэл”, 1790 онд туурвисан “Эргэцүүлэх чадварын шүүмжлэл” гэсэн суут бүтээлүүдээ хойч үедээ үлдээсэн юм. Бүхэл бүтэн амьдралынхаа туршид бодож бясалгасан зүйлсээ, дотоод ахуйгаа есөн жилийн хугацаанд гарган бичсэн, ийн бичсэн нь түүнийг хүн төрөлхтний агуу суут сэтгэгч, даян дэлхийн философийн сэтгэлгээний дээд оргил болгож чадсан билээ. Гүн гүнзгий бодож тунгаах талаасаа Марианы хотгор мэт гүн, агуу цар хүрээтэй сэтгэлгээ талаасаа гэвэл Гималайн оргил хэмээн тодорхойлж болох ажээ.

Тэрбээр герман хүмүүс ч гайхан шагшихаар хатуу дэглэмээр өөрийгөө шахан ажилладаг байв. Тэр бүү хэл Кантыг гудамжаар явахад хотын хүмүүс цагаа тааруулдаг ёс хүртэл тогтсон гэдэг. Нэг ёсондоо тэрээр хэт аскетик буюу амьдралын тав тухыг үл тоогч, эгэл амьдралыг шүтэгч, өөрийгөө хэт хатамжлагч ч байсан гэхэд болохоор. Түүхэн сурвалжуудад түүнийг бие бялдрын талаасаа чийрэг нэгэн биш авч чанд хатуу дэглэмийнхээ ачаар элдэв өвчин зовлонгоос ангид байж чадсан хэмээн өгүүлсэн нь бий. Кант “Sapere aude! буюу өөрийн оюун ухааныг ашиглах эр зоригтой бай” гэдэг соён гэгээрлийн гайхамшигт уриатай байлаа. Хүн бүр ийм уриагаар ажилладаг бол гэж ч бодохоор. И.Кант ёс зүйн сургаалдаа хүн гэгчийг “Хүн бол үзэгдэл юм. Хүн бол өөртөө байгаа юм” гэж авч үздэг. Яг эндээс хөөж үзвээс “Шашин бол өөрийн агуулгаар ёс суртахуунаас юугаараа ч ялгагдахгүй“ гэж дүгнэсэн байдаг. Эндээс үргэлжлүүлэн “Хичнээн ч бай хамаагүй, юуны тухай ч бай хамаагүй эргэцүүл, харин захирагд” гэх сонирхолтой гаргалгааг хийсэн байдаг.

И.Кант улс төрийн байр суурь талаасаа соён гэгээрэхүйн дээд уламжлалын либерал үзэлтэн байсан бол шашны үзэл талаасаа протестант байр суурьтай байсан гэж ном сударт үлджээ. Тэрээр Францын хувьсгалыг дэмжин, Бүгд найрамдах үзлийг дэмжиж байж. Философийн суут бүтээлүүдээрээ алдар хүндийн оргилд хүрсэн бол хэзээ ч эд баялагт шунан дурлаагүй. Түүний бүтээлүүд ер нь маш их өргөн хүрээг хамардаг бөгөөд тэр болгоноороо тогтсон хугацаанд лекц уншдаг, хүмүүсийн хувьд шүүмжлэлт философи нь ихээхэн сонирхлыг нь татдаг байж.

Кантын философи нь нэг талаасаа эмпирицизмийн эрс байр суурь, нөгөө талаас Декартын рационализмын төрөлхийн зарчим хоёрын дунд тэнцвэр барьдаг гэж онолын хувьд үздэг юм байна. Ерөөсөө Кантын онол нэн хүнд, асуудлыг олон байдлаар гаргаж ирдэг бөгөөд туршлагыг мэдлэг болгон хэлбэржүүлэхийн тулд оюун санааны гаргаж ирсэн оюун ухааны ерөнхий ойлголтуудыг Аристотелийн нэр томьёог ашиглан категори хэмээн нэрлэжээ.

XIX зууны эхний хагаст Германы философид хоёр чиглэл онцгойрон ялгарч байсны нэг И.Кантын философи гэж үздэг. Тэрээр нэг талаараа XVIII зууны сочн гэгээрлийн философийг оргилд нь хүргэсэн. Нөгөө талаараа XIX зууны Германы сонгодог идеализмыг үндэслэсэн сэтгэгч хэмээгдэн эх сурвалжуудад өгүүлсэн байх юм. Харин нөгөө чиглэл нь тууштай идеалист философи юм. Ер нь Кантын философи дэвшүүлсэн асуудал, нэр томьёо аль аль нь ихээхэн хүнд ярвигтай, мэргэжлийн хүнд л ойлгогддог гэж мэргэжлийнхэн бичсэн нь байдаг. Тэрээр нийгмийн ухааны салбарт ч өөрийн хувь нэмрээ асар ихээр оруулсан юм. И.Кантын философи тухайн цаг үеийнхээ философи сэтгэлгээний хөгжилд хүчтэй нөлөөг үзүүлсэн төдийгүй өнөөдрийн хүн төрөлхтний оюуны санааны амьдралд чухал нөлөө үзүүлсээр байгаа билээ.

l Гэгээрэл бол юм мэддэггүй, аливааг ухаж ойлгох тэнхэлгүй, бусдын үгэнд автамхай, оюун санааны сул дорой байдлаас гарах боломж юм. Өөрийгөө жолоодох чадваргүй, бусдын мэдэлд орох явдал хүмүүний өөрийнх нь буруугаас эх үүдэлтэй, гэгээрч боловсроогүйн илрэл болой. Хүнд оюун ухаан дутсанаас бус, харин байх ёстой шийдмэг чанар, бэрхшээлийг даван туулах зориг тэвчээр дутсанаас тийнхүү өөрийн мэдэлгүй бусдаар удирдуулж, бусдад хөтлөгдөж явахад хүрдэг. Зориг зүрх гаргаж өөрт заяагдсан оюун ухаандаа эзэн болооч.

l Шинжлэх ухаан бол зохион байгуулалттай мэдлэг, мэргэн ухаан бол зохион байгуулалттай амьдрал юм.

l Агуулгагүй бодол хоосон, үзэл баримтлалгүй зөн совин сохор болгоно.

l Бүх сайн номнуудыг унших нь олон зууны шилдэг оюун ухаантай ярилцахтай адил юм.

l Амьтанд муу ханддаг хүн хүмүүстэй харьцахдаа мөн л бүдүүлэг ханддаг. Бид хүний зүрх сэтгэлийг амьтанд хэрхэн хандаж байгаагаар нь дүгнэх боломжтой.

l Төлөвшөөгүй байдал гэдэг нь оюун ухаанаа бусдын удирдлагагүйгээр ашиглах чадваргүй байдал юм.

l Гэгээрэл гэдэг нь хүнийг төлөвшсөн төлөвшлөөс ангижруулах явдал юм.

l Бодож зүрхэл!

l Хүн түүний ёс суртахууны дэвшлийн чадавх байхгүй бол бүх бодит байдал зүгээр л элсэн цөл, хий хоосон зүйл байх бөгөөд эцсийн зорилго үгүй болно.

l Инээд бол гэнэтийн өндөр хүлээлт юу ч биш болж хувирсны үр нөлөө юм.

l Эмэгтэй хүн эрэгтэй хүний өөрийгөө хянахыг хүсдэг.

l Гэгээрэл гэдэг нь хүний цөөнхөөс өөрөө гарах явдал юм.

l Эмэгтэйчүүд үнэ цэнэтэй, бусдаас ялгарах, чимэглэсэн бүх зүйлсийн талаар ямагт хүчтэй мэдрэмжтэй байдаг.

l Худал хуурмагийн улмаас эр хүн өөрийн нэр төрийг үгүй хийх боломжтой байдаг.

l Чадварлаг болох алхмыг хүн төрөлхтний ихэнх хэсэг нь туйлын аюултай гэж үздэг.

l Бидний бүх мэдлэг мэдрэхүйгээс эхэлж, тэгээд ойлголттой болж, оюун ухаанаар төгсдөг. Үндэслэлээс илүү өндөр зүйл гэж үгүй.

l Бидний бүх мэдлэг туршлагаас эхэлдэг гэдэгт огтхон эргэлзэхгүй байна.

l Аз жаргалын дүрмүүд: хийх зүйл, хайрлах, найдах зүйл.

l Хүн угаасаа түүхий, зэрлэг амьтан тул сахилга баттай байх ёстой.

l Байх нь хийх гэсэн үг юм.

l Таны үйлдэл бүр бүх нийтийн хууль болох гэж байгаа юм шиг амьдралаа өнгөрөө.

l Итгэл үнэмшилд зай гаргахын тулд би мэдлэгээсээ арилгах хэрэгтэй байв.

Categories
мэдээ утга-зоxиол

Арвин баялаг өв баатарлаг туульсуудын тухай

Ухаант хүн бий болоод, хөгжлийн тодорхой үе шатуудыг дамжсаар өнөөдрийн бид бүрэлдэн бий болсон. Бидний эртний өвөг дээдэс болох хүмүүс тухайн үедээ учраа олчих гээд л, амьдарчих гээд л үзэж тарж байхдаа хадны сүг зургаас эхлээд олон зүйлсийг үлдээсэн. Мэдээж тухайн үедээ агуйд оршин суугч хэн нэгэн “За энд сайхан зураг үлдээчихье байз. Ирээдүйн хүмүүс үзээд баярлаж, гайхаг дээ” гэж тэдгээрийг агуйн хананд сийлээгүй нь лавтай. Харин байгалийн төрөлх зөнгөөрөө “Би энд байсан юм шүү” гэх мэдрэмжээр л чулуун хананд тэдгээрийг сийлж үлдээсэн байх. Гэхдээ тэгж суухдаа ирээдүйн талаар, тэр тусмаа өнөөдрийн бидний талаар огтхон ч бодоогүй нь тодорхой. Хадны сүг зураг ирээдүйн бичиг үсгийн суурь болсон нь тодорхой. Харин хоорондоо ямар нэгэн хэлээр ярьдаг болоод, бичиг үсэгтэй болсны дараа түүх тэс өөрөөр бидэнд өвлөгдөн ирсэн билээ.

Хүн төрөлхтний соёлын гайхамшигт үнэт өвийн нэг бол баатарлаг туульс юм. Цаг хугацааны хувьд яг хэдийнээс үүссэн нь тодорхой биш боловч хүй нэгдлийн үед, эцгийн эрхт ёсны үеэс болов уу гэж таамагладаг. Тэгэхээр 15 000-8 000 орчим жилийн өмнө байх нь. Тухайн үед овгийнхоо ахлагч ч юм уу хамгийн баатарлаг эрийн баатарлаг үйлийг магтан дуулах, алдаршуулан магтах зан үйлээс үүссэн байх гэж үздэг. Улс үндэстэн бүр өөрсдийн хэв маягийг агуулсан баатарлаг туульстай. Жишээ нь, Кухулингийн дуулал, Английн баатарлаг туульс “Беовульф”, Францын баатарлаг туульс “Роландын дуулал”, Испанийн баатарлаг тууль “Сидийн дуулал”, Оросын баатарлаг тууль “Игорын хорооны тууж”, Германы баатарлаг тууль, “Нибелунгудын дуулал” зэргийг дурдаж болно. Эдгээрээс чамгүй олон нь монгол хэлнээ орчуулагдан гарсан. Ер нь Монголын уншигчид Гомерийн “Одиссей”, “Илиад”-ыг л түлхүү мэдэхээс өрнө дахины бусад баатарлаг туульсын талаар төдийлөн мэддэггүй юм шиг санагддаг. Хэдийгээр дунд сургуулийн уран зохиолын хичээл дээр баатарлаг туульсын талаар үздэг ч тэгсхийгээд өнгөрчихөөд ч байгаа юм шиг санагдаад байдаг. Уг нь эдгээрийг ядаж л нэг удаа уншаад үзвэл аль аль нь тунчиг сонирхолтой бүтээлүүд юм. Дэлхий дахинд одоогоор мэдэгдэж байгаагаар хамгийн эртний баатарлаг туульс бол “Гилгамеш”. Судлаачид НТӨ 2000 оны орчимд бичигдсэн гэж үздэг юм билээ. Шавар хавтан дээр бичигдсэн нь өнөө цагийн бидэнд хадгалагдан ирснээрээ хосгүй үнэт өв болж таарна. Энэхүү бүтээл нь тун саяхан буюу XVIII зуунд л олдсон юм. Тийм ч учраас саяхныг болтол нийтийн хүртээл болж чадаагүй аж. Туулийн гол агуулга нь НТӨ 2700 орчим оны үеийн Шумерийн Урук гэх хот улсын хаан Гилгамешийн баатарлаг үйл явдлыг магтан дуулна. Гилгамеш хааны бие бялдар, гоо үзэсгэлэн, эрх мэдлийн талаар өгүүлнэ. Харин эртний шумер хэлнээс Шин лег Юнини гэгч бичээч НТӨ 700 оны орчимд вавилон хэлнээ буулгасан байх юм. Тухайн үеийнхээ орчин цагийн хэлэнд буулгаснаа Ашурбанидал хэмээх хааны номын санд хавтан хэлбэрээр хадгалжээ. Тухайн үед цаас ч байсан биш. Аливааг бичгийн хэлбэрээр үлдээх ганц арга нь шавар хавтангууд байсан байх нь. Уг нь энэ тууль одоо байгаагаас ч илүү урт байсан нь тодорхой болсон бөгөөд төгсгөл хэсэг эрдэмтдийн дунд багагүй маргаан тарьдаг. Яруу найргийн хэлбэр талаас нь авч үзвэл аман зохиолын гаралтай бөгөөд магтуу хэлбэртэй байдаг нь аман хүүрнэл зохиол болохыг нь баталдаг гэнэ. Уг нь бол Гилгамешийн тууль нь хайрын сэтгэл, үнэнхүү нөхөрлөл, уй гуниг, хүн гэгч амьтанд ямагт байх бардам байдал, мөнх бус гэгчийг яруухнаар харуулсан бүтээл билээ. Энэ туулийг 2018 онд монгол хэлнээ бүрэн эхээр нь орчуулан гаргасан учраас олоод уншихад гэмгүй.

Та бүхэн эртний Ромын яруу найрагч Публий Вергилий гэж дуулсан байх. НТӨ 70 онд Италийн Мантуа гэдэг хотын ойролцоо нэлээн чинээлэг гэр бүлд төрсөн тэрээр Ром, Милан зэрэг хотуудад тухайн үедээ л чамгүй өндөр боловсрол олж авсан нэгэн байж. Сурч байсан хотуудынхаа язгууртнуудын хүүхдүүдтэй ойр байж, гүн ухаан, анагаах болон математикийн шинжлэх ухаанд суралцаж байсан дориун толгойтой хүү байсан гэдэг. Вергилийн хамгийн алдартай зохиол нь эзэн хаан Октавианд зориулсан “Энэйн дуулал” юм. Энэйн дууллыг эртний Грекийн төдийгүй өрнө дахины утга зохиолын охь дээд болох Илиад буюу Илионы дуулал, Одиссейтэй эн зэрэгцэх хэмжээний сод бүтээл гэж судлаачид үздэг. Вергилий уг алдартай зохиолоо бичихийн тулд Грек, бага Азийн улсуудаар аялж байсан гэдэг. Вергилий гэх суут нэгэн уг зохиолоо дуусгаж чадалгүй хүнд өвчнөөр насан эцэслэсэн нь харамсалтай. Түүний анхны бүтээл нь НТӨ 42 онд бичигдсэн “Малчны дуун” хэмээх арван бүлэг бүхий хайр сэтгэлийн дуулал. Мөн “газар тариалан” гэх нэртэй сургаалын найраглал ч бичиж байжээ. “Энэйн дуулал” нь Тройн иргэн Энэйн домгоос сэдэв авч, Гомерийн хэлбэр хийцээр бичигдсэн байна. Зохиомжийн талаасаа Энэйн аялал, Энэй Италийг байлдан дагуулсан тухай гэх хоёр хэсгээс бүрддэг. Трой хот эзлэгдсэний дараа Энэй насан өндөр эцэг тэргүүтэй бусад хүмүүсийн хамтаар дайны хөлөөс зугатан тэнгисээр аялсаар Африкт очин, хатан хаан Дидонатай сэтгэлийн холбоотой болох авч Лацийн нутагт очин дайн байлдаанд орж, ялан дийлж байгаа тухай өгүүлнэ. Гол санаа нь Энэй шинэ улсыг үндэслэн байгуулж, үр хойчис нь дэлхийг захирах хувь тавилантайг гаргасан аж. Вергилий энэхүү суут бүтээлээ туурвихын төлөө амьдралынхаа 11 жилийг зориулсан ч дуусгаж чадаагүй нь харамсалтай. Эл туульсын зохиолыг Ш.Одонтөр агсан эх хэлнээ орчуулан гаргасан болохоор уншигч танд бүр ойр болсон гэсэн үг.

IX зууны орчимд бичигдсэн Английн баатарлаг туульс “Беовульф” гэж бий. Хэдийгээр эх хэлнээ бүрэн орчуулагдан гараагүй ч кино нь бол бий. Холливуд энэ туульсаар бүрэн хэмжээний уран сайхны киног хийсэн. Үзэгчийн хувьд сонирхолтой сайн кино болсон гэж боддог. Уншихыг хүсвэл эртний англи хэлнээс орчин цагийн англи хэл рүү хөрвүүлсэн орчуулгууд нь интернэтэд бий. Бас л нэгэн баатар эрийн мандан бадрал, хайр сэтгэлийн тухай өгүүлэх эл туульсын бүтээл нь өрнө дахины утга зохиолд томоохон байр суурийг эзэлдэг билээ. “Беовульф”-ын цорын ганц гар бичмэл нь 1000 орчим жилийн түүхтэй. Гэхдээ судлаачид эл бүтээлийг VII зууны сүүлч, VIII зууны эхээр бичигдсэн гэж ч үзэх нь бий. Тухайн үеийн Англо-Саксийн ихэс ноёдын хэлхээ холбоо үүсэх эхлэлийн үед зохиол бичигджээ. “Беовульф” зохиол нь хаад, дайчид, найр цэнгэл, дайн тулааны ертөнц юм гэх тодорхойлолт хүртэл бий. Тэгэхээр тухайн үеийн нөхцөл байдал ямархуу байсныг эндээс харж болохоор. Манай “Монголын нууц товчоо”-нд гардаг шиг л

Орондоо орох завдалгүй

Олзлолдон байлдаж байсандүр зураг нүдэнд харагдаж байгаа биз.

Хамгийн сүүлд монгол хэлнээ Гомерийн “Илиад” тууль орчуулагдан гараад байгаа. Өмнө нь “Одиссей” орчуулагдан гарсан. Энэхүү суут хоёр бүтээл өмнө нь эх хэлээр бүрэн эхээрээ орчуулагдан гараагүй, харин хэсэгчилсэн байдлаар бол байсан. Эдгээрийг уншихад уйдах завдалгүй байсаар дуусгадаг онцлогтой. Гэхдээ зөвхөн өрнө дахины баатарлаг туульсаас гадна дорно дахины туульсууд ч сонирхолтой. Монголд л гэхэд “Эрийн сайн Хан Харангуй”, “Бум-Эрдэнэ” гээд баатарлаг туульсын арвин баялаг өв сан бий.

Categories
мэдээ нийгэм

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “ЗЭРЛЭГ АМЬТДЫН ИНЖЕНЕР буюу амьтныг хайрлахуй”

Энэ номонд жинхэнэ “күүл” охины тухай гарна. Тэр охины нэрийг Мүүч гэдэг. Та амьтанд дургүй, бүр айдаг ч байж болно. Бас зэрлэг онгон байгальд тэр бүр очдоггүй, хол ч байж мэднэ. Харин та нэг ч амьд амьтангүй, бүх зүйл нь хиймэл дэлхийд амьдарч байна гээд төсөөл дөө!

Хүн төрөлхтний хурдацтай өсөлт, технологийн дэвшил, байгаль орчинд нөлөөтэй буруутай үйлдэл зэргээс үүдсэн экологийн сүйрэл дэлхийг хорт агаар, үхмэл хөрстэй, зэрлэг амьтангүй, зэлүүд хоосон газар болгож хувиргана. Хүмүүс бөмбөгөр дээвэртэй битүү хотуудад амьдрахаас аргагүй болжээ. Тэдгээр хотуудын сүлжээ бий болов. Байгалийн гамшиггүй, аюул заналгүй, эмх цэгцтэй, техникжсэн, хиймэл нар, хиймэл уул, хиймэл агаар гээд л байгалийн жинхэнэ зүйл ерөөс үгүй, бүх зүйл нь хиймэл энэхүү шинэ ертөнцөд амьд амьтан тэжээхийг хориглодог. Эдгээр хотуудын нэг Шинэ Бостонд робот амьтны хүрээлэн ажиллуулдаг, зэрлэг амьтдын инженер Орландо Спинкс амьдардаг. Нэгэн удаа 13 настай Мүүч амьтны хүрээлэнд ирж, механикжсан арслангийн дуу хоолойг амьд мэт болгон өөрчилснөөр адал явдал эхэлнэ. Асрамжийн газрын өнчин охин Мүүчийн зохион бүтээх, механикийн гоц авьяас, хүсэл тэмүүлэл, гал цогтой чанар, байгаль дэлхий, ан амьтдыг хайрлах үзэл инженер Орландогийн зүрх сэтгэлийг төрсөн охин нь мэт татаж, улмаар охины асран хамгаалагч болохыг хүсдэг. Охин өөрийн төрсөн түүхийг инженерт ярих ч угтаа тэр бодит түүх биш гэдгийг Орландо охиныг дадлагажигчаа болгон авахаар асрамжийн газарт очих үедээ мэдэж авна. Охины энэ хорвоо дээр төрсөн үнэн түүх юу болохыг та зохиолоос уншаарай.

Дисней амьтны хүрээлэнд зочлон ирсэн зочид амьтадтай тоглоом адил харьцаж, тэднийг хүндлэхгүй байгаад ихэд дургүйцсэн, асрамжийн газрын захирлын сахилгагүй, худалч, хулгайч, хэргийн эзэн гэж цоллодог Мүүч, робот амьтад хийдэг инженер Орландо хоёр робот амьтдыг байгалийн зэрлэг зан араншинтай болгон программчилж эхэлнэ. Охин өмнө нь тоглоом мэт байж, онигоо ярьж, дуулж, бүжиглэж, хошин шогийн үзүүлбэр үзүүлж, хүмүүсийг зугаацуулдаг байсан амьтны үс нөмөрсөн алиалагч робот амьтдыг байгалийн буюу амиа хамгаалах хариу урвалтай болгон программчилна. Үзэгчид өмнөх шигээ л амьтдын орон зайд халдан, биед нь хамаагүй хүрч, дээр нь дураараа мордон ташуурдаж, өшиглөхөд амьтад шинэхэн программчлалаараа хэдэн сахилгагүй хүүхдүүдийг багахан гэмтээснээр Дисней хаагдаж, бүх төмөр амьтдыг уурын хайлуулагчаар хайлуулж, олон нийтэд аюултай зүйл хийж, иргэдийн тайван байдлыг алдагдуулсан хэмээн үзэж, инженер Орландог гурван жилийн турш сайн дурын ажил хийлгэж, харин охиныг хүмүүжүүлэх газарт хүргэнэ. Энэ зуур инженер МАШИНЫ ЭМЧ. БҮХНИЙГ ҮНЭГҮЙ ЗАСНА засварын машинтайгаа гудамжнуудад очин, явуулын засварын цех ажиллуулж, үйлчлүүлэгчдийн авчирсан төрөл бүрийн жижиг робот, гэр ахуйн цахилгаан хэрэгсэл зэргийг засдаг засварчин хийнэ.

Харин Мүүч Ферм хүмүүжүүлэх газрын бүхий л тоног төхөөрөмжийг засна. Охины хүмүүжүүлэх газарт байх хугацаа дуусах дөхөхөд дуулгавартай сайн байсных нь хариуд Фермийн даргын зөвшөөрөлтэйгөөр бөмбөгөр оройт битүү хотоос гарч, байгаль орчны судалгааны станцад дагалдан засварчнаар очин, жинхэнэ тэнгэрт жинхэнэ наран мандсан, жинхэнэ салхи үлээж, жинхэнэ өвс ногоо ургаж, ихэнх нь устан үгүй болсон ч цөөн хэдэн үлдсэн амьтадтай амьд байгальд гарч, чин зүрхнийхээ хүсэл мөрөөдлийг биелүүлэх билээ.

Асрамжийн газарт хамт байсан, Мүүч охинд дурласан өсвөр насны хүү Гаррисон бас энэхүү зохиолын нэгэн гол дүр бөгөөд охиныг Дисней робот амьтны хүрээлэнд дадлагажигч болон асрамжийн газрын орхин явснаас хойш олон адал явдлыг туулж эцэст нь Мүүчтэй уулзана. Тус зохиол та болон таны хүүхдийг ирээдүйн ертөнцөөр аялуулж, байгаль дэлхий, ан амьтдаа хайрлахын эрхэм чухлыг ойлгуулна. Зөгнөлт зохиол нь хүүхдийн төсөөлөн бодох чадварыг нэмэгдүүлж, бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэртэй билээ. Салбартаа амжилт гаргасан олон хүмүүс хүүхэд наснаасаа уран зөгнөлт зохиол уншиж өссөн байдаг. Таны хүүхэд ч гэсэн ирээдүйн тод од байж яагаад болохгүй гэж…

Categories
мэдээ нийгэм

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: Мэлвин Брагг: “Дэлхийг өөрчилсөн 12 ном”

Хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн нар мандсан цагаас эхлэн аливааг бичиж тэмдэглэж үлдээх нь хосгүй үнэт өв болсон билээ. Тэр тусмаа цаасан дээр хэвлэж үлдээх технологи нэвтэрснээр бүр ч хялбар болсон. Ухаант хүний түүхэнд ер бусын нөлөөлөлтэй, үл мартагдах улбааг үлдээсэн олон арван ном туурвилууд бий. Билэг оюуны охь дээж болсон аугаа зохиолуудыг ямар ч супер хүн насан туршдаа уншаад ч барахгүй нь мэдээж. Тэгвэл “Дэлхийг өөрчилсөн 12 ном” гэх бүтээлийг уншигч танд танилцуулж байна. Уг номыг Английн зохиолч, нэвтрүүлэгч Мэлвин Брагг бичсэн бөгөөд Г.Агар-Эрдэнэ монгол хэлнээ орчуулж, “Мажестик паблишинг”-аас эрхлэн гаргажээ. Эл номонд дэлхий даяар бичигдсэн номууд бус, харин зөвхөн англичуудын зохиосон, дэлхийд томоохон нөлөө үзүүлсэн, өөрчлөлт авчирсан 12 номын тухай өгүүлнэ. Уг бүтээлд Исаак Ньютоны “Математик зарчим”, Мэри Стопсын “Гэрлэлтийн хайр”, Английн удирдагч ангийн “Магна Харт”, улсын сургуулийн төгсөгчдийн “Хөлбөмбөгийн холбооны дүрмийн ном”, Чарльз Дарвины “Зүйлийн үүсэл”, Уильяам Уилберфорсын “Боолын худалдааг халах нь”, Мэри Воллстонкрафтын “Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах нь”, Майкл Фарадейн “Цахилгаан судлалын туршлага”, Ричард Оркрайтын “Утас ээрэгч машины патентын эрхийг тодорхойлсон нь”, Уильям Тиндэлийн “Хаан Жеймсийн библь”, Адам Смитийн “Үндэстнүүдийн баялгийн мөн чанар, учир шалтгааны судалгаа”, Уильям Шекспирийн “Анхны түүвэр” гэсэн 12 ном багтсан. Зохиогч “…Ердийн нэг ном дэлхийг өөрчлөх хурдасгуур болж өрсөлдөнө гэхэд үнэмшилгүй санагдана. Гэсэн ч унших дуртай бидний хувьд ном бол онцгой онцгой нөлөөтэй гэдэг нь шинэ зүйл биш. Номын тусламжтай бидний ухамсар цэгцэрч, мэдлэгийн сан арвижиж, мэдрэмж нэмэгдэн эрч хүч бэхэждэг” гэжээ. Энэ хэдэн өгүүлбэр нь л номынхоо санааг базаад хэлчихсэн мэт. Энэ номонд багтсан Магна харт гэхэд л АНУ, Энэтхэг тэргүүтэй олон орны Үндсэн хуулийн эцэг болсон төдийгүй Үндсэн хуульт ёсны чухал ач холбогдолтой аж. Мөн боолчлолын эсрэг хөдөлгөөн нь хүний түүхэнд маш чухал үйл явц болсон, мөн эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийн төлөөх дуу хоолойг илэрхийлсэн хоёр ч бүтээл энд багтсан. Мэдээж утга зохиолыг Уильямм Шекспиргүйгээр төсөөлөхийн аргагүй шүү дээ. Тиймээс ч энд “Анхны түүвэр” нь багтсан байх нь.

Өмнө өгүүлсэн номууд хүн төрөлхтний амьдралыг өөрчлөхөд, өнөөгийн ертөнцийг бий болгоход үнэхээр маргахын аргагүй томоохон нөлөө үзүүлсэн юм. Үнэхээр ч Фарадей цахилгаан гүйдлийн онолыг бүтээж, Дарвин бидний үүсэл гарлыг тодорхойлж, Мэри Стопс эмэгтэйчүүдийн бэлгийн амьдралаа өөрөө хянах эрхийн төлөө зоригтой дуугарчээ. Наанадаж л аугаа их Адам Смитийн онолын дагуу өнөөдрийн дэлхий ертөнцийн зах зээл, эдийн засаг хөдөлж байгаа шүү дээ.

Энэ бүтээл нь танин мэдэхүйн ач холбогдлоос гадна энэ талаар сонирхон судалдаг уншигчийн ширээний ном гарцаагүй болохоор юм. Унших явцад салахын аргагүй, гэхдээ нэг амьсгаагаар бүгдийг нь уншихаж бас боломгүй. Аажуу тайвнаар үг үсэг нэг бүрчлэн ойлгож уншууштай аж. Энд багтсан номуудын зарим нь монгол хэлээр орчуулагдан гарсан. Гэвч тухайн номын талаар анхны дориухан ойлголтыг өгөхөөс гадна цааш нь дэлгэрүүлж эх номоор нь унших сэдлийг эрхгүй төрүүлсэн. Ер нь энд багтсан нийгмийн шинж чанартай номууд нь уншигч хэнийг ч бай цэгцтэй сэтгэхэд ихээхэн тустай байдаг даа. Тийм ч учраас уншигч танд энэхүү номыг санал болгож байгаа юм. Танин мэдэхүй гайхахаас эхэлдэг шиг магадгүй та эдгээр номнуудын талаар уншаад асуудлыг арай өөр өнцгөөр хардаг болох билээ. Танд гарцаагүй унших номны тань нэг төдийгүй цар тахлын хатуу хөл хорионы үед уншихад хэзээ ч залхаахгүй ээ гэдгийг эргэлзэх зүйлгүйгээр хэлэх байна. Ном бол ертөнцийг харах цонх төдийгүй ухаант хүний нээн олсон хосгүй гайхамшигт нээлт билээ.

Categories
мэдээ нийгэм

“Зөвлөлтийн зохиолчдын туужис” буюу Аайтаматовын “Далайн хөвөөний алаг хав толгод”

Эрхэм уншигч та бүхэнд энэ удаа нэлээд хуучны гэж хэлж болохуйц номын тухай хүүрнэе. Энэ ном бол 1982 онд хэвлэгдсэн “Зөвлөлтийн зохиолчдын туужис” нэртэй ном юм. Уг эмхэтгэл бүтээлд Чингиз Айтаматовын “Далайн хөвөөний алаг хав толгод”, Валентин Распутины “Мөнгөний эрэлд”, Василий Шукшины “Морин улаагана”, Георгий Марковын “Нөхрийн гэрээс”, “Миний цэрэгт байсан үе”, Альберт Лихановын “Нар хиртсэн нь” зэрэг зургаан тууж багтжээ. Чингиз Айтаматовын “Далайн хөвөөний алаг хав толгод” зохиолыг дунд сургуулийн сурагч байхдаа уншиж байж. Одоо эргээд санахад энэ зохиол надад үнэхээр гүн сэтгэгдэл төрүүлсэн, бас одоог хүртэл хадгалагдаж үлдэж. Энэ туужийн гол агуулга нь хүн, тэр тусмаа хүүхдээс ямар их сэтгэлийн хат, тэвчээр гардаг вэ гэдгийг ер нь утгаар нь харуулсан гэж болно. “Өглөө наран ургаж хоёр улиангарын төдий өндөрт хөөрөхийн сацуу тэндээс, Алаг хав толгойн булангаас Нивхи ястны хэлээр “Каяк” хэмээх бяцхан гуя онгоц далайд гарав. Завины дээр гурван ангуучин хамт нэгэн бага шиг хөвүүн явав. Арай залуу, арай чийрэг хоёр нь онгоцны дөрвөн сэлүүр барьж, хамгийн хөгшин нэг өвгөн хитэг дээр суугаад модон гаанс яаралгүй сорон завийг жолоодон явав…”. Яг эндээс зохиолын охь шим нь гардаг гэж уншигчийн хувьд боддог. Далайн хав агнахаар гарсан анчид болон анх удаа хөлгүй их далайд гарсан бяцхан хөвүүн эхлээд нэг бяцхаан арал дээр очоод дориун ан автай байх боловч цааш дахин нэг арал дээр очих чин зорилготой. Очих аралдаа хүрэхээр явж байхад нь хөлгүй их далайн мандал дээгүүр хязгаар үл мэдэгдэх зах хязгааргүй манан бүрхэнэ. Тэр их манан дунд зүг чигээ алдсан анчид хязгааргүй олон хоногийн туршид эзгүй далайд хэрэн бэдчинэ. Ам цангахын эрхээр далайн шорвог давстай усыг нь шанагадан уух авч цангаа хэзээ ч үл тайлагдана. Эл аугаа бүтээлд мөн эцгийн үрээ хайрлах хайр ямар агуу вэ гэдгийг үнэхээр сонгодог утгаар нь гаргасан. Бас нэгэнт наслах насаа насалсан, хорвоог үзээд туулчихсан болохоор эцсийн эцэст гал голомтоо залгах нуган үрийнхээ халуун амины төлөө өөрийгөө харамгүй зольж байгаа аав хүний дүрийг ч мөн тод гаргасан. Нээрээ л ингээд бодоход эцсийн амьсгалаа хүн үр хүүхдийнхээ төлөө зориулдаг даа гэсэн бодол эрхгүй төрнө.

Гэтэл захгүй далайд, зүг чиггүй манан буданд төөрөгсдийг хүлээгчид бас ямар их энэлэн болоод шаналал дунд элэг эмтрэн хүлээж байгаа билээ. Өдөр шөнө, өглөө оройгүй захгүй тэнгисийн эрэг дээр их түүдгийг өрдөн буй эхнэр, эх хүний хүлээлтийг мэдрэх хэрэгтэй. Ард үлдэгсдийн тэр их хүлээлт, итгэл найдварын гал эцсийн мөч хүртэл сүүмэлзсээр байх ажгуу.

Өмнө өгүүлсэн залуурч өвгөн багахан усаа өөртөө бус залуустаа харамгүй өгч байгаа, бяцхан хүүд итгэл найдварыг чадах хэрээрээ өгч байгаа, анир чимээгүйхэн өөрийгөө их далайд өргөж байгаа гэх мэт олон, олон элэг эмтрэм үйл явдлууд эл бүтээлд гарах билээ. Та бүхэн уншаагүй байгаа бол заавал уншаарай. Эцсийн эцэст итгэлийн гал тэнгисийн эрэг дээр сүүмэлзэн харагдах ажгуу.

Уг түүвэрт байх дараагийн нэг зохиол бол аугаа соён гэгээрүүлэгч В.Шукшины “Морин улаагана” юм. Энэ зохиолоор оросууд кино хийсэн. Бас манайхан ч яг зохиолоор нь маш сайн кино хийж чадсан. Агуулга нь бас л юм бодуулахаар шүү. Орчин цагийн хэлээр бол нэлээд “хүнд гар” шоронгоос алс нутгийн нэгэн бүсгүйтэй захидлаар харилцсаар эцэстээ хайр сэтгэлтэй болж байгаа, хайр сэтгэлээрээ жигүүр хийн мөнөөх бүсгүйдээ очиж хамтдаа сайхан амьдралыг эхлүүлж буй эгэл жирийн бүхний тухай өгүүлнэ. Гэвч гэрэл гэгээ бүхнийг дагаж гайхам сайхан аз жаргал ирдэггүйг эл зохиолоос харах билээ.

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

“Домгийг бүтэц-тэмдэг зүйн үүднээс шинжлэхүй” номын тухай товчхон

Нийгмийн олон янзын сүлжээ, төрөл бүрийн ном олноороо гарч байгаа нь олзуурхууштай. Эдгээрийн амьдрал ахуй, эрдэм мэдлэгтээ зөв ашиглаж чадвал ихээхэн үр өгөөжийг өгөх нь мэдээжийн хэрэг. Байнга уран зохиолын ч юм уу, эсвэл хувь хүний хөгжлийн гэх мэтийн ном уншихаас жаахан төвөгшөөсөн ч юм уу, эс бөгөөс философийн чиглэлийн, судалгааны бүтээл уншихыг хүсч байгаа бол та бүхэнд нэгэн сонирхолтой бүтээлийг санал болгох гэж байна. Ер нь судалгааны бүтээлүүд хүнд туйлын өгөөжтэй байдгийг заавал дурдах хэрэгтэй. Энэхүү бүтээл нь философийн ухааны доктор С.Соёлмаагийн “Домгийг бүтэц-тэмдэг зүйн үүднээс шинжлэхүй” нэртэй. Гэхдээ нэрнээс нь сүрдэх хэрэггүй. Уншаад эхлэхэд туйлын сонирхолтой, нэг үгээр бол таныг огтхон ч залхаахгүй. Өнөөдрийн цаг үе бүх л зүйлс мэдээллийн технологи дээр тулгуурлаж байгаа билээ. Хүний оршихуй, мөн чанарыг танин мэдэх нэгэн сурвалж нь домог байх нь. Тэгвэл домог, тэр дундаа монгол домгийн бүтэц, онцлог нь ямар байдгийг эл бүтээлд тодруулсан аж. Домог нь сэтгэлгээний нэгэн хэлбэр байдаг бол үлгэр зэрэг нь ардын аман зохиолын төрөл гэж тодорхойлжээ. Гэтэл домгийн гол баатар нь үргэлж дээд ер бусын шинжтэй, хүн төрөлхтөнд туслах гэж энэ ертөнцөд ирдэг бол үлгэрийн гол баатар өөрийн хүслийг биелүүлэхийн тулд дээд хүчийг зэвсэг болгон ашигладгаараа ялгаатай аж. Домог нь бодит байдлыг шууд илэрхийлдэггүй, харин бодит байдлын дутагдалтай тал, зөрчил эсрэгцэл зэргийг даван туулах логик хэрэгсэл ажээ. Ер нь домогт асуудал шийдвэрлэгддэггүй, харин домгийн хол туйлуудын хослолыг арай ойр эсрэгцсэн хослолоор асуудлыг шийдвэрлэдэг гэж үзэж болно. Жишээ нь, амьдрал ба үхэл гэх эсрэгцэл нь ургамал ба амьтан гэсэн эсрэгцлээр, ургамал ба амьтан гэх эсрэгцэл нь ургамал ба амьтныг идэш болгох гэсэн эсрэгцлээр солигддог. Харин ургамал ба амьтныг идэш болгох эсрэгцлийг домгийн нэгэн баатар болох зуучлагчийг махчин ба өвсөн тэжээлтэн амьтдын хоорондох амьтнаар төсөөлснөөр арилгаж болно гэж үзжээ.

Домгийг хэрхэн үзэж байгаагаас домог судлал ихээхэн шалтгаалах аж. Домгийг нэг талаас шашны мэдлэгийн хэлбэр, хүй нэгдлийн үеийн баларлаг сэтгэлгээ гэж ойлгох хандлага байдаг бол нөгөө талаас домог нь цаг хугацааны хувьд өнгөрсөн, одоо, ирээдүйг багтааж байгаа мөнхийн давтамж, аливаа соёлын оршин тогтнох үндэс, хүний мөн чанар, үнэлэмжийн тогтолцоо юм байна.
Тотем шүтлэг нь домгийн сэтгэлгээний нэгэн хэсэг төдийгүй, амьтныг хүн өөрийн дүрээр төсөөлж, шүтэн тахиж, аргадаж, дээд ертөнцтэй тухайн амьтнаараа дамжуулж холбогддог гэж итгэдэг шүтлэг бишрэлийн хэлбэр гэж ойлгоход болно. Харин домгийг шууд утгаар нь тотем шүтлэгтэй адилтгаж болохгүй байх нь. Домгийг ер нь зөвхөн юмс үзэгдлийн үүслийн тухай өгүүлэмж гэж ойлгох нь өрөөсгөл бөгөөд соёлыг хувьд олон янзын чиг, төрөл зүйл, хэв маягтай. Түүх, танин мэдэхүй, гоо зүйн гэх мэт. Мөн домгийн сэтгэлгээ бол соёл иргэншлийг өөрөө бий болгож, ухамсар бүрэлдэн тогтох эх үндэс гэдгийг орчин үеийн олон сэтгэгчид нэгэн дуугаар зөвшөөрдөг болжээ. Өнөө цагт бид бүхэнд уламжлагдан ирсэн үлгэр, домог, тууль, соёлын эх сурвалжийн өв сан, эд өлгийн зүйлс баялаг ба монголчуудын ертөнцийг үзэх үзлийн сурвалж болдог байна. “Домог бол ертөнцийн ариун, ер бусын янз бүрийн зүйлийг, зарим үед эрчимтэй хөдөлгөөнтэй, хүчтэй илрэлийг дүрсэлдэг. Эдгээр илрэл нь ертөнцийг бүтээх бодитой үндэс бөгөөд өнөөдрийн ертөнцийг бий болгожээ. Ер бусын дээд оршихуйн үр дүнд хүн гэгч хоёр хүйстэй, соёлыг эзэмшдэг, мөнхийн бус болсон юм гэх М.Элиаден үгээр төгсгөе. Судлаач, сонирхогч хэний ч ширээний ном болж чадах уг бүтээлийг заавал сонирхож үзэхийг санал болгож байна.
Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Хунтайж” хэмээх номын тухай тун товчхон

“Монсудар”-аас Нийгмийн ухааны бүтээлүүдийг нийтэд түгээн дэлгэрүүлэхээр цувралаар хэвлэн гаргаж эхлээд байгаа билээ. Энэ удаагийн “Ном ярьж өгье” буландаа уг цувралын хоёрдугаар дэвтэр болох Никколло Макиавеллийн “Хунтайж” хэмээх алдартай бүтээлийг танилцуулж байна. Сэргэн мандалтын үеийн Италийн философич, түүхч Никколло Макиавеллийг бүх цаг үеийн хамгийн агуу суут сэтгэгчдийн нэг, асар их зовлонг туулан байж зорьсондоо хүрч чадсан гайхамшигт нийгмийн зүтгэлтэн гэж дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрдөг. Тэрээр Италийн хамгийн хэцүү бэрх үед аж төрж байсан бөгөөд уг зохиолоо бичих үед нь эх орон нь хэд хэдэн жижиг хот улс болон бутарсан байсан үе юм. “Хунтайж” бүтээл нь өнөөдрийг болтол ая холбогдлоо алдаагүй нийгмийн томоохон бүтээл мөн бөгөөд нийт 26 бүлгээс бүрдэнэ. Ер нь удирдагч хүн, хунтайж хүн эх орноо ард түмнээ хэрхэн удирдах ёстой вэ. Ямар арга барилтай байвал болох вэ. Төрийн эрхийг хэрхэн гартаа авах, авсныхаа дараа хэрхэн жолоо барих ёстой вэ… гэх мэт асуудлуудыг сэтгэлгээний өндөр түвшинд хөндөж тавьснаараа энэхүү бүтээлийн үнэ цэнэ оршиж байна. Уг бүтээлийн XV-XXII бүлэг тэр чигтээ тэргүүлэгч, удирдагч хүн ямархуу зан авиртай байх тухай өгүүлэх аж. Ерөөсөө удирдагч хүн арслан хийгээд үнэгний араншинг хослуулах ёстой тухай бичжээ. Хөнөөлт дайснаа айлгаж байхын тулд арслан мэт байх ёстой бол дайсагнагч улсынхаа ов мэхэнд орохгүйн тулд үнэг адил зальтай байгууштайг онцолж. “Хунтайж” бүтээлийг ерөөсөө л төр барихад оролцож буй хэн ч заавал унших бүтээл мөн гэдгийг эрхлэн гаргачид онцолсон байна. Ямар нэгэн байдлаар улс орныхоо эрх ашгийн төлөө шийдвэр гаргадаг, эсвэл тухайн шийдвэрт оролцдог бол энэхүү номыг заавал уншууштай. Нэг үгээр хэлбэл, улстөрчийн гарын авлага, ширээний мөнхийн эзэн юм. Макиавелли уг алдартай бүтээлээ 1513 оны арвахоёрдугаар сарын адгаар бичиж дуусгасан авч II Лорензо де Медичид зориулахаар болж нэмж өөрчлөлт оруулсан гэдэг. Харин 1532 онд “Гүнт улсуудын тухай” нэрээр хэвлэгдэн гарч байжээ. Угсаа залгамжилсан гүнт улсын тухай, Гүнт улсын холимог засаглалын тухай, Өөрсдийн зэр зэвсэг, эр зоригоор байгуулсан гүнт улсын тухай, Хунтайж цэрэг дайны явдалд хэрхэн ханддаг байх тухай, Үзэн ядалт, жигшил зэвүүцлээс хэрхэн зайлсхийх тухай, Хунтайжийн ажлын алба болон зөвлөхүүдийн тухай гэх мэт олон сонирхолтой бүлгүүдээс “Энэ нээрээ л тийм дээ” гэж бодохуйц маш олон зүйлийг хэлж өгдгөөрөө энэ ном үнэ цэнээ дахин тодорхойлдог. Нийт хэдэн төрлийн гүнт улсууд байдаг, хэрхэн яаж бий болдог тухай зохиогч өгүүлэхдээ, “Ард олныг эрхшээн захирдаг байсан буюу эдүгээ захирч байгаа алив нэг төрт улс нь бүгд найрамдах улс юмуу гүнт улс гэж хуваагдана. Гүнт улсууд нь дотроо угсаа залгамжилсан болон шинээр тогтсон гүнт улс хэмээн ангилагдана. Хунтайж болон түүний гэр бүлийнхэн олон жилээр засаглалаа тогтоосон бол угсаа залгамжилсан гэнэ. Харин шинээр тогтсон гүнт улсыг ард иргэд нь хунтайжийн захиргаанд захирагдаж сурсан, эсвэл нэн эртнээс эрх чөлөөтэй амьдарч ирсэн улс” гэж хуваана хэмээн томьёолжээ. Гүнт улсуудыг байгуулахдаа өөрсдийн юм уу, эсвэл бусдын зэр зэвсгийн хүчээр, эс бол фортуна буюу азаар, нөгөө бол вирту буюу эрс шийдэмгий байдлаар байж болно гэсэн нь өнөөгийн улс төрийг тэр чигээр нь агуулаад хэлчихсэн мэт. Энэхүү суут бүтээлд “Хунтайж хүн ариун цагаан шинж чанар бүхнийг өөртөө шингээсэн байх албагүй. Харин шингээсэн мэт харагдах ёстой” гэж тун ёжтойгоор хэлсэн байх юм. Ямартаа ч уншигч та ямар нэгэн байдлаар улс төр сонирхдог, эсвэл тогоонд нь ажилладаг бол энэ номыг заавал уншиж үзэхийг хүсч байна. Ер нь заавал улс төр сонирхдог гэхгүй хэн дуртай нь уншаад үзвэл магадгүй хэзээ ч олж харж байгаагүй өнцгийг харна гэдэгт итгэж байна.


Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ном ярьж өгье: “Математик 30 секундэд”

Дунд сургуульд сурч байхад чинь хамгийн хэцүү, толгой өвтгөсөн хичээл аль нь байсан бэ гэж асуувал бараг 80-аад хувь нь “Математик” хэмээн шуудхан хариулах байх. Уг нь эхлэлээс нь сайн ойлгоод авчихвал тийм дааж давшгүй хэцүү хичээл ч бас биш. Дунд сургуульд зааж байгаа хичээл мэдээж тийм аймаар байхгүй нь ойлгомжтой. Тэгвэл “Нэпко”-гоос цуврал болгон гаргасан “Математик 30 секундэд” номын “Математик”-ийн тухай товчхон өгүүлье. Уг ном нь математикийн нэлээн гүнзгий сонгодог 50 ойлголтыг багтаасан тайлбар юм. Үнэхээр сонирхолтой. Жишээ нь, та Фермагийн агуу теорем, Паскалын гурвалжин, Пи тоо зэргийн талаар найз нөхөдтэйгөө хөгжилдөж суухдаа эвтэйхээн тайлбарлаад өгчихөж чаддаг, мэдлэгээ сайхан хуваалцчихдаг байхыг хүсвэл “Математик 30 секунд” номыг уншчихад болоод явчихна. Заримдаа зочидтойгоо ярилцчих сэдэв, эсвэл яриа хагалах зүйл олддоггүй шүү дээ. За тэгээд эдгээрээс гадна магадгүй таны төдийлөн сайн ойлгож чадаагүй байсныг тас хийтэл ойлгуулж чадах тун аятайхан тайлбар бүхий ном юм. Хүн төрөлхтний түүхэнд лут лут тоочид үй олноороо төрөн гарч байсан. Тэд энэ шинжлэх ухааныг онолын ухаан дахь урлаг хэмээн нэрлэгдэх хүртэл нь зүтгэсэн байж таарна. Хамгийн наад захын нэмэх хасах үйлдлээс эхлээд бүх зүйлсэд математик заавал байна. Математикгүй юм гэж үгүй дээ. Ер нь энэ их тоо, томьёо үзээд яг юунд хэрэгтэй гэж… Хамгийн их хэрэгтэй. Ядаж л хүний уураг тархийг арай хурдан сэтгэдэг, логик дэс дараалалтай бодоход тустай билээ. Уг ном “Тоо тоолол” гэх бүлгээс эхлээд “Теорем, баталгаа” зэрэг долоон бүлэгтэй. Эхний бүлэгт “алгебрь, бинар тоо, бодит тоо, бүхэл тоо, дэс тоо, коэффициент, олон гишүүнт, хуваагч” гээд бүгдийг нь сайхан тайлбарлаад өгнө. Жишээ нь, Фермагийн их теорем. Энэ талаар та бүхэн дуулсан л байх. Уг теорем нь “Хэрэв n>2 бол xn+yn=zn тэгшитгэлийг хангах /тэг биш шийд/ натурал тоон шийд байхгүй.” Харахад нэг л ойлгомжтой юм шиг хэрнээ уг илэрхийллийг батлахын тулд үе үеийн агуу тоочид бүхэл бүтэн гурван зууныг зарцуулаад байна. Уг теорем хэдийгээр амьдралд өгөөж гэхээр зүйлгүй ч тайлагдагшүй баталгаа нь тоочдын гижгийг хүргэсээр иржээ. Гэтэл уг теоремын эзэн нь хуульч, тоо сонирхогч хүн байж. 1994 онд Английн тоочин Э.Вайлс яг таг батлах хүртэл уг теорем ердөө таамаглалд тооцогдож байжээ. Бидний сайн мэдэх рубикийн шоог 1997 онд Унгарын иргэн Эрно Рубик кохион бүтээжээ. Өдгөө дэлхий даяар 300 сая орчим зарагдсан уг тоглоомын 26 нүдийг 43 их энгүүмэл буюу 1018 зэрэгт янзаар эвлүүлэх боломжтой аж. Ой тоонд багтамгүй олон хувилбар. Гэтэл уг шооны өнгүүдийг яаж ч хольсон дээд тал нь 20 үйлдлээр эвлүүлэх боломжтой гэх таамаг явсаар 2010 онд математик баталгаа нь гарчээ. Сонирхуулахад, уг шоог хамгийн хурдан эвлүүлсэн дээд амжилтыг Ф.Земдегс эзэмшдэг. Тэрээр долоон секундэд уг шоог эвлүүлжээ, гэхдээ энэ амжилт 2011 оны байдлаар. Өөр хэн нэгэн үүнээс хурдан эвлүүлсэн байж ч болох. Тоонд “Хязгааргүй” гэх ойлголт бий. Натурал тоо хязгааргүй гэийг харахад хялбар. Ямар нэгэн тоог хамгийн их гэж үзэхэд тэрнээс их тоо гараад л ирнэ. Бас 0-ээс 1 хүртэлх завсарт хязгааргүй тоо оршин байхыг ойлгож мөн болно. Хязгааргүйн цаана гарахын тулд эхлээд хязгааргүйд хүрэх хэрэгтэй гэх үг хүртэл бий. Гэх мэт тооны шинжлэх ухааны гол 50 ойлголтыг багтаасан эл бүтээлийг танд санал болгож байна. Нэгэн цагт агуу их математикч Карл Фридрих Гаусс “Математик бол бүх шинжлэх ухааны хаан юм” гэсэн үгээр энэ бичвэрээ өндөрлөе.