Author: Пүрэвсүрэнгийн Батзаяа

Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Таны хувьд Дэлхийн эдийн засгийн чуулганы ардчиллын салбар хуралдаанд оролцсон. Нээлттэй болон хаалттай нийгмийн ялгаа, зөрчлийн талаар алдарт хөрөнгө оруулагч Жорж Сорос ярьсан. Украин дахь дайнаас болж цар тахал, цаг уурын өөрчлөлттэй тэмцэх ажилд саад учирч байгааг хэлсэн. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Украины дайн ирээдүйд түүхийн сурах бичгүүдэд Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Хүйтэн дайны дараа тогтсон дэлхийн дэг журмыг эвдсэн үйл явдал гэж тэмдэглэгдэх учраас энэ удаагийн чуулга уулзалтын сэдвийг “Түүхэн эргэлтийн цэг” гэж нэрлэхээр тогтсон тухай энэ чуулга уулзалтыг үндэслэн байгуулагч Клаус Шваб гуай тайлбарлаж байна. Дэлхийн эдийн засгийн чуулга уулзалт дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд үргэлж онцгой анхаарал хандуулдаг, энэ удаа ч гэсэн 300 орчим салбар хуралдааны 100 нь энэ асуудлыг тойрсон хэлэлцүүлэг байлаа. Украины дайнаас болж ОХУ-ын шатах түлшний нийлүүлэлтийг зогсоосон тул улс орнууд цаашид эрчим хүчний хангалтаа хэрхэн шийдэх, энэ үйл явц сэргээгдэх эрчим хүч рүү богино хугацаанд шилжих боломжийг нэмэгдүүлж чадах эсэх нь дэлхий нийтийн асуудал болоод байна. Түүнчлэн дайны улмаас хүнс, түлшний үнэ өсч, цар тахлын дараах эдийн засгийн сэргэлт удааширч, сүүлийн хоёр жил доголдсон нийлүүлэлтийн сүлжээ тасалдах эрсдэл үүсээд байгаа аж. Харин “Эрчим хүчний хэтийн төлөв, хямралыг даван туулах боломж” сэдэвт хуралдаанд оролцсон улс орнууд төр, хувийн хэвшил хамтран ажиллаж байгальд ээлтэй технологийг нэвтрүүлж чадвал одоогийн нөхцөл байдал удаан үргэлжлэхгүй, ямар ч эрсдэлийг богино хугацаанд даван туулах боломж байна гэсэн ихээхэн өөдрөг байр суурь илэрхийлсэн нь сонирхолтой байлаа. Манай улсын хувьд сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц бололцоо ихтэй учраас шатмал түлш, түүнээс гаралтай бүтээгдэхүүний хамаарлаас богино хугацаанд гарах өргөн боломжтой улс орнуудын тоонд орж байна.

-Чуулганаар даяарчлалын ирээдүйг хөндөн хэлэлцсэн, эдийн засгууд нэг нэгнээсээ ямар их харилцан хамааралтай болсныг тээвэр логистик, худалдаанд учирч буй хүндрэл тод харуулж байна. Яг энэ үед Монгол Улс эдийн засгийн аюулгүй байдлаа бэхжүүлэхэд гарч байгаа ахиц, бэрхшээл юу байна вэ?

-Чуулганы үеэр “Евразийн стратегийн хэтийн төлөв” сэдэв маш сонирхолтой хуралдаан боллоо. Хуралдаанд оролцсон Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банкны ерөнхийлөгч цар тахал, дайн зэрэг дэлхий нийтийг хамарсан хямралаас үүдэн Евразийн бүс нутагт хүнс, эрчим хүчний үнэ нэмэгдэж инфляцийн өсөлт 12 хувь болсныг тэмдэглэсэн.

Энэ нь 2011 оноос хойш гараагүй өндөр үзүүлэлт юм байна. Мөн геополитикийн тодорхой бус байдлын улмаас санхүүжилтийн өртөг нэмэгдэж, үүнийг дагаад ирэх онд бодлогын хүү 3.3 хувиар өсөхөөр тооцоо гарчээ. Энэ бүхэн Монгол зэрэг эмзэг эдийн засагтай орнуудад ихээхэн сөрөг үр дагавар авчрах нь тодорхой.Үүссэн нөхцөл байдал бидэнд эдийн засгийн хувьд дан ганц улс, ганц салбар, ганц эх үүсвэрээс хамааралтай байж болохгүй гэдгийг дахин сануулж, эдийн засгийг төрөлжүүлэх нь улс орны цаашдын хөгжилд амин чухал ач холбогдолтой болохыг нотлон харууллаа гэдгийг оролцогчид санал нэгтэй тэмдэглэж байна.Манай улсын хувьд энэ бүхэн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаас ихээхэн хамааралтай. Хөрөнгө оруулагчид улс төрийн тогтвортой байдал, урт хугацааны найдвартай хамтын ажиллагааг чухалчилдаг тул Монгол Улсын Засгийн газар гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулах, хөрөнгө оруулагчдад таатай нөхцөл бүрдүүлэхэд онцгой анхаарал хандуулж байна.

Цар тахал, дайны улмаас нийлүүлэлтийн сүлжээ доголдож хүнсний хангамж тасалдах эрсдэл тулгарч байгаа тул Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх уламжлалт мал аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэхийн зэрэгцээ хөдөө аж ахуйн салбарт шинэчлэл хийх зорилгоор “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал” үндэсний хөдөлгөөнийг санаачлаад байгаа билээ.

-Монгол Улс, БНХАУ хооронд нислэг 26 сарын дараа эргэн сэргэх гэж байна. Зургадугаар сарын 1-нээс Улаанбаатар Гуанжоу, Хөх Хотын нислэг эхэлнэ. Давосын эдийн засгийн чуулганы хүрээнд Аялал жуулчлалын салбар хуралдаанаас харахад бид бүс нутгаас бусад бүсээс жуулчин татах ямар боломжууд харагдаж байна вэ?

-Цар тахалд хамгийн их нэрвэгдсэн салбаруудын нэг бол аялал жуулчлалын салбар. 2020 онд л гэхэд энэ салбарт ажиллаж байсан 63 сая хүн ажилгүй болж, улс орнууд олон их наяд ам.долларын алдагдал хүлээсэн байдаг. Би хувьдаа жуулчид татахын тулд хийх нэн тэргүүний ажил бол энэ салбарт ажиллах хүчийг бэлтгэх явдал гэж боддог. Саудын Арабын Аялал жуулчлалын дэд сайдтай энэ үеэр уулзсан.Цар тахлын улмаас аялал жуулчлал хаагдсан үед тус улс энэ салбарт ажиллах хүмүүсийг бэлтгэхэд анхаарч 2021 онд 100 мянган хүнийг сургалтад хамруулсан гэж ярьсан.Үүний зэрэгцээ аялал жуулчлалын төрлийг нэмэгдүүлэх нь хэрэглээний даацыг хэтрүүлэхгүй байх, ялангуяа байгалийн үзэсгэлэнт, соёлын дурсгалт газруудыг одоо байгаа хэвээр нь хадгалж үлдэхэд ихээхэн ач холбогдолтой гэж бодож байна.

-Та олон улсын худалдааны төвийн гүйцэтгэх захирал П.Коук-Хамилтонтой уулзаж, 2023 онд Дэлхийн экспортыг дэмжих форумыг Улаанбаатар хотноо зохион байгуулахаар тохиролцсон. Уг форумаас ямар үр дүн хүлээж байна вэ?

-Улаанбаатар хотноо ирэх онд зохион байгуулах Дэлхийн экспортыг дэмжих форумд гадаад, дотоодын бизнесийн болон олон улсын байгууллагуудын төлөөлөл оролцоно. Энэ үеэр сэдэвчилсэн хэлэлцүүлгүүд зохион байгуулж, бизнес эрхлэгчдийн хооронд холбоо тогтоох боломж олгож, бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүд, залуучууд, хэвлэл мэдээллийн төлөөлөлд зориулсан сургалт зохион байгуулахаар төлөвлөж байгаа. Энэ форум Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын “Алсын хараа-2050” баримт бичигт тусгагдсан эдийн засгийг төрөлжүүлэх, жендерийн тэгш эрхийг хангах, чанартай боловсрол олгох, ногоон эдийн засагт шилжих явцдаа хөдөө аж ахуйг тогтвортой хөгжүүлж байгаль орчныг хамгаалах, цаг уурын өөрчлөлтийг даван туулах чадавхыг бэхжүүлэх зэрэг зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд томоохон алхам болно гэж тооцоолж байна. Уг форумыг зохион байгуулсны үр дүнд манай органик хүнсний үйлдвэрлэл нэмэгдэж, аялал жуулчлалын төрөл олширч, ногоон эдийн засаг, худалдааны салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүд, тэр дундаа эмэгтэйчүүд, залууст бизнесийн өргөн боломж нээгдэж, төр, хувийн хэвшлийн түншлэл бэхжинэ гэсэн маш өөдрөг хүлээлт байгаа.

-Тэгвэл уул уурхайн бус экспортыг бодитой нэмэгдүүлэх чиглэлд ямар гол ажлууд хийгдэж байна вэ. Ялангуяа гуравдагч хөршүүд рүү хийх экспортын тухайд дипломат яриа хэлэлцээ хийгдэж байгаа юу?

-Уул уурхайн бус экспортыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр бид гуравдагч хөршүүд болон олон улсын байгууллагатай нягт хамтран ажиллаж байна. Бүс нутгийн интеграцид нэгдэх, хоёр талын худалдааг нэмэгдүүлэх, Японы хөрөнгө оруулалтыг татах, нэмүү өртөг шингээсэн экспортын бүтээгдхүүн гаргах зорилготой Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг Японтой 2016 онд байгуулсан. Европын Холбооны хөнгөлөлтийн ерөнхий системд Монгол Улс 2005 оноос эхлэн хамрагдаж, манай улсад үйлдвэрлэсэн оёмол, сүлжмэл бүх төрлийн бүтээгдэхүүн, арьс ширэн бүтээгдэхүүн, үслэг эдлэл, мал амьтны гаралтай ноос ноолуур зэрэг бараа, бүтээгдэхүүнийг Европын Холбооны зах зээлд нийлүүлж байна. Европын Холбооны санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр “Монгол Улсын худалдааг дэмжих” төсөл хэрэгжүүлсний үр дүнд одоо манай 20 гаруй аж ахуйн нэгж гоо сайхны бүтээгдэхүүн, чацарганы тос, торомны ноос, сарлагийн хөөвөр, арьс ширэн бүтээгдэхүүнийг Европын Холбооны зах зээлд борлуулж байна. ДХБ-ын Худалдааг хөнгөвчлөх хэлэлцээрт 2017 онд нэгдсэний үр дүнд далайд гарцгүй, алслагдмал байршилтай манай улс гадаад худалдаагаа дэмжих томоохон боломжийг бүрдүүлсэн. Женевт төвтэй Олон улсын худалдааны төвийн дэмжлэгтэйгээр 2019 онд “Монгол Улсын худалдаа, хөрөнгө оруулалтын замын зураг” баримт бичгийг боловсруулсан нь цаашдаа малын гаралтай бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх, үйлчилгээ худалдааны салбар болон мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийг хөгжүүлэхэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэх юм.“Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогод тусгасан улс орнуудтай чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулж тарифын болон тарифын бус саад тотгорыг бууруулах, бүс нутгийн эдийн засаг, худалдааны интеграцид нэгдэх, худалдааг хөнгөвчлөх замаар урт хугацаанд өрсөлдөх чадвар бүхий цөөхөн салбарт эдийн засгаа төрөлжүүлэн хөгжүүлэх, экспортын боломж, зах зээлээ тэлэх, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх замаар худалдааг нэмэгдүүлэх зэрэг томоохон зорилтуудыг хэрэгжүүлэхийн тулд Гадаад харилцааны яам олон ажлыг төлөвлөж дипломат шугамаар яриа хэлэлцээ идэвхтэй өрнүүлж байна.

-Дэлхийн улс орнууд цаг уурын өөрчлөлтөд нэлээд анхаарал хандуулж байна. Тухайлбал, манай улс энэ чиглэлээр ямар ямар үүрэг, амлалт авсан бол?

-Нийгэм, эдийн засгийн бүх салбарт сөрөг үр дагавар үзүүлж буй цаг уурын өөрчлөлтийг бид хамтын хүчин чармайлтаар даван туулахаас өөр аргагүй гэдгийг дэлхийн улс орнууд хүлээн зөвшөөрч байна. Монгол Улсын хувьд энэ хүчин чармайлтад оруулах хувь нэмрээ ахиулан тодорхойлох замаар Парисын хэлэлцээрийг хэрэгжүүлэх үүрэг амлалтаа бататгасан.Хамтын хүчин чармайлтад оруулах хувь нэмрээ ахиулан тодорхойлохдоо уур амьсгалын өөрчлөлтийн гол шалтгаан болдог хүлэмжийн хийн ялгарлыг 2030 он гэхэд 22.7 хувь хүртэл бууруулах зорилт дэвшүүлсэн. Бид технологи, инновацийн дэвшлийг нэвтрүүлж, шаардлагатай санхүүжилтийг босгож чадвал цаашид энэ зорилтыг 27.2 хувь хүргэж ахиулах боломжтой гэж үзэж байна. Манай Засгийн газар ногоон хөрөнгийн зах зээл, тогтвортой хөгжлийн бонд, ногоон хөрөнгө оруулалт, ногоон таксаноми зэрэг санхүүжилтийг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдол өгч байгаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг бүх нийтийн хамтын хүчин чармайлтад хувь нэмэр оруулах үүднээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2030 он гэхэд тэрбумаар тоологдох мод тарих санаачилга дэвшүүлж, энэ санаачилгыг дэмжсэн үндэсний хөдөлгөөн орон даяар амжилттай өрнөж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилтийг сааруулах хамгийн үр дүнтэй арга болох мод тарих зорилтыг хэрэгжүүлснээр Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд агаар мандалд ялгарах хүлэмжийн хийн хэмжээ дорж хаяж 33 хувиар буурна гэж тооцоолсон. Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөллийг бууруулахад зориулж ДНБ-ий нэгээс доошгүй хувийг зарцуулахаар шийдвэрлэсэн. Олон улсын тавцан дээр манай улс уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд хүч чармайлтаа нэгтгэн ажиллахыг бусад улсад уриалж, тодорхой санаачилга дэвшүүлдэг. Зааны ясан эрэг Улсын Абижан хотноо энэ тавдугаар сард болсон НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцийн Талуудын 15 дугаар бага хуралд Монгол Улсын Засгийн газрын төлөөлөгчид тодорхой саналтай оролцож 2026 онд энэхүү конвенцийн 17 дугаар бага хурлыг өөрийн оронд зохион байгуулахаар болж холбогдох шийдвэрийг гаргууллаа. Түүнчлэн Монгол Улс “Олон улсын бэлчээр ба нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэгчдийн жилийг 2026 онд тэмдэглэн өнгөрүүлэх тухай” НҮБ-ын тогтоолыг санаачилж Ерөнхий Ассамблейн 76 дугаар чуулганаар батлуулсан.

Эцэст тэмдэглэхэд, энэ чуулга уулзалтад оролцож хүн төрөлхтний нийтлэг хувь заяатай холбоотой дэлхий дахины асуудлуудыг шийдвэрлэх оролдлогууд, түүний дотор цаг уурын өөрчлөлтийн эсрэг хамтын хүчин чармайлтад Монгол Улс идэвхтэй байр суурь баримталж, бүс нутагтаа болон дэлхий нийтэд энх тайван, тогтвортой байдлыг сахин хамгаалах, олон талт харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд өөрийн хувь нэмрээ оруулах сонирхолтой хэвээр гэдгээ Давосын энэ индрээс дахин нотолсон явдал нь манай гадаад бодлогын зорилтуудыг хэрэгжүүлэх хөрс суурийг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой боллоо гэж үзэж байна.

УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогттой ярилцлаа.

---

-Та Зөвшөөрлийн тухай хуульд УИХ зөвшөөрөл олгож өгөхийг хүссэн. Зөвшөөрлийн хуулийг УИХ-аар хэлэлцэхгүй дөрвөн жилийн нүүр үзэж байгааг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-2019 оны гуравдугаар сард УИХ-ын 22 гишүүн Аж ахуйн үйл ажиллагааны зөвшөөрлийн тухай хуулийг өргөн барьсан. Уг хуулийг хэлэлцэхгүй явсаар дөрвөн жилийн нүүрийг үзлээ. Засгийн газар мөн 2019 оны дөрөвдүгээр сард өргөн барьсан шүү дээ. Тусгай зөвшөөрлийг нэмэх бус зөвшөөрлийг цөөлөх төсөл шүү. Хуулийн төслийн нэр нь болохгүй байгаа юм бол нэрийг нь “Тусгай зөвшөөрлийг устгая, авлигыг алга болгоё ” гэж сольдог юм уу яадаг юм. Ингэж өөрчилбөл, хуулийн төсөл урагшилж магадгүй. Бид Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр, намын мөрийн хөтөлбөртөө “Авлигыг багасгана, тусгай зөвшөөрлийг цөөлнө гэж” яриад байгаа боловч ерөөсөө дэмжихгүй юм.

МАН-ын их хурлаар авлигын асуудлыг хөндсөн. Авлигыг гарын үсэг, тусгай зөвшөөрөл өөгшүүлдэг шүү дээ. Монгол Улсын нэг эмгэнэл бол өөрсдөө хийхгүй мөртлөө хүнээр хийлгэдэггүй. Өөрсдөө чадахгүй мөртлөө чаддагтаа боломж олгодоггүй. Бие биедээ тээг тавиад суучихдаг энэ хандлагыг бид өөрчлөх ёстой. Анх нийтийн ашиг сонирхол, хүнийэрүүл мэнд, хүрээлэн байгаа орчин, улс орны аюулгүйбайдалд хохирол учруулж болзошгүй, тодорхойнөхцөл, нарийн мэргэжил шаардах аж ахуйн зарим үйл ажиллагааг эрхлэхэд тусгайзөвшөөрөл олгох, түдгэлзүүлэх, хүчингүйболгохтойхолбоотойхарилцааг зохицуулах үүднээс Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгайзөвшөөрлийн тухайхуулийг 2001 оны хоёрдугаар сарын 1-нийөдөр баталсан байдаг. Сумын засаг даргаас Засгийн газар хүртлээ 200 гаруй тусгай зөвшөөрөл олгохыг хуульчилсан.Үндсэндээ 2001 оноос өнөөдрийг хүртэл 20 гаруй жил өнгөрлөө. Биднийг 2019 онд Зөвшөөрлийн тухай хуулийг санаачилж байх үед тусгай зөвшөөрлийн тоо 1400-д хүрчихсэн байсан. МҮХАҮТ-аас хийсэн судалгаагаар энэ жил тусгай зөвшөөрлийн тоо 1600 болчихож. Хоёр зуу байсан зөвшөөрөл 20 жилийн дотор 1600-д хүрчихлээ. Энэ хэмжээгээр сумын засаг даргаас авахуулаад шат шатандаа Засгийн газар хүртлээ зөвшөөрөл олгодог болчихлоо.

-Зөвшөөрлийн тоо найм дахин өссөн байна. Үүний цаана төрийн хүнд суртал, авлига хээл хахуулийн асуудал яригддаг шүү дээ?

-Зөвшөөрлийн хуулийг богино хугацаанд батлуулах тал дээр санаа зовоод байгаа чинь ерөөсөө л үүнтэй холбоотой. Зөвшөөрөл аваагүй бүхнийг хааж, хорьдог, шалгадаг, торгодог. Тиймээс иргэд ямар нэгэн байдлаар тэр зөвшөөрлийг нь олж авахыг хичээдэг болсон. Зөвшөөрөл авах гээд очихоор зөвшөөрлийг нь гаргаж өгдөггүй. Иргэд аргаа бараад зөвшөөрлөө гаргуулж авахын тулд шан харамж, авлига өгдөг. Үүний үр дүнд л зөвшөөрөл нь гардаг. Ийм болгочихоод байна. Энэ байдлыг өөрчилье л гэж байгаа юм. Зөвшөөрлийн хуулийн талаар олон жил ярилаа. Сонгууль болохоор толгойтой бүхэн тусгай зөвшөөрлийг цөөлөх талаар ярьдаг. Гэтэл бодит байдал дээр хууль нь явдаггүй.

-Зөвшөөрлийн хууль УИХ дээр очоод гацчихсан шалтгаан юу вэ. Гишүүд уг хуулийн ач холбогдлыг төдийлөн мэдэхгүй, ойлгохгүй байгаа юм уу?

-Уг нь дээрх хуулиар тусгай зөвшөөрөл шаардахаас бусад төрлийн аж ахуйн үйл ажиллагааг хууль тогтоомж, стандартын шаардлагад нийцүүлэн, зөвхөн татварын байгууллагад бүртгүүлсний үндсэн дээр чөлөөтэй эрхэлж болохоор заасан. Хүний амь нас, эрүүл мэнд, Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолтой холбоотой, байгалийн баялаг ашиглах, байгаль орчинтой холбоотой гэх мэт хэдхэн асуудалд төр зөвшөөрөл олгоё. Ийм болгочихвол иргэд, ААН-үүд өөрсдөө хөдөлмөрлөөд, бизнесээ өргөжүүлээд явна шүү дээ. Бусад бизнесийн үйл ажиллагаанд төр оролцож, зөвшөөрөл олгохоо больё л гэж байгаа хэрэг. Өнөөдрийн байдлаар олгож байгаа лиценз, баримт бичиг, тусгай зөвшөөрөл, эрхийн бичиг, гэрчилгээ зөвшөөрлийн тоо 1600-д хүрээд байна. Өөрөөр хэлбэл, хуульд заагаагүйзөвшөөрлийн чиглэл, төрлөөр шинээр дур мэдэн зөвшөөрөл олгож байна аа гэсэн үг. Энэ бүхэн бизнес эрхлэгчдийн үйл ажиллагаанд саад бэрхшээл, хүнд суртал үзүүлж байгаагаас гадна авлигын хорт үндэс цэцэглэх хөрс, бүр үржүүлэх хүлэмж нь болчихоод удаж байна. Иргэд зөвшөөрөл авах гэж махаа зулгаадаг. Үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл олгохгүй байгаа нь иргэдээ гэртээ гэдсээ илээд халамж аваад хэвт гэж байгаагаас ялгаагүй. Халамжаас хөдөлмөрт гэж уриалчихаад хөдөлмөрлөх, бизнес эрхлэх боломжийг нь бүрдүүлэх Зөвшөөрлийн хуулийг яагаад хааж боогоод байгааг ерөөсөө ойлгохгүй байна. МАН-ынхан ч, АН-ынхан ч 2016 оны сонгуулиар тусгай зөвшөөрөл, лицензийн тоог 3-4 дахин бууруулна хэмээн амласан. Энэ бүхний цаана байгаа авлига, хүнд суртлыг арилгана гэсэн. Ингээд 2016 онд МАН олонх болсон учраас амлалтаа биелүүлэх үүрэг хүлээсэн. Тиймээс миний бие болоод бусад гишүүд Зөвшөөрлийн хуулийг өргөн барьсан. Уг хуулийг батлуулж чадаагүй байтал 2020 оны сонгууль болсон. Энэ үеэр ч бид УИХ дээр явж байгаа Зөвшөөрлийн хуулийг богино хугацаанд батална гэсэн. Гэтэл дахиад хоёр жил өнгөрчихлөө. Үндсэндээ хууль өргөн бариад дөрвөн жилийн нүүр үзэж байна. Удахгүй хэлэлцэх гэж байна гэсээр ам тагладаг. Хэзээ хэлэлцэхийг нь хүлээгээд сууж байна. Ямар шалтгаанаар, яагаад хэлэлцэхгүй байгааг ерөөсөө ойлгохгүй байна. Эсвэл аймаг нийслэл, яам тамгын газрынхан зөвшөөрөл нэрээр гарын үсгээ худалддаг байдал нь арилах учраас УИХ-д нөлөөлж, хэлэлцүүлэхийг хойшлуулдаг юм уу. Гэтэл уг хуулийг батлагдаж, мөрдөгдөхийг иргэд, ААН-үүд маш их хүлээж байна. Бид угтаа амлачихсан. Амласан амлалтдаа хүрэх ёстой. Амаараа сайхан юм ярьчихаад амьдрал дээрээ биелүүлэхгүй байж болохгүй. Тусгай зөвшөөрлүүдийг цөөлж, аж ахуйн нэгжүүдийг дарамт, шахалтгүй үйл ажиллагааа явуулах нөхцөлөөр хангах зорилгоор хуулийн төслийг дэмжих хэрэгтэй. УИХ ярихдаа нэг зүйл ярьж, хийхдээ өөр зүйл хийдэг байж болохгүй. Тавьсан зорилго, бодлогоо хэрэгжүүлэхийн тулд анхаарах ёстой.

-Зөвшөөрлийн хууль батлагдсанаар эдийн засагт үзүүлэх үр нөлөө юу байх вэ?

-Хамгийн наад зах нь татвар төлдөг хүний тоо нэгээр нэмэгдэж байвал, төсөвт орлого оруулдаг ААН нэгээр нэмэгдэж байвал Монгол Улсын төсвийн орлого тэр хэмжээгээр нэмэгдэнэ. Төсвийн хөрөнгө оруулалтаар барих сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгээ барих бололцоо төрд бий болно. Төсвийн орлогыг яаж нэмэгдүүлэх юм бэ гэхээр татвар төлж байгаа, баялаг бүтээж байгаа төр, хувийн хэвшлийнхнийгээ дэмжих л ёстой. Тэгвэл тусгай зөвшөөрөл нэрээр хянадаг, торгодог, шийтгэдэг байдлыг арилгачихвал бизнесээ чөлөөтэй эрхлэх боломж бүрдэнэ. Хүмүүс яагаад төрд орох гэж зүтгээд байгаа юм. Тэд гарын үсгээ үнэлж, авлига авах гэж төрд орж байна. Тусгай зөвшөөрлийн тоо яагаад нэмэгдээд байгаа вэ гэвэл, олгох ёстой гэж хуульд оруулчихаад, том босго тавьж, түүгээрээ далимдуулж шан харамж авч байгаа юм. Төсвийн тодотгол нэрээр хамаг юмаа танаж хасаад байдаг. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч, иргэдийн амьдрал улам бүр дордож байна. Тийм учраас аль болох баялаг бүтээж байгаа, татвар төлж байгаа иргэн, ААН-үүдээ чөлөөтэй бизнес эрхлэх боломжийг олгох ёстой. Гэтэл 1600 ширхэг тусгай зөвшөөрлийн цаана байгаа гарын үсэг зуруулах хүнд суртал, авлигыг арилгаж чадвал улсын эдийн засаг тэлэх юм.

-Иргэн, ААН-үүд зөвшөөрөл авахын тулд хэр хугацаа зарцуулдаг талаар судалгаа бий юү?

-Хэдэн сар ч биш, бүр хэдэн жил зарцуулдаг талаар судалгаа гарсан. Тусгай зөвшөөрөл олгоогүй бол яагаад олгоогүй гэдэг талаар хариулт өгдөггүй. Зөвшөөрөл нь гарах гэж байна гээд хэдэн жил болдог. Хэрэв Зөвшөөрлийн хууль батлагдчихвал тусгай зөвшөөрлийг хамгийн уртдаа нэг сарын хугацаанд олгох юм. Олгоогүй бол хариуцлага хүлээлгэх талаар зааж өгсөн. Түүнчлэн тусгай зөвшөөрөл олгох процессыг ил тод, цахим болгох юм. Хэн гэж албан тушаалтан дээр хянагдаад дараа нь хэн дээр очсоныг нь иргэд мэдэх боломжтой. Шаардлага хангаж байгаа эсэхийг ч өөрөө давхар хянах боломжтой. Шаардлага нь ил тод байгаа учраас ямар шалтгаанаар татгалзсан, эсвэл зөвшөөрсөн гэдгийг харах боломжтой. Хэрэв үнэхээр шаардлага хангаагүй иргэн, ААН-д зөвшөөрөл олгосон бол авлига авсан байх магадлалтай гэдэг ч юмуу асуудлыг ил тод, шилэн болгоно. Ингэснээр тусгай зөвшөөрөл авахын тулд олон жил хүлээдэг, хурдан шийдүүлэхийн тулд авлига өгдөг, шаарлага хангаагүй байхад хангасан болгодог, хангасан иргэн, ААН-ийг хангаагүй мэтээр зөвшөөрөл олгохоос татгалздаг байдлаас ангижрах боломжтой.

-Манай улс энэ жил авлигын индексээрээ нэг байр урагшилж 110-т жагссан. Зөвшөөрлийн хууль батлагдчихвал авлигын индексийн үзүүлэлтээ сайжруулах боломж бүрдэх нь ээ?

-Таны хэлж байгаа үнэн. Авлигын индексийн үзүүлэлтээрээ байр ахих боломж бүрдэнэ. Ерөөсөө гарын үсэг бүрийн цаана хүнд суртал, хүнд суртлын цаана авлига байна. Хэрэв 1600 ширхэг тусгай зөвшөөрлийн тоог дөрөв дахин бууруулаад 400 болгочихвол гарын үсгээ арилждаг төрийн албанд авлига дөрөв дахин буурна.Манай улс бүх шатандаа авлигатай тэмцэх талаар ярьж байна. Авлигатай тэмцэхийг уриалдаг, ярьдаг хүн бүхэн уг хуулийн төслийг дэмжих учиртай. Манай улс өнгөрсөн жил авлигын индексээр 111-т жагсаж байсан бол энэ жил 110-т жагссан. Хэрэв уг хууль батлагдчихвал багадаа 10 байраар урагшлах боломжтой.

-Тусгай зөвшөөрөл авахаас бусад төрлийн үйлчилгээг хорихгүй гэдгээр далимлуулж хараа хяналтгүй, эмх замбараагүй байдал үүсэх вий дээ. Манайхан эрхээ мэддэг, үүргээ ухамсарлахдаа тааруухан шүү дээ?

-Иймэрхүү болгоомжлолууд бий. Үүнийг тодорхой хуулийн зохицуулалтаар зохицуулаад явах боломжууд бий. Ер нь төр иргэдээ зөрчил гаргахыг хүлээгээд, анаад, отоод, бараг гаргаасай гэж далим хайх байдлаар ажиллах юм бол бүх юм утгаа алдана. Тэгэхээр аль аль талдаа зөрчил гаргахаас сэргийлдэг байх ёстой.

Хамгийн чухал нь зөрчил гаргасан иргэн, аж ахуйн нэгжийг шууд торгодог, дарамталдаг, хаадаг боодог биш, зөрчил гаргахгүй байх талаас нь урьдчилан хэлж сануулдаг, мэдээллээр хангадаг, зөвлөн тусалдаг байх нь ухаалаг төрийн зөв хандлага. Хэрэвзээ ингэж хэлж сануулсаар байтал тэрхүү зөрчлөө дахин давтан гаргаад хууль дүрмийн дээгүүр дэвсэлж гүйгээд байвал хэнбугайг ч ялгалгүй торгодог шийтгэдэг, хариуцлагыг нь үүрүүлдэг байх зохицуулалтыг Зөрчлийн тухай хуульд оруулахаар ажиллаж байна.

УИХ–ын гишүүн Э.Батшугартай ярилцлаа.

---

– Банкны IPO-д оруулах 500-600 тэрбум төгрөгийг зээл хэлбэрээр зарцуулвал эдийн засагт 1.5-1.8 их наядын өгөөж өгөх бүрэн бололцоотой –

---

-Манай улсын нөлөө бүхий таван банкны IPO гаргах хугацааг хойшлуулах асуудлыг УИХ хэлэлцэж байна. Та энэ асуудал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Юуны өмнө би IPO болон хөрөнгийн биржийг маш их дэмждэг гэдгээ хэлмээр байна. Ерөнхийдөө манайх капитал маркет болон хөрөнгийн биржээ хөгжүүлж, хөгжих нь зүйтэй. Банкууд IPO гаргах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байгаа. Банкууд IPO гаргах асуудлыг хойшлуулсан гэж үзэхээс илүүтэй хугацааг нь сунгасан гэж ойлгох нь зүйтэй. IPO гаргахад бэлэн байгаа банкуудыг зах зээлд IPO гаргахыг хориглоогүй. Гол асуудал нь юу байсан гэхээр хоёр банк IPO гаргах зөвшөөрлөө авчихсан байсан. Үлдсэн гурван банк нь үүнд бэлэн бус байна. Өнгөрсөн онд баталсан Банкны тухай хуульд банкууд 2022 оны зургадугаар сарын 30-ны өдөрт багтан олон нийтэд нээлттэй хувьцаат компанийн хэлбэрт шилжсэн байхаар зохицуулсан. Өөрөөр хэлбэл, үлдсэн гурван банк хуулийн хугацаанд буюу сар хагасын хугацаанд IPO гаргах бэлтгэл байдлаа бүрэн хангана гэдэг маш хэцүү асуудал.Миний хувьд Лондонгийн хөрөнгийн бирж дээр хэд хэдэн IPO гаргаж байсан учраас асуудлыг нь мэднэ. IPO гаргах процесс ерөнхийдөө 3-5 жил хүртэлх хугацаанд үргэлжилдэг. Тиймээс яг одоо банкны IPO гаргахад бэлэн байдлаа бүрэн хангаагүй, яаруу сандруу бэлдсэн IPO-г банкууд гаргах эрсдэл бодитой байна. Өөрөөр хэлбэл, яарч сандраад бүрэн сайн болгоогүй хоолоо хүнд өгч байгаагаас ялгаагүй зүйл шүү дээ. IPO гаргахад бэлэн болоогүй байж хуулийн хугацаандаа багтахын тулд банкны IPO-г хүчээр гаргачихвал түүнийг нь худалдаж авсан хөрөнгө оруулагчид дараа нь эрсдэл хүлээнэ.

Цаашид ямар нөхцөл байдал үүсэхийг бид мэдэхгүй шүү дээ. Бид хамгийн түрүүнд хөрөнгө оруулагчдаа хамгаалах ёстой. Учир нь хөрөнгө оруулагчдынхаа итгэл үнэмшлийг төрүүлж байж хөрөнгийн биржээ улам хөгжүүлж, илүү динамик болгох асуудал яригдана.

-Тэгэхээр та банкууд IPO гаргах нь зөв боловч одоо цаг нь биш гэж хэлэх гээд байна уу?

-Яг тийм. Цар тахлын нөхцөл байдал болоод геополитикийн асуудал хүнд байгаа учраас дэлхий нийтээрээ IPO гаргах асуудлыг хойшлуулж байна. Энэ оны эхний улирлын байдлаар дэлхий даяар шинээр IPO гаргах нь 10 дахин багассан. Хоёр л компани 500 сая ам.доллараас дээш IPO гаргасан байна. Мөн он гарснаас хойш манай хөрөнгийн биржийн үнэлгээ 20 хувиар буурсан. Өөрөөр хэлбэл, одоогоор дэлхийн улс орнуудын нийгэм, эдийн засгийн байдал хэрхэн өөрчлөгдөхийг хэн ч хэлж мэдэхгүй байна. Өнөөдрийн төсөөллөөрөө IPO гаргалаа гэхэд ирээдүйгээ хэрхэн таамаглах нь тодорхой бус байна. Тийм учраас хөрөнгийн бирж дээр ирээдүйн эдийн засагтай холбоотой томоохон савлагаа үүсч магадгүй гэж харж байна. Яг үүнтэй ижил нөхцөл байдал Монгол Улсад үүсчихээд байна. Наад зах нь хил хэзээ нээгдэх нь тодорхойгүй л байна шүү дээ. Хил богино хугацаанд нээгдчихвэл бидэнд бүх талаараа ашигтай. Түүнийг дагаад Хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа ч идэвхжинэ. Харин байдал энэ хэвээрээ байвал хөрөнгийн зах зээл болоод эдийн засгийн нөхцөл байдал улам дордоно.

-Тэгвэл хуулийн хугацаанд банкууд IPO гаргахаар бол үнэлгээ нь хэр бодитой байгаа бол?

-Дараагийн асуудал бол яах аргагүй үнэлгээтэй холбоотой. Учир нь Ковидын хууль батлагдсантай холбоотойгоор банкууд иргэдийн хугацаагүй хадгаламж болоод харилцах дансанд хүү тооцож олгохоо больсон. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр өмнө нь хугацаагүй хадгаламж болоод харилцах данстай нийт иргэдэд хүү тооцож олгодог байх нь банкуудын зардлыг нэмэгдүүлнэ гэсэн үг. Гэтэл одоо хүү тооцож олгохоо больчихоор банкуудын цэвэр ашгийн хэмжээ хамаагүй өндөр дүнтэй харагдаад байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, дээр дурдсан хүүгийн зардал багасчихсан. Тэгэхээр Ковидын хууль хэрэгжих хугацаа дуусгавар болмогц банкуудын хүүгийн зардал эргээд нэмэгдэж, цэвэр ашиг нь багасна. Үүнээс дүгнэхэд, ямар эрсдэл бий болох вэ гэхээр банкууд өнөөдөр IPO гаргахад хувьцааг нь өндөр үнээр хувьцаа эзэмшигчид авч, ирэх жилийн цэвэр ашиг нь өнөөдрийнхөөс болон өнгөрсөн жилийнхээс хамаагүй багассан байх болно. Өөрөөр хэлбэл, банкуудын хувьцааны үнэ унах асуудал яригдана. Энэ мэтчилэн олон нөхцөл байдлаас үүдэн миний хувьд банкны IPO гаргах асуудлыг цаг хугацааны хувьд хойшлуулах нь зүйтэй хэмээн үзэж байгаа юм. Үнэхээр өөрийн банкны IPO гаргах асуудлын бэлтгэл байдлыг бүрэн хангасан гэж үзэж байгаа банкууд гаргах бололцоотой шүү дээ. Түүнийг нь хойшлуулаагүй.

-Хэрэв банкууд IPO гаргавал хичнээн төгрөгийн хувьцаа арилжаалагдах талаар гарсан тооцоо байдаг юм болов уу?

-Банкууд IPO гаргавал ойролцоогоор 500-600 тэрбум төгрөгийн IPO арилжаалагдах тооцоо гаргасан байсан. Энэхүү мөнгө хаанаас гарах вэ гэвэл банкуудын хадгаламжаас л гаргана.Иргэдийн гудсан доор ийм их хэмжээний мөнгө байхгүй. Хэрэв дээрх мөнгө банкууддаа байршаад эдийн засгийн эргэлтэд орж байвал ажлын байр нэмэгдэх, иргэд, ААН-үүдийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ЖДҮ-ийг хөгжүүлээд банкиндаа байх уу, эсвэл IPO авахад зарцуулж тэндээ 500-600 тэрбум төгрөгийг гацаах уу гэсэн хоёр сонголт л байна. Өнөөдрийн нөхцөл байдлын тухайд эдийн засгийн эргэлтэд орж, макро эдийн засгаа дэмжиж, ажлын байрыг нэмэгдүүлсэн нь илүү ашигтай байж магадгүй. Эдийн засагт мөнгөний хурдны коэффициент хэмээх ойлголт бий. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр эдийн засагт үр өгөөжтэй нэг төгрөг гаргавал тэр нь эргээд гурван төгрөг болж өсдөг. Энэ ойлголтоор дээр дурдсан банкны IPO-д оруулах 500-600 тэрбум төгрөгийг зээл хэлбэрээр зарцуулбал эдийн засагт 1.5-1.8 их наядын өгөөж өгөх бүрэн бололцоотой.

-Дэлхийд банкууд IPO гаргахдаа ямар ямар шалгуур нөхцөлийг хангасны үндсэн дээр гаргадаг юм бол?

-Дэлхийд ганцхан банкны IPO гэж тусдаа авч үзэхгүйгээр бүхэл төрлийн IPO гаргахдаа ижилхэн шалгуур хангасан байх ёстой гэж би үздэг. Тэртэй тэргүй банкууд дээр Монголбанкнаас хатуу хяналт тавьдаг. Үүн дээр нэмээд олон нийтийн оролцоо сайжирвал улам л сайн. Ер нь банк байна уу, уул уурхайн компани байх уу гэдэг нь сонин биш. Хамгийн гол нь хувьцаа худалдан авч байгаа хөрөнгө оруулагчдаа хамгаалах ёстой. Капитал маркет болох хөрөнгийн биржээ дэмжих ёстой.

-Та Монголбанкны дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан. Манай улсын банкны тогтолцоо хэр ил тод вэ. Банкаар дамжуулж мөнгө угаах, ямар нэгэн хууль бус үйлдэл хийх магадлал бий юү?

-Банкаар дамжуулж мөнгө угаана гэдэг өнөөдрийн тухайд маш хэцүү асуудал. Учир нь манайх ФАТФ-ын зөвлөмжийг дагаж, мөрдөж байгаа. Хоёрдугаарт, банкууд сүүлийн 10 гаруй жил Базел-II стандартыг мөрдөж байгаа. Уг стандартыг дэлхийн арилжааны банкууд 2008, 2009 оноос нэвтрүүлж эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үед үүссэн санхүүгийн эрсдэлээс сэргийлсэн стандарт.

-Тэгвэл Хөгжлийн банк уг стандартыг мөрдөж байсан юм болов уу?

-Харамсалтай нь Хөгжлийн банк уг стандартыг баримталж байгаагүй гэдэг нь өнөөдрийн нөхцөл байдлаас тодорхой харагдаж байна. Арилжааны банкууд харьцангуй ил тод болсон. Ямар ч банкны цахим хуудас руу ороод жилийн тайлан, улирлын тайлан, хувьцаа эзэмшигчдийн мэдээлэл зэрэг бүх мэдээлэл ил тод бий. Монголбанкнаас хяналт маш сайн тавьж банкуудаа шахдаг. Би ч Монголбанкны дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байхдаа ч арилжааны банкуудад хяналт шалгалтуудыг эрчимтэй хийж улирлын, жилийн тайлангаа цаг тухайд нь ил тод байршуулж, ТУЗ-дөө хөндлөнгийн ТУЗ-ийн гишүүн томил гэх мэтчилэн байнга л шахдаг байсан.

-Гэхдээ л Монголбанкны удирдлагууд өнөөдрийг хүртэл иргэдийн итгэлийг хүлээх хэмжээнд ажиллахгүй л байна шүү дээ. Тэгэхээр Монголбанк банкуудад тавих ёстой хяналтаа хангалттай тавьдаг гэж та үзэж байна уу. Тэгвэл яагаад шил шилээ дараад банкууд гэнэт дампуурлаа зарлаад байдаг юм бол?

-Монголбанкны дүрэм журамд хангалттай олон зүйлийг зааж, тусгасан байдаг. Харин юу дутагдаад байна гэвэл хэрэгжилт дутагдаад байгааг үгүйсгэхгүй. Ялангуяа та бидний мэдэж байгаачлан өнөөдөр яригдаж байгаа Хөгжлийн банк өмнө нь яригдаж байсан Хадгаламж, Капитал банкууд дампуурлаа зарлаад байна гэхээр эрх зүйн асуудалтай холбоотой. Банкнаас зээл аваад түүнийгээ зориулалтын бусаар иргэд, ААН-үүд ашигладаг үйлдлийг би нэг ёсны санхүүгийн луйвар гэж үздэг. Та банкнаас зээл авах хүсэлтээ өгөхдөө зээлээ юунд зарцуулахаа нарийн тайлбарладаг. Банк таны хэлж ярьсан дээр дүгнэлт гаргаад зээл олгож байхад зээлээ зориулалтын дагуу ашиглачихдаг.

-Тэгвэл эргээд зээлийн зориулалтын дагуу ашиглаж байгаа эсэхийг хянах ёстой юм биш үү?

-Ингэж хуурамч бичиг баримт бүрдүүлж зээл авчихаад дараа нь авсан мөнгөө өөр зүйлд зарцуулна гэдэг байж боломгүй асуудал. Энэ үзэгдлийг АНУ-д эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцдог. Банкууд хяналт тавих ёстой. Тавьж ч байгаа байх. Гэхдээ зарим нэг нь эхний нэг, хоёр удаадаа тэднийг аргалах аргаа мэдээд байна. Монголбанкны тухайд А банкнаас Б банк руу орсон зээлээс цааш хяналт тавих боломжгүй. Ганцхан прокурорын зөвшөөрөлтэйгөөр мөрдөн байцаагч хяналт тавих бололцоо бий.

-Сүүлийн үед нэр бүхий банкуудын балансыг харахад хэдийнэ дампуурлаа зарлах хэмжээнд хүрчихээд байхад Монголбанк дампуурсныг нь зарлахгүй байгаа гэх мэдээлэл бий. Ийм боломж бий юү?

-Ийм боломж тодорхой хугацаанд бий. Зохистой харьцаа нь алдагдсан байхад хэсэг хугацаанд доголдлыг арилгаж, сайжруулахын тулд юмуу, эсвэл хөлдөөсөн орчинд байлгах бололцоо нь байгаа. Гэхдээ урт хугацаанд явахгүй л дээ.

-Хэдхэн жилийн өмнө хөрөнгийн зах зээлийн талаар иргэдийн ойлголт муу хэзээ ашиглагдаж, үр өгөөжөө өгөх нь тодорхойгүй цэнхэр, ягаан тасалбараар хязгаарлагддаг байсан. Харин сүүлийн жилүүдэд хөрөнгийн биржийн талаарх ойлголт, хэрэглээ нэмэгдсэнийг үгүйсгэхгүй. Тэгвэл манайд хөрөнгө оруулагчдийг хамгаалах хууль эрх зүйн орчин хэр бүрэлдсэн байна вэ?

-Хууль эрх зүйн орчин ерөнхийдөө гайгүй сайн боловч дүрэм,журмууд нь бүрэн гүйцэд биш байна уу даа гэж харж байгаа. Тухайлбал, дэлхийн бүхий л биржүүд ямар тогтолцоотой байдаг вэ гэхээр компаниуд өөрийнхөө нийт хувьцааны 20 хувийг хөрөнгийн бирж дээр чөлөөтэй арилжаалдаг. Гэтэл манайд 20 хувь нь бүү хэл хоёр хувийн хувьцаагаа ч арилжаалдаггүй хувьцаат компаниуд байна. Энэ нь юуг харуулж байна гэхээр олон нийтийн хяналт байхгүй байгааг илтгэж байна. Хоёрдугаарт, юу хэрэгжихгүй байна гэхээр сайн засаглал. Гуравдугаарт, бага хэмжээгээр хувьцаа эзэмшигчдийг их хэмжээний хувьцаа эзэмшигчидтэй тэгш эрхтэйгээр дэмжих ёстой. Гэтэл манайд бүх хувьцаа эзэмшигчдээ жигд дэмжих асуудал хууль эрх зүйн хувьд асуудалтай байна. Гэхдээ манай улсад хөрөнгийн бирж үүсээд 30 гаруй жил болох энэ хугацаанд тодорхой хэмжээний амжилт олсон уу гэвэл олсон.Тухайлбал, Лондонгийн хөрөнгийн бирж үүсээд 100 гаруй жил болж байгаа учраас шууд тэдэнтэй хөгжлийг нь харьцуулах боломжгүй. Сүүлийн үед манай улсын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа идэвхтэй байгаа нь сонирхолтой асуудал. Иргэд сүүлийн үед мөнгөө банкинд байршуулахгүй хөрөнгийн биржээр дамжуулж хөрөнгө оруулалт хийх нь илүү өгөөжтэй гэдгийг олоод харчихсан байна. Учир нь сүүлийн хоёр жил манай улсын мөнгөний бодлогын хүү маш доогуур байсан. Түүнийг дагаад хадгаламжийн хүү буурсан. Тиймээс бага хүүний ашиг хүртсэнээс хөрөнгийн бирж дээр мөнгөө эргэлдүүлж өндөр ашиг хүртэх сонирхолтой байна. Энэ завшааныг ашиглаад хэлэхэд, компани өөртөө хөрөнгө татмаар байгаа. Тэгвэл хөрөнгө татахын тулд банкнаас, бонд гаргах, хувьцаа зараад хөрөнгө оруулалт босгож болно, аль эсвэл хөрөнгийн бирж дээр очоод өөрийн компаниа үнэлүүлээд нийт хувьцааныхаа 20 орчим хувийг хувьцаа эзэмшигчдэд зарж хөрөнгө оруулалт татах боломжтой. Босгосон хөрөнгөөрөө дахин компанидаа хөрөнгө оруулж хувьцааныхаа нэгж үнийг өсгөдөг. Гэтэл манай хөрөнгийн бирж дээр юу дутагдаж байна гэхээр дөнгөж бойжиж буй старт ап компаниудад хөрөнгө оруулалт татах зах зээлийн маркет байдаг. Энэ тогтолцоо хэрхэн ажилладаг вэ гэхээр иргэн Э.Батшугарт бизнесийн маш гоё санаа байгаад түүнд хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Банкинд хандахаар түүнд барьцаа хөрөнгө байхгүй, хөрөнгийн бирж дээр гарах зардал байхгүй учраас бизнес санаагаа хөрөнгө оруулагчдад үнэлүүлээд санаагаа бодит болгох боломж бүрдэх юм. Ингээд бага багаар ашиг орлогоо нэмэгдүүлсээр дэлхийд алдартай компани болох ч боломжтой. Үүний тод жишээ бол Фэйсбүүкийг үүсгэн байгуулагч Марк Цукерберг юм. Нэг талаараа хөрөнгө оруулагчдад эрсдэлтэй мэт боловч маш их өгөөжтэй хөрөнгө оруулалт хийх бололцоог нь нээж өгдөг. Ийм тогтолцоо манай хөрөнгийн биржид яах аргагүй хэрэгтэй гэдэг нь харагдаж байна. Яагаад энэ тогтолцоог бий болгох цаг нь ирсэн гэж үзэж байна гэхээр өнгөрсөн жил ямар олон хүн койнд хөрөнгө оруулсан билээ дээ.

-Иргэд койнд их хэмжээний хөрөнгө оруулсан үзэгдэл нь өөрсдөө хөдөлмөрлөхгүйгээр богино хугацаанд үр ашиг хүртэх сонирхолтой холбоотой гэж үү?

-Иргэд хөрөнгийн бирж рүү биш, койнд яагаад их хэмжээгээр хөрөнгө оруулсан гэхээр ямар ч хүн гар утасны аппликэйшн ашиглаад оролцох боломжтой байсантай холбоотой. Гэтэл хөрөнгийн биржээр дамжуулж хувьцаа худалдаж авахын тулд заавал албан ёсны брокер деллерийн компанид хандахаас авахуулаад бөөн бичиг цаас бүрдүүлэх шаардлага үүсдэг. Харин саяхнаас Тоон гарын үсгийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотойгоор явдал чирэгдэл нь харьцангуй багассан байх. Тухайн үед бол заавал нотариатаар батлуулсан байхыг шаарддаг гэх мэт олон хүндрэл байсан. Тэгвэл дээр дурдсан бизнес санаанд хөрөнгө оруулж, түүнээсээ ашиг хүртдэг хөрөнгийн биржийн бас нэг тогтолцоог нэвтрүүлснээр илүү олон иргэд оролцох боломж бүрдэх байх.

-Койн ч бай, хувьцаа ч бай сэтгэл хөдлөлөөр хандсанаас олон мянган иргэд эдийн засгаараа хохирч үлдэх эрсдэл байна. Тухайлбал, койнд хөрөнгө оруулаад хохирсон иргэд олон байна. Тэгвэл юунд хөрөнгө оруулах талаараа ул суурьтай судлах, үүсч болох эрсдэлийг бүрэн тооцоолох мэдлэг, боловсрол дутмаг байна уу?

-Таны хэлж байгаа үнэн. Аливаа хөрөнгө оруулалтыг хийхдээ өөртөө тодорхой хэмжээний цензур тавих ёстой. Өөрийнхөө мэдлэгийн түвшинг тодорхойлж мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч уу, сонирхогч уу гэдгээ бодох ёстой. Хоёрдугаарт, тодорхой хэмжээний санхүүгийн мэдлэг хөрөнгө оруулагч бүрт байх ёстой. Мөн хувьцаагаа худалдан борлуулж байгаа компанийн бүх тайлангаа цаг хугацаандаа ил тод байлгах ёстой. Энгийн үгээр хүн өөрийн хүүхдээ нэвт шувт мэддэг шиг тухайн хөрөнгөө оруулж, хувьцааг нь худалдаж авах гэж байгаа компаниа нэвт шувт судалсан байх ёстой. Үүний үр дүнд итгэл үнэмшилтэйгээр хөрөнгөө оруулна. Түүнээс биш сэтгэл хөдлөлөөрөө харанхуйгаар хөрөнгө оруулалт хийнэ гэдэг бол сугалаа худалдаж авч байгаагаас ялгаагүй үйлдэл болно.

Монгол Улсын баатар Э.Бат-Үүлтэй ярилцлаа.

---

-Х.Баттулгыг Путинтэй хамтраад Монголын ардчиллыг нугачин дарахыг зүгээр хараад сууж чадахгүй –

---

-Та ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөний төлөө тэмцэж ирсэн хүний хувьд Орос Украины дайны асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Юуны өмнө Путин Украин руу яагаад түрэмгийлэх болсон юм бэ гэдэг асуултын хариултыг тунгааж бодох нь зүйтэй байх. Путин Украиныг Беларус шиг дарангуйллын дэглэмтэй, өөрийнх нь гар хөл болсон ийм улс байлгахыг л хүссэн. Украинд тийм л шаардлага тавьсан. Мэдээж энэ шаардлагыг Украины ард түмэн хүлээж аваагүй учраас тэднийг номхон, дуулгавартай байсангүй хэмээн Путин халдан түрэмгийлсэн. Энэ түрэмгийлэл угтаа 2014 оноос эхэлсэн. Тэр цаг үеэс Путин Украиныг өдөөн хатгасаар сүүлдээ түрэмгийллээ. Бид өрнөөд байгаа үйл явцын учир шалтгааныг маш сайн ойлгох хэрэгтэй. Манай улсын зарим иргэд Украин ОХУ руу түрэмгийлсэн мэт буруу ташаа ойлголт авч ОХУ-ыг өмөөрөх, өмгөөлөх хандлага гаргаж байна. Орос, Украин руу түрэмгийлсэн болохоос Украин Орос руу түрэмгийлээгүй шүү дээ. ОХУ анхнаасаа Крымыг Украинаас салгаж авч дараа нь Донбасс, Луганскийг салган авч сүүлдээ Украиныг бүтэн эзэлж авахаар дайрсан. Энэ дайралт нь бүтэлгүйтлээ. Украиныг эрх чөлөөтэй, ардчилсан улс байх гэснийх нь төлөө тэднийг буруутгаж, заналхийлж, дайрч, өөрсдийн дагуул улс болгохыг оролдож болохгүй.

Ер нь Путин хил залгаа хөрш улс орнууддаа өөрийн дэглэмийг тогтоож, өөрийн гар хөл болгохыг зорьдог нь Беларусийг өөрийн эзэмшилд авсан цаг үеэс тодорхой болсон. Беларусь Путины тоглоомын улс болсон. Харин Украин энэ түрэмгийллийг хүлээн зөвшөөрөөгүй. Украин руу дайрснаас үүдэн бусад хөрш орнууд урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авч эхэлж байна шүү дээ.

-Та Монгол Улс дараагийн -Та Монгол Улс дараагийн Украин болохыг үгүйсгэхгүй гэж хэлэх гээд байна уу?

-Биднийг дуулгавартай байхыг шаардаад түүнийг нь эсэргүүцэх юм бол дайрах нь тодорхой байна шүү дээ. Орос Украины дайн олон улсад хамааралтай гэхээсээ илүү нэн тэргүүн Монголд хамаатай асуудал. Бид хөрш нь учраас дараагийн Украин болоход бэлэн байна. “Та нар манай үгэнд орсонгүй” гээд дайрах нь байна. Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд байсан Л.Эрдэнэчулуун “Та нар яагаад Путины үгэнд орохгүй байгаа юм” гэж сануулга өгч байна. Өөрөөр хэлбэл, Л.Эрдэнэчулуун сайд ичгүүр сонжуургүйгээр “Путин та нарыг үгэндээ орохгүй бол яахыг хараарай” гэх нь холгүй монголчуудаа заналхийлж байна. Бүрэн эрхт тусгаар тогтносон Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд байсан хүн шүү дээ. Украин руу Путин түрэмгийлсэн дайн бол ерөөсөө “Жижиг орнуудад үгэнд орохгүй бол хохь чинь шүү” гэсэн дайн болж байна. Тийм учраас энэ дайн Монгол Улсад маш их хамаатай.

-Манайх хөршүүдтэйгээ найрамдалт харилцаатай учраас Орос, Украины дайнтай холбоотой асуудалд төвийг сахисан байр суурьтай байгаа. Том гүрэн жижиг орныг түрэмгийлж байгаа асуудлыг шууд буруутгаж чадахгүй байгаа нь хөршийн найрсаг харилцаа юу, эсвэл ОХУ-ын дараагийн бай болохоос урьдчилан сэргийлж байгаа явдал уу?

-Төрийн нэрийн өмнөөс, тэр дундаа Гадаад харилцааны сайдын нэрийн өмнөөс хариулж чадахгүй. Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлэхдээ ямар нэгэн зүйл бодсон болоод илэрхийлсэн байх. Төрийн ажил хийж байгаа хүмүүс иргэдийнхээ өмнөөс асуудалд болгоомжтой, сэрэмжтэй байх нь зүйн хэрэг учраас юу юугүй буруутгаж чадахгүй. Миний хамгийн их цочирдож хүлээж авсан зүйл бол жирийн иргэд дунд Украин ОХУ руу дайрсан мэт буруу ташаа ойлголт их явж, Путины түрэмгийллийг дэмжиж байгаа явдал их байгааг гайхсан. Дэлхийн бусад улс орнууд манай улсын төр засгийн удирдлагуудын болгоомжлолыг зүй ёсоор хүлээж авч, ойлгож болно. Гэхдээ эрх чөлөөт, ардчилсан улсын жирийн иргэд нь Путины түрэмгийллийг дэмжиж байгаа явдлыг яагаад ч ойлгохгүй. Энэ бол Монгол Улсын нэр төрийг шившигтэй байдалд оруулж байгаа хэрэг.

-Иргэдийн дунд ОХУ-ыг дэмжих, зөвтгөх кампанит ажил санаатайгаар өрнүүлсэн байж болох уу. Хэн нэгэнд ийм ашиг сонирхол байх магадлалтай юу?

-Санаатайгаар кампанит үйл ажиллагаа явуулсан. Өөрөөр хэлбэл, монголчууд Путины түрэмгийллийг дэмжиж байгаа мэтээр харагдуулах оролдлогыг санаатайгаар зохион байгуулж байна. Ганцхан жишээ хэлэхэд МҮОНРТ иргэдэд тэнцвэртэй мэдээлэл хүргэх ёстой. Гэтэл ганцхан Путины үзэл суртлыг дамжуулаад эхэллээ. Энэ чинь юу гэсэн үг юм бэ. Тусгаар тогтносон Монгол Улсын цагдаагийн байгууллага Оросын цагдаа болчихоогүй биз дээ. Тэгээд яахаараа адилхан жижиг улсын зовлонг ойлгоод өөрсдийн үзэл бодол, ёс суртахууныг илэрхийлж, эрх, эрх чөлөөг илэрхийлсний төлөө цагдаа очиж дарамталдаг юм бэ. Энэ бол санаатайгаар зохион байгуулж, иргэдийн тархи толгойг угаах ажлыг хийж байна. Өрнөж байгаа үйл явцыг анзаараад байхад эртнээс бэлдчихсэн байсан нь тодорхой байгаа. Путин Украин руу түрэмгийлж эхэлмэгц түүнийг зөвтгөсөн суртал ухуулга Монголд давлагаалаад эхэлсэн шүү дээ. Тэр ч бүү хэл Оросын соёлын төв дээр зохион байгуулалттайгаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр Путины түрэмгийллийг зөвтгөх, түүнийг эерэг талаас нь сурталчлахад зориулсан ажиллагааг зохион байгуулах төв ажиллаж байгаа талаар жиг жуг хийцгээж байна. Нэг ёсондоо Путиныг дэмжиж, түүний төлөө ажиллахад бэлэн тавдугаар цуваа манайд ажиллаад байна гэсэн үг. Үүнийг зохион байгуулах мэргэжилтнүүд манайд ирж ажилласан гэж хардаж болохоор байдалтай байна.

-Манай улс дайныг дэмжсэн суртал ухуулга явуулбал дэлхийн улс орнуудын элдэв төрлийн хоригт орж болзошгүй байна шүү дээ?

-Хэрэв Путины түрэмгийллийг дэмжих явдал хэрээс хэтэрвэл манайх бүх төрлийн хоригт орно. Үүнийгээ ч дайныг эсэргүүцэж байгаа дэлхийн улс орнууд илэрхийлсэн. Ингэх нь аргагүй шүү дээ. Тусгаар тогтносон эрх чөлөөт орон руу ямар ч учир шалтгаангүй халдан түрэмгийлж байна шүү дээ. Энэ үйл явцыг зөвхөн Европын холбоо ч биш, НҮБ-д нэгдсэн 140 гаруй улс орон эсэргүүцэж байна. Тэр дундаа НҮБ-ын гишүүн жижиг улс орнууд хүчтэй эсэргүүцэж байна. Учир нь жижиг улс руу их гүрэн түрэмгийлдэг байдал газар авбал ямар ч жижиг улсын аюулгүй байдал баталгаагүй болно шүү дээ. ОХУ, БНХАУ, АНУ, Европын холбоо дуртай үедээ жижиг улс орнууд руу довтлоод байвал жижиг улсын зовлон барагдахгүй биз дээ. Гэтэл бид дараагийн бай нь болох магадлалтай байж Путиныг дэмжинэ гэдэг бол дэндүү том тэнэглэл. Манай улс жижиг улс орнуудын дунд угтаа нэлээд нэр хүндтэй орон байсан. Одоо энэ нэр хүнд шалаар нэг болж байна. Монгол Улсыг жижиг орнууд харахдаа хоёр том гүрний дунд бүслэгдчихсэн эрх чөлөөний арал гэж хардаг. Гэтэл их гүрэн жижиг улс руу түрэмгийлж байгааг зөвтгөөд сууж байхад дараа нь хэн нэгэн бидэн рүү халдвал НҮБ дээр ямар нүүрээ очих юм бэ. Тийм учраас дайнтай холбоотой асуудалд хандах бидний байр суурь монголчуудын нэр төрийн асуудал болж хувирна. Украин ОХУ-ын хооронд үүссэн дайнаас хойш нэгдүгээрт, Украин Орос руу дайрсан мэт суртал ухуулга хүчтэй явлаа. Хоёрдугаарт, ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд Лавровын түвшинд хүртэл Монголд биологийн зэвсэг байж магадгүй гэсэн цуу яриа тараалаа. Биологийн зэвсэг манайд байж болзошгүй гэдэг яриа бол асар хор хөнөөлтэй. Учир нь Оросын цэргийн номлолоор хөрш орнуудад нь ОХУ-ын аюулгүй байдалд хөнөөл учруулахуйц биологийн зэвсэг гэх мэт үйл ажиллагаа явагдаж байвал, Орос цэргийн ажиллагаа явуулна гэсэн зарчим бий. Хэрэв манайд биологийн зэвсэг байж магадгүй гэвэл Орос шууд дайраад ороод ирэхийг үгүйсгэхгүй. Путин Украин руу дайрах бас нэг шалтгаан нь биологийн зэвсэг байх магадлалтай хэмээн гүжирдээд дайрсан шүү дээ. Энэ үйл явдлын дараа Монголд биологийн зэвсэг байгаа мэт яриа гаргаж байгааг юу гэж ойлгох вэ. Гуравдугаарт, Элчин сайд Азизов эрээ цээрээ алдаж эхэлсэн. “Та нар ардчилал энэ тэр гээд олон юм яриад байвал хохь чинь шүү” гэсэн юм ярьсан. Бидний сонгосон хөгжлийн замыг шүүдэг тэр хэн юм бэ. Тэр тэнэгтээ ингэж яриад байгаа ч юм биш өдөөн хатгаж байгаа хэрэг.

Бид жижигхэн улс гэдэг нь үнэн боловч тэнэг гэсэн үг биш. Манай намын хэсэг нөхөд болоод ОХУ-ын элчин сайдын үйлдэлд дургүйцсэн иргэд эсэргүүцлээ илэрхийлсэн. Бид монголчуудынхаа нэр төрийг авармаар байна. Оросуудад бид аймхай улс биш гэдгээ харуулахын төлөө тэмцэж байгаа. Оросын гар хөл болж байгаа Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга тэргүүтэй хүмүүсийн үйл ажиллагааг таслан зогсоох ёстой. Энэ хүмүүс Монголыг Оросын дагуул улс болгохын төлөө тэмцэж болохгүй биз дээ. Би удаа дараа хэлж байгаа. Монгол Улс Оросын, Хятадын, Америкийн, европын дагуул баймааргүй байна. Монгол Монголоороо л баймаар байна.Бид эрх чөлөөтэй л баймаар байна. Бид хэнтэй ч дайсагнадаггүй. Бид хэр хэмжээгээ мэднэ. Монгол Улс ардчилсан улс байх нь манай хоёр хөршид ч ашигтай. Яг үнэнийг хэлэхэд, би Украины ард түмнээр бахархаж байна. Тэднийг олон жил Путин дарамталсан. Путины дарамтаас европ, америк, НАТО ч айсан. Барууны ертөнц Путинээс айгаад олон жил болсон. Путин даварсаар сүүлдээ Украин руу халдлаа. Украинчууд өөрсдийн эрх чөлөөгөө хамгаалахаас гадна барууны ардчилсан улс орнуудыг хамгаалж, нэр төрийг нь аварч гарлаа. Дэлхийн соёлт хүн төрөлхтний эр зоригийг украинчууд бадрааж өглөө.

-Баттулга гэснээс АН-ын хөл толгойг жирийн иргэд болоод намын гишүүд нь ч ойлгохоо болилоо. Ардчилсан намд үүссэн асуудал Монголын ардчилалд ч том хохирол учруулж, ухралт авч ирж байна. Ардчилсан намын цаашдын хувь заяаг юу гэж харж байна?

-Монголын ардчилал Ардчилсан намын хагарлаас үүдэн эрсдэлтэй байдалд орсон нь үнэн. Ардчилсан намыг нэгтгэж нийлүүлэхийн тулд би хувьдаа ихээхэн хичээл зүтгэл гаргасан. Намынхаа залуу шинэ үеийг цуглуулаад баатрынхаа тэмдгийг намынхаа туганд зүүгээд нэгдэхийг уриалсан. Үнэндээ намынхаа залуу шинэ үед маш их харамссан. Угтаа шинэ залуу үеийнхэн гарч ирж байж л Ардчилсан нам нэгдэх учиртай. Намаа хагалсан нөхдүүдийг зайлуулах цаг болсон. Хүрэх юмандаа хүрсэн бидний үеийнхэн залуучууддаа зайгаа тавьж өгөх цаг болсон. Х.Баттулга О.Цогтгэрэлд, С.Эрдэнэ М.Тулгатад зайгаа тавьж өгөх ёстой байтал эсрэгээрээ О.Цогтгэрэл Х.Баттулгад, М.Тулгат С.Эрдэнэд зайгаа тавиад өгчихсөн. Залуучууд маань ямар мохоо, хулчгар юм бэ. Залуучууд зайгаа тавьж өгснөөс болоод бүр эвлэрэхийн аргагүй гүн хямрал руу яваад орчихлоо. С.Эрдэнэ, Х.Баттулга хоёр эвлэрнэ гэж байхгүй. Одоо бүр намынхаа үнэт зүйлийг хагаралдуулж эхэллээ. Би Украины түрэмгийллээс хойш Х.Баттулгыг эргэлт буцалтгүй Путин дарангуйлагчийг дэмжих болжээ хэмээн харж байгаа. Хүний эрх, ардчилал, эрх чөлөөг дээдэлдэг Ардчилсан намын гишүүн дарангуйллыг дэмжигч байх боломжгүй. Путин сөрөг хүчнийхнийгээ 10 жилээр шоронд хорьж байна. Өөрийг нь шүүмжилсэн хэвлэл мэдээллийн ажилтнууд, сэтгүүлчдийг 15 жилээр хорьж Оросыг дараагийн Хойд Солонгос болгож байна. Гэтэл үүнийг Х.Баттулга дэмжиж байна. Би лав Х.Баттулгын энэ үзэл санаатай эвлэрч чадахгүй. Одоо манай намын асуудал дүрэм журам, шүүхийн бүртгэлийн асуудал биш болсон. Харин Х.Баттулгаас Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хамгаалах уу, үгүй юү гэдэг асуудал болсон. Путины Монголыг Беларусь шиг болгох гэж оролдож байгаа явдлын гар хөл болж байгаа Х.Баттулгаас эрх чөлөөгөө бид хамгаалж чадах уу, үгүй юү гэдэг үзэл санааны зөрчил болсон. Өмнө нь би Х.Баттулгыг Ардчилсан намаа нэгтгэхийн төлөө хамтраад залуучууддаа байр сууриа тавьж өгөхийг уриалж байсан. Одоо бол Х.Баттулгыг би уриалж чадахгүй. Яагаад гэвэл Х.Баттулга гурван гутамшигтай урвалт хийсэн.

-Та ямар ямар урвалт хийснийг тодорхой хэлж болох уу?

-Болно, болохгүй гээд бөөрөнхийлөөд ч байх шаардлага байхгүй. Нэгдүгээрт, Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Бүрэн эрхт байдлаас урвасан. Х.Баттулга Ерөнхийлөгч байхдаа Орос улсад Монголыг дагаар оруулах санал гаргасан нь сая илэрсэн. Путины санаачилсан Хамтын аюулгүй ажиллагааны байгууллагад элсэх санал 2020 онд гаргасан байна. Энэ санал бол товчхондоо Оросын дагуул улс болъё гэсэн санаа. Оростой эдийн засгийн интеграцид орох санал гаргаж байсан байна. Угтаа манайх олон тулгуурт эдийн засагтай улс шүү дээ. Дээрээс нь Оростой стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулах үедээ гадаад харилцааныхаа асуудлаар Оростой зөвлөлддөг байх тухай, дээр нь Монголд ямар төмөр зам барихыг оросууд мэдэх маягийн зүйл хийж явсан байна. Тэгэхээр энэ хүн чинь Монгол Улсын Бүрэн эрхт тусгаар тогтнол руу халдаж, эрх чөлөөг үгүйсгэж Путинд урвасан хэрэг мөн биз дээ.Хоёрдугаарт, ардчиллаас уравсан. ОХУ-ыг дараагийн Хойд Солонгос болгох гэж байгаа дарангуйлагчийг дэмжсэн. Гуравдугаарт, монгол хүний эрх чөлөө, эдийн засгийн эрх чөлөө, улс төрийн эрх чөлөөг дээдэлсэн намынхаа үзэл санаас урваж Путинтэй хамт дарах мохоох оролдлого хийж байна. Тиймээс би ийм урвагчтай цаашид хамт явж чадахгүй. Би Х.Баттулгыг Путинтэй хамтраад Монголын ардчиллыг нугачин дарахыг зүгээр хараад сууж чадахгүй.

-Та Х.Баттулгыг эх орон, нам эвсэл, үзэл санаанаасаа урвасан л гэж байна. Гэтэл Ардчилсан намын гишүүд түүнийг Ардчилсан намын дарга болгох гээд хэдэн мянгаараа гарын үсэг зурцгааж, түүнийг дэмжигчдийн тоо нэмэгдээд байгааг юу гэж ойлгох вэ?

-Ардчиллынхаа үзэл санаанд үнэнч, түүнийгээ ямар ч үнэ мөнгөнд худалдаагүй гишүүд бидний талд байгаа. Би дүүргүүдээр явж намынхаа гишүүд дэмжигчтэй уулзсан. Үзэл санаандаа үнэнч хүмүүс заал дүүрэн цуглаж байна. Гэтэл нөгөө талаар юу болоод байгаа учрыг нь ч олоогүй, Х.Баттулгыг урвасныг мэдээгүй хүмүүс ч байна. Сүүлийн үед Х.Баттулгын баримтуудыг дэлгээд эхлэхээр манай намын гишүүд дэмжигчид, жирийн иргэд “Нээрээ юу болоод байна вэ” хэмээн зогтусч байна. Би нэг зүйлд эргэлзэхгүй байна. Тун удахгүй дээр дурдсан Х.Баттулгын гурван урвалтын талаар бүгд мэднэ. Тэр үед Ардчилсан намын гишүүд хэн нь хэн бэ гэдгийг ялгаж салгаж сонголтоо хийнэ. Дээр нь ардчиллын төлөө биш, намын даргын сунгааны үеэр сонгуульт ажил хийж цалин мөнгө авдаг иргэн олон байна. Түүнээс биш Х.Баттулгыг дэмжигчид нэмэгдээд байсан зүйл үнэндээ байхгүй. Энэ дашрамд хэлэхэд, цаашид үзэл санаандаа үнэнч гишүүдээр намаа бүрдүүлье. Ардчиллын үнэ цэнийг ойлгодоггүй, намыг өнгө мөнгө, эрх мэдэл гэж боддог гишүүдээсээ салах цаг болсон.

-Х.Баттулга, С.Эрдэнэ намаа аврах нь өнгөрсөн юм шиг байна. Ардчилсан намын ирээдүйд ёлтойх гэрэл байна уу. Эсвэл та дахин нэг оролдлого хийх юм уу?

-Илэн далангүй хэлэхэд, одоо би намынхаа асуудлаас халиад Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл рүү яваад орчихсон. Яагаад гэвэл Орост дагаар орох үзэл санаанд автах, энэ үзэл санаагаар иргэдийн тархийг угаах явдал маш хүчтэй байгааг харсан. Путиныг тавдугаар цувааг Монголд бэлэн байлгаж, цаашлаад цэргийн ажиллагаа явуулахад ч бэлэн болчихсон байгааг харсан. Тиймээс миний тэмцэл намын асуудлаас хальж, Монгол Улсын ардчилал, тусгаар тогтнолыг хамгаалахын төлөө тэмцэхээс өөр аргагүй байдалд хүрлээ. Монголчууд бид ардчилал байхгүй бол манайд дарангуйлал тогтоно гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Дарангуйлал тогтвол Оросыг дагасан, Путиныг дагасан дарангуйлагч л гарна. Сүүлийн үед иргэдийн дунд “Хятадын гарт орж байхаар Оросын гарт орсон нь дээ” гэсэн үзэл санаа хот, хөдөөгүй их тархсан. Үнэндээ Хятад улсаас манай тусгаар тогтнол руу дайсагнасан асуудал байхгүй шүү дээ. Энэ яриаг хэн, хаанаас тараагаад байгаа юм. Энэ яриаг тараасан эзэн нь Х.Баттулга гэдгийг би маш сайн мэднэ. “Хятадад дагаар орж байхаар Орост дагаар оръё” гэдэг Х.Баттулгын хэлдэг үг, итгэл үнэмшил. Энэ үзэл санааг нийгэмд асар их хэмжээний мөнгөөр л тарааж байгаа. Х.Баттулга, Азизов хоёр арай дэндэж байна. Хоёрдугаарт, би намыхаа залуучуудад зориг зүрхээ чангалахыг эцэж цуцахгүй хэлж байна. Энэ намыг ялзруулсан бид зайгаа тавьж өгье гэдгээ улиг болтол хэлж байна. Гэтэл өөрсдөө зайгаа тавьж өгөөд байх юм.

-Залуучуудыгаа байр сууриа тавьж өгтөл нь танай үеийнхэн дарамтлаад байсан юм биш үү?

-Улс төрд орсон хүн ямар нэгэн дарамт үзэхгүй амьдарна гэж бодоод байгаа юм уу. Улс төр гэдэг бол дарамт дор амьдар л гэсэн үг. Яаж ч мэднэ гэсэн бодолтой амьдар гэсэн үг. Аягүйдвэл чи цовдлуулж ч мэднэ гэж бодож амьдар гэсэн үг. Улстөрч болж улс төрийг сонгож байгаа бол анхнаасаа үүнийг мэдэж байж сонгох хэрэгтэй л дээ. Түүнээс биш улс төр гэдэг нялх хүүхдийн өлгий биш шүү дээ. Эрхлүүлдэг аав ээж, ах дүү чинь ч биш. Сүүлийн үед улс төрд орж байгаа залуус ямар нялцанхай болчихсон юм бэ. Үг даахгүй, ачаа даахгүй, өл даахгүй. Харин G generation үеийн залуусыг хараад Монголд аврал ирж байгаа юм байна гэсэн итгэл төрж байгаа. Нэг сонирхолтой түүх хэлэхэд, 1945 онд Гитлер ялагдсаны дараа 1965 он хүртэлх 20 жилийн турш германуудын Гитлерт талтай байсан хандлага арилаагүй гэж байгаа. Манайд ч ялгаагүй Зөвлөлтийн дарангуйлалд байж сурсан зөвлөлтөжсөн монголчууд тэр сэтгэлгээнээсээ салж чадаагүй байна. Харин энэ G generation үеийн залуус гарч ирж байж сая энэ сэтгэлгээнээсээ салах нь.

-Цаашид дайны байдал хаашаа эргэхийг хэн ч хэлж мэдэхгүй байна. Манай улс гуравдагч хөршийн асуудлаар олон жил ярьсан. Бодит үр дүн өнгөрсөн хугацаанд төдий л байгаагүй нь өнөөдөр тод харагдаж байх шиг байна. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Тантай санал нийлнэ. Учир нь Путины түрэмгийллийн үеэр юу анзаарагдав гэхээр манайд оросын талын үзэлтэй, гуравдагч хөршийн эсрэг үзэлтэй хүмүүс багагүй байсан нь харагдлаа. Бүр тийм хүмүүсийн нэг нь Гадаад харилцааны сайдаар ажиллаж байж. Тийм учраас гуравдагч оронтой харилцаа хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэх асуудалд хойрго хандаж ирж. Цаашлаад Х.Баттулга Ерөнхийлөгч болсноор гадаад бодлогын жолоог өөр тийш нь залж, Оросын дагуул улс болгох асуудал ч яригдаж. Гуравдагч оронтой харилцаагаа өндөр түвшинд гаргаж чадаагүй нь манайхаас болсон. Түүнээс биш манай улсын хувьд гуравдагч хөршийн харилцаа хамгийн үнэ цэнэтэй зүйл. Бид зоригтой байвал дэлхийд үнэ цэнэтэй улс. Бид өнөөдөр зоригтой байж ирээдүйгээ, эх орноо, тусгаар тогтнолоо хамгаална. Швейцарь, Сингапур хоёр их гүрнүүдийн дунд оршдог жижиг улс хэдий боловч тэд их гүрнүүдэд “Та нар бид нар руу халдвал эзэлсэн ч өөрсдөө сөнөнө” гэдгийг ойлгуулж чадсан. Тийм эрэлхэг зоригтой байсан. Гитлер ямар сайндаа Швейцарь руу дайраад нам даруулах вэ дээ. Сингапур гэхэд маш хүчирхэг зэвсэгт хүчинтэй болоод бүх улс орнуудад “Бид жижиг хот гэдэг нь үнэн. Та нар бидэн рүү халдвал сүйрнэ” гэдгийг сануулсан. Монголчууд бид ч тэдний зарчмыг баримтлах ёстой. Бид цөөхөн нь үнэн боловч Чингисийн Монгол гэдгээ мартаж болохгүй.

-Чингисийн Монгол гэж бид цээжээ дэлдэх, огших, омогших дуртай. Бодит байдал дээр дайн тулааны байдал даамжирвал бид тусгаар тогтнолоо хамгаалах нөөц бололцоо, зэр зэвсэг, зэвсэгт хүчний чадамж хэр байна вэ. Гар хоосон мориндоо мордоод дайралтай биш дээ?

-Ер нь өнгөрсөн 30 жил бид зэвсэгт хүчнийхээ талаар үнэхээр хариуцлагагүй хандаж ирсэн. Үнэндээ энэ салбараа орхисон гэж хэлэхэд хилсдэхгүй байх. Би хотын дарга байхдаа зэвсэгт хүчнийхээ давуу тал, ач холбогдлыг дөвийлгөхийн тулд “Монгол цэргийн жавхаа” хэмээх үйл ажиллагаа явуулж байсан. Улс орны зэвсэгт хүчин сул дорой байх нь ямар аюулд хүргэдгийг Украин Кримыг алдах үед харуулсан. Манайхаас хүсвэл цэргийн хүчээр Баян-Өлгийг булаагаад авчихвал бид яах юм. Яаж ч чадахгүй. Энэ бол зэвсэгт хүчнээ умартсаны гай. Ер нь бид цаашид зэвсэгт хүчнээ маш хүчирхэг болгох хэрэгтэй. Бие бүрэлдэхүүний дэлхийн шилдэг зэвсэгт хүчинтэй улс оронд олноор нь бэлдэх шаардлагатай. Ер нь эцсийн эцэст эх орноо хамгаалах зэвсэгт хүчин хүчирхэг байж бид амар амгалан байна. Муугаар бодоход Орост улаан цагаанаараа хуваагдаад иргэний дайн болоход Барон Унгер шиг манайх руу зугтаад ороод ирвэл манай зэвсэгт хүчин иргэдээ хамгаалж чадах уу гэдгийг бодох л асуудал. Одоогийн байдлаар хамгаалж чадахгүй л болов уу.

-Манай улсын зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн ур чадвараараа дэлхийд тийм ч доогуур ордоггүй л гэдэг.Хүнээ бэлдчихлээ гэхэд сүүлийн үеийн зэр зэвсэг, техник хэрэгслийг авах хөрөнгө санхүү байхгүй л байна шүү дээ?

-Өөр зүйлд өчнөөнөөр нь зарцуулж байгаа мөнгөө аюулгүй байдлын төлөө гаргах л хэрэгтэй шүү дээ. Өнгөрсөн хугацаанд зэвсэгт хүчиндээ зориулаагүй. Манай зэвсэгт хүчин гуйлгын болоод тусламжийн хэдэн зэвсэгтэй байгаа л байх. Зэвсэгт хүчиндээ анхаарал хандуулах цаг болсныг Украин, Гүржийн гашуун түүх харуулж байна. Хоёрдугаарт, Зэвсэгт хүчин бол Монгол Улсын жинхэнэ иргэдийг бэлтгэдэг газар. Гэтэл залуус сургуулиа төгсөөд паб, баартай л золгож байна. Үнэнийг хэлэхэд, манай улс хамгийн сүүлд армийнхаа асуудалд анхаарч байна. Армийн ачаар аюулгүй, энх тайван, тусгаар тогтносон улс байна биз дээ. Би УИХ-ын гишүүн байхдаа энэ асуудлыг байнга ярьдаг байсан. Өнөөдөр армид хэрэгжиж, үр нөлөөгөө өгч байгаа олон хуулийг санаачилсан. Монгол цэргийн баярын өдрөөс авахуулаад Төрийн албанд цэргийн алба хаасан хүнийг авах талаар хуулийг ч санаачилж байсан. Зарим орнуудад цэргийн насны эрчүүдийг жилд 45 хоног цэргийн хээрийн сургуулилтад хамруулахад байг гэхэд ямар их эрх чөлөөтэй байснаа, гэр бүл хайртай хүмүүсийнхээ үнэ цэнийг мэдэрдэг гэх яриа ч бий.

-Та хэд хэдэн удаа хувь хүний эрх чөлөөгөө хасуулсан хүн. Эрх чөлөөний үнэ цэнийг эрх чөлөөгөө хасуулж байсан хүн түлхүү мэдэрдэг ойлгодог байх. Та эрх чөлөөг юу гэж тодорхойлох вэ?

-Та сайхан асуулт асуулаа. Эрх чөлөө өөрөө их тохуурхалтай эд л дээ. Хүнээр их тохуурхдаг. Тэр тохуурхлаас их болгоомжлох ёстой. Би 2000 оны үед сар орчим хоригдож байсан. Сая дөрвөн сар суулаа. Шоронд сууж байгаа хүмүүст ямар хэрэг хийснээсээ, нийгмийн гарал үүсэл нь ямар байхаас, хэн байхаас үл хамааран тэдэнд ер бусын ганцхан үнэтэй зүйл байдаг нь эрх чөлөө. Тэнд байгаа хүмүүс өдөр бүр цаг минут тутам эрх чөлөөний талаар боддог. Заримдаа эрх чөлөөндөө бялуурчихсан хүмүүсийг хэсэг хугацаанд тэнд байж үзээсэй гэж бодогддог шүү. Тэнд эд баялаг, эрх мэдэл, тэр ч бүү хэл эрүүл мэнд юу ч биш. Эрүүл мэнд нь доройтчихсон хоригдол хүртэл надад хэсэгхэн боловч эрх чөлөө эдлүүлээч. Эрх чөлөөг хэсэгхэн мэдэрчихээд үхье гэдэг. Эрх чөлөө тийм л чухал зүйл. Харин тэр дөрвөн хананаас, өргөст торны цаанаас гараад явахад эрх чөлөө ямар үнэ цэнэтэйг ойлгодог.

-Хоригдож байсан хүнээс тэнд ямар байв гэж асуух нь зохимжгүй байх. Таныг 2000 оны үед хоригдож байхаас 22 жилийн дараахь хорих байрны нөхцөл байдал хэр өөрчлөгдсөн эсэх талаар асуувал та эмзэглэх үү. Тухайлбал, хоол хүнс, эрүүл мэндийн үйлчилгээ гэх мэт?

-Энэ зэргийн асуултад эмзэглээд байдаг хүн би биш л дээ. Намайг 2000 оны үед Ганц худагт хорьж байхад зүгээр л нэг харанхуй нүхэнд аваачаад хорьчихож байсан. Тэр үеийн хорих байрны нөхцөл байдал үнэхээр хүнд байсан. Үгээр хэлэх юм биш. Жижигхээн нүхээр гэрэл орно. Нэг өрөөнд багтах хэмжээгээрээ нааран дээр зулаад хэвтэнэ. Бүгдээрээ бөөс хуурсандаа баригдаад л суудаг байсан. Хоол ундны тухайд баас шээстэйгээ холилдсон дотор мах, шар будаатай л өгч байсан. Одоо тэр үетэй харьцуулахад хорих байр олон улсын стандартад дөхөж очсон байна. Хоолны тухайд дотор мах өгч байгаа боловч амт чанар өөрчлөгдсөн байна. Эрүүл мэндийн шалтгаантай бол эмчилгээний хоол өгч байна. Нийгмийн ажилтан өглөө бүр бүх өрөөгөөр явж хоригдож байгаа иргэдээс санал гомдол асууж, үзлэг шалгалт хийж байна.

-Зарим иргэд улс төрд нөлөө бүхий эрх мэдэл, мөнгөтэй иргэдийн хорих байрны орчин нөхцөл өөр байдаг гэж боддог. Энэ үнэн үү?

-Тийм зүйл хаана ч байхгүй. Яг л бусадтай адилхан орчин нөхцөлд байна. Хүний эрхэнд байх үнэхээр хэцүү шүү дээ. Хотын даргын алба хашиж байсан би ч ялгаагүй харгалзагчийн командаар бос гэвэл босоод суу гэвэл суугаад, гүй гэвэл гүйхээс өөр аргагүй. Заримдаа би тэсэхгүй “Би ч бас 60 гарчихсан хүн шүү дээ” гэж хэлж үзнэ. Тэглээ гээд яахав дээ. Тэндхийн дэг журам нь тийм юм чинь. “Буруу хараад зогс гэхэд зогсохоос өөр аргагүй. Хүний бүрэн эрхэд байнгын байна. Хүн өргөст торны цаана орсны дараа амьсгал авах бүртээ л эрх чөлөө гэж шивнэдэг. Тэнд байгаа дөрвөн хана хүртэл “Чи хэзээ эрх чөлөөтэй болох вэ. Эрх чөлөөтэй болохгүй юм уу” гэж даапаалж байгаа мэт санагдана. Чи өөрөө өөрийгөө мэдэх ямар ч боломжгүй.

-Хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөгөө харин дөмөгхөн эдэлчихсэн үү?

-Ганц худагт хоригдож байхдаа ч хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөгөө эдэлж байсан. Анхныхаа нийтлэлийг танай сонинд гаргасны дараа мөрдөн байцаагч шууд хориод зогсоочихож байсан. Гэтэл Олон улсын конвенцын дагуу хүнийг үзэл санааны хоригдол болгож болохгүй шүү дээ. Нөгөө талаар би хоригдол биш. Давж заалдах гээд байж байгаа хоригдогч. Шүүхээс миний гэм буруутайг эцэслэн тогтоогоогүй учраас иргэнийхээ хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг эдэлнэ. Сая хэвлэн нийтлэх эрхээ овоо дориун эдэлж байтал прокурорыг шүүмжлээд орхитол хэвлэн нийтлэх эрхийг минь хаачихсан. Өлсгөлөн зарлах дээрээ тулаад эргүүлж авсан. Гэтэл их хачин, Путин Украин руу дайрах үеэр Путины түрэмгийллийг шүүмжилсэн нийтлэл бичтэл дахиад хэвлэн нийтлэх эрхийг минь хаачихсан. Би Оросын ерөнхийлөгчийг шүүмжилсэн болохоос Монголын Ерөнхийлөгчийг муулаа юу. Би Монголын талаар бичээгүй шүү дээ. Би Оросын шоронд хоригдоогүй биз дээ. Дахин өлсгөлөн зарлах дээрээ тулж байж бичих эрхээ олж авсан. Ийм л юм болсон доо.

-Эр хүн туг ч барина, тугал ч хариулна гэдгийн бодит жишээ та болж байна. Улсын баатар, хотын дарга, УИХ-ын гишүүн гээд хэн хүний хүртдэггүй алдар нэрийг та хүртсэн. Эргээд худалч, хулгайч, луйварчин гэж “цоллуулж” байна. Хүний эрээнийг энэ хугацаанд хэр мэдэрсэн бэ?

-Намайг 2000 онд Ганц худагт хорьж байхад, сая дахин хоригдоход ч манай намын нөхөд эсэргүүцлээ илэрхийлж, сэтгэл зүрхээрээ нэг гэдгээ илэрхийлсээр ирсэн. Энэ хугацаанд намайг гэсэн хүмүүсийн сэтгэл нь хэзээ ч унтраагүй, надаас нүүр буруулаагүй. Эргэлтийн цагаар гэр бүл, найз нөхдөөс авахуулаад хагарсан бутарсан хамаг л хүн ирсэн. Манай намынхан их жудагтай хүмүүс байдаг юм ш дээ. Сонирхуулж хэлэхэд, 2000 оны үед намайг хоригдож байхад Х.Баттулга “Яахав ийхэв хэмээн ард минь үлдсэн ар гэрийнхэнд минь хүртэл их л сэтгэл дэвсэж явсан юм шүү дээ. Хүний сайн нь сайн. Муу нь муу. Уг нь хувь хүнийхээ хувьд их түшигтэй, уян, сэтгэл хөдлөл өндөртэй, тусч хүн юм байгаа ш дээ. Анзаараад байхад Баянхонгорынхон хүн сайтай, хүнд их түшигтэй мөртлөө хоорондоо муудалцах нь их сонин. Манай Х.Баттулгыг улс төр ингэж их өөрчилчихлөө. Путинд урваснаас хойш Х.Баттулга Путины жудаггүй занг өөртөө халдаачихлаа. Үүнд маш их харамсдаг.

-Та Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулгатай нүүр тулж уулзсан юм уу?

-Намаа нэгтгэхээр уриалж байхдаа уулзах санал тавьсан. Уулзахгүй л юм билээ. Одоо би Х.Баттулгатай намынхаа гишүүд, иргэдийнхээ өмнө халз мэтгэлцье гэж байгаа юм.

-Та бусдын хувьд хэн ч байж болох ч гэр бүлийнхээ хувьд хүний хань, үрийн аав, жирийн нэг өвөө л байх. Улстөрчийн гэр бүл байна гэдэг амаргүй. Одоо таныг энэ бүх шуугианаас холдоод амар жимэр амьдрах талаар санал хэлдэг үү?

-Өнгөрсөн 30 жилийн турш би сайн нэр дуулаагүй. Нэг хүнд битгий хэл нэг ад зэтгэрт ахдахаар гүтгэлэг, доромжлолыг амссан. Хэрийн хүн тэсэхээргүй л зүйл.Айл ухдаг хулгайч, анд нөхдөө алсан алуурчин, идсэн уусан гээд л ярих ч юм биш. Өнгөрсөн хугацаанд аав минь хүүгээ зүхүүлэхийг харж шаналсаар бурхны оронд одсон. Ээж минь, гэр бүлийнхэн минь энэ бүхнийг тэвчээд тэсээд л явж ирсэн. Аз болоход би супер эхнэртэй. Миний эхнэр байгаагүй бол надаас ийм эр зориг, сэтгэлийн хат гарахааргүй байсан. Би аль хэдийнэ шантарчихсан байх байсан. Миний эхнэр намайг хайраар тэтгэж, нөхрийнхөө үйл хэргээр бахархдаг учраас хоригдож байх хугацаандаа бодож суухад эхнэрийнхээ баатар байж, түүндээ тоогдохын төлөө тэмцсэн мэт санагдаж байсан шүү. (Инээв) Манай гэр бүл хайраар бялхсан гэр бүл учраас энэ бидний хүч юм байна. Ямар ч хүнд үед хайр хүнийг хүчтэй болгодог юм билээ. Хань ижил, үр хүүхэд, ач, зээ минь надаар бахархаж байхад би юунаас ч айдаггүй, бүхнийг даван туулах эрч хүчтэй болдог. Хоригдож байхад ач зээ нар минь эргэлтээр ирэхэд миний амьдрал гэрэл гэгээгээр дүүрэн болж байсан даа. Би улстөрчийн амьдралыг анхнаасаа сонгохдоо цовдлуулна гэдгээ ойлгож байсан. Тэгээд ч шоронд орооогүй хувьсгалч гэж хаана байдаг юм. Өөрийгөө их үйл хэрэгт уясан хүн ад үзэгдэх зоригтой болдог. Зөвхөн амиа бодсон, албан тушаалын төлөө цүнх барьсан амьдрал уйтгартай шүү дээ.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд ганцхан зүйл асууя. Та хүүгийнхээ компанид өөрийн эрх мэдлээ ашиглаж ямар нэгэн нөлөө үзүүлээгүй гэдгээ нүүр бардам хэлэх үү?

-Хаана ч нүүр бардам хэлнэ