Author: Пүрэвсүрэнгийн Батзаяа

БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-ны хэвлэлийн төлөөлөгч: Хоёр орны боомтын нэвтрүүлэлтийг хязгаарлаж байгаа ганц зүйл нь цар тахал DNN.mn

БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-ны хэвлэлийн төлөөлөгчтэй ярилцлаа.

-Цар тахлын үед Хятад, Монгол улсын харилцааны хөгжилд гарсан ахиц хийгээд хоёр улсын харилцааны хэтийн төлөвийн талаар ярилцлагаа эхэлье.

-Хятад, Монгол хоёр бол “Алтаар сольшгүй” найрсаг хөрш орнууд. Өдгөө, хоёр улсын харилцааны хөгжил сайн, улс төрийн харилцан итгэлцэл нэмэгдэж, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа тасралтгүй өргөжиж хүмүүнлэгийн солилцоо, ард иргэдийн найрамдал тасралтгүй гүнзгийрч байна. Цар тахлын үед ч мөн хоёр улс өндөр дээд түвшний харилцааны давтамжаа хадгалж, Си Жиньпин дарга Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхтэй утсаар ярих, баярын цахилгаан илгээх зэргээр сайн харилцаагаа хадгалж ирлээ. Энэ оны хоёрдугаар сард Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Бээжингийн өвлийн олимпийн нээлтэд оролцох үеэрээ Хятад улсад айлчилж, Си Жиньпин дарга, Ерөнхий сайд Ли Көчянтай уулзаж, хоёр улсын харилцаа болон бүхий л салбарын хамтын ажиллагааны талаар өргөн хүрээний тохиролцоонд хүрсэн. Мөн Засгийн газар хоорондын хамтарсан мэдэгдэл гаргасан. Хоёр улсын харилцаа түүхийн хамгийн таатай үе дээр байна. Худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа цар тахлын хүнд хэцүүг давж эерэг үр дүнд хүрлээ. 2021 онд, Хятад, Монголын худалдааны эргэлт цар тахлын хүнд хэцүүг давж, Монголын талын статистикаар 10 тэрбум ам.долларыг давлаа. Өдгөө, “Нэг бүс, нэг зам” санаачилга болон Монголын талын зам хөгжлийн бодлогын уядлаа амжилттай нэмэгдэж байна. Хятадын тал элэгсэг дотно, үнэнч шударга, үр ашигтай, хүртээмжтэй зарчмыг баримталж, Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламж барих төсөл, 1008 айлын орон сууц төсөл, Дарханы зам, Налайхын зам, шинэ нисэх онгоцны буудлын хурдны зам, Яармагийн гүүр зэрэг Хятадын хөнгөлөлттэй зээл болон буцалтгүй тусламжийн олон төслүүд амжилттай хэрэгжиж, Монголын ард түмэнд бодит үр ашгаа хүртээж байна. Хятадын тал Монголын талын чухал асуудлуудад өндөр ач холбогдол өгч Монголын уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг Хятад руу гаргах, Тяньжин боомт дээр гацсан Монголын чингэлэг тээвэр, Монголд яаралтай шатахуун нийлүүлэх зэрэг Монгол Улсын үндэсний эдийн засаг, ард иргэдийн амьжиргаатай холбоотой асуудлуудыг зохицуулан шийдвэрлэж, Монголын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд туслалцаа үзүүллээ. Хятадын тал цаашид ч мөн элэгсэг дотно, үнэнч шударга, үр ашигтай, хүртээмжтэй зарчмыг баримталж, Монголын талтай харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа нэмэгдүүлж, томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг сэргээж, хамтын ажиллагааны нөөц бололцоог гаргаж, Эрээн хот-Замын-Үүд боомтын үйл ажиллагааг эрт эхлүүлж, талуудын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг илүү их хөгжилд хүргэхэд бэлэн байна.

Хятад, Монгол хоёр улс газар зүйн байршлын хувьд ойр, хүмүүнлэгийн байдал ойролцоо. Цар тахлын үед хоёр улсын харилцаа болон ард иргэдийн харилцаа улам бүр сайжирч, хөрш орнуудын цар тахлын хамтын ажиллагааны үлгэр жишээг харуулсан. Ялангуяа, 30 мянган толгой хонь хоёр улсын найрсаг харилцааны түүхийн сайхан мөч болон үлдлээ. Хятадын тал цар тахалтай тэмцэж байсан чухал үед Монголын Засгийн газар болон бүхий л салбарынхан “Мөнхийн хөршдөө сэтгэлийн дэмжлэг” нэртэй Хятадад цар тахалтай тэмцэхэд туслах аяныг өрнүүлсэн. Монгол Улсад цар тахал дэгдсэний дараа Хятадын тал Монголд олон удаагийн вакцин, цар тахалтай тэмцэх эд материалын тусламж үзүүлсэн. Хөрш орнууд сайн харилцааны давтамжаа хадгалах хэрэгтэй. Цар тахал талуудын иргэдийн харилцан зорчих хөдөлгөөнд тодорхой хэмжээний нөлөө үзүүлж байна. Хэд хоногийн дараа бид шууд нислэгээ эхлүүлж, хоёр улсын иргэдийн харилцан зорчих шаардлагыг эхний ээлжинд шийдэж байна. Цаашдаа цар тахал намдахтай зэрэгцэн хоёр улсын иргэдийн харилцаа улам нэмэгдэх үед монгол нөхдөө Хятад улсад очиж, сурч, аялахыг урьж байна.

Талууд гар гараасаа барилцан энэ хүнд үеийг хамтдаа даван туулсны дараа хоёр улсын өндөр дээд түвшний харилцаа, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хүмүүнлэгийн солилцоо улам бүр гүнзгийрч, Хятад, Монголын иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа шинэ тавцанд хүрнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Цар тахлын амаргүй жилүүдэд Хятад, Монголын хилийн боомтын нэвтрүүлэлтэд гарсан амжилт, сорилт бэрхшээлийн талаар хэрхэн дүгнэж байна?

-Боомтын нэвтрүүлэлт бол хоёр улсын нийгэм, иргэдийн анхаарал хандуулж байгаа чухал сэдэв юм. Хятад улс элэгсэг дотно, үнэнч шударга, үр ашигтай, хүртээмжтэй зарчмыг баримталж, Монгол Улстай харилцаагаа хөгжүүлж, Монголын талын боомтын нэвтрүүлэлт зэрэг тал дээрх чухал асуудлыг чухалчлан үзэж, боомтын тал дээр аль болохуйц нээлттэй байлгах, төмөр замын тээвэрлэлтийг аль болохуйц хэвийн явуулах, яаралтай чухал ажлыг аль болохуйц саадгүй явуулах зарчмыг баримталж, хоёр улсын боомтын нэвтрүүлэлт, логистик, тээвэрлэлтийг саадгүй явуулж, Монголын эд материалын нийлүүлэлтийг хангаж, талуудын худалдааны харилцааг ахиулахын төлөө ажиллаж байна. Талуудын боомтын нэвтрүүлэлтийг хаязгаарлаж байгаа ганц зүйл нь цар тахал. “Цар тахлаас сэргийлэх нь боомтын нэвтрүүлэлтийг хангаж буй явдал юм. ” Энэ бол Хятад улс хуурай газрын бүх боомтуудад авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ юм. Монголын тал мөн хилийн боомт дээр цар тахлын эсрэг олон арга хэмжээ авсан. Цар тахлын нөлөөг даван туулахын тулд талууд нягт харилцаж, хамтран ажиллаж, шинэ арга боловсрууулан Эрээн хот-Замын-Үүд боомтод чингэлэг тээвэр болон “0” цэгийн чингэлэг солилцох талбайг үйл ажиллагаанд оруулж, Ганцмод-Гашуунсухайт, Сэхээ-Шивээхүрэн боомтуудад AGV буюу жолоочгүй машин ашиглалтад оруулахаар бэлтгэл хийж, боомтын бараа нэвтрүүлэлт болон үр бүтээлийг дээшлүүлэхэд чухал нөлөө үзүүллээ. Энэ оны эхний хагаст Хятадын тал цар тахлын хүнд хэцүүг давж, Монголын талд хамгийн түрүүнд эм, өргөн хэрэглээний бараа зэрэг ард иргэдийн амьдралд хэрэгтэй эд материалыг илгээсэн. Энэ оны дөрөвдүгээр сарын сүүлчээс эхлэн Хятад, Монголын Лаоемяо-Бургастай, Сэхээ-Шивээхүрэн, Өвдөг-Баянхошуу зэрэг хоёр талын чухал боомтууд дараалан нэвтрүүлэлтээ эхлүүлээд байна. Одоогийн байдлаар, Хятад, Монголын есөн боомт хэвийн үйл ажиллагаа явуулж байна. Бусад боомтуудыг цар тахал намдахтай зэрэгцэн түргэн хугацаанд нэвтрүүлэлтээ эхлүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

Тяньжин боомт дээр гацсан Монголын чингэлгүүдийн тухайд: Цар тахлын дараа бүх улсууд үйлдвэрлэлээ сэргээхтэй уялдан Монгол Улс зэрэг олон газар барааны худалдан авалтаа нэмсэн. Тяньжин боомт дээр гацсан Монголын чингэлэг улам нэмэгдэж байна. Хятадын тал боломжоороо зохицуулалт хийж Тяньжин-Эрээн хот хооронд өдөрт явах галт тэргийг гурван цуваа болгон нэмж, Монголын эд материалын импортыг бүх чадлаараа хангахыг хичээж байна.

-Танай улсаас баримталж байгаа “zero covid” халдвар хамгааллын бодлогын талаар та юу хэлэх вэ. Манай улсын зарим иргэд танай улсаас авч хэрэгжүүлж байгаа бодлогыг геополитикийн асуудлаас харж, хардаж сэрдэх тохиолдол байна л даа?

-Цар тахал дэгдсэн энэ хоёр жилийн хугацаанд Хятад, Монгол хоёр улсын ард түмэн харилцан туслалцаж, хөрш орнуудын цар тахалтай тэмцэх хамтын ажиллагааны үлгэр жишээг үзүүллээ. Бид өөр өөрсдийн улсын нөхцөл байдалд үндэслэн өөрийн улсын бодит нөхцөл байдалд тохирсон халдвар хамгааллын бодлогыг боловсруулж, мэдэгдэхүйц үр дүнд хүрээд байна. Хятадын Засгийн газар ямагт ард түмнийхээ амь насыг нэгдүгээрт тавьж, цар тахал гаднаас зөөвөрлөгдөн орж ирэх, дотоодын халдвар дахин дэгдэхээс тууштай сэргийлж, “zero covid” ерөнхий төлөвлөгөөг баримталж, халдвар хамгааллын арга хэмжээг цаг хугацаа, нөхцөл байдалд тохируулан авснаар халдвар хамгаалал стратегийн том амжилтад хүрсэн. Сүүлийн үед, монгол нөхөд маань Хятадын “zero covid” бодлогын талаар асууж байна. Энэ завшааныг ашиглаад та бүхэнд тайлбар хиймээр байна.

Юун түрүүнд, “zero covid” гэж юу вэ? “zero covid” гэдэг нь ковидын тохиолдлыг илрүүлэхийн зэрэгцээ цааш тархахыг зогсоож, ковидын тохиолдол батлагдсан тухайн газар халдвар тархаахгүй байхаас гадна бусад газарт халдвар тархахаас сэргийлдэг. Хоёрдугаарт, “zero covid” өвчлөлийг 0 болгохыг зорьдоггүй, харин ард түмний амь насыг нэгдүгээрт тавьж, шинжлэх ухаанчаар цар тахлаас сэргийлж, нийгмийн хамгийн бага зардлаар хамгийн богино хугацаанд халдварыг тогтоон барьж, ард түмний амь нас, эрүүл мэнд, үйлдвэрлэлийн хэвийн дэг журмыг дээд хэмжээнд хамгаалж, олон улсын цар тахлын эсрэг тэмцэлд идэвхтэй хувь нэмэр оруулж байгаа явдал юм. Хятадын хамгийн том хот болох Шанхай хотоор жишээ авахад, 25 сая оршин суугчтай олон улсын хот болохын хувьд “zero covid” ерөнхий төлөвлөгөө хэрэгжүүлснээр Шанхай хотын хүн ам хамгийн богино хугацаанд халдварын тархалтыг хязгаарлаж чадсан. Одоогийн байдлаар,Шанхай хот цар тахлыг үр дүнтэй хяналтдаа авч, үйлдвэрлэлийн сэргэлт өдрөөс өдөрт сайжирч, 9000 гаруй томоохон хэмжээний аж үйлдвэрүүдээс 4400 нь үйл ажиллагаагаа сэргээснээс эхний 666 аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааны сэргэлт 95 хувийг даваад байна.

Хятад улс яагаад “zero covid” ерөнхий төлөвлөгөөг баримталж байна вэ? “Zero covid” бодлогыг Хятад улс өөрийн улсын нөхцөл байдалдаа тохируулан гаргасан бөгөөд ХКН-ын нэгэн сэтгэлээр ард түмэндээ үйлчилдэг үндсэн зорилгын хүрээнд шийдвэрлэсэн. Хятад улс хүн ам ихтэй, ахмад настан олонтой улс. 60-аас дээш насны хүн ам 18.7% -аас илүү хувийг эзэлдэг. Мөн, газар нутийн хөгжил, хот хөдөөгийн хөгжил тэгш биш, эмнэлгийн нөөцийн нийт хэмжээ харьцангуй хангалтгүй. Хэрэв халдвар хамгааллын дэглэмийг сулруулж, халдварыг сул тавибал богино хугацаанд их цар хүрээг хамарсан халдвар тархаж болзошгүй.

Цаашлаад дахин халдвар авах, нас баралт нэмэгдэж, эмнэлгийн ачаалал ноцтой эрсдэлтэй тулгарч, суурь өвчтэй халдвар авсан хүмүүс, өндөр настан, хүүхэд, жирэмсэн эмэгтэйчүүд зэрэг эмзэг бүлгийнхний эрүүл мэнд хамгийн түрүүнд ноцтой эрсдэлд орж, нийгэм, эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд ноцтой нөлөө учирч болзошгүй. Английн “Байгалийн анагаах ухаан” сэтгүүлд нийтэлсэн судалгаанаас үзэхэд, хэрэв Хятад улс “zero covid” бодлогыг орхивол энэ оны 5-7 сард 112 сая шинэ тохиолдол бүртгэгдэж, 1.5 сая хүн амь үрэгдэж магадгүй гэсэн байна.

-Тэгвэл “zero covid” бодлогыг хэрэгжүүлснээр халдвар хамгааллын үр дүн ямар байна вэ?

-Энэ онд халдварлах чадвар болон нуугдмал байдал нь улам илүү омикрон вирусийн халдвар тархаж, Хятадын цар тахал олон байрлал, хэсэгчилсэн хэлбэрээр тархах байдал нэмэгдэж, Шанхай, Тяньжин, Гуанжоу, Бээжин зэрэг хотуудын халдвар хамгааллын нөхцөл байдал хүнд байсан. Хятадын Засгийн газар “zero covid” бодлогыг хэрэгжүүлж, хамгийн түрүүнд оношилгоо, халдвар тархалтын тандалт, шилжүүлэг, тусгаарлалт, эмчилгээний хүчийг нэгтгэн хамгийн дээд хэмжээнд цар тахлын тархалтыг хязгаарлаж, Ухань хотын цар тахлын тэмцлээс хойших хамгийн хүнд шалгуурыг туулж үе шаттай амжилт гаргасан. Одоогийн байдлаар, Хятадын ихэнх газар нутаг, ихэнх ард түмний амьдрал хэвийн явж байна. Үүнээс гадна Хятадын халдвар болон нас баралт дэлхийн хамгийн бага түвшинд хэвээр байна.

Хятадын Засгийн газар “zero covid” бодлогыг хэрэгжүүлж байгаа нь Хятадын ард түмний өмнө хүлээсэн хариуцлагаас гадна дэлхийн өмнө хариуцлагатай байгаа явдал юм. Ард түмний амь нас, эрүүл мэндийг хамгийн дээд хэмжээгээр хамгаалаад зогсохгүй дэлхийн үйлдвэрлэлийн сүлжээ, нийлүүлэтийн сүлжээний аюулгүй байдлыг хангаж, дэлхийн эдийн засгийн сэргэлтэд илүү тодорхой байдлыг авчирч байна.

2021 онд, Хятадын эдийн засгийн нийт хэмжээ 110 их наяд юанийг давж, гадаадын хөрөнгө оруулалт 14.9 хувиар өсч түүхэн амжилтад хүрснээр дэлхийн эдийн засгийн “тогтворжуулагч”, “хөдөлгөгч эх үүсвэр” хэмээх байр сууриа улам бүр бэхжүүллээ. 2022 оны нэгдүгээр улиралд Хятадад оруулж буй гадаадын хөрөнгө оруулалтын өсөлт хоёр оронтой тоог хадгалж, 25.6 хувиар өссөн.

мэдээ нийгэм

Ш.Цолмон: Хамтын ажиллагаа сул байгаагаас уул уурхайн хөлд нь иргэд, малчид өртөж, мал эд хөрөнгөөрөө хохирсоор байна

Энэ сарын 23,24-ны өдрүүдэд говийн бүсийн ил тод байдлын чуулга уулзалт Өмнөговь аймгийн Даланзадгад хотод зохион байгуулагдсан юм. Тус чуулганы талаар Олборлох үйлдвэрлэлийн Ил тод байдлын санаачилгын Ажлын албаны зохицуулагч Ш.Цолмонтой ярилцлаа.

– Энэ удаагийн чуулга уулзалтын онцлог болоод үр дүнг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

– Ил тод байдлын санаачилгын бүсийн чуулга уулзалтуудыг өмнө нь зохион байгуулж байсан. Харин энэ удаа тухайлсан нэг аймаг буюу тэр дундаа бүтээн байгуулалт ил явагдаж байгаа Өмнөговь аймгийг түшиглэж зохион байгууллаа. Энэ утгаараа чуулга уулзалтын үеэр Өмнөговь аймгийн олборлох үйлдвэрлэлийн салбарт тулгамдаж байгаа асуудал нэлээн яригдлаа. Харин бүсийн хэмжээний асуудал бага яригдлаа. Чуулга уулзалтын үеэр Өмнөговь аймгийнхан олборлох салбарынхаа талаар ил тод, ний нуугүй ярилцсанаар тулгарч байгаа бэрхшээлүүдээ тодорхойлж, санаа зовоосон асуудлуудынхаа талаар холбогдох байгууллагуудад санал хүргүүлэх боломжтой боллоо. Аймгийн удирдлагуудаас эхлээд компани, ААН болон салбар салбарын төлөөлөл, орон нутгийн иргэд, төрийн бус байгууллагууд асуудлаа илэн далангүй ярьж, зовлон жаргалаа хуваалцсан нэлээн халуун уур амьсгалтай чуулган боллоо. Анхандаа шийдвэр гаргах түвшний албан тушаалтнуудын оролцоо нь хангалтгүй байсан болохоор өндөр үр дүн хүлээгээгүй. Харин одоо бол нэлээд үр дүнтэй чуулган болсон гэдгийг хэлэх байна. Говийн бүсийн аймгуудад тэр дундаа Өмнөговь аймагт юу тулгамдаад байна вэ, ямар асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай байна вэ гэдгийг нь нэлээн сайн мэдэж авсан. Мөн цаашид ямар бэрхшээл учирч болох вэ гэдгээ тодорхойлж, төрийн байгууллага цаашлаад ирсэн мэргэжилтнүүд, иргэний нийгмийн байгууллагууд тодорхой хэмжээний мэдлэгтэй болсон. Шийдвэр гаргах хүмүүс ирсэнгүй гээд нэг гомдол гарсан. Гэхдээ тэд ирлээ гээд асуудлыг тэр дор нь шийдчихгүй шүү дээ. Ялгаагүй л хэлэлцэж, зөвшилцөж байж шийдвэр гарна. Энэ бол гол маргах сэдэв биш. Гол нь манайд хэлэлцэж хэлэлцэж шийдвэр гаргачихаад түүнийгээ цуцалчихдаг тал бий. Тиймээс тал талынхаа ашиг сонирхлыг тусгаад явах нь зөв. Хаана хаана хариуцлагатай байж, худлаа амлахгүй байх хэрэгтэй.

– Говийн аймгуудын иргэд ямар асуудал хөндөж байв. Тэнд үйл ажиллагаа явуулдаг ААН болон тэдэнд хяналт тавьдаг төрийн бус байгууллагын байгууллагынхан ямар байр суурьтай байсан бэ?

– Говь тэр дундаа Өмнөговь аймгийн нутгийн иргэдийн амьдрах орчин нь эрс муудаж байна. Энэ асуудал дээр иргэд нэлээн ширүүхэн байр сууриа илэрхийлж, сум орон нутагтаа амьдрах боломжгүй болж байгаа талаараа шийдвэр гаргах түвшнийхэнд үг дайлаа. Учир нь говийн аймгуудын малчид амьжиргааны эх үүсвэр болсон уламжлалт мал аж ахуйгаа эрхлэхэд уул уурхайн асуудал ихээхэн хүндрэл учруулж байна. Наанадаж бэлчээр нь хомсдож, ус ундгүй болж байна. Үүнээс улбаалаад зарим нэг иргэд бүтээн байгуулалтын ажлыг эсэргүүцэх хандлага ч илэрхийлж байлаа. Харин иргэний нийгмийн байгууллагуудын хувьд хэрэгжиж байгаа төсөл, хөтөлбөрүүд анхнаасаа зөв яваагүйн улмаас асуудал үүссэнийг хөндсөн. Тухайлбал нийгэм, эдийн засгийн нөлөөллийн судалгаа ч хийгээгүй хэрнээ бүс нутаг руу нь орчихсон тохиолдлууд нэлээн их байна. Тиймээс эдгээр бэрхшээлтэй асуудлуудаа зайлшгүй шийдвэрлэх шаардлагатай гэдэг байр суурийг илэрхийллээ. Төрийн байгууллагуудын хувьд Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй Шинэ сэргэлтийн бодлого, ковидын дараах эдийн засгийг яаж, ямар аргаар идэвхжүүлэх вэ гэдгээ түлхүү ярьсан. Гэхдээ тэд ард иргэдийнхээ санаа бодлыг сонсож, өөрсдийн хэмжээнд асуудлыг шийдвэрлэж, ААН-ийг нийгмийн хариуцлагыг хүрээндээ тухайн орон нутгийн иргэдтэйгээ хамтарч ажиллахыг онцолж байсан.

– Уулзалтын төгсгөлд зөвлөмж гаргасан. Эцсийн байдлаар хэзээ гарах вэ?

– Зөвлөмж эцсийн байдлаар хараахан гараагүй байна. Ойрын хугацаанд гараад холбогдох төрийн болон төрийн бус байгууллагуудад хүрэх байх. Ер нь зөвлөмжөөр Өмнөговь бол Монгол Улсыг хөгжүүлэхэд чухал үүрэгтэй аймаг. Тиймээс цаашид ус, тусгай зөвшөөрөл, байгаль орчин, тээвэр, тоосжилт зэрэг тулгамдаж байгаа олон асуудал дээр тус тусад нь чиглэл өгөх маягаар гарна. Жишээ нь Ерөнхий сайд, Сангийн яам, Эдийн засаг хөгжлийн яам, УУХҮЯ ямар асуудал дээр анхаарах вэ. Цаашлаад АМГТГ юу хариуцах вэ зэрэг яам, агентлаг болгонд анхаарах чиглэлийг нь хүргүүлнэ гэсэн үг. Учир нь энэ зөвлөмж бол говийн аймгуудын уул уурхайн салбарт тулгамдсан асуудлыг нэлээн тод томруунаар харуулж чадсан гэж бодож байгаа. Тиймээс ялангуяа шийдвэр гаргах түвшнийхэн Засгийн газар, яам, агентлагийн удирдлагууд говийн аймгуудын талаар аливаа шийдвэр гаргахдаа хамгийн түрүүнд үзэж, харж, шийдвэр бодлогодоо уялдуулаасай гэж хүсэж байна. Манай Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгын ажлын албаны зүгээс тус зөвлөмжид аймаг болон сумдад байдаг Ил тод санаачилгын дэд зөвлөлийг идэвхтэй ажиллуулах талаар саналаа оруулсан. Энэ нь тухайн орон нутагт тулгарч байгаа зарим нэг асуудлыг шийдвэрлэхэд нэлээн дөхөм болох болов уу. Тухайлбал уул уурхай эрхлэгч ААН хэнд хандив дэмжлэг үзүүлж байна, тэр дэмжлэг нь байгаа онож байна уу гэдгийг дэд зөвлөлийнхөө хүрээнд ярьж, зөвшилцөл, ойлголцолд хүрснээр зарим нэг тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлэх боломжтой. Уг нь Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгыг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах, хянан зохицуулах үүрэг бүхий дэд зөвлөл байгуулах тухай Засгийн газрын 222 дугаар тогтоол байдаг. Харамсалтай нь орон нутгийн удирдлагууд уг тогтоолыг хэрэгжилтийг төдийлөн хангаж чадахгүй байна, идэвх санаачилга гаргахгүй байна. Энэ Дэд зөвлөлийг Засаг даргын орлогчоор даргалуулдаг. Хэрэв Дэд зөвлөл идэвхтэй ажиллаад эхэлбэл олон асуудлыг шийдэж чадна.

– Зарим ААН-үүд тухайн орон нутгийнхаа Дэд зөвлөлтэйгөө хамтарч ажиллахдаа хойрго ханддаг гэх шүүмжлэлийг цөөнгүй иргэд хэлж байсан. Энэ тал дээр ахиц дэвшил гаргана гэж мэдэгдсэн үү?

– Хэрэв ААН-үүд орон нутгийнхаа дэд зөвлөлтэйгөө хамтарч ажиллаад эхэлбэл олон асуудлыг шийдвэрлэж болдгийн олон жишээ бий. Харамсалтай нь энэ удаагийн чуулга уулзалтаар энэ талаар бага яригдлаа. ААН, компаниудынх нь төлөөллүүд ч хэлэлцүүлэг дээр идэвх муутай оролцсон. Хамтын ажиллагаа сул байгаагаас уул уурхайн хөлд нь иргэд, малчид өртөж, мал эд хөрөнгөөрөө хохирсоор байна шүү дээ. Тиймээс дэд зөвлөлөө ажиллуулах тал дээр аль аль нь хариуцлагатай хандмаар байна. Хариуцлагатай уул уурхай гэж олон хүн ярьдаг. Үүнийг зарим нь зөвхөн нөхөн сэргээлтээр төсөөлдөг. Гэтэл тийм биш шүү дээ. Хүний эрх, байгаль орчныг дээдэлсэн, нутгийн иргэдийнхээ амьдрах орчныг хөндөхгүйгээр үйл ажиллагаа явуулах нь хариуцлагатай уул уурхайн наад захын жишээ. Энэ бүгдийг бодитоор бий болгоход Дэд зөвлөлийн үүрэг оролцоо асар өндөр.

– Өмнөговь болоод говийн бүсэд үйл ажиллагаа явуулж байгаа ААН, компаниуд ил тод байдлын тайлангаа хэр өгдөг вэ?

– Харьцангуй гайгүй гэж хэлж болно. Учир нь энэ бүсэд манай улсын томоохон компаниуд үйл ажиллагаа явуулдаг. Оюутолгой, Тавантолгой зэргээс эхлээд нүүрсний тэргүүлэх компаниуд ил тодын тайлангаа гаргаад хэвшсэн гэж хэлж болно. Гэхдээ тухайн аймагт ажиллаж байхдаа Өмнөговь аймаг хоёр дахь Заамар болчихвий гэсэн эмзэглэл төрсөн. Өнөөгийн Заамар бол Өмнөговийг бодвол жижигхэн. Гэхдээ Монголын хамгийн том аймаг Заамар болчихвол яах вэ. Тиймээс одооноос аль аль нь хариуцлагатай хандаж, хийх ёстой ажлуудаа цаг алдалгүй хийж, хариуцлагатай уул уурхайн жишгийг тогтоохгүй бол байдал хүнд байна.

-Ер нь ил тод байдлын талаарх тайлангаа хүргүүлээгүй ААН-үүдэд хүлээлгэх хариуцлага юу байна вэ?

-Хариуцлагын асуудал маш сул байгаа. Хоёрдугаарт, манай Олборлох үйлдвэрлэлийн Ил тод байдлын санаачилга хариуцлага тооцох субект биш л дээ.Тэрсубект бол МХЕГ шүү дээ. Тухайлбал, Ашигт малтмалын тухай хуулийн 48 дугаар зүйлийн 10-т Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч тайлан гаргах ёстой. Хэрэв тайлан гаргаагүй бол холбогдох хариуцлагыг МХЕГ хэрэгжүүлэхээр заасан. Хэдийгээр бид ил тод байдлынхаа тайланг цаг тухайд нь өгөх ёстой талаарх мэдээллийг ААН, компаниудад хүргүүлэхээс гадна, ил тод байдлын тайлангаа хүргүүлээгүй компани ААН-үүдийн талаарх мэдээллийг МХЕГ-т хүргүүлдэг. Харин МХЕГ-аас эргээд ямар нэгэн байдлаар хяналт шалгалт хийсэн, хариуцлага тооцсон эсэх талаараа бидэнд мэдээлдэггүй.Бидний хувьд ААН, компаниудад хариуцлага тооцож, асуудлыг хүндрүүлэхээс илүүтэй яагаад тайлангаа ил тод, цаг хугацаанд нь өгөх ёстой талаар ойлгуулах, мэдээллээр хангах үүргээ биелүүлэхийг хичээж ажиллаж байна. Бид иргэний нийгэм, компани, Засгийн газрын аль альных нь төлөөллийг хангах үүрэгтэй учраас аль нэг талынх нь байр суурь, ашиг сонирхолыг түлхүү хангах учиргүй. Ижил тэгш хандах учиртай.

-Эрдэс баялагийн салбарын ил тод байдлын тухай хуулийн төсөл бэлэн болсон уу. Уг хууль эртхэн батлагдчихвал олборлох салбарт олон сайн үр дагавар бий болох байх л даа?

–Тийм л дээ. Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгыг хууль болгож гаргахаар ажиллаж байгаа. Стандартыг хүн бүр өөр өөрийнхөөрөө ойлгодог талтай. Зарим нь заавал мөрдөх ёстой гэж байхад зарим нь зөвлөмж төдий ойлгодог. Стандарт дотор зарим шаардлага нь зөвлөмж төдий явдаг нь асуудлаас хойш суух хийдэл болж байна.Тийм учраас уг асуудлыг хуульчлах нь зүйтэй хэмээн УУХҮЯ, холбогдох талууд хамтран ажиллаж, үзэл баримтлалын дагуу хуулийн төслөө боловсруулаад байна. Уг хуулийн төсөлтэй холбоотойгоор Ашигт малтмалын биржийн тухай хууль, Баялагийн сангийн тухай хууль, Ашигт малтмалын хуулийн шинэчилсэн найруулга, Эрдэс баялагийн салбарын ил тод байдлын тухай хууль, Хүнд үйлдвэрийн хууль зэрэг таван хуулийн төсөл бэлэн болчихоод байгаа юм. Тиймээс алийг нь түрүүлж хэлэлцүүлэх гэдэг дээр ярилцаж байгаа. Эрдэс баялагийн салбарын хуулинд уул уурхай гэхээсээ илүү төсөв санхүү, байгаль орчин, бүртгэл, татвар зэрэг өргөн хүрээний асуудлыг тусгахыг зорьж байна.

-Энэ жил хайгуулын зөвшөөрлийн тоог нэмэгдүүлэхээ салбар яамнаас мэдээллэсэн. Хамгийн гол нь хайгуулын талаарх мэдээллээ ил тод иргэдэд өгдөггүйгээс орон нутгийн иргэдтэй үл ойлголцох тохиолдол нэлээд гардаг. Тэгвэл хайгуулын ил тод байдал ямар түвшинд байна вэ?

–Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч компаниуд бүгд биш ч тодорхой хэсэг нь тайлан гаргаж байна. Тайландаа юу тусгаж байна гэхээр тусгай зөвшөөрлийн төлбөрөө төлсөн, эцсийн өмчлөгч зэрэг хэдхэн мэдээллээ ил тод тайлагнадаг. Учир нь үйл ажиллагаагаа эхлүүлээгүй болохоор товчхон мэдээлэл ил тод тайлагнаж байна. Монгол Улс хаанаа, ямар хэмжээний эрдэс баялагтай гэдгээ хайж,илрүүлэх нь зөв л дөө.Хамгийн гол нь хайгуулын талаарх мэдээллээ иргэддээ зөвөөр ойлгуулах нь чухал. Хайгуул хийх үйл явцыг шууд л газрын хэвлийг ухаж, түнхээд уул уурхай олборлох гэж байгаа мэтээр ойлгох нь өрөөсгөл.

– Голланд өвчин бүрэн утгаараа бий болж байгаа тухай Өмнөговь аймгийн удирдлагууд нь хэлэлцүүлгийн үеэр ярьж байсан?

– Монгол Улсын хэмжээнд баялгийн хараал гэдэг зүйл бүрэн утгаараа яригдана л даа. Энэ бол үнэхээр том асуудал. Ганц аймаг гэлтгүй Монгол Улс тэр чигээрээ уул уурхайгаас хамааралтай болчихоод байна шүү дээ. Дээр нь Голланд өвчин тусах маягтай л яваад байгаа үнэн зүйл. Хэтэрхий их уул уурхайгаас хамаараад байна, эдийн засгийг солонгоруулах хэрэгтэй гэж яриад байгаа хэдий ч төдийлөн сайн биеллээ олохгүй л байна. Яахав дэд бүтцийн төслүүд хэрэгжээд иргэдийнхээ амьдралд нэмэр болж, шинэ салбарууд бий болох ойлгомжтой. Харин тэр болтол тэсдэг байгаа даа гэж л бодогдох юм.

– Өмнөговь аймаг бол уул уурхайн чиглэлээр Монгол Улсын эдийн засгийн авч аймаг. Гэтэл энэ удаагийн чуулганд Сангийн яам болон Эдийн засаг хөгжлийн яамнаас яагаад төлөөлөлнь оролцсонгүй вэ.

– Эхэндээ чуулганд оролцоно гэж мэдэгдэж байсан. Гэвч ачир дээрээ ийм ч хурал гээд ирсэнгүй. Ажлын ачаалал нь их байдаг бололтой. Гэхдээ тэдэнд төлөөлөгчөө явуулах боломж байсан уу гэвэл байсан. Жаахан сэтгэл гаргасангүй юу даа гэж харж байна. Нөгөө талаар дээрх яамуудад асуудлаа ерөнхийд нь мэддэг ховор юм уу даа. Хөдөө орон нутагт аль нэг мэргэжилтэн нь ирлээ гэж бодоход иргэд бүх талын асуудлаар хандах нь мэдээж. Гэтэл нөгөө мэргэжилтнийх нь хариуцсан салбар өөр болохоор худал зүйл ярьчих вий гэсэн болгоомжлол байх шиг байна. Тиймээс яамдууд асуудлаа ерөнхий ерөнхий утгаар нь ярьдаг, ойлгодог, танилцуулчихдаг мэргэжилтэн бэлтгэж, ажилтнуудынхаа мэдлэг чадавхыг сайжруулах ёстой юм байна гэх бодол төрсөн.

– Дараагийн чуулга уулзалтаа хаана хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?

– Манай ажлын албанаас ирэх намар зүүн бүсийн аймгийн ил тод байдлын чуулга уулзалтыгзохион байгуулахаар ярьж байна. Сүхбаатар аймаг дээр түшиглэж хийнэ. Зүүн бүсийнхэн говийн бүсийг бодвол нөхцөл байдал харьцангуй гайгүй ч газрын тос, тээвэр, тоосжилт, байгаль орчны асуудал нэлээн бий. Манай манай энэ ард хэмжээнд оролцсон бүх байгууллагууд, хувь хүн, төлөөлөгчдөд талархсан баярласнаа илэрхий илэрхийлж, чуулга уулзалтаас гарсан зөвлөмжийг хэрэгжүүлэх тал дээр хичээж анхаарч ажиллахыг хүсэж байна аа.

арын-нүүр булангууд мэдээ

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: Нарны тосоо тогтмол хэрэглээрэй DNN.mn

Нарны тосыг тогтмол хэрэглэх шаардлагатай гэдгийг зарим хүн мэддэггүй. Мэдсэн ч хэрэглээг нь тогтмол болгодоггүй. Эсвэл зөвхөн охид, бүсгүйчүүдийн хэрэглээ мэтээр андуурах тохиолдол бий. Тэгвэл юун түрүүн нарны тос бүх нас,хүйснийхний тогтмол хэрэглээ байх ёстой гэдгийг хэлье.

Арьсны хавдар үүсгэдэг нарны хэт ягаан туяа нь альфа (UVA) болон бета (UVB) гэсэн хоёр төрөл байдаг. Энэхүү хэт ягаан туяа нь дэлхийн цаг агаар, янз бүрийн бохирдлоос болж хүн төрөлхтөнд сөргөөр нөлөөлөх нь улам нэмэгдсээр байна. UVA (урт туяа) нь цаг агаар, улирлаас үл хамааран нарнаас байнга ялгарч байдаг туяа. UVA туяа нь шилний цаанаас ч нэвтэлж, хор учруулах чадвартай байдгийг эрдэмтэд нотолсон байна. Эдгээр туяаны нөлөө тэр дороо гардаггүй бөгөөд арьсанд гүн нэвтэрч нарийн үрчлээ үүсэх, аажим аажмаар арьсны хөгшрөлт явагдахад нөлөөлдөг байна. Түүнчлэн арьсанд сэвх, толбо үүсэх олон шалтгааны нэг гол шалтгаан энэхүү туяанаас болдог аж.

Эцэст нь нарны тосон дээр байрлах SPF-ийн тэмдэглэгээ ямар учиртай талаарх зөвөлгөөг хүргэе.Нарны тосон дээр байдаг SPF гэдэг нь Sun Protection Factor буюу нарнаас хамгаалах хүчин зүйлийн тэмдэглэгээ юм. SPF15, SPF20, SPF30, SPF40, SPF50 – зэрэг арын тоонууд нь тухайн тос нарнаас арьсыг хэдэн цаг хамгаалахыг зааж өгдөг. SPF-ийн тоо өндөр байх тусам хамгаалах цаг нь уртсдаг юм шүү. Нарны тосоо тогтмол хэрэглэж арьсаа хамгаалаарай.

мэдээ нийгэм

Т.Тэнгэс: Оюу толгойн гүний уурхайн барилга угсралтад дэлхийн хэмжээнд хамгийн сүүлий үеийн тоног төхөөрөмжийг ашиглаж байна DNN.mn

Бидний аялал цааш үргэлжилсээр аварга том бутлуурын системийн хажууд ирэв. Оюу толгойн гүний уурхайн төлөвлөгөө нь олон жилийн геологи, геофизикийн судалгаанд үндэслэгдэн 2005 онд эхэлсэн түүхтэй гэдгийг Гүний уурхайн барилгын хэлтсийн механикийн ахлах инженер Т.Тэнгэс хэлж байв.Оюу толгой компани газрын гүнд дор хаяж 700 метрийн гүнд орших Хюго дамметын хүдрийн биетийг олборлох бөгөөд энэхүү хүдрийн биет нь 2.5 км урт, 300 метрийн өргөнтэй хэмээн судалгаагаар тогтоогджээ. Тус хүдрийн биетийг блокчлон олборлох арга хэмээн нэрлэгддэг бүрэн механикжсан олборлолтын аргыг ашиглан гарган авах юм. Рио Тинто компанийн хувьд блокчлон олборлох аргыг эзэмшсэн дэлхийн цөөн компаниудын нэг. Тийм учраас тус гүний уурхайд ажиллаж байгаа ажилтан нэг бүр мэргэжлийн өндөр ур чадвартай гэдгийг Т.Тэнгэс онцоллоо. Хүдэр буулгуурыг огтлогч болон олборлолтын түвшин хооронд тэсэлснээр хүдэр олборлолтын түвшинд ийнхүү юүлэгддэг байна. Олборлолтын түвшинд ажиллах хутгуурт ачигч, бууж ирсэн хүдрийг тээврийн түвшин рүү хүдэр дамжуулах босоо малталтаар буулгах нь. Тээврийн түвшинд хүдрийг хүнд даацын авто машинд ачиж, гар бөмбөгийн хэмжээтэй болтол нь буталдаг анхдагч бутлуур руу тээвэрлэх аж. Ийнхүү бутлагдсан хүдэр туузан дамжуургаар явсаар газрын гадаргад хүрэх юм байна. Тус туузан дамжуурга нь газрын гадаргуу дээрх одоо ашиглагдаж буй туузан дамжуургатай нийлж, гүний болон ил уурхайгаас олборлосон хүдэр цааш туузан дамжуургаар дамжсаар анхдагч хүдрийн агуулахад очиж, Оюу толгойн баяжуулах үйлдвэрт боловсруулагдах аж. Т.Тэнгэс дэд бүтцийн буюу бутлуурын барилга, тоног төхөөрөмжийг угсрахад гар бие оролцсон хэн бүхнээр бахархаж байна. Оюу толгой төсөл Ази тивд анх удаа гүний уурхайн зориулалтаар хоёр бутлуур угсрахаар төлөвлөсөн бөгөөд эхний бутлуураа ийнхүү амжилттай угсарч дуусгассан хэмээн онцоллоо. Уг Бутлагдсан чулуулгийг татаж авах туузан дамжуурга 1.4 километр урт, 1.6 километрийн өргөнтэй бөгөөд бутлагдсан чулуулгыг газрын гадарга дээр татаж гаргах зориулалттай байна. Тийм учраас том хэмжээний цахилгаан хөтлөгч моторууд ажилладаг аж. Харьцуулж хэлбэл нэг сумыг тэр чигт нь цахилгаанаар хангаж чадахуйц буюу 5.5 мвт эрчим хүчний эх үүсвэр хоёрыг ч барьчихаад байна гэсэн үг аж. Оюу толгойн гүний уурхайн барилга угсралтад дэлхийн хэмжээнд хамгийн сүүлий үеийн тоног төхөөрөмжийг ашиглаж байгаа гэдгийг ч инженер Т.Тэнгэс бахархан ярьж байна. Тус төсөл дотоодын болоод гадны инженер, техникийн ажилчдын ажиллах хүсдэг, мэдлэг туршлага хуримтлуулж болохуйц дэлхийн томоохон төслийн нэг болжээ. Гадаадын мэргэжилтнүүдийн хүртэл Оюу толгой төсөл рүү хошуурах болсон нь дэлхийд хамгийн сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмжийг уг төсөл дээр ашиглаж байгаатай холбоотой гэв. Нэг ёсондоо Монгол залуучууд, монгол инженерүүд өмнө нь гадаадынхнаас суралцдаг байсан бол одоо гадаад, дотооддын инженер, техникийн ажилчдын мэдлэг, ур чадварын зөрүү улам бүр алга болсоор байгаа гэдгийг цохон тэмдэгллэсэн юм. Эцэст нь газрын гүнээс гарч байгаа эрдэнэ нь алт, зэс биш харин хүн та өөрөө. Тийм учраас Оюу толгой төсөл дээр ажиллаж байгаа хэн бүхэн ямар нэгэн байдлаар осол эндэгдэлд орох учиргүй гэдэг үүднээс аюулгүй ажиллагааг эрхэм зорилтоо болгосон байна. Дээр дурьдсанчилан дэлхийд өрсөлдөхүйц хэмжээний тоног төхөөрөмж ашиглаж байгаа учраас нарийн мэргэжлийн мэргэжилтнүүд нь ч өдрөөсөө өдөрт чадавхижаад явж байгаа аж. Бид гадны мэргэжилтнүүдийг дагаж суралцахаас гадна зарим нь гадны мэргэжилтэн болоод явж байгаа гэнэ. Энэ бол гадна, дотныхон харилцан туршлага солилцох, өмнө байдаггүй байсан соёлд Оюутолгой төслийн багийнхан суралцаад явж байна. Бүгд өөрсдийн алсын хараагаа тодорхойлчихсон байдаг учраас хүний нөөц, удирдлагын бүх шатанд ажилчдаа дэмжиж ажилладаг гэдгийг хэлж байсан юм.

мэдээ нийгэм

Т.Номондэлгэр: Оюу толгой компанийн номер нэг соёл нь аюулгүй ажиллагаа, үнэт баялаг нь хүн байдаг DNN.mn

Бидэнд Оюу толгойн гүний уурхайн барилгын үйл явцын талаар танилцуулах инженерүүдийн багийн нэг төлөөлөл болох Гүний уурхайн барилгын хэлтсийн механик шугам хоолойн мэргэжилтэн Т.Номондэлгэр юм. Тэрээр “Одоогоор гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын төсөл ойролцоогоор 74 хувийн гүйцэтгэлтэй явж байгаа талаар хэлж байна. Гадаргын барилгын угсралтын ажлууд 2020 оноос хойш зогссон байсан. Учир нь ковидын нөхцөл байдалтай холбоотойгоор хүн хүчний асуудлаас үүдэн гадаргын төслүүдийг зогсоосон. Гүний уурхайн үндсэн ажлууд барилга угсралтын ажлын бүтээн байгуулалт амжилттай урагшилж байгаа. Одоогоор гүний уурхайн үндсэн нэвтрэлттэй холбоотой барилга угсралтын, бүтээн байгуулалтын ажил ерөнхийдөө хийгдэж дууссан. Үргэлжлээд техникийн комисс туршилт, тохируулгын ажлууд амжиттай явагдаад 2022 оны гуравдугаар сарын 02-ны өдөр гүний уурхайн хамгийн том дэд бүтцийн нэг болох материал тээвэрлэх системийн нэгдүгээр үе шатны ажлыг улсын комисст хүлээлгэн өгсөн. Энэ бол Гүний уурхайн хамгийн том дэд бүтцийн байгууламж юм. Бид гүний уурхайн блоклонолборлох аргачлалаар хүдрийг олборлох юм. Уг хүдрийг материал тээвэрлэх систем нэгээр бутлах юм. Буталсан хүдрээ туузан дамжуургаар дамжуулж босоо ам хоёроор дамжиж дээшээ гаргах бүтэц, зохион байгуулалтын процесстой. Хоёрдугаар үе шатыг гүйцэтгэгч нь сонгогдоод барилга угсралтын бэлтгэл ажил хийгдээд явж байна.Материал тээвэрлэх системийн хоёрдугаар үе шат 2022 оны хоёрдугаар сараас газар шорооны ажил нь эхэлчихсэн явж байна” гэв. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын үйл явцад дэд бүтэц хамгийн чухал. Тиймээс 2016 оноос хойш бүтээн байгуулалтын ажлууд тасралтгүй үргэлжилснээр өнөөдрийн үр дүнд хүрсэн нь түүний ярианаас тод харагдаж байсан юм.Мөн Гүний уурхайн барилга байгууламжийн бүтээн байгуулалтгэдэг ил уурхайн барилга байгууламжаас олон талаараа ялгаатай гэдгийг ч мөн хэлж байлаа. Тухайлбал, Гүний уурхайн барилга байгуулж гэдэг бол иргэний зориулалттайбус уул уурхайн хүнд үйлдвэрийн байгууламж, мөн газрын баялагийг дамжилгаар дамжуулж үнэ цэнэд хүргэх үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж юм. Гүний уурхай газрын гадаргаас хамгийн гүндээ 1.3 км гүнд байрлаж байна. Газрын гадаргатай харьцуулахад орон зайн хувьд хязгаарлагдмал учраас газрын гүнд барилга байгууламж барина гэдэг газрын гадарга дээрх барилгын ажлаас ихээхэн ялгаа, онцлогтой. Тийм ч учраас нарийн мэргэжил шаардахаас гадна, аюулгүйн ажиллагааны стандартыг чанд мөрдөхийгшаарддаг. Түүнчлэн угсралтын арга техник, аргачлал нарийн боловсруулагддаг гэнэ.Оюу толгой компанийн номер нэг соёл нь аюулгүй ажиллагаа, үнэт баялаг нь хүн байдаг гэдгийг тодотгож байлаа. Түүнчлэн Оюу толгойн төсөл дээр ажиллаж байгаа ажилчид дэлхийн хэмжээний мэдлэг,туршлага хуримтлуулж байгаа нь хамгийн чухал үзүүлэлт. Оюутолгой компани эд эс бүхний энд ажиллаж байгаа шалтгаан нь гэр бүлтэйгээ сайн сайхан амьдрах л байгаа шүү. Зарим нэг нь олон улсын томоохон компаниудад ажиллах сонирхол ихтэй болсон. Бас урилгаар гадагшаа явах ажилчдын тоо ч нэмэгдсэн. Оюу толгой төсөл дээр ажиллаж байгаа гүйцэтгэгч компаниудын 95 орчим хувийг монголчууд эзэлж байна. Зарим нэг тусгайлсан ажлууд дээр нарийн мэргэжлийн гадаадын экспертүүдийг ажиллуулах хэрэгцээ шаардлага гардаг. Ялангуяа цахилгааны өндөр хүчдэлүүдийг холбох, механик ажлуудын туршилт, тохируулга зэрэг ажлууд маш нарийн ур чадвар шаарддаг, мм-ийн ч зөрүү ч гаргах ёсгүй. Бусдаар үндсэн ажилтан нь монголчууд өөрсдөө байна. Тиймээс гэрээт компаниуд хөдлөмөрийн үндсэн зах зээл дээр байгаа ажиллах хүчнүүдийн дунд сонгон шалгаруулалт хийж, аюулгүй ажиллагаа, мэргэжлийн ур чадвар, тоног төхөөрөмж, өндөр эрсдэлтэй холбоотой олон төрлийн сургалтад хамруулдаг. Ингээд ажлын байран дээр гарсны дараа захиалагчийн талаас гүйцэтгэгчтэй нягт хамтран ажиллаж өөрсдийн туршлагаа монгол залууст харамгүй хуваалцаж, харилцан туршлага солилцож, бүтээн байгуулалтын ажлаа амжилттай хэрэгжүүлж байна. Мөн манлайлал, багийн ажилтай холбоотой сургалтууд явагддаг. Тухайлбал, 2016 оноос хэрэгжиж байгаа “Хамтдаа” хөтөлбөр байна. Энэ төслийн зорилго, үнэт зүйл яг юу болох, нэг баг болж хамтарч ажиллахын давуу тал нь юу байдаг, бусад улс орнуудаас бидний соёл юугаараа ялгаатай, юугаараа нэгдэж ажиллах ёстой гэх мэт өргөн хүрээ хамарсан сургалтууд явуулдаг. Бид энэхүү мега төслийнхөө үр дүнд гүний уурхайн баялагыг гаргаж авах бүтээнбайгуулалтад өөрсдийн хувь нэмрийг оруулах нь өөрөө үнэт зүйл, үнэ цэнэ гэдгийг бүрэн ухамсарлаж байгаа. Монголчууд эрч хүчтэй, сэтгэлийн хаттай, аливааг сурах хүсэл эрмэлзэлтэй. Тийм учраас хүсэл эрмэлзэлдээ хөлөгдөөд бүтээн байгуулалтын ажил маань амжилттай урагшилж байна. Ковидынхоёр жил бидэнд олон сорилт бэрхшээл тулгарсныг нуухгүй. Өнөөдөр эргээд харахад чамлахааргүй амжилттай ажилласан байна. Гүйцэтгэгч, захиалагчын талуудын олон хүний хүч хөдөлмөр шингэсэн бүтээн байгуулалтын ажлууд явагдаж байна” хэмээн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын талаар онцоллоо.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Н.Наранбаатар: Иргэдийн олонх нь гишүүдийн тоог нэмэх, давхар дээлтэй байх асуудлыг эсэргүүцэж байна DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Н.Наранбаатартай ярилцлаа.

-УИХ-ын гишүүд тойрогтоо ажиллаж ҮХНӨ оруулах эсэх асуудлаар иргэдийн санал, хүсэлтийг сонсож байгаа. Иргэд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байх шиг байна?

-УИХ-ын тогтоол гарч, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсэх асуудлаар иргэдийн санал бодлыг сонсохоор гишүүд өөр өөрсдийн тойрогтоо эдгээр өдрүүдэд ажиллаж байна. Бид зургадугаар сарын 18-26-ны өдрүүдэд тойрогтоо ажиллана. Миний сонгогдсон тойрог болох Өмнөговь аймаг 15 сумтай. Одоогийн байдлаар есөн суманд ажиллаад байна. Ерөнхийдөө хүний эрхийг баталгаажуулах, парламентын тогтолцоог өөрчлөх, хот хөдөөгийн хөгжлийг дэмжиж, орон нутгийн удирдлагын тогтолцоог өөрчлөх, төрийн сүлдийг өөрчлөх эсэх зэрэг нийт дөрвөн чиглэлээр иргэддээ танилцуулга хийлээ.

Эдгээр асуудлуудад иргэд янз янзын байр сууринаас хандаж байна. Хүний эрхийг хангах чиглэлээр цаазын ялыг Үндсэн хуулиасаа хасах асуудлыг танилцуулахад уг асуудлыг байх нь зүйтэй хэмээн дийлэнх иргэд үзэж байна. Учир нь сүүлийн үед олон нийтийг цочирдуулсан онц ноцтой гэмт хэргүүд шил шилээ дараад гарч байна. Мөн бага насны хүүхдийг хүчирхийлэх тохиолдол их гарч байгаа нь энэ төрлийн гэмт хэрэгтэнд хүлээлгэх хариуцлага сул байгаатай холбоотой хэмээн үзэж байгаагаа илэрхийлж байна. Тийм учраас “Цаазын ялыг хэвээр байлгавал яасан юм бэ” гэдэг санал гаргаж байна. Мөн парламентын тогтолцоог өөрчлөх асуудлыг олон талаас нь авч үзэж байна. Улс төрийн намуудын тунхаг бичигт гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх, УИХ-ын дөрвөөс илүү гишүүд давхар дээлтэй байх зэрэг асуудлыг танилцуулахад дийлэнх нь дэмжихгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, иргэдийн олонх нь УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх, давхар дээлтэй байх асуудлыг дэмжихгүй, эсэргүүцэж байна. Харин хот хөдөөгийн хөгжлийн ялгааг арилгах асуудлыг дэмжиж байна. Хөдөө орон нутагт дагуул томоохон хотууд бий болгох, төрийн эрх барих байгууллагууд, их дээд сургуулиудыг хөдөө орон нутагт байгуулж төвлөрлийг сааруулах нь зүйтэй хэмээн үзэж байна.Мөн орон нутагт улстөржилт их байдаг учраас багийн засаг дарга ах дүүсийн олноор, нам эвслийн олноор сонгогдож буй нь мэдлэг боловсрол, туршлагын хувьд дутмаг хүмүүс томилогдож байна. Тиймээс багийн Засаг даргыг төрийн захиргааны албан хаагч болгоод сумын Засаг дарга томилогдох байх асуудлыг дэмжиж байна. Мөн сумын Засаг даргыг нийт иргэдээс сонгоё гэж байна. Харин аймгийн Засаг даргын тухайд Ерөнхий сайд томилдог болох асуудлыг дэмжихгүй байна. Аймгийн Засаг даргыг сумын Засаг даргын адил нийт иргэдээсээ сонгох санал гаргаж байна. Эцэст нь төрийн сүлдийг солих, өөрчлөх асуудлыг дэмжиж байна.

-Манай улсад төрийн сүлдийг өөрчлөхөөс илүү нэн тулгамдсан асуудлууд олон байна шүү дээ. Одоо байгаа төрийн сүлдийг яагаад өөрчлөх шаардлагатай гэж үзсэн юм бол?

-Одоо байгаа сүлдийг амьгүй байна, морь нь модон, тасархай, эзэнгүй морь байна гэх мэт бэлгэдлийн хувьд өөрчлөх нь зүйтэй гэсэн санал гарсан. Тиймээс морийг нь амьтай, эзэнтэй болгож, өмнө нь нар өөд давхиж байгаа морь унасан эзэнтэй хүний дүрслэлээр буюу 1960-1992 он хүртэл ашиглаж байсан төрийн сүлдтэй дүйцэхүйц хэмжээний сүлдтэй болох зэрэг саналуудыг иргэд хэлж байна.

-Цар тахал болоод дайны нөхцөл байдлаас үүдэн манай улсын нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд байгаа. Энэ үед уул уурхай хөгжсөн Өмнөговь аймаг улсынхаа эдийн засгийг нуруун дээрээ тодорхой хэмжээнд үүрч яваа. Гэхдээ хилийн гацааг арилгах, экспортыг нэмэгдүүлэх чиглэлд дорвитой арга хэмжээ авч байна уу?

-Ковид, Орос-Украины дайнаас үүдээд хаа хаанаа нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал амаргүй байна. Төсвийн орлого бүрдэх эсэх асуудал хил, боомтоос шалтгаалаад бүрхэг байна. Манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 24 хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл эзэлж байна. 2021 оны байдлаар төсвийн орлогын 30 хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн бүрдүүлсэн байна. Тэр дундаа Өмнөговь аймгийнхан үүнд голлох үүрэгтэй оролцлоо.Тухайлбал, Өмнөговь аймаг нүүрсний экспортын 90 хувийг, зэсийн экспортын 60 хувийг дангаараа экспортолж байна. Цар тахлаас үүдэн экспортын хэмжээ багассан нь аймаг орон нутаг, улсын төсөвт сөргөөр нөлөөлж байна. Харин сүүлийн үед уул уурхай сэргэх хандлагатай байна. Хил боомтын үйл ажиллагаа сэргэж, экспортын хэмжээ нэмэгдэж байна. Гашуунсухайтын боомтоор өдөрт 500 орчим автомашин гарч байгаа бол Шивээ хүрэнгийн боомтоор өдөрт 90 орчим тээврийн хэрэгсэл гарч байна. Хэдийгээр дээр дурдсан тоон үзүүлэлтүүд энгийн үетэй харьцуулахад хэд дахин бага тоо боловч тэг зогсолт хийхэд ч хүрч байсан үетэй харьцуулахад өссөн үзүүлэлттэй байгаа.

-Хил гаалийн гацаа түгжээ тайлагдахыг хүлээж байгаа хүмүүс олон байна л даа. Одоо гарч байгаа экспортын хэмжээг цаашид нэмэгдүүлэх чиглэлээр ямар арга хэмжээ авч байна?

-Хамгийн түрүүнд халдвар хамгааллын дэглэмийг баримтлах асуудалд ихээхэн анхаарч байна. Ковидын шинжилгээний аппарат, тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан. Түүнчлэн тээврийн жолооч нар халдвар хамгааллын дэглэмээ чанд сахиж, ААН-үүд ч үүн дээр онцгой анхаарал хандуулж байна. Хоёрдугаарт, төмөр замаа богино хугацаанд барьж ашиглалтад оруулахад анхаарч байна. Ирэх сард Гашуунсухайтын төмөр замыг бүрэн ашиглалтад оруулах зорилт тавин ажиллаж байна. Уг төмөр зам ашиглалтад орсноор экспортын хэмжээ нэмэгдэх боломж бүрдэх юм. Түүнчлэн нүүрс ачиж, буулгах чингэлэг тээврийн терминал байгуулж, ашиглалтад оруулсан. Мөн боомтын албадын удирдлага, зохион байгуулалтыг сайжруулж, нэгдсэн удирдлагатай болгож Боомтын захиргаа байгуулсан нь төрийн байгууллагуудын ажлын уялдаа холбоог сайжруулсан алхам болсон. Энэ бүх ажлын үр дүнд экспортын хэмжээ нэмэгдэх хандлагатай байна.

-Засгийн газраас дэвшүүлсэн Шинэ сэргэлтийн бодлого, тэр дундаа боомтын сэргэлтийн бодлогод шинэ гарц нээх, боомтуудыг төмөр зам болон авто замаар холбох ажлууд тусгагдсан. Төмөр зам болоод авто зам шинээр байгуулах ажил хэр урагштай байна вэ. Улсын төсөвт мөнгө нь тусгагдсан уу?

-Төмөр замын тухайд Таван толгойгоос Гашуунсухайт боомт руу 280 километр явьах төмөр замын ажил үндсэндээ дуусч байна. Мөн Таван толгой- Зүүнбаян чиглэлийн 414 км төмөр зам тавьж дууссан. Мөн Таван толгой-Зүүнбаян-Хангийн боомт чиглэсэн 270 км төмөр замыг энэ онд багтаж дуусгах болов уу хэмээн тооцож байна.Харин авто замын тухайд Гашуунсухайт боомт руу нүүрс тээвэрлэж байгаа нэг эгнээ бүхий автозамын хажуу талаар концессын гэрээгээ хоёр эгнээ бүхий авто замыг барьж байна. Уг ажлыг энэ ондоо багтаж хүлээлгэн өгөх байх хэмээн итгэж байна. Энэ мэтчилэн боомт руу чиглэсэн дэд бүтцийн асуудал урагштай байгаа. Хамгийн гол нь нөхцөл байдлаас шалтгаалж цаг хугацааны хувьд жаахан хойшлох магадлалтай байна.

-Уул уурхай хөгжих нь нэг талаараа сайн боловч хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэхгүй бол байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөө их шүү дээ. Энэ жил Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас хайгуулын лицензийн тоог нэмэгдүүлэх талаараа мэдэгдсэн. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үүгээр дамжуулж татах сонирхолтой байгаа. Тэгвэл бид байгальд ээлтэй, хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх эх суурийг тавьж чадсан болов уу?

-Уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг иргэд, ААН-үүд байгаль орчинд хор хөнөөл багатай, ээлтэй байдлаар үйл ажиллагаа явуулах тал дээр нэг үеэ бодвол нэлээд анхаардаг болсон байна. Орон нутгийн иргэд, удирдлагын хяналт ч сайжирсан. Манай аймаг уул уурхайн идэвхжил өндөртэй бүс нутаг учраас тээвэр хийж байгаа замаа хатуу хучилттай болгох, газрын хөрсийг талхлахгүй байх, байгальд ээлтэй байх зэрэг асуудалд анхаарч үе шаттай арга хэмжээ авч байгаа. Ер нь одоо хариуцлагагүй уул уурхайн хайгуул, олборлолт, боловсруулалт явуулахыг оролдсон хэн ч тав алхах газаргүй болсон. Бид хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэхийн тулд хууль эрх зүйн орчноо улам сайжруулж, уул уурхай эрхлэгчдэд хүлээлгэх хариуцлагыг нэмэгдүүлэхэд анхаарна.

-Боомтын сэргэлтийн хүрээнд Цагаан дэл боомтыг ашиглалтад оруулах талаар Засгийн газрын шийдвэр гарсан хэдий ч иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулж Ерөнхий сайд түр түдгэлзүүлсэн шийдвэр гаргасан. Уг нь улсынхаа гарцыг нэмэгдүүлэх асуудал чухлаар тавигдаж байгаа энэ үед та уг асуудалд ямар байр суурьтай байна?

-Цагаан дэл боомтыг нээх Засгийн газрын шийдвэр 2014 онд гарсан байдаг. Харин иргэдийн тухайд дахин шинэ боомт нээхээс илүүтэйгээр одоо ашиглаж байгаа хоёр боомтынхоо үйл ажиллагааг сайжруулж, хүчин чадлыг нь нэмэгдүүлэхэд анхаарах ёстой гэсэн байр суурьтай байна. Хэдийгээр боомтын бүтээн байгуулалт, замын ажлууд эхнээсээ эхлэхэд гүйцэтгэгч компаниуд ажилдаа орсон боловч иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Цагаан дэл боомт нээгдэж, ашиглалтад орвол зам дагасан олон уурхай идэвхжин малын бэлчээр талхлагдаж, ховордсон ургамал, ан амьтан, байгалийн үзэсгэлэнт газрууд өртөх эрсдэлтэй гэж үзэж байгаа. Судалгаагаар 70 орчим лиценз тэр хавьд олгогдчихсон байгаа юм билээ. Тиймээс газар нутаг сүйднэ гэсэн үндэслэлээр иргэд эсэргүүцэж байгаа. Миний хувьд ч бас иргэдийнхээ дуу хоолойг сонсож, төр засгийн удирдлагуудад танилцуулсан. Монгол Улсын Ерөнхий сайд өнгөрөгч тавдугаар сард Өмнөговь аймагт ажиллаж, иргэдийн саналыг сонсож боомтын бүтээн байгуулалт, зам тавих ажлыг түдгэлзүүлж, ажлын хэсэг гаргах шийдвэр гаргасан. Уг ажлын хэсэг олон талын төлөөллийг оролцуулж бүсийн зөвлөл байгуулж дээрх асуудлыг дахин судлах чиглэл гарсан.

-Та Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулгад нэлээд шүүмжлэлтэй хандсан. Тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой ямар зүйл заалт иргэдийн эрхийг зөрчсөн гэж үзээд байгаа юм бэ?

-Саяхан Засгийн газраас Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл өргөн барьсан. Тус төслийн 20.18 дахь заалтад “Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн үйл ажиллагаанд саад учруулсан тохиолдолд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх заалт орж ирсэн. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч гэдэг нь уул уурхайн лиценз, зөвшөөрөл эзэмшигчид орж байгаа. Хэрэв төрөөс ямар нэгэн байдлаар иргэдийн саналыг авахгүйгээр, байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөг нь бодитойгоор хийлгэхгүйгээр, түүх дурсгалтай, аялал жуулчлалын бүс нутагт, малын бэлчээр бүхий, худаг, булаг шанд бүхий газар, тахилгатай уул овоо бүхий газарт лиценз олгох тохиолдол гардаг. Өмнө нь гарч байсан. Мөн зарим уул уурхайн компаниуд зөвшөөрлөө авчихаад тухайн газарт хариуцлагагүй байдал гаргаж байгаль орчныг нь сүйтгэдэг гэх мэт зохисгүй, хууль бус үйлдлүүд гаргадаг. Тэгвэл энэ бүхнийг иргэд эсэргүүцэж үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэхээс өөр аргагүй байдалд хүрдэг. Тэгвэл ингэж эрхээ эдэлсэн иргэдийг дээрх хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Эрүүгийн хуулиар шийтгэж 450 нэгжээр торгохоос авахуулаад нэг жил хорих хүртэлх ял үүрүүлэхээр заасан.Мөн тухайн аж ахуйн нэгжид их хэмжээний хохирол учруулбал гурван жил хүртэлх хугацаагаар хорих зүйл заалт Эрүүгийн хульд орж ирсэн. Тиймээс миний хувьд уул уурхайн олборлолт, хайгуул идэвхтэй газраас сонгогдсон гишүүнийхээ хувьд иргэдийнхээҮндсэн хуулиар олгогдсон эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, үгээ хэлж үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, эрх чөлөөг нь Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулгаар зөрчих гэж байна гэж бодож байгаа. Тиймээс ч эсэргүүцэж байна. Цаашид хэлэлцүүлгийн шатанд уг заалтыг хасуулах бодолтой байгаа.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Х.Батсуурь: ОХУ-тай олон талаар харилцаагаа лавшруулах алтан боломж тохиож байна DNN.mn

Эдийн засагч Х.Батсуурьтай ярилцлаа.

-ОХУ болон Укрианы дайнаас үүдэн Европын холбоо ОХУ-д шат дараатай хориг арга хэмжээ авч байгаа. Тус хориг манай улсад хэрхэн нөлөөлөх вэ?

-Европын холбооноос ОХУ-д тавьсан хоригийг манай улсад сөргөөр нөлөөлөх болов уу гэсэн таамаг зарим судлаачид дэвшүүлсэн. Харин миний бодлоор бид үүссэн нөхцөл байдлыг ашиглаж чадвал манайд олон эерэг үр дүн ажиглагдах боломжтой. Хамгийн гол нь тэр боломжийг төр засгийн удирдлагууд ашиглаж чадах эсэх нь анхаарал татаж байна. Манай улсын хувьд ОХУ-аас шатахууны хараат байдал хамгийн өндөр байдаг. Тэгвэл Европын холбоо ОХУ-ын газ, шатахуун, нефтийн худалдаанд хориг тавьсан. Энэ юуг илтгэж байна гэхээр ОХУ-д хориг тавиагүй Хятад, Монгол, Энэтхэг, Иран гэх мэт орнуудад дээр дурдсан бараа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт нэмэгдэж, үнэ нь буурах боломжтой. Гэхдээ бодит байдал дээр Европын холбоо ОХУ-д хориг тавьсан гэж байгаа боловч ОХУ-ын шатахуун, газны борлуулалт он гарсаар эхний дөрвөн сарын байдлаар гурав дахин өсчихсөн байна. Өмнөх оны мөн үед 30 орчим тэрбум ам.долларын газ,нефтийн бүтээгдэхүүнийг ОХУ гадагшаа гаргаж байсан бол хоригт орчихсон байгаа энэ үеийн эхний дөрвөн сарын байдлаар 96 тэрбум ам.долларын газ, нефть гадагш гаргасан байна. Манай улсын нөхцөл байдал маш тодорхой. ОХУ-аас “Европын холбооноос тавьсан хоригийг дэмжээгүй орнууд болон найрсаг харилцаатай орнууддаа газ, нефтийнхээ үнийг хямдруулна” хэмээн мэдэгдсэн. Гэтэл энэ боломжийг богино хугацаанд ашиглаж чадаагүй. Иргэд шахаж шаардсанаар УУЯ-ны дэд сайд Орос руу очиж хэлэлцэл хийсэн. Ийм байж болохгүй. Манайд шатахууны үнэ өсөх ямар ч боломж байхгүй. Тэр ч бүү хэл шатахууныхаа үнийг ОХУ-ын талаас бууруулах тухайгаа олон нийтэд мэдээлсэн учраас манай дотоодын компаниудын шахалтаар шатахууны үнийг нэмэх ямар ч боломжгүй болсон. Нэг ёсондоо дотоодын компаниуд дайны байдлыг ашиглаж тоглолт хийх боломжгүй болсон нь манайд эерэгээр нөлөөлж байна. Цаашид ч шатахууны үнийг бууруулах боломж бий.Харин яагаад хямдруулахгүй байгаа нь сонин байна. Өөрөөр хэлбэл, төр барьж байгаа нам нь лобби хийдэг компаниудаас санхүүждэг учраас тэдний үгээр явдаг нь ойлгомжтой байна. Нэг ёсондоо өсөх ёстой байсан шатахууны үнийг өсгөхгүй байгаа бус харин ч буурсан байх ёстой үнийг барьж байгаад л асуудал бий. Манайд эдийн засаг харьцангуй тогтвортой байгаа бол ОХУ-д хориг тавьсан Европын орнуудад газ нефтийн үнэ 15 хувь хүртэл өссөн нь түүхэнд байгаа өсөлт.Европын орнуудад эдийн засаг нь 5-10 хувь өсөхөд л байдал хүндэрч, иргэд маш их реакци үзүүлдэг. Харин манайд эдийн засаг нь 20 хүртэл хувиар савласан ч тоодоггүй. Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт 30-40 хувь хүрчихээд байхад ч юман чинээ тоодоггүй. Тиймээс манай төр засгийн удирдлагууд туйлын дуулгавартай иргэдтэй учраас нэг талаараа азтай юм.

-ОХУ-ын борлуулалт өмнөхөөсөө гурав дахин өссөн дүнтэй байхад яагаад Европын орнуудад шатахууны үнэ 15 хувь хүртэлх хувиар өссөн нь сонирхолтой санагдаж байна?

-Таны зөв. Учир юу байна гэхээр өмнө нь ОХУ-аас шууд Европын орнуудад нийлүүлдэг байсан бол өөрсдийнх нь тавьсан хоригоос үүдэн бусад орнуудаар дамжуулж авч байгаа учраас үнэ нь өсчихөөд байгаа юм. Харин ОХУ-ын экспорт өссөн дүнтэй байгаа юм. Энэхүү өсөлт ганцхан Европын хоригтой ч холбоотой бус. Хориг тавиагүй орнууд ОХУ шатахууныхаа үнийг бууруулсан дээр нь экспортынхоо хэмжээг нэмэгдүүлж, нөөцөлж, үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлж байна. Хэрэв Европын холбоо ОХУ-д хориг тавиагүй байсан бол ОХУ-ын шатахууны импорт гурав дахин өсөхгүй л байсан болов уу. Европын орнууд ОХУ-аас өөр эх үүсвэрээс газ, шатахуун авах боломж одоогоор байхгүй. Шинэ эх үүсвэр гаргахын тулд Европын холбоонд 4-5 жил шаардагдана. Тийм олон жил хүлээх нь байтугай хэдэн сар тэсэхэд хүндрэлтэй байна шүү дээ.

-Манайх ОХУ шатахууны үнээ одоогийнхоос бууруулсан ч бусад улс орон шиг хэдэн жилийнхээ хэрэглээг нөөцлөх агуулах сав байхгүй шүү дээ?

-Яг тийм. Гэтэл үүнийг төрийн удирдлагууд яагаад сэтгэхгүй, хийхгүй байна вэ. Нэгдүгээрт шатахуун, газ нөөцлөх агуулах савныхаа тоог нэмэгдүүлэх алхам хийгээгүй. Хоёрдугаарт, шатахууны үнийг бууруулах ашиг сонирхол иргэд л байна уу гэхээс түүнийг худалдан борлуулдаг компаниуд, төр засаг, намд лав байхгүй. Яг одоо ОХУ-тай бид бүхий л талаар хэлэлцээр хийхэд тохиромжтой үе. Нөхөрсөг харилцаатай орнууддаа онцгой үнээр нийлүүлнэ гэдгээ ОХУ зарлачихаад байна шүү дээ.

-Тэгвэл хүнсний үйлдвэрлэл, улаанбуудайн асуудал дээр манайд үүсэх хүндрэл юу байх бол?

-Энэ асуудал бүр ч аятайхан болчихоод байна шүү дээ. ОХУ энэ дайныг гэнэт л нэг өглөө босоод эхлүүлчихээгүй. Угтаа 2014 оноос хойш бэлдсэн. Тийм учраас ОХУ-д хүнсний хомсдол огт алга. Тэр ч бүү хэл дайн тулаангүй манай улсаас бараа бүтээгдэхүүний үнэ 1.5-2 дахин хямд байна шүү дээ. ОХУ-д дайн болж байгаа ч үр тарианы илүүдэлтэй байна. Өнгөрсөн жил Монголд ч, ОХУ-д ч үр тариа сайн ургасан. Тиймээс үр тариа, мах, махан бүтээгдэхүүнээ ОХУ-д экспортлох боломж байна. ОХУ хоригт байгаа учраас манайхаас цэргийн хүнснийхээ махыг экспортлох хүсэлтэй байгаа. Гэтэл манайхан малынхаа өвчнийг тавиад туучихсан байна. Иймээс гарч ирж байгаа боломжийг үр дүнтэй ашиглаж чадахгүй байна. Наад зах нь малаа богино хугацаанд эрүүлжүүлэхэд анхаармаар байна. Түүнчлэн ОХУ манай экспортын бүтээгдэхүүнд маш өндөр татвар буюу 40-70 хувийн татвар ногдуулдаг. Тэгвэл уг татварын хэмжээг бууруулах боломж бүрдчихсэн байхад одоо ч ашиглахгүй байгаа нь гайхмаар. Үнэндээ Оросын татвар өндөр байгаа нь монголчууд биднээс болсон. Зарим нэг бүлэглэлүүд өөрсдийнхөө бизнесийг өргөжүүлэхийн тулд ОХУ-тай хийх худалдаан дээр өндөр татвар манай улс төлдөг байх тогтолцоо гаргасан. Энэхүү байдлыг засахаас илүү энэ хэвээр нь байлгах сонирхолтой хүмүүс ч байхыг үгүйсгэхгүй. Угтаа манай улс 1997 онд Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн болсон бол ОХУ 2012 онд тус байгууллагын гишүүн болсон түүхтэй. Манайх ОХУ-ын хөрш, дээрээс нь тус байгууллагын гишүүн болоод 15 жил болчихсон учраас ОХУ-ыг тус байгууллагын гишүүн болох эсэхийг зөвшөөрөх, түдгэлзэх эрх нь бидэнд байсан. Гэтэл 2012 онд ОХУ-ыг Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн болоход ямар нэг санал, түдгэлзэх асуудал бий юү гэж асуухад манайхан үг дуугүй зөвшөөрсөн. Тэр үед ч татвартай холбоотой асуудлыг хөндөж болох байсан. Одоо ч байна. Харамсалтай нь бид өөрсдөөс шалтгаалах алхмуудаасаа юу ч хийгээгүй байж ОХУ л манай улсыг хөгжүүлэхгүй байгаа мэтээр тэднийг гүтгэдэг. Ингэж болохгүй.

-Тэгвэл ОХУ Европын хоригоос үүдэн бараа бүтээгдэхүүнээ зөвхөн рублиэр худалдаалж байгаа нь манайд хэрхэн нөлөөлж байна?

-Гайхалтай эерэгээр нөлөөлж байгаа. Манай улсын валютын нөөц өдрөөс өдөрт багасч байгаа. Гэтэл ОХУ бараа бүтээгдэхүүнээ рублиэр худалдаалж байгаа нь долларын нөөц болоод үнэд эерэг нөлөө үзүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл, доллар өслөө, валютын нөөц багаслаа хэмээн орилдог манайханд энэ шийдвэр ашигтай тусч байгаа. Харин Европын холбоо хоригоо цуцлах үед ч рублиэр тооцоогоо хийдэг байхад анхаарч ажиллах нь зүйтэй.Үнэндээ ОХУ бусад улс орнуудаас үл хамаарч хэрхэн яаж бие дааж оршихоо аль хэдийнэ мэдчихсэн байна. Харин хориг тавьсан улс орнууд нь эсрэгээрээ өөрсдөө хүндхэн байдалд орж, эдийн засгийн хохирол амсаад эхэлчихсэн байна. Манай хувьд импортын 30 орчим хувийг ОХУ, экспортын 80 гаруй хувь нь БНХАУ-аас хамаардаг. Тиймээс ОХУ-д худалдаалж болох бүхий л төрлийн бараа бүтээгдэхүүнийхээ хэмжээг нэмэгдүүлэх боломж одоо бүрдчихээд байна. Оросууд ч манайхаас хэрэгцээт бүтээгдэхүүнээ худалдан авах, олон зүйл дээр оросууд тохиролцох сонирхолтой байна.Түүнийг нь ашиглах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, ОХУ-тай олон талаар харилцаагаа лавшруулах алтан боломж тохиож байна. Энэ боломжийг Засгийн газар ашиглах ёстой.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Батбаатар: Нэг намын захиалгаар бусад намууд олны хэсэгт тоглож, дүр бүтээдэг боллоо DNN.mn

ИЗНН-ын дэд дарга Батын Батбаатартай ярилцлаа.

-2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Тэгвэл одоо дахин нэмэлт, өөрчлөлт оруулж сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх, мөн УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх талаар хэлэлцэж байна. Та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлагатай гэдэг санаачилгыг эрх баригч намын удирдлагуудаас олон нийтэд илэрхийлээд нэлээдгүй хугацаа өнгөрлөө. Үндсэн хуульд дахин өөрчлөлт оруулахдаа засаглалын эрх мэдлийг хэрхэн өөрчлөх вэ гэдэг дээр түлхүү анхаараад байна. Тухайлбал, Парламентын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх, гишүүдийн тоог нэмэгдүүлснээр сайд нарыг парламент дотроосоо томилох, мөн олон намын төлөөллийг УИХ-д оруулахын тулд пропорционал тогтолцоог Сонгуулийн хуульд оруулах сонгодог парламентад байдаг нэг зарчим болох Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох зэрэг өөрчлөлтүүдийг оруулахын тулд түлхүү анхаарч байгаа нь анзаарагдаж байна.

Энэ сонирхлоо гүйцэлдүүлэхийн тулд парламентад суудалтай болон суудалгүй улс төрийн намуудтай тодорхой хэлэлцүүлэг хийх, хэлбэрийн хувьд дэмжүүлэх замаар ажиллаж байгаа нь харагдаж байна. Миний хувьд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй гэдэгтэй санал нийлж байгаа. Гэхдээ Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд зөвхөн засаглалын эрх мэдэл дэх өнөөдрийн саад бэрхшээлийг арилгах зорилгоор өөрчлөлт оруулна гэдэг нь учир дутагдалтай гэж үзэж байна. Засаглалд болон төрийн шийдвэр гаргах түвшинд асуудал үүсч байгаа бол төрийг, засаглалыг бий болгодог шударга тогтолцоог яаж бий болгох гэдэг дээр анхаарах ёстой. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаар Улс төрийн намуудын тухай хууль, Сонгуулийн тухай хуулийг хэрхэн өөрчлөх нь бүрэн тодорхойгүй байна. Монгол Улс сонгуулийн ардчилал руу явж байгааг яаж засаж, төгс ардчилсан болгох вэ гэдэг дээр анхаарч ажиллах хэрэгтэй. Иргэд төрийн эрхийг барих, хүний эрх, өмчийн эрхээ бүрэн эдлэх баталгааг ҮХНӨ-өөр хэрхэн шийдэх вэ? гэдгийг давхар бодолцохгүй бол болохгүй. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийхдээ эдийн засгийн хувьд хэрхэн өөрчлөх нь тодорхойгүй, шийдэл ярьж өгөхгүй байгаа. УИХ, Засгийн газар, улс төрийн намууд ч энэ асуудлын талаар дорвитой гүйцэд илэрхийлж байгаа зүйл алга.

1990-ээд онд болсон өмч хувьчлалаас хойш энэ цаг хугацаанд иргэдтэйгээ бизнесээр өрсөлддөг, тэдний боломжийг хулгайлдаг, дээрэмддэг ийм засаг төртэй аль ч утгаараа эрлийз болсон эдийн засгийн суурийг бүтээсэн байна. Сүүлийн хориод жилд ЗГ болон УИХ-аас байгуулсан төрийн өмчит үйлдвэрийн тоо замбараагаа алдсан. Үүний үр дүнд өнөөдөр хичнээн их наяд төгрөгийн өр авлага алдагдал, далд эдийн засаг, авлига бий болсныг бид харж байгаа. ҮХНӨ-д Монгол Улсын Засгийн газар ашгийн төлөөх бизнесийн үйл ажиллагаа явуулахгүй гэдгийг тусгах шаардлагатай. Засгийн газар юм уу УИХ нь төрийн өмчит үйлдвэрийн газар байгуулж, Засгаас газар, тусгай зөвшөөрөл монополь эрх, бүх төрлийн баталгаат зээлийн эх үүсвэр, санхүүгийн баталгаа, татаварын хөнгөлөлт, гадна дотны хөрөнгө оруулалтын баталгаа олгодог. Өөрөөр хэлбэл, төрийн өмчит компаниудад бүх асуудлыг нь Засгийн газраас шийдэж өгч байхад нөгөө талд нь иргэд яаж засагтайгаа өрсөлдөх болж байна. Эргээд төрийн өмчит үйлдвэрийн газар эзэн биегүй болоод хувирчихаад байгаа юм. Тухайн цаг үед эрх барьж байгаа улс төрийн хүчний санхүүжилтийн эх үүсвэрийг бий болгодог юм уу, улс төрийн хүчнийг эрх барих засаглалын хувьд амьдрах насыг нь уртасгахын төлөө ажиллаад эхэлж байна. Зах зээлд, бизнест төрийн оролцоо асар өндөр болчихлоо. Цаашлаад өмчийн тухай ойлголт, хүний эрхийн тухай ойлголтууд дээр анхаарах ёстой болсон.

Улс төрийн нам засгийн эрх барих гол гүүр нь юм. Монголын улс төрийн намуудын ихэнх нь хувьчлагдсан, хувийн нам болчихоод байна. Нэг хүн сонгуулиар гарч ирээд тамга гаргаж ирээд хэрэглэдэг ийм улс төрийн намуудтай байх юм уу, үгүй юү гэдэг дээр анхаарах ёстой. Улс төрийн намуудын тухай хуулийн өөрчлөлтөөр бүх намын дотоод тоглоомын дүрмийг нэг болгох хэрэгтэй. Үзэл баримтлал, үнэт зүйлс, зарчим, мөрийн хөтөлбөрийн хувьд өөр өөр байх нь ойлгомжтой. Харин байгууллага гэдэг утгаараа тоглоомын дүрэм нэг байх ёстой. Энэ чиглэл рүүгээ явах хэрэгтэй.

-Монгол Улс пропорционал системээр сонгуулиа явуулбал жижиг улс төрийн намуудын төлөөлөл УИХ-д орж ирэх боломж бий болдог. Уг тогтолцоог ашигласнаар Засгийн газраа байгуулахад хүндрэл үүсэх сул талтай гэдгийг зарим судлаачид хэлдэг шүү дээ?

– Засгийн газар байгуулахад хүндрэл үүсэхгүй байх. Харьцангуй бага санал авдаг, тогтвортой үйл ажиллагаа явуулдаггүй улс төрийн намууд байгаа юу гэвэл байгаа. Тэр намуудын дарга нар асуудалд хэтэрхий гэнэн хандаж байгаа. Пропорционал тогтолцоотой болчихвол би парламентын гишүүн болчихно гэдэг сонирхлоор хандаад байна.ҮХНӨ-ийг хэлэлцэхдээ пропорционал элементийг хэрхэн оруулах, намуудын жагсаалтыг хэрхэн хийх зэрэг сонгуулиар сонгогдох тоглоомын дүрмээ тодорхой болгож, хариулт өгөх ёстой. Зарим намын дарга нь солигддоггүй арав, хорь, гучин жил болчихсон. Даргаас нь өөр хүн харагддаггүй, нэг бол гишүүдээ дуртай үедээ нэмж хасаж байдаг намуудын тоо олшрох хандлага ажиглагдаж байна. Энэ нь яваандаа намын дарга болж, иргэдээс ахиу олон санал авахын төлөөх популизмын уралдаан бий болгох аюултай. Энэ мэтчилэн сөрөг талуудаа тооцох хэрэгтэй. ҮХНӨ-ийг батлахдаа юуг хөндөхгүй буюу ийм хандлага руу явуулахгүй гэдгээ эрт илэрхийлэх нь зүйтэй. Улс төрийн намууд өөр өөрсдийн үзэл баримтлал, үнэт зүйл, зарчмаараа ялгарч байх ёстой байтал ердөөсөө Ардын намын дарга аль эсвэл, Их хурлын дарга, бүлгийн зохион байгуулж байгаа урилга, заллаганд очоод “Бид дэмжиж байна” гэдэг ийм сүрэг шиг болчихсон. Үндсэндээ нэг намын захиргаадалтын дор бусад намууд дагаж, тойрч гүйдэг байдал руу явж байна. Манайхыг гаднаас нь харахад хэлбэрийн хувьд сонгуулийн ардчилалтай, олон ургалч үзэл, олон намтай байгаа хэдий ч бодит байдал дээр Ардын намын зохион байгуулж, найруулж байгаа жүжгийн олны хэсэгт тоглож байгаа тийм л дүрүүдийг бүтээж байна. Тийм учраас улс төрийн намууд анхаарах хэрэгтэй байна. Яг үнэндээ эрх баригч хүчинд үйлчлэх байдлаар явж байнa. Тиймээс ҮХНӨ болон Үндсэн хуулийг дагаж өөрчлөгдөх хуулиудын амин сүнс, зохицуулалтыг хэрхэн өөрчлөх вэ гэдэг концепцийг зарлах хэрэгтэй.

-Тухайлбал улс төрийн намын тухай хууль болон сонгуулийн тухай хуульд ямар зүйл заалтуудыг тусгаж өгөх нэн шаардлагатай гэж үзэж байна вэ?

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар сонгуулийн аргаар засаглалын эрх мэдлийг шилжүүлдэг нэгээс нөгөөд шилжих үйл явц хэр зөв зүйтэй явдаг гэдгээс олон зүйл шалтгаалдаг. Энэ эрх мэдлийг шилжүүлэх тэр процессыг их тодорхой болгох хэрэгтэй. Нөгөө талаасаа засгийн эрх, төрийн эрх мэдлийг бариад байгаа улс төрийн намуудын дотоод үйл ажиллагаа эрүүл зөв байх нь маш чухал. Тиймээс улс төрийн намуудын удирдлагын эрх мэдэл нэгээс нөгөөд шилжих тэр процессыг тодорхой болгож өгөхгүй бол өнөөдөр Дээд шүүх дээр маргаантай байгаа нам бол ганцхан Ардчилсан нам биш шүү дээ. Өөр намууд ч гэсэн бий. “Эх нь булингартай бол адаг нь булингартай” гэдэгтэй адил намын эрх мэдэл шилжих процесс нь буруу байгаа тохиолдолд төрийн эрх мэдэл шилжих процесс бас гажуудчихаад байгаа юм. Нөгөө талдаа төрийн эрх мэдэл, засгийн эрх мэдэл, тэнд байгаа нөөцийг ашиглаж намын эрх мэдлийг шилжүүлж авдаг ийм нөхцөл байдал бас үүсэх аюултай. Энэ бол хэлбэр талаасаа ардчилсан харагдах боловч бодит байдал дээр хөрөнгө санхүү, эрх мэдэл шуналын төлөөх бүлэглэлийн гарт Монгол Улсын төр засгийг атгуулчих эрсдэл үүсч байна.

Түүнчлэн Намын санхүүжилтийн тухайд хэлэхэд, татвар төлөгчдийн оруулж байгаа орлогоос намуудад хуваарилж өгөх асуудал нэлээд яригдаж байгаа. Үүнд зарим буруу талд байна. Жишээлбэл, намын дарга л болж байвал парламентын гишүүн болох боломжтой, цаашлаад, намд төрөөс өгөх төсвийн мөнгө санхүүжилтээр асуудлаа шийдээд, амьдрах боломжтой болно. Уг тогтолцоо хөгжингүй улс орнуудад байдаг боловч манайд нэвтрүүлэхэд намуудаа эрүүлжүүлэх, зөв болгох тэр намын тогтолцоог нь зөв болгох асуудлыг хөндөж чадах уу, үгүй юү “Долоо хэмжиж, нэг огтол” гэдэг шиг харах ёстой.

Мөн улс төрийн намын гишүүнчлэлийг нээлттэй болгох хэрэгтэй. Улс төрийн намуудын гишүүдийн бүртгэлийг улсын бүртгэлийн газар, төрийн агентлагт нь хариуцуулах хэрэгтэй. Аль нэг намын гишүүн болсноороо хүн амын орлогын албан татвараас гадна дахиад нэг хувийг нэмж төлдөг бол тэр нэг хувь нь бүртгэлийн газрын бүртгэлд, Сангийн яамаар дамжаад миний гишүүнчлэлтэй намд очиж санхүүждэг болно. Ингэснээр татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс намын санхүүжилтийг бий болгохгүй байх нөхцөл үүснэ. Тухайн намын дотоод ардчилал, дэвшүүлэн тавьж байгаа бодлого, зорилт хөтөлбөр, эрх барихдаа хэрэгжүүлж байгаа бодлого нь гишүүддээ таалагдахгүй бол намын гишүүнчлэл нь хорогдсоноор санхүүгийн орлогоо, гишүүд дэмжигчдээ алдах болно.

-ҮХНӨ-ийг энэ удаа ямар нэгэн байдлаар хийлээ гэхэд нэг, хоёр жилийн дараа дахин өөрчлөх асуудал үүсгэхгүйн тулд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Өөрчлөлт хийвэл хийсэн шиг хий. Хэрвээ үнэхээр болохгүй бол Тавдугаар Үндсэн хуулийг улс орон даяар өрнүүлж байгаад батлах хэрэгтэй. Шинэ Үндсэн хуулийг батлахын тулд улс төрийн намуудыг татан буулгах хэрэгтэй. Улс төрийн бүх намыг татан буулгаж, гарааны шинэ зурхай дээрээс үзэл баримтлал, хүсэл мөрөөдөл, үнэт зүйлс, зорилго чиглэлээрээ нэгдэж нам байгуулах нөхцөлийг бий болгох хэрэгтэй. Улс төрийн намуудыг татан буулгах юм бол өнөөдөр МАН, АН гэдэг ийм намын хашаан дотор хоригдчихсон, эсвэл орох гэхээр өмхий үнэртээд орж чаддаггүй энэ нөхцөл байдал өөр болно. Хэн ч хулгайч нартай нийлж нам байгуулахыг хүсэхгүй. Өнөөдөр намын дотор үүсээд байгаа маргаан юунаас үүдэлтэй гэхээр намын хашаан дотор байгаа саналыг төрийн эрх, засгийн эрхийг авахын төлөөх тоо болгож хувиргахын тулд л жонхуурсан заваан зүйл явж байгаа. Үзэл бодол, үнэт зүйл, ирээдүйн хөгжлийн төлөөх, улс орны төлөөх үнэхээр зөв бодлого энд гацчихаад байгаа. Тийм болохоор Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг гүйцэд хийх хэрэгтэй. Үндсэн хуульд оруулсан 2019 оны нэмэлт, өөрчлөлт бол 2020 оны Улсын Их Хурлын сонгууль, 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд зориулсан өөрчлөлт байсан. Тиймээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал хөндөгдөж байна.

их-уншсан мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Д.Үүрцайх: Хүнжүүлсэн пропорционал сонгуулийн тогтолцоог ашиглан УИХ-аа сонгох нь илүү тохиромжтой DNN.mn

Хуульч Д.Үүрцайхтай ярилцлаа.

-Манай улс ардчилсан тогтолцоонд шилжээд өнгөрсөн 30 гаруй жилийн хугацаанд пропорционал болон мажоратор, холимог гэх мэт олон төрлийн сонгуулийн тогтолцоог ашиглаж ард иргэдийн төрд төлөөлөх төлөөллийг сонгож байсан. Таны хувьд манай улсад хамгийн тохиромжтой сонгуулийн тогтолцоог аль нь байх боломжтой гэж үзэж байна вэ?

-Монгол Улс 1990 онд ардчилсан төрийн тогтолцоотой болсноос хойш нийт есөн удаа УИХ-ын сонгууль явуулсан байна. Хамгийн эхний буюу шилжилтийн үеийн сонгуулиар АИХ-ын депутатуудыг олонхыг төлөөлөх тогтолцоогоор, Улсын бага хурлын гишүүдийг пропорционал тогтолцоогоор буюу улс төрийн намд өгсөн саналаар нь АИХ-аас сонгож байсан.

Тиймээс шууд бүх ард түмний сонгууль болсон гэж үзэхэд өрөөсгөл. Үүний дараа 1992 онд ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиа баталснаас хойш нийт найман удаа УИХ-ын сонгууль явуулснаас долоог нь олонхыг төлөөлөх буюу мажоратор тогтолцооны хэдэн янзын хувилбараар явуулсан байдаг.

Харин 2012 онд хосолсон тогтолцоо буюу УИХ-ын гишүүдийн 2/3 нь буюу 48 гишүүнийг тойргоос, 28 гишүүнийг улс төрийн намуудад өгсөн саналаар нь хувь тэнцүүлэн сонгох тогтолцоогоор явуулсан. Тиймээс манайд туршиж үзээгүй сонгуулийн тогтолцоо байхгүй гэж ойлгох нь учир дутагдалтай.Тухайлбал, цэвэр пропорционал тогтолцоо, хүнжүүлсэн пропорционал тогтолцоо, шилжих саналын тогтолцоо зэрэг олон тогтолцоог манай улс туршиж хараахан үзээгүй байна.

-Шинэ Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш ашигласан олонхыг төлөөлөх буюу мажоратор тогтолцоог цаашид ашиглахад ямар хүндрэл бэрхшээл тулгараад байна вэ?

-Сонгуулийн уг тогтолцоог өөрчлөхгүй бол бид өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд хөгжлийнхөө томоохон боломжуудыг алдсан буруу замналаасаа гарч чадахгүй гэдэг нь нэгэнт тодорхой болсон. Тиймээс олонхыг төлөөлөх тогтолцоо цаашид манай улсад тохирохгүй, хөгжлийн бодлогыг гацаагч, тойргийн төсвийг тойглож, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтыг үр дүнгүй болгож, улсаа өрийн хавханд оруулж байна. Тиймээс сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчлөхгүйгээр парламентын ардчилал бэхжихгүй гэдэг дээр эрдэмтэн, судлаачид, улс төрийн намуудын дийлэнх нь санал нэгдэж байна. Хөгжиж байгаа, амжилттай байгаа парламентын ардчилалтай Бүгд найрамдах улсуудын дийлэнх нь хувь тэнцүүлэн сонгох буюу пропорционал тогтолцоог хэрэглэж байна. Өөрөөр хэлбэл улс төрийн намд өгсөн саналд нь хувь тэнцүүлж парламентын суудлаа хуваарилах тогтолцоо юм.

-Манай улсад дээр дурдсан сонгуулийн олон тогтолцооноос алийг нь хэрэгжүүлбэл илүү үр дүнтэй гэж үзэж байна вэ?

-Шилмэл, сонгогдсон сонгуулийн тогтолцоо буюу хамгийн сайн сонгуулийн тогтолцоо гэж байхгүй. Хамгийн сайн сонгуулийн тогтолцоо гэдэг нь тухайн улсынхаа эрхэм зорилго, төрийн байгуулалт, нийгмийн байдалд тохирсон байхыг л хэлээд байгаа юм. Нэгэнт олонхыг төлөөлөх сонгуулийн тогтолцооны олон хувилбарыг туршиж үзээд энэ тогтолцоо манайд тохирохгүй гэдэг нь тодорхой болсон учраас пропорционал сонгуулийн тогтолцоог ашиглан төлөөллийн байгууллагаа сонгодог болох шаардлагатай байна. Пропорционал сонгуулийн тогтолцоо дотроо бас олон төрөл бий. Би хувь судлаачийнхаа хувьд хүнжүүлсэн пропорционал тогтолцоог Монгол Улсад хамгийн тохиромжтой гэж үзэж байгаа. Ийм сонгуулийн тогтолцоо Герман, Швед зэрэг орнуудад амжилттай хэрэгжиж байна.

-Хүнжүүлсэн пропорционал тогтолцоо гэдэг нь бусдаасаа ямар ялгаатай байх вэ. Жаахан дэлгэрүүлэх боломж бий юү?

-Тус тогтолцоогоор тухайн парламентын гишүүдийн талыг нь тойргоос сонгодог бол талыг нь намд өгсөн саналаар сонгох юм. Гэхдээ суудлаа хуваарилахдаа намд өгсөн саналаар нь хувь тэнцүүлэн хуваарилдаг. Өөрөөр хэлбэл, сонгогч хоёр санал өгөх бөгөөд эхний саналаараа тойргийн нэр дэвшигчээ сонгох бол, хоёр дахь саналаа аль улс төрийн намын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр, бодлогыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлэн дугуйлах юм. Эцэст нь аль улс төрийн нам хэдэн хувийн санал авснаар нь суудлыг нь хуваарилдаг. Ингэж хуваарилах үед шууд сонгогдсон гишүүд нь намд ногдох суудлаас цөөн байвал тухайн намын жагсаалтаас нэмж оруулах, их байвал бусад намуудад хувь тэнцүүлэн жагсаалтаас нь нэмж оруулах юм.

-Тус тогтолцооны сул болон давуу тал нь юу вэ?

-Пропорционал тогтолцооны давуу тал нь сонгогчийн өгсөн санал гээгддэггүй. Нийт сонгогчид ямар төртэй байхыг хүсч, ямар намуудын төлөөллийг төрд оруулахыг хүснэ тэр нь толины тусгал мэт парламентад орж ирдэг. Төлөөллийн зарчим маш сайн хангагддаг. Мөн улс төрд шинэ улс төрийн хүчин орж ирж, олон ургалч үзэл парламентат орж ирэх боломжийг бүрдүүлдэг. Харин сул талын тухайд УИХ-д олон улс төрийн хүчин орж ирэхээр Засгийн газраа байгуулах хэмжээний олонх бүрдэхгүй байх магадлалтай. Өөрөөр хэлбэл, сонгуулийн үр дүнд эвслийн Засгийн газар байгуулагдах нөхцөл шаардлага үүсдэг. Мөн хэт олон намын төлөөлөл УИХ-д орж ирвэл Засгийн газар нь тогтворгүй болох эрсдэл ч бий. Гэхдээ эдгээр эрсдэлтэй талыг хаах хууль эрх зүйн зохицуулалт, механизм бий. Өөрөөр хэлбэл, нийт сонгогчдын 3-5 хувийн санал авсан улс төрийн намууд суудал хуваарилалтад оролцдог. Энэ нь хэтэрхий олон намууд орж ирэх нөхцөл боломжийг хаадаг. Хоёрдугаарт, эвслийн Засгийн газар байгуулагдахаар ямар нам, ямар хүмүүсээр Засгийн газраа удирдуулах шийдэл нь сонгогчдыг санал өгөх үед харьцангуй тодорхой бус байдаг. Гэхдээ ардчилсан байдлаар Засгийн газраа байгуулснаар нэг намын дарангуйллаас салах боломжийг бий болгоно. Олонхыг төлөөлөх буюу мажоратор тогтолцоо бол ялагч бүхнийг авна гэх зарчимтай. Тухайлбал өнөөдөр МАН-ынхан нийт сонгогчдын 43 хувийн саналын дэмжлэг авсан мөртлөө парламентын 80 гаруй хувийг эзэлчихсэн, Засгийн газар дээр 100 хувийн эрх мэдэлтэй болчихсон байна. Гэтэл дэлхийн улс орнуудын ардчиллын хөгжил зөвшилцлийн ардчилал руу явж байна. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн намууд нь гудамжинд жагсаал, тэмцлээр бус, парламентдаа орж ирээд эвлэж нэгдээд Засгийн газраа байгуулдаг, улс төрийн хүчнүүд асуудлаа парламентдаа хэлэлцэж дундын зөв шийдлээ ярьдаг хэлбэр рүү орж байна. Бид энэ хөгжлийн замаас хоцорч болохгүй. Энэ чиглэл рүү явах шаардлагатай.

-Сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчиллөө гэхэд иргэдийн саналыг худалдаж авдаг, мөнгөний гэх тодотголтой сонгууль явахгүй гэх баталгаа бий юү?

Хувь тэнцүүлэн сонгох тогтолцоогоор улс даяараа нэг тойрог болох учраас улс даяар сонгогчдыг худалдаж авах хэмжээний тийм баян хүн, гадны хүч байх боломжгүй болно. Энэ бол манай улсын ардчиллын дархлаа, тусгаар тогтнолын бас нэг хамгаалалт, шийдэл болох юм. Өөрөөр хэлбэл, өмнө нь том гэгдэх намууд нэр дэвшигчдээ шилж олохдоо мэдлэг чадвартай хүнийг сонгохоосоо илүү тухайн тойрогт мөнгө зарж, сонгогчдын саналыг худалдаж авч чадах хөрөнгөлөг хүмүүсийг эрж хайдаг байсан. Хэрэв одоо хувь тэнцүүлсэн тогтолцоонд шилжвэл бодлогоор өрсөлдөж, түүнийг хэрэгжүүлэх мэргэжилтнүүдийг улс төрийн намууд оруулж ирэхийг хичээх юм.

Нэг үеэ бодвол сонгогчдын боловсрол дээшилсэн учраас улс төрийн намууд хувь тэнцүүлсэн тогтолцоо хэрэгжиж эхлэхэд намаа хорлох гээгүй л бол авлигач, хулгайч, нэр муутай улстөрчдөө аль болох жагсаалтад оруулахаас татгалзах байх. Оруулбал тэр улс төрийн нам, намын гишүүд бүхэлдээ хохирно. Монгол Улсад тохиромжтой сонгуулийн тогтолцоог сонгоход харгалзаж үзэх бас нэг нөхцөл бол манай улсын хүн амын нягтаршил багатай байдал юм. Тиймээс зах хязгаар нутагт амьдардаг, орон нутгийн иргэдийг төлөөлөх бодитой төлөөлөл бас байх шаардлагатай. Үүнд дээр дурдсан Герман улсын сонгуулийн тогтолцоо нэлээд тохирч байгаа. Учир нь тал нь тойргоос сонгогчдын эхний саналаар сонгогдож, тал нь пропорционал тогтолцоогоор сонгогдох юм. Бүр байг гэхэд 2012 онд явуулсан хосолсон тогтолцоогоор талыг нь тойргоос, талыг нь намд өгсөн саналаар хувь тэнцүүлэн сонгох зэрэг хувилбар байвал манайд хамгийн тохиромжтой гэж үзэж байна.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

С.Наранцогт: Нийлүүлэлт, нөөц, ложистикийн нэгдсэн тогтолцоог бий болгосноор инфляцийн дарамтыг бууруулах боломжтой DNN.mn

Эдийн засаг, хөгжлийн дэд сайд С.Наранцогттой ярилцлаа.

-Цар тахал, дайны нөхцөл байдал гэх мэт олон хүчин зүйлээс шалтгаалж манай улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал тийм ч сайн бус байгаа. Та эдийн засгийн нөхцөл байдлыг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Дэлхий нийтээр “Ковид-19” цар тахалтай нүүр тулаад гурав дахь жилээ өнгөрөөж байна. Цар тахлын эхэн үе дэлхийн ихэнх улс орнууд хөл хорио тогтоож, тархалтыг хумих, аль болох эрт вакцинжуулалтад хамрагдах арга хэмжээнүүд авч хэрэгжүүлж байсан. Манай улсын хувьд вакцинжуулалтад харьцангуй эрт хамрагдаж, дотоодын хөл хориог эртнээс сулруулж эдийн засгаа нээсэн. Манай улсын эдийн засаг цар тахлаас өмнөх гурван жилд дунджаар 6.3 хувиар өсч байсан бол 2020 онд 4.6 хувиар агшсан. Хэд хэдэн удаагийн хатуу хөл хорионы улмаас ажиллагсдын тоо 2020, 2021 онуудад эрс буурсан. Харин 2021 онд Засгийн газраас 10 их наядын цогц төлөвлөгөөг хэрэгжүүлж, хүн амаа вакцинжуулалтад хурдтай хамруулсны үр дүнд дотоодын хөл хориог сулруулснаар эдийн засгийн үйл ажиллагаа харьцангуй идэвхжиж, ДНБ 1.4 хувиар өссөн. Эдийн засаг эргэж сэргэсэн хэдий ч дотоод гадаадын шинжээчдийн хүлээлтэд хүрсэнгүй. 2021 оны бодит ДНБ нь 2019 оны түвшинд хүрээгүй хэвээр байна. Энэ оны эхний улиралд эдийн засгийн өсөлт -3.8 хувьтай гарлаа. Өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад БНХАУ-д цар тахлын тархалт идэвхтэй байгаатай холбоотойгоор хилийн боомтуудын үйл ажиллагаа саатаж, түүхий эдийн экспорт буурсан байна. Харин өмнөх оны мөн үед дотоодын эдийн засагт хатуу хөл хориотой байсны улмаас өрхүүдийн хэрэглээ хумигдаж байсан бол энэ он гарсаар өрхүүдийн хэрэглээ сэргэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн дотоод эрэлт эргэж сэргэх хандлагатай байна. Гэтэл цар тахлын эрсдэл, өмнөд хөршийн хатуу дэглэмээс гадна ОХУ, Украины нөхцөл байдалтай холбоотойгоор өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн болон зарим үйлдвэрлэлийн орцын нийлүүлэлт саатаж байна. Үүнтэй холбоотойгоор дотоодын инфляцийн түвшин өндөр болсон байна. Түүхий эдийн экспорт буурч, газрын тосны үнэ нэмэгдсэн нь манай улсын валютын нөөцийг бууруулж, төгрөгийн ханш сулрахад дарамт үзүүлж байна.

-Өмнө нь манай улс төдийгүй дэлхий дахинд хэд хэдэн удаа эдийн засгийн томоохон хямрал нүүрлэж байсан. Цар тахлаас үүдэлтэй энэ хямрал нь өмнөх хямралуудаас юугаараа ялгаатай байна вэ?

Энэ удаагийн эдийн засгийн хямрал нь 2008 болон 2016 оны хямралаас илүү гүнзгий буюу эдийн засгийн илүү олон төрлийн нөлөөнд өртөж байна. Дэлхий нийтээр логистикийн саатал бий болж, тээврийн зардал өссөнтэй холбоотойгоор хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж байна. Инфляцийн түвшин өндөр, хөдөлмөрийн зах зээлийн идэвх сул байгаа нь орлого багатай иргэдэд очих хүндрэлийг улам бүр нэмэгдүүлж байна. Иймд Засгийн газар богино, дунд хугацаанд иргэдийн худалдан авах чадварыг нэмэгдүүлэх, ядуурлаас сэргийлэх зорилгоор инфляцийг хязгаарлахад илүү анхаарч ажиллах шаардлага тулгараад байна. Монголбанк нь бодлогын хүүгээ он гарснаас хойш хоёр ч удаа нэмэгдүүлж есөн хувьд хүргэсэн. Харин Засгийн газраас нийлүүлэлтийн гаралтай инфляцийг бууруулах, бараа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх тал дээр түлхүү, олон нийтэд нээлттэй, төв банктай ойлголцож ажиллахыг хичээж байна.

-Засгийн газраас инфляцийг бууруулахад ямар арга хэмжээ авахаар төлөвлөж байна вэ?

-Засгийн газар тээвэр, логистикийн асуудлыг богино хугацаанд шийдвэрлэж, үнийн өсөлтийг хязгаарлахын тулд тодорхой бодлогын арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлж ажиллаж байна. Мөн нийлүүлэлтийн гаралтай инфляийг дунд, урт хугацаанд тогтвортой бууруулах, хязгаарлахын тулд хоёр үндсэн нөхцөлийг яаралтай бүрдүүлэх нь чухал байна. Нэгдүгээрт, хүнс болон өргөн хэрэглээний зарим бүтээгдэхүүнүүдийн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэхэд анхаарах, хоёрдугаарт, эдийн засгийн үйл ажиллагааг зохицуулах хүрээнд нийлүүлэлт, нөөцийн нэгдсэн мэдээллийн систем бүрдүүлж, аюулгүй байдлын стандарт мөрдүүлэх, нийлүүлэлтийн логистик сүлжээг тогтвортой зохион байгуулах юм. Манай улсын өрхийн өргөн хэрэглээний 45 орчим хувийг импортын бараа, бүтээгдэхүүн бүрдүүлж байгаа нь бусад улсуудтай харьцуулахад өндөр байна. Цар тахлаас өмнө импортын барааны үнийн өсөлт манай улсын нийт инфляцийн 1/3 -ийг бүрдүүлдэг байсан бол одоо ½-ийг бүрдүүлж байна. Импортоос өндөр хамааралтай байх нь, ялангуяа анхдагч хэрэглээний, стратегийн бүтээгдэхүүнүүд дээр өндөр хамааралтай байх нь гадаад шокод өртөх эрсдэлтэйг энэ удаагийн хямрал тодоор харуулж байна. Иймд дотоодод үйлдвэрлэх боломжтой бүтээгдэхүүнүүдийн үйлдвэрлэлийг бодлогоор дэмжиж, хөгжүүлэх нь чухал байна. Тухайлбал, богино дунд хугацаанд сүү, хүнсний ногоо, нарийн ногоо, тахиа, гахайны мах, ургамлын тос, бяслаг, масло зэрэг бүтээгдэхүүнүүдийн үйлдвэрлэлийг дэмжсэнээр эцсийн хэрэглээ дэх дотоодод үйлдвэрлэгдсэн бүтээгдэхүүний хэрэглээний жинг нэмэгдүүлж, нийлүүлэлтийн инфляцийн дарамтыг бууруулах боломжтой байна. Мөн дунд, урт хугацаанд автобензин, дизель түлшний дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжих нь чухал.

-Нийлүүлэлтийн инфляцийн дарамтыг бууруулахын тулд богино хугацаанд үр дүнтэй хэрэгжүүлж болох ямар тогтолцоо байна вэ?

-Цар тахал болон геополитикийн хямралын үеийн тодорхой бус байдлыг далимдуулсан үнийн өндөр өсөлт бий болсон нь манай яамны анализ, судалгаанаас харагдаж байна. Үүнтэй уялдуулж олон жил яригдаж шийдлээ хүлээсэн асуудлын нэг болох хүнсний аюулгүй байдал, ханган нийлүүлэлтийн зохистой шийдэл бий болгох, далимдуулсан үнийн өндөр өсөлтийг бий болгож буй ченжийн үр ашиггүй байдлыг хязгаарлах шаардлагатай юм. Будаа, элсэн чихэр зэрэг бүтээгдэхүүнүүдийн хувьд манай улсын хэрэглээ импортоос бүрэн хамаарч байна. Эдгээр бүтээгдэхүүнүүдийг манай улс цаг агаарын нөхцөл байдлын улмаас нэгэнт үйлдвэрлэх боломжгүй учир цаашид үнийн өсөлтийг хязгаарлаж, иргэдийн худалдан авах чадварыг хамгаалахын тулд нийлүүлэлтийг нь тогтвортой хангах зохион байгуулалт, тарифын бодлого чухал ач холбогдолтой. Үүний шийдэл нь стратегийн хүнс болон бараа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт, логистикийн нэгдсэн мэдээллийн системийг хөгжүүлж, аюулгүй, тогтвортой нийлүүлэлтийн тогтолцоог бий болгох, хууль эрх зүйн орчин бүрдүүлэх шаардлагатай. Ийнхүү нийлүүлэлт, нөөц, ложистикийн нэгдсэн тогтолцоог богино хугацаанд бий болгосноор инфляцийн дарамтыг бууруулах боломжтой. Ийм төрлийн хууль эрх зүйн орчныг Солонгос, Япон, Сингапур зэрэг дэлхийн олон улс оронд бүрдүүлсэн байдаг.

-Таны хэлж байгаа нийлүүлэлт, логистикийн нэгдсэн мэдээллийн тогтолцоо хэрхэн ажиллах юм бол. Уг системийг амжилттай нэвтрүүлбэл ченжүүдийн гар дамжиж бараа бүтээгдэхүүний үнэ хөөрөгдөхөөс сэргийлэх боломжтой гэж ойлгох нь зөв үү?

-Нийлүүлэлт, логистикийн нэгдсэн мэдээллийн системийг гаалийн байгууллага дээр хэрэгжиж буй бараа, бүртгэлийн систем, татварын удирдлагын нэгдсэн систем, цахим тайлангийн систем, и-баримтын систем дэх мэдээллүүдийг нэгтгэх замаар бүрдүүлэх боломжтой. Тухайлбал, будаа импортлогч нь гаалийн байгууллагад оруулж ирж байгаа будааны хэмжээ, үнийг мэдүүлэх ба энэ мэдээлэл нь нийлүүлэлт, логистикийн нэгдсэн мэдээллийн системд давхар хадгалагдана. Тухайн импортлогч нь и-баримтын системийг ашиглан жижиг дэлгүүр, супер маркетуудад эсвэл бүр эцсийн хэрэглэгчид борлуулалт хийнэ. И-баримтаар борлуулалт хийгдсэн мэдээлэл мөн нийлүүлэлт, логистикийн нэгдсэн мэдээллийн системд хадгалагдах учир Засгийн газар нь стратегийн бүтээгдэхүүний нөөц, нийлүүлэлт ямар түвшинд байгаа талаар бүрэн мэдээлэлтэй байна.Уг систем нь ченжүүдийн үйл хөдлөлийг хязгаарлах боломжтой байх учир эцсийн хэрэглэгчид очих үнийг тодорхой түвшинд хязгаарлах, орлого багатай иргэдийн худалдан авах чадварыг хамгаалахад хувь нэмэр оруулна. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газар нь зарим чухал стратегийн бүтээгдэхүүнүүдийн нийлүүлэлтийн сүлжээг удирдах, үр ашигтай зохион байгуулах боломж бүрдэнэ гэсэн үг.

-Тэгвэл цаашид нийлүүлэлтийн шалтгаант үнийн хөөрөгдөл гарах нөхцөл буурах нь ээ?

-Яг тийм. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүнүүдийн дотоодын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж, нийлүүлэлт, логистикийн мэдээллийн нэгдсэн систем бүрдүүлснээр нийлүүлэлтийн шалтгаантай инфляци илүү тогтвортой, удирдагдахуйц болно гэж ойлгож болно

Өөрөөр хэлбэл, энэ хоёр нь нийлүүлэлтийн инфляцийг тогтворжуулах үндсэн дэд бүтэц гэж ойлгож болно. Тухайлбал, импортын бүтээгдэхүүний хэрэглээ өндөр байх нь валютын ханшийг өөрчлөлт болон гадаад зах зээл дээрх үнийн өсөлтийг дагасан дотоодын үнийн өсөлт намжина. Мөн дотоодод үйлдвэрлэх боломжгүй стратегийн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт, нөөцийн мэдээллийг нэг системд оруулснаар Засгийн газар цаашид ченжүүдийн хэт ашигч үйл хөдлөлийг халах, бараа бүтээгдэхүүний хомсдолоос сэргийлэх боломжтой болно. Нийлүүлэлтийн шалтгаантай инфляцийн тогтвортой байдлыг хангасанаар цаашид нийт инфляцийг төв банк мөнгөний бодлогоороо дамжуулан үр ашигтай удирдах боломжтой болно. Энэ тохиолдолд бид Монголбанкийг цаашид илүү хариуцлагажуулж, инфляцийг тогтворжуулах үр дүн нэхэх боломжтой болно.

-Уг системийн хүрээнд дотоодод үйлдвэрлэгддэг бараа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг үр ашигтай зохион байгуулах боломжтой юу. Тухайлбал, мах сүүний хувьд…?

-ГТСМТТ буюу бидний хэлж заншсанаар и-баримтын системийн хүрээнд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн сүлжээг удирдах технологийн дэд бүтцийг бий болгосон. Уг системийн хүрээнд малчид сүүгээ ченжүүдэд биш, дотоодын үйлдвэрлэгчдэд шууд нийлүүлснээр тодорхой хэмжээний урамшуулал хүртдэг. Дотоодын үйлдвэрлэгчид нь малчдаас сүүг шууд худалдан авснаар эцсийн хэрэглэгчдэд сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг илүү хямд үнээр нийлүүлэх боломжтой. Энэ систем нь махны хувьд, мөн бусад дотоодод үйлдвэрлэгдсэн стратегийн бараа бүтээгдэхүүнүүдийн хувьд ажиллах боломжтой юм. Ингэснээр цаашид зах зээл дээрх үнэ илүү үйлдвэрлэлийн өртөгт суурилсан шинжтэй болж, ченжүүдийн дураараа тогтоодог үнийн өсөлтөөс сэргийлнэ.

-Хүнсний бүтээгдэхүүний хувьд эрүүл ахуй, хүнсний аюулгүй байдлын талаарх асуудал үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд хөндөгддөг. Уг системийн хүрээнд хүнсний эрүүл, аюулгүй байдлын асуудлыг шийдвэрлэхэд ямар хувь нэмэр оруулах боломж байна?

-Яг тийм. Одоогоор бидний ярилцаж, хөгжүүлж байгаа системүүдийн хүрээнд төрөөс олгодог тусгай зөвшөөрлийг олгох, сунгах, түдгэлзүүлэх, цуцлах харилцааг бүхэлд нь цахимжуулах дэд систем хөгжүүлэгдэж байгаа. Уг системийн хүрээнд тусгай зөвшөөрөл авсан этгээдийг зориулалтын дагуу үйл ажиллагаа явуулж байгаа эсэхийг байнга хянаж байх шалгуур үзүүлэлтүүд байна. Тухайлбал, татвараа төлж байгаа эсэх, борлуулалт хийж байгаа эсэх зэрэг. Энэ төрлийн хяналт нь үйлдвэрлэл, худалдаа, нийлүүлэлтийн тогтвортой байдлыг хангах нэг чухал хэсэг юм.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories