Author: Пүрэвсүрэнгийн Батзаяа

УИХ-ын гишүүн Ч.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.

–Оны эхэнд хоёулаа
ярилцаж байхад “Энэ онд
манай улсын хамгийн том
сорилт үнийн өсөлт байна”
гэдгийг хэлж байсан. Таны
хэлснээр үнийн өсөлт
гаарчихлаа. Одоогийн эдийн
засгийн нөхцөл байдлыг
хэрхэн дүгнэж байна?

-Үнийн өсөлт ойрын
гурван жилдээ Монгол Улсын
эдийн засаг, аж ахуйн нэгж,
ард иргэдийн өмнө тулгарах
хамгийн том сорилт хэвээр
байх төлөв ажиглагдаж байна.
Дэлхийн улс орнуудын эдийн
засагт 1970-аад онд болоод
өнгөрсөн стагфляци буюу
эдийн засгийн өсөлт бага
байхад үнийн өсөлт явагддаг
үзэгдэл бүрэн агуулгаараа
одоо өрнөж байна. Түүх
давтагдаж байна гэх үү дээ.
Өнгөрсөн оны 10 дугаар сард
Эдийн засгийн байнгын хороон
дээр өөрийн чинь хэлдгээр
“Ирэх онд үнийн өсөлт гаарна
шүү. Энэ амаргүй сорилтыг
зөв бодлого хэрэгжүүлж байж
давах учиртай” гэдгийг хэлж,
анхааруулж байсан. Зөв
бодлого гэдэг нь мөнгөний
бодлогын хүүг өсгөх, төсвөө
балансжуулахыг хэлж байсан.
Чухам яагаад бодлогын хүүгээ
өсгөх, төсвөө балансжуулах
тухай дахин дахин яриад
байсан гэхээр 1970-1980 оны
стагфляцийн үед улс орнууд
үнэ тогтворжуулах, зарим нэр
төрлийн бараа бүтээгдэхүүний
үнийг хүчээр барих, валютын
ханшаа барих, хилээр зарим
барааг гаргахгүй байх зэрэг
бодлого явуулж үзсэн. Ихэнх
нь ямар ч үр дүн өгөөгүйгээр
үл барам стагфляцийг улам
өдөөж үргэлжлэх хугацааг
нь уртасгасан байдаг. Ийм
учраас 1970-1980 о н д
бусдын гаргасан алдааг
давтах шаардлагагүй, харин
үр дүнгээ өгсөн мөнгөний
бодлого, төсвийн бодлогыг
авч хэрэгжүүлье гэсэн юм л даа.

-Монголбанк бодлогын
хүүгээ нэмэгдүүлсэн шүү
дээ?

– Өнгөрсөн оны 1 0
дугаар сард хэлж ярьснаас
хойш долоон сарын
дараа, Монгол банкны
ерөнхийлөгчийг ажлаа өг
гэснээс хойш нэг сарын дараа
Монголбанк бодлогын хүүгээ
өсгөсөн. Дэндүү их хугацаа
алдлаа, харамсалтай. Энэ
алдааны урхаг олон жил
үргэлжлэх нь тодорхой.
-Зөвхөн мөнгөний бодлогын хүүг өсгөхөд л эдийн
засгийн энэ хүндрэлийг
даваад гарах боломжтой
гэж үү?
-Ганцхан мөнгөний бодлогын хүүг өсгөснөөр асуудал
бүрэн шийдэгдэхгүй. Мөнгөний
бодлогын хүүг өсгөхөөс гадна
төсвийн бодлогоо уялдуулж,
балансжуулах ёстой. Төсөв,
мөнгөний бодлого нийлж байж
илүү үр дүнд хүрдэг.

–Засгийн газраас Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлж, зарим нэр төрлийн
бараа бүтээгдэхүүнийг
гаалийн болон бусад татвараас чөлөөлөх бодлого
барьж байгаа. Тэгвэл эдгээр
бодлого тийм ч үр дүнтэй
биш гэсэн үг үү?

-Тийм ээ, үр дүнгүй. Үнийн
өсөлтийн суурь шалтгаан
нь богино хугацаанд
үргэлжлэх бол зарим бараа
бүтээгдэхүүний үнийг тэр
х у гацаанд нь бари х гэж
оролдож болох юм. Гэтэл
үнийн өсөлтийн суурь
шалтгаанууд нь дор хаяхад
3-4 жил үргэлжлэхээр байхад
үнэ тогтворжуулах бодлого
хэрэгжүүлбэл үр дүн өгөхгүй,
харин ч асуудлыг ул ам
хүндрүүлжүргэлжлэх хугацааг
уртасгана. Аргацаах аргагүй
асуудалтай нүүр тулаад
байна гэж ойлгож, бодлогын
зөв арга хэмжээнүүдийг цаг
тухайд нь, хугацаа алдалгүй
авах учиртай.

-Цаашид Монголбанк
бодлогын хүүгээ 10 хувиас
өсгөх шаардлагатай юу?

-Инфляци 17 хувьтай
байхад бодлогын хүүг өсгөх
нь ойл гомжтой шүү дээ.
Тэгэхгүй бол төгрөг улам
үнэ цэнэгүй болж, ханш нь
унана. Төгрөгийн үнэгүйдлээс
хамгаалж иргэд төгрөгөө
валют болгохыг оролдож
улмаар валютын нөөц
хомсдоход хүргэдэг. Ийм л юм
манай эдийн засагт болоод
байгаа. Уг нь бодлогоо ном
журмын дагуу явуулдаг Төв
банкууд бодлогын хүүгээ
өсгөөд зарим поп улстөрчид
нь шүүмжилж харагддаг.
Манайд яг эсрэгээрээ, улстөрч
нь мөнгөний бодлогоо зөв
болгооч гэхээр Монголбанкны
ерөнхийлөгч нь үгүй гээд
тэнэгтээд сууж байдаг,
сонин шүү. Тэгээд үнэ өслөө,
амьдрал хэцүүдлээ гээд хэдэн
улстөрчөө муулаад л. Зарим
хүмүүс одоо ойлгож эхэлж
байгаа болов уу гэж горьдож
байна.

-Одоо төсвөө дахин
тодотгох ёстой гэж та үзэж
байна уу?

-Одоо төсөвт тодотгол
хийвэл энэ жил хий гдэх
гурав дахь удаагийн төсвийн
тодотгол болно. Байн байн
өөрчлөгдөөд байдаг зүйлд хүн
итгэдэггүй, үр дүн гарахгүй.
Улсын төсөв гэдэг ойрхон
ойрхон тодотгоод, өөрчлөөд
байдаг зүйл ч биш. Анхнаасаа
зөв төсөв оруулж ирээд
түүнийгээ хатуу хэрэгжүүлээд
явбал үр дүнгээ өгдөг. Одоо
төсөв тодотгоно гэснээс ирэх
оныхоо төсөвтөө анхаарах нь
зөв биз.

– Зарим хэвлэл
мэдээллийн хэрэгслээр
манай улсыг дефолт зарлах
хэмжээнд хүрсэн талаарх
мэдээлэл цацагдсан. Иргэд
ажилгүйдэл, ядуурал, үнийн
өсөлтөд дарлуулж дундаж
давхаргаас ядуурлын
ангал руу нэг нэгээрээ биш,
нийтээрээ орж байгааг хэлж
байна. Гэвч Сангийн сайд
удаа дараа уг мэдээллийг
үгүйсгэж, эдийн засгийн
нөхцөл байдал хэвийн
түвшинд байгааг хэлж
байна. Энэ тал дээр та ямар
бодолтой байна?

-Монгол Улс дефолт
зарлах хэмжээнд хүрсэн гэдэг
бол дэгсдүүлсэн мэдээлэл.
Гадаад зээлээ цаг хугацаанд
нь төлж чадаа гүй улсы г
дефолт боллоо гэдэг. Дефолт
зарлах эрсдэлд ойрхон
байгаа эсэхийг харуулдаг гол
үзүүлэлт бол тухайн улсын
зээлжих зэрэглэл байдаг.
Манайулсынзээлжихзэрэглэл
У.ХүрэлсүхийнЗасгийн газрын
үед таван шат ахиж, С сөрөг
-өөс ВВ тогтвортой түвшинд
очсон. Монгол Улсын зээлжих
зэрэглэл хэвээрээ байгаа,
тэгэхээр Манай улс дефолт
зарлах хэмжээнд очоогүй.

– Оны өмнө манай
улс 2022 онд 16 их наяд
төгрөгийн орлого олно
хэмээн төсөөлсөн. Ямартаа
ч бид ийм хэмжээний
орлого олох боломжгүй
гэдэг нь нэгэнт тодорхой
харагдаж байна. Экспортын
орлого олох ганц суваг
маань хаагдчихвал яах вэ,
цаашдаа ямар арга хэмжээ
авах ёстой вэ?

– Байдал амаргүй ч
зовлон тоочоод суух биш
эдийн засгийн хувьд төсөв,
мөнгөнийбодлогоо зөвболгох,
экспортоо нэмэгдүүлэх,
хилээр бараа бүтээгдэхүүн
саад бэрхшээлгүй, түргэн
шуурхай орж ирэх нөхцөлийг
бүрдүүлж ажиллах учиртай.
Төрийн байгууллагууд
хурдтай,мэдрэмжтэй байжцаг
хугацаатайөрсөжажилламаар
байна. Экспортын зах зээл
рүү чиглэсэн дэд бүтцийн
асуудлыг бодитоор харж,
эрүүлээр сэтгэж, Монголынхоо
эрх ашигт нийцсэн шийдвэр
гаргаж байгаагүйнхээ горыг өнөөдөр амсаж байна. БНХАУ
руу төмөр зам тавих гэхээр
танк орж ирнэ гэх, төмөр
замаар биш автомашинаар
нүүрсээ зөөвөл олон хүн
ажлын байртай болно гэх,
гял гар у утанд эл с хийж
олон цоолоод уул уурхайн
бүтээгдэхүүнээ олон замаар
гадагш гаргаж болохгүй гэх
зэрэг тэнэглэлийн гайг бид
одоо нийтээрээ, улсаараа
хүртэж байна. Дахин ийм
тэнэглэлд бүү автаасай л
гэж хүсч байна. Монголоо
гэсэн хэдийгээ шоронд хорьж хэлмэгдүүлдэг
явдал бүрмөсөн зогсоосой
гэж хүсч байна. Мөнгөний
шуналтангуудыг улс төрөөс,
төрөөс хол байлгаасай гэж
хүсч байна. Ингэж чадвал
асуудалгүй дээ.

-Манай төр, засагт таны
хэлээд байгаа хурд, чадамж
хоёр дутагдалтай л байгаа
юм шиг санагдаж байна.
Дэлхий нийтээрээ нийгэм,
эдийн засаг, геополитикийн
асуудал өрнөж байхад
манайхан наадмаас наадам
хэсээд явж байна шүү дээ?

-Олон улсын байдал их
хурц, ээдрээтэй, эмзэг байна.
Дэлхийн улс төр, эдийн
засаг, нийгмийн бодлогуудыг
тодорхойлдог улс орнуудын
хоорондын харьцаа хүйтэрч,
сөргөлдөх нь улам нэмэгдэж
байна. Олон олон хоригийг
бие биедээ тавьж байна.
Эдгээр нь сүүлийн 30-аад жил
тогтсон улс төр, эдийн засгийн
харилцаануудыг үндсэнд
нь өөрчилж, хөдөл гөөнд
оруулчихлаа. Энэ нь хэзээ,
ямар тэнцвэрт орж зогсохыг
мэдэх хүн байхгүй ч тэр
хүртэл нэлээд хэдэн жил
орох нь ойлгомжтой болоод
байна. Тиймээс монголчууд
бид хэрсүү, ухаалаг байх
цаг үе ирж байна. Асуудал
байвал парламент дотроо
ярьдаг нөхцөлийг бүрдүүлж,
парламентын засаглалыг
бэхжүүлэх цаг үе тулаад
иржээ

-Та парламентын засаглалаа бэхжүүлэх ёстой
гэдгээр ҮХНӨ-ийг хийх
ёстой гээд хэлчихэв үү.
ҮХНӨ оруулах асуудал
хаврын чуулганы өмнө
нэлээд эрчимтэй яригдаж
байснаа хэсэг хугацаанд
намжчихлаа шүү дээ?

Тийм. Оны эхээр танд
ярилцлага өгөхдөө “ҮХНӨ-ийг
хийх ёстой, бүр эрт хийх ёстой”
гэдэг байр суурийг илэрхийлж
байсан. Энэ байр суурь маань
одоо ч хэвээрээ.

– Гишүүд ҮХНӨ-ийн
талаар дахиж дуугарах
зориггүй болчихов уу. Эсвэл
зүгээр л сонгогчиддоо
таалагдах тактик бариад
чимээгүй болчихов уу. ҮХНӨ
оруулах бодит хэрэгцээ
шаардлага юу байна вэ?

– Зарим улс орны
сургамжаас бид суралцах
ёстой. Нэг хүн бүхнийг
удирдаж , чиглүүлсэн
тогтолцоо хэрхэн н урж,
сүйрдэг гэдгийг Казахстан
бидэнд харууллаа. Буруу
юм болоод байна гэдгийг
энд тэнд уулзсан казах хүмүүс ярьж л байсан,
тэд ил тод хэлж, өөрчилж
чадахгүй явсаар байдлаа
хүндрүүлсэн. Казахстан одоо
парламентаа бэхжүүлэхээр
Үнд с эн х у улиа өөр чилж
байна. Эдийн засгийн дефолт
зарласан Шри Ланка улс мөн
л Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт
оруулахаар ярьж эхэллээ. Уг
нь Шри Ланкийн ерөнхийлөгч
нь иргэний дайныг зогсоож
амар амгаланг улс орондоо
авчирсан үндэсний баатар
хүн байсан. Гэхдээ буруу
то гтолцоо нь уж гир саар
улсаа сүйрүүллээ. Бусдын
алдаанаас суралцаж засах
зүйлээ эртхэн засаад явахгүй
бол алдаа нь архагшвал
алдаагаа их л үнэ цэнээр
засна шүү дээ.

-Эдийн засгийн олон
хүндэрлээс үүдэн иргэд
бухимдалтай байгаа энэ
үед УИХ-ын гишүүдийн
тоог нэмэх, давхар дээлтэй
болгох зэрэг асуудлыг
ярьсан хэн бүхэн өөр дээрээ
гал авах нь тодорхой байна.
Магадгүй энэ ярилцлагын
дараа “Ч.Хүрэлбаатар
сайдын сандалд санаархаж
байна” гэсэн дайралтууд
ч ирэхийг үгүйсгэхгүй шүү
дээ?

– Буруу зүйл болоод
байвал би хэзээ ч, хэнээс
ч айж ичихгүйгээр хэлж
ирсэн. Үүний хариуд элдвээр
хэлүүлэх ч энүүхэнд. Тэр бол
асуудал биш. Засаглал зөв
бол шийдвэрүүд ч зөв болоод
л явна. Алдаа гарсан ч богино
хугацаанд засах боломжтой.
Тийм учраа с өнөөдрийн
зовлонгоорулсынхааирээдүйг
боймломооргүй байна.

-Улс төрийн намууд
бэхжээгүй, сөрөг хүчин болох Ардчилсан нам
хуваагдалтай байгаа энэ
үед МАН дараа дараагийн
сонгуулиудад ч олонх болох
боломжтой байх. Заавал
ҮХНӨ оруулж сонгуулийн
тогтолцоогоо өөрчилж
олон намын төлөөллөөс
парламент бүрдүүлэх нь
танай намд тийм ч ашигтай
шийдэл биш юм биш үү?

-Нийт сонгогчды н 5 0
хувийн санал авсан хэрнээ
парламентын 85 х у вий г
бүрдүүлдэг ийм тогтолцоо
удаан үргэлжилж болохгүй
нь ойлгомжтой. 35 хувийн
санал гээгддэг энэ тогтолцоо
арай л биш болчихоод байна. УИХ-д суудалгүй улс төрийн
намуудад битгий хэл эрх
барьж байгаа манай намын
олон гишүүд “ Энэ бол
алдаа шүү, засах ёстой” гэж
ярьцгаадаг. Үүнийг засахад
МАН-ын гишүүд манайлж,
алдаа оноогоо үүрээд явах нь
зөв, бусдыг хараад хүлээгээд
байх шаардлагагүй.

-Гишүүдийн тоог нэмэх
тухайд яг хэдэн гишүүнтэй
байх нь хамгийн зөв тооцоолол юм бэ?

-Өмнө нь энэ асуудлаар
байр сууриа илэрхийлээгүй.
Нэгдүгээрт, УИХ-ын гишүүн
Засгийн газрын гишүүн байх
боломжийг бүрдүүлсэн, хоёрдугаарт,сонгуулийн холимог
тогтолцоотой буюу санал
бага гээгддэг болсон үед
гишүүдийн тоог одоогийнхоос
нэмэгдүүлж болно. Энэ хоёр
өөрчлөлтийг хийхгүйгээр
УИХ-ын гишүүний тоог нэмэх
шаардлагагүй. УИХ-ын
гишүүдийн тоог хүн амын
өсөлттэй уялдуулаад яг төд
байна гэхгүйгээр томьёогоор
бодож тогтоодог байж болно

Сэтгүүлч гэдэг сайхан
мэргэжил. Харин сүүлийн үед
хүн муулдаг, шантааж хийдэг,
бусдын эрх, эрх чөлөөнд
халддаг гэсэн ойлголт бий
болох нь. Уг нь энэ салбар
нийгмээ эмчилж, санаж
сэрэхийг ухааруулдаг, соён
гэгээрүүлдэг салбар юм. Тийм
ч учраас энэ салбараас нийгэм,
улс төрийн зүтгэлтнүүд төрөн
гарсан байдаг. Ерөнхийлөгч
Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж,
Ерөнхий сайд С.Баяр,
Ч.Сайханбилэг, Шадар
сайд Ө.Энхтүвшин гээд энэ
салбараас төрөн гарсан
улстөрч, лидер олон бий. Тэд
бол 1990 оноос хойш нийгэм,
эдийн засгийн амаргүй цаг үед
улс орноо удирдсан хүмүүс.
Монголчууд Н.Энхбаярын
санаачлан бүтээн байгуулсан
Мянганы замаар хурдалж,
С.Баярын Засгийн газрын
гэрээ байгуулсан Оюу толгойн
төсөл, Ч.Сайханбилэгийн
гүний уурхайн төслийн үр
шимийг хүртэн амьдарч
байгаа. Мөн Ц.Элбэгдоржийн
улсаа олон улсын тавцанд
таниулсан гадаадад
бодлогын үр нөлөө одоо ч
үр дүнгээ өгсөөр байна. Энэ
мэтээр үе үеийн улс төрийн
манлайлалд сэтгүүлчид
байсаар ирсэн. Одоо бүрэн
эрхээ хэрэгжүүлж буй УИХ,
Засгийн газрын гишүүдийн
дунд нэлээд хэдэн сэтгүүлч
бий. Боловсрол, шинжлэх
ухааны сайд Л.Энх-Амгалан,
УИХ-ын гишүүн Б.Жаргалмаа,
М.Оюунчимэг, Д.Сарангэрэл,
Г.Мөнхцэцэг, Б.Баярсайхан
нар сэтгүүлч мэргэжилтэй.
Сэтгүүлч мэргэжил бол өсөж
дэвждэг мэргэжил гэдгийг
үүгээр харж болно. Гэвч одоо
ажиллаж байгаа сэтгүүлчид
мэргэжлийнхээ үнэ цэнийг
мэдрэхгүй байна уу, эсвэл
хайрлахгүй байна уу. Нэгэн
цагт улс орноо удирдаж явсан
сэтгүүлчдийн залгамж халаа
болсон сэтгүүлчид одоо
нэгнээ доош нь хийхээс өөр
шидгүй болчихжээ.
“Нэг үхрийн эвэр доргивол
мянган үхрийн эвэр доргино”
гэж үг бий. Энэ үг сэтгүүл
зүйн салбарт биеллээ олоод
удаж байна. Ганцхан үхрийн
эвэр ч доргиод, доргиулаад
байгаа юм биш. Нэлээд хэсэг
нь доргиулж, нийтээрээ нэр
хүндээ алдчихаад байгаа
нь нууц биш. Мэргэжлийн
сэтгүүл зүйг цахим орчноос
ялгаагүй болгож байгаа хэсэг
хүмүүс ч бий. Тэдний ихэнх
нь мэргэжлийн бус хүмүүс.
Мөн олон нийт мэргэжлийн
сэтгүүл зүйг цахим орчинд
хөвөрч буй болсон, болоогүй
мэдээллүүдээр төсөөлдөг
болсон. Аль нь албан ёсны
мэдээлэл вэ гэдгийг ялгаж
салгадаг, ямар эх сурвалжаас
авч байгаа мэдээлэлдээ итгэх вэ гэдгийг мэдэхгүй хүн олон.
Аливаа юмны тоо нь ихдэхээр
чанар нь мууддаг нь жам ёсны
зүйл. Сэтгүүлч, сэтгүүл зүйн
нэр хүнд, үнэлэмж ингэж л
унаж байна.

Бид одоо нэг
нэгнээ хайрлаж,
салбарынхаа нэр
хүндийг өргөх нь
юу юунаас чухал
болоод байна.
Хоорондоо
өрсөлдөж байгаа
нь энэ гээд
нэг салбарт
ажиллаж
байгаа хүмүүс,
редакциуд
хонь, чоно шиг
байж болохгүй ээ. Бусад
салбарынхан
нэгнээ яаж
хайрлаж,
тусалж дэмжиж
байгааг бид
харж л байдаг.
Урлагийн салбар,
эмч эмнэлгийн
салбарыг хар л
даа. “Тэр минь,
энэ минь” гээд л
тусалж дэмжээд
явцгааж байна.
Бид одоо нэгнээ
хайрлах цаг
болсоон. Эхлээд
нэг нэгнээ
хайрлая, дараа
нь мэргэжлээ,
салбараа хайрлацгаая.
Мэдээлэл, харилцаа
холбоо, технологийн салбар
хөгжихийн хэрээр мэдээлэл
илүү хурдан, илүү хялбархан
олон нийтэд хүрдэг болсон.
Гэвч “Бушуу туулай
борвиндоо баастай” гэдэг шиг
мэдээллийг хурдан шуурхай
хүргэхийн төлөөх өрсөлдөөн
дунд сэтгүүл зүй мэргэжлийн
чанараа гээж байна гэхэд
хилсдэхгүй. Өөрсдийгөө
сэтгүүлч гэж боддог, цахим
хуудсаараа дамжуулан шууд
дамжуулалт хийдэг хүмүүс
сэтгүүл зүйн нэр хүндийг
унагаж, сэтгүүл зүй хийх нь
амархан мэт ойлголтыг олон
нийтэд түгээж байна. Сэтгүүлч
мэргэжил сэтгүүл зүй гэдэг
бол хэн нэгэн хүний дураа
хүрэхээр хийчихдэг ажил
ч биш юм аа. Мэргэжлийн
сэтгүүлч байна гэдэг амаргүйн
дээр мэргэжлийн ёс зүй, хэм
хэмжээ шаарддаг ажил.

Гэхдээ
бидэнд бас алдаа дутагдал
бий. Сэтгүүлчээр сурж байгаа
хүмүүсийн сургалтын чанарыг
Улс төрийг манлайлдаг сэтгүүлчид нэгнээ
доош нь хийхээс өөр шидгүй болжээ
сайжруулах, сэтгүүлчид
гадаад хэлний мэдлэг
эзэмшихээс эхлээд алдаагаа
засах, амжилтаа ахиулах
олон тулгамдсан асуудал бий.
Түүнчлэн сэтгүүлчид нийгмийг
соён гэгээрүүлдгийнхээ
хувьд өөрсдөө мухар сүсэгт
итгэдэг бус шинжлэх ухаанч
байх хэрэгтэй байна. Бид
шинжлэх ухааныг сурталчлан
таниулмаар байна. Монголын
сэтгүүлчид XXI зуунд
“Бурханаар бөөлждөг хүн
байна”, “Төдөн сарын төдөнд
дэлхий сүрнэ” гэдэгт итгээд,
итгэдэггүй юм аа гэхэд олон
нийтэд дамжуулан мэдээлээд
сууж байж хэрхэвч болохгүй.
Хүний биенээс төмөр гардаг,
гарах боломжтой гэдэгт
итгэдэг нэг ч сэтгүүлч байх
ёсгүй юм шүү дээ.
Сэтгүүл зүйг муухай
харагдуулж буй бас нэг зүйл
бол санхүүжилт. Хэвлэл
мэдээллийн байгууллагуудад
санхүүжилт чухал. Гэхдээ
редакциа нэр цэвэр, салбараа
эрүү л байлгахын тулд
хаанаас санхүүжилт авах
уу, хөрөнгө босгох уу гэдэг
асуудал цаг ямагт л тулгардаг.
Манай дотоодын бизнесийн
байгууллагууд бүгд зар
сурталчилгаа, маркетингдаа
анхаардаг, хөрөнгө мөнгөө
зарцуулдаг цаг болсон. Тэд
одоо мэргэжлийн сэтгүүл
зүйгээ дэмжиж дотоодын
хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүддээ реклам сурталчилгаагаа маш сайн өгдөг
байх хэрэгтэй байна. Ямар
байгууллага дотоодын хэвлэл
мэдээллийг илүү дэмжиж
реклам сурталчилгаагаа
түгээсэн байна тэр хэрээр нь
шагнаж урамшуулдаг байя.
Сэтгүүл зүйн салбарт
ажиллаж байгаа бид л өөрсдөө
салбарынхаа нэр хүндийг
өргөж чадна. Түүнээс бус
улстөрчид бидэнд зориулсан
хууль, дүрэм журам баталж
өгөөд энэ салбарын нэр хүнд
өсөхгүй. Улс орныг удирдан
залдаг эрхмүүд төрөн гардаг
сэтгүүлч мэргэжлийнхээ үнэ
цэнийг бид хадгалах ёстой.
Эрхэмлэх ёстой цаг үе тулж
ирчихээд байна даа…

Монголчууд бид долоо, найм дугаар сарыг
найр наадмын сар гэдэгт
бүрэн итгэжээ. Сүүлийн үед
нийтээрээ, нийгмээрээ хэн
нэгнийхээ сайхан наадсан
эсэхэд л санаагаа чилээж
байгаа бололтой. Улсын
нийслэл Улаанбаатар хотын
төв талбайн чанх хойно
байрлах саарал ордонд анир
чимээ гүй. Төрийн ордон
хэмээн нэрийддэг энэ байр
эгээтэй л сүнстэй байшин мэт
болоод хоёр сарын нүүр үзлээ.
Хаврын чуулган долдугаар
сарын 6-нд хаалтаа хийснээс
хойш УИХ-ын гишүүн сэтэртэй
эрхэм төрийн түшээдээс
ажлын байраараа үзэгдсэн
нь ховор.УИХ, Засгийн газрын
ордон нь хоёр талдаа төрийн
хам гаалалт гар гачихаад
хоосон агуулах шиг л ханхайж
байна. Гишүүдийн өрөөний
хаалгыг ээлж дараалан
татахад цоожтой хаал га
мөргөсөөр. Урам хугарахын
даваан дээр Ж.Сүхбаатар
гишүүн өрөөндөө сууж байх нь
тэр. Тэрээр гарын үсэг зурах
хэргээр саарал ордондоо
заларсан нь тэр байж.
Үндсэндээ Төрийн ордонд
гарын үсэг зурахаар оржирсэн
Ж.Сүхбаатар гишүүнээс өөр
хэн ч байсангүй.Улсын баяр
наадмаас хойш УИХ, Засгийн
газрын гишүүд аймгийн ой,
сумын ой, даншиг наадмаас
авахуулаад овооны баяр,
ангийн уулзалт гээд урилга
заллагадаа дарагдаж, ганган
дээлээ өмсөөд, үнэтэй
хөөргөө гайхуулаад, үрээгээ
ч танихгүй уймарч жинхэнэ
утгаараа цэнгэн хөгжилдөж
явна. Иргэдийн итгэлийг авч,
төрд төлөөлөх эрхэм үүрэг
хүлээсэн хүмүүсийг наадмаас
наадам хэсч ийнхүү наргиж
цэнгэх хооронд улс орны
нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл
байдал өдрөөс өдөрт дордож,
иргэд ядуурлын их ангал руу

нэг нэгээрээ биш, нийтээрээ
унахад ойрхон байна. Хэдхэн
жишээ дурдъя. Манай улсын
эдийн засгийн эрүүл мэнд
анхаарлын байтугай аюулын
улаан гэрэл асаагаад удсан
гэдгийг эдийн засагчид
анхааруулсаар байгаа. Өдрөөс
өдөрт өргөн хэрэглээний
бараа бүтээгдэхүүний үнэ
өсч инфляци 20-30 хувьд
хүрчихлээ. Монголбанкинд
валютын нөөц хангалттай
байхгүйгээс үүдэн ам.долларын ханш тогтмол өсөлттэй байна. Манай улсы г
амь зуулгахад чухал нөлөө
үзүүлдэг уул уурхайн бүтээ гдэхүүн болох нүүрс,
зэс, төмрийн хүдрийн гол
экспортлогч БНХАУ хилээ
нам хаачихлаа.

Хэдийгээр
коронавирусийн халдвартай
холбон тайлбарлаж байгаа
боловч нөгөө талаар БНХАУ
болон Тайвань улсын хооронд
үүссэн асуудал хурцадсантай
холбоотой байж болзошгүйг
судлаачид хэлж байна.Орос,
Украины дайн хэзээ дуусахыг
хэн ч хэлж мэдэхгүй байна.
Өөрөөр хэлбэл, өмнөд, хойд
хоёр хөрш оронд нийгэм,эдийн засаг, улс төрийн
ээдрээтэй нөхцөл байдал
үүсч дэлхийн III дайн эхэлж
ч магадгүй байхад, хоёр хөршөөсөө хамгийн их хамаарал б ү хий манай ул сын
төр, засгийн удирдлагууд
хутга тавилгүй мах идэж,
хундага тавилгүй сархад
хүртэж найрлаж наадахын
ид шидийг үзүүлсээр яваа нь
эмгэнэлтэй. Улс орны нийгэм,
эдийн засгийн нөхцөл байдал
ийм ээдрээтэй цаг үед УИХ,
Засгийн газрын гишүүд хэдэн
сарын турш зугаа цэнгэл хөөх
биш цагминуттай уралдажулс
эх орон, иргэдийнхөө төлөө
бодлого шийдвэр гаргаж,
ухаанаа уралдуулж баймаар
сан. Хэдхэн сарын өмнө
залуучууд УИХ, Засгийн газар,
“Ажлаа хий” хэмээн Төрийн
ордны г гороолж байсан.
Харин ч тэр үед УИХ, Засийн
газар ажлаа “сайн” хийж
байсан бололтой. Үнэнийг
хэлэхэд УИХ, Засгийн газрын
гишүүдийг ажил руугаа ирэх
замаа мартсан байхвий гэхэд
санаа зовж байна. Эзэнгүй
төрийн эмгэнэл гэж…

-ЭРТХЭН ШИГ ОУВС-ГИЙН ТӨСӨЛ ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ НЬ ЗҮЙТЭЙ-

Эдийн засагч Б.Лакшмитай ярилцлаа.

– Манай улсын эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

– Бид оны өмнө эдийн засгаа 4-5 хувьтай хэмээн нэлээд өөдрөг төсөөлсөн.

Тухайн үед эдийн засгийн нөхцөл байдлаа төсөөлөхдөө нэгдүгээрт, ОХУ болон Украины хооронд дайн гарахыг төсөөлөөгүй, хоёрдугаарт, цар тахлыг амжилттай даван туулна гэж бодсон. Энэхүү хоёр эрсдэлийг багаар тооцоолохоос гадна асуудал тулгарсан ч шийдчихнэ гэж төсөөлсөн. Харамсалтай нь он гараад найман сарын хугацаа өнгөрсний дараа эргээд харахад манай улсын эдийн засаг улам хүндэрсээр байна.

Орос, Украины дайны нөхцөл байдал хүндэрсэн, мөн цар тахлын нөхцөл байдал сайжраагүйтэй холбоотойгоор БНХАУ дотоодын халдварын тоо хэмжээг багасгахын тулд хилээ хааж, томоохон хотууддаа хөл хорио тогтоож байгаа нь манай улсын эдийн засгийн өсөлт саарч байна. Бид 2021 онд эдийн засгаа төсөөлөхдөө дайн, цар тахалтай холбоотой эрсдэлийг сайтар тооцоолж чадаагүй ч хоёр том фактыг олж харах ёстой байсан.

Нэгдүгээрт, энэ оны хоёрдугаар сард зохиогдсон Өвлийн олимп болон ирэх 10, 11 дүгээр сард зохиогдох Комминуст намын хурал болох учраас үүнээс үүдэн манайд учирч болох эрсдэлүүдийг хангалттай хэмжээнд тооцоолж чадсангүй. Учир нь уг хоёр үйл явдал Монгол Улсад байнга эрсдэл дагуулсаар ирсэн. БНХАУ-д олимпын наадам зохиогдохоос нэг сарын өмнө байнга хилээ хаадаг. Тухайлбал, 2008 оны зуны олимпын үеэр БНХАУ мөн л хилээ хааж байсан. Ялангуяа энэ жил цар тахалтай холбоотойгоор өмнөхөөсөө ч удаан хугацаанд хил хаалттай байсан шүү дээ. Мөн БНХАУ болон Тайваний хооронд үүссэн маргаан хурцадмал байдалд шилжвэл хил хаагдах нь наад захын асуудал. Цаашид томоохон эрсдэлүүд ар араасаа үүсэж мэдэхээр байна.

– Сүүлийн хэдэн жил цар тахалтай байсан хэдий ч энэ жил анх удаа 18 их наядын төсөв баталж, эдийн засгаа тэлсэн. Ийм амаргүй цаг үед эдийн засгаа тэлэх нь хэр оновчтой шийдэл юм бол?

– Төсвийн бодлогын тухайд сөрсөн бодлого баримтлах нь зөв байдаг. Эдийн засаг сайн байх үед хуримтлал үүсгээд өсөлт нь саарсан үед үүсгэсэн хуримтлалаараа эдийн засгаа тэлж, дэмжих бодлого баримтлах ёстой. Харамсалтай нь өнөөдрийн нөхцөл байдлыг аваад үзвэл манай улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого нь хангалттай түвшинд байхгүй учраас жил бүр эдийн засгаа автоматаар тэлэх бодлого барьж ирсэн.

Эдийн засаг хүндэрсэн үед төсвөө тэлэх нь нэг талаасаа зөв боловч манайд эдийн засгаа тэлэх нөөц боломж нь хязгаарлагдмал байна. Манай улсын тухайд төсвөө байнга алдагдалтай батлахаас гадна эдийн засгийн өсөлт нь саарсан, ямар ч хуримтлалгүйгээс гадна гадаадын өрийн хэмжээ өндөр байгаа ийм үед эдийн засгаа тэлэх бодлого баримтлах нь хэр оновчтой вэ гэдэг нь том асуудал болоод байна.

– Манай улс үйлдвэрлэгч биш, хэрэглэгч орон. Түүнчлэн нүүрс, зэс, төмрийн хүдэр гэх мэт уул уурхайгаасаа орлогынхоо ихэнх хувийг бүрдүүлдэг. Тиймээс олж байгаа багахан орлогоо зөв захиран зарцуулах нь зүйтэй байх. Гэтэл манайд төсвийн үрэлгэн зардлууд байсаар л байна шүү дээ?

– Энэ жилийн тухайд төсөвтэй холбоотой нэг ажиглалт бол өмнө нь байдаг л байсан төсөв явсан. Үүгээр юу хэлэх гээд байна гэхээр урт хугацаандаа эдийн засгийн бүтцээ сайжруулах, дэмжих дэд бүтцийг бий болгоход анхаарч ажиллах ёстой байсан ч чадаагүй. Өнөөх уулын мухарт, алслагдсан аймаг хотуудад шавар зуурдаг, цемент цутгадаг төсөв хэвээр л байна.

Өнөөдөр соёлын төв барьснаараа хэчнээн хүн ажилтай, орлоготой болох юм бэ. Төсвийн зарлага гэдэг эргээд орлого олдог байх ёстой. Төсөв мөнгө зарлагадаж хэрэгжүүлсэн төсөл хөтөлбөрүүдээр ажлын байр бий болгодог байхаас гадна зарцуулсан зарлагаа нөхөж олдог байх учиртай. Гэтэл сум болгонд баригдаж байгаа Соёлын төвийн барилгууд орлогоороо зарлагаа нөхөх нь бүү хэл урсгал зардлаа ч олж чадахгүй төсөв дээр дарамт учруулдаг. Энэ мэт маш олон зардал байгаа шүү дээ. Уг нь энэ жил төсөв батлахдаа өмнөх жилүүдээсээ хангалттай сургамж авчихсан байх ёстой.

Манай эдийн засаг хангалттай хэмжээнд төрөлжөөгүй, импортын бараа бүтээгдэхүүнээс ихээхэн хамааралтай байгаа нь нэгэнт тодорхой учраас хамгийн гол нь эдийн засгаа төрөлжүүлж, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, импортын бүтээгдэхүүнийг орлох үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэхэд анхаарах ёстой байсан. Гэтэл улс орны эдийн засагт нэмэр бус нэрмээс болох төсөл хөтөлбөрүүдийг үргэлжлүүлсээр л байна.

– Засгийн газраас эдийн засгаа сэргээх, ажлын байрыг нэмэгдүүлэхэд анхаарч олон тэрбум төгрөгийн төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж, түүнийгээ ихээхэн үр дүнтэй байгаа хэмээ танилцуулсан. Гэтэл бодит байдал дээр ажилгүйдэл, ядуурал, үнийн өсөлт улам л нэмэгдэж байгаа энэ үеийг хэрхэн хохирол багатай даван туулах вэ?

– Манай суурь нөхцөл байдлыг аваад үзэхээр эдийн засгийн өсөлт саарчихсан, төрөлжөөгүй, өрийн хэмжээ өндөр, мөнгөний ханш суларсан, валютын үнэ өссөн гэх мэт маш ярвигтай нөхцөл байдалд орчихлоо. Эдийн засаг ийм эмзэг байгаа үед шулуухан хэлэхэд эртхэн шиг ОУВС-тай хамтарч ажиллаад, төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлээд эхэлчихсэн нь зүйтэй байх гэж харж байна. ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжсэнээр төсөвт тодорхой хэмжээний хяналт тавигдана. Зарим нь үүнийг гаднын хяналт гэж хэт өрөөсгөл ханддаг. Үнэндээ манай улсад төсвийн сахилга бат бий болгоход хяналт зайлшгүй хэрэгтэй байгаа.

Хоёрдугаарт, эдийн засгийн хүндрэлээ даван туулахын тулд төр, хувийн хэвшил, өрх гэрийн хэмжээнд нэн шаардлагатай бус зардлуудаа танах л хэрэгтэй байна. Цаашид БНХАУ, Тайваний асуудал улам хурцдаж, хүндрэлтэй нөхцөл байдал үүсвэл түүнээс үүдэн гарах хүндрэл хамгийн багадаа 1-2 жил үргэлжилнэ. Хэрэв манай улсын хил ийм удаан хугацаагаар хаалттай байвал бид элгээрээ хэвтэнэ. Энэ мэтчилэн бодит эрсдэл, бодит үнэнтэйгээ хүссэн ч, эс хүссэн ч одоо нүүр тулахаас өөр аргагүй. Тиймээс одоо хаана юуг хэмнэж, нөөц хуримтлал үүсгэхэд анхаарах ёстой.

Манай улс 1990 онтой харьцуулшгүй хүнд нөхцөлтэй нүүр тулах гэж байна. Өмнө нь манай улс дэлхийн эдийн засагт хямрал нүүрлэсэн он жилүүдэд ОУВС-гийн төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлснээр асуудлыг харьцангуй хохирол багатай гэх үү, азтай гэх үү даван туулчихдаг байсан.

Үнэндээ бид өнгөрснөөсөө огтхон ч сургамж авахгүй байна. Өнгөрсөн зуунд хамгийн их дайн тулаантай байсан Герман улсыг аваад үзэхэд улс даяараа олохынхоо хэрээр үрдэг биш, олохынхоо хэрээр хуримтлуулж, хэмнэж ирсэн учраас Европын холбооны хамгийн хүчирхэг эдийн засагтай улс болж чадсан. Харин манайх жаахан орлого олохоороо үрэлгэн зан гаргаж баруун солгойгүй цацдагаас болж олон хүндрэлтэй нүүр тулж байна. Цаашид энэ байдлаасаа сургамж авч, алдаагаа давтахгүй байх нь чухал.

– Эдийн засагчид манай улсын гадаад ор дефолт зарлах хэмжээнд хүрчихсэн гэдгийг хэлж байгаа ч Сангийн сайдаасаа авхуулаад тус мэдээллийг үгүйсгэж байгаа. Ер нь гадаад өрийн хэмжээ өндөр, өрөө төлж чадахгүй хэмжээнд хүрсэн улс орныг ямар хувь заяа хүлээж байдаг юм бол?

– Гадаад өрөө төлж чадахгүй хэмжээнд хүрсэн улс орнууд дефолт зарлах буюу төлбөрийн чадваргүй болдог. Төлбөрийн чадваргүй болж төлөх ёстой өрөө төлж чадахгүй хэмжээнд хүрснээр олон улсын зах зээл дээрээс мөнгө босгох эрх нь хаагдана. Нэгэнт энэ эрхээ алдчихвал дахиж сэргээхийн тулд багадаа 8-10 жил зарцуулдаг. Ерөөсөө л гадаадын хөрөнгө оруулалт бүрэн зогсоно. Хамгийн ойрхноор нь жишээ татахад Венесуэл улс байна. Тус улсад инфляцын хэмжээ хэдэн мянга хүртэл өсөж сарын цалингаараа ганц талх, килограмм мах л авч байна. Манай улс хэдийгээр дефолт зарлах хэмжээнд хүрчхээгүй байгаа ч ирээдүйд ийм хувь заяанд оччихгүйн тулд эртнээс зөв зүйтэй арга хэмжээ авч, гэрийн даалгавраа хариуцлагатай гүйцэтгэх ёстой. Дараа жил бид төлөх ёстой гадаад өрөө төлж чадахгүй гэдэг нь нэгэнт ойлгомжтой болчихлоо.

– Бид өнгөрсөн хугацаанд гадаадын улс орнуудаас авсан зээл тусламж, бондоо үр өгөөжтэй зарцуулахад хэрхэн яаж анхаарсан юм бол. Та олон жил эдийн засагчаар ажиллаж байгаа хүний хувьд энэ тал дээр ямар бодолтой байна вэ?

– Шулуухан хэлэхэд, гаднаас зээлсэн мөнгөө үр өгөөжтэй зарцуулж чадаагүй. ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ гэдэг бол өрийг өрөөр дарна гэсэн үг. Өнгөрсөн хугацаанд ийм л байдлаар явж ирсэн. Үүнээс бид урт хугацаандаа эдийн засгаа төсөөлж, тооцоолж, удирдаж авч явж чадахгүй байгаа нь харагдаж байна.

Хамгийн анх Чингис бондын зээлийг 2013 онд авч байсан. Гэтэл 10 жилийн хугацаанд уг бондын өрийг төлж чадахгүй хоёр дахь удаагаа өрийг өрөөр төлж байгаа нь эмгэнэл. Энэ хугацаанд бид хүүгийн төлбөрийг төлж ирсэн. Бүхэл бүтэн 10 жил хүүгийн төлбөр төлөхөөр анх авсан зээлээсээ хүүгийн төлбөр нь давчихсан ч байж магадгүй. Энэ мөнгөөр бид юу хийх боломжтой байсан бэ. Алдагдсан боломж юу байв гэдэг асуулт гарна. Цаашлаад зээл авахдаа төр засгийн удирдлагууд бага хүүтэй авчихлаа, таван хувь гэдэг. Гэтэл тухайн зээлийг ам.доллароор авсан. Доллароор төлнө. Гэтэл төгрөг долларын харьцаа өнгөрсөн 10 жилд яаж өөрчлөгдөв гэдгийг бодож үзэх л ёстой.

– Улс төр, эдийн засгийн нөхцөл байдалд олон сорилт тулгарч байгаа энэ үед асуудлыг том зургаар нь харж чаддаг, түүнийг шийдэх гарц гаргалгааг эрэлхийлдэг, зөв бодлого тодорхойлох Засгийн газрын удирдлагын чадамж чухлаар тавигдах байх. Манай дээдсүүдэд ийм чадамж байна уу?

– Манай төрийн чадавх, хүний нөөцийн чадамж, удирдлага, манлайлал жилээс жилд суларч байгаа гэдгийг олон улсын судалгааны байгууллагууд хэлж, анхааруулсаар байгаа. Ташрамд хэлэхэд хэн нэгэн хүн гаднаас дарга болоод ороод ирэхээр манайхан салбарын хүн биш гээд шүүмжлээд байдаг. Заавал салбарын хүн байх нь чухал биш. Харин асуудлаа мэддэг, сайн менежер л байх ёстой. Үүний үр дүнд зөв бодлого, зөв менежмент явна. Та бод доо.

Мэргэжлээрээ хамгийн шилдэг эмч эмнэлгийн дарга болчихоор эмнэлгийн үйл ажиллагаа сайжирдаггүй олон жишээ манайд байгаа. Ерөөсөө хамгийн зөө менежментийг богино хугацаанд, үр дүнтэй шийдэх гарц гаргалгаа л олдог, боловсруулдаг байх нь чухал. Төрийн албаны сахилга батад анхаарч, уялдаа холбоог нь маш сайн хангаж өгмөөр байна. Манайхан төрийн албанд орохоороо, ямар нэг сайд дарга болчихоороо толгой нь өөр зүйлд ажиллаад эхэлдэг. “Би энэ ажлыг хэрхэн сайжруулах вэ” гэж бодохоосоо өмнө “Энэ албан тушаалыг яаж өөртөө ашигтайгаар ашиглах вэ” гэж боддогт л асуудлын гогцоо зангилаа бий.

Нэмж хэлэхэд, иргэд мэдлэг, мэдээлэл дутуу байгаагаас болж байна уу УИХ-ын гишүүдийг СӨХ-ны дарга шиг хараад байна. Сүүлдээ гишүүд нь ч өөрсдийгөө СӨХ-ны дарга шиг төсөөлөөд байна. Тухайлбал, тухайн хороо, дүүргийн зам засах. байшингийн дээвэр солилоо ч гэж байх шиг. Уучлаарай, энэ чинь маш инээдтэй бас эмгэнэлтэй дур зураг.

УИХ улс орны бодлого боловсруулдаг, хууль тогтоох байгууллага. Гишүүд хууль санаачлах, боловсруулах, батлах үүрэгтэй. Гэтэл энэ үүргээ умартчихаад зам тавих, барилга барих. дээвэр засах ажил хийсээр сүүлдээ иргэд нь “Манай гэрийг цэвэрлэж өг” гэх нь холгүй болчихлоо. Бүр цаашлаад СӨХ-ны даргын ажил хийчхээд түүгээрээ сонгуулийн сурталчилгаагаа хийж дахин УИХ-д сонгогддог тогтолцооны уршиг төсвийн үрэлгэн зардлаар илэрдэг.

– Шинэ сэргэлтийн бодлогыг хэрэгжүүлэхээ Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар зарласан нь төрийн албаны шат шатны сайд дарга нарыг ганц сайн ярих сэдэвтэй болголоо. Асуудал ярихаар “Шинэ сэргэлтийн бодлого” хэрэгжсэнээр амьдрал сайхан болно л гэх юм. Эдийн засаг амаргүй, гадаад дотоод байдал хурцадмал энэ үед тус бодлогын хэрэгжилт бодит байх боломжтой юу?

– Шинэ сэргэлтийн бодлогыг хэзээ боловсруулж, олон нийтэд танилцуулсан бэ гэхээр дайн гарахаас өмнө танилцуулсан.

Нэгдүгээрт, дайн гарахыг тооцоолоогүй. Хоёрдугаарт, БНХАУ, Тайванийн эрсдэлийг бүр ч тооцоолоогүй. Тийм учраас одоогийнхоо эдийн засгийг бодитоор үнэлээд “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг эргэж харах шаардлагатай байх.

Хоёрдугаарт, тус бодлогын хүрээнд 98 мега төсөлд хөрөнгө оруулалт татах асуудал яригдаж байгаа гэж ойлгосон. Энэ бол том тоо. Уучлаарай, үнэнийг хэлэхэд ардчилсан нийгэмд шилжсэн 30 жилийн хугацаанд манай улс хэчнээн мега төслүүд амжилттай хэрэгжүүлсэн юм бэ. Тавдугаар цахилгаан станцаа барьж чадсан бил үү. Өнөөдөр ч эрчим хүчний дутагдалтай хэвээр байна. Сүүлдээ нурж унахад ойрхон цахилгаан станцуудаа өргөтгөх талаар үлгэр яриад дуусаж байна.

Гуравдугаарт, Шинэ сэргэлтийн бодлого дотор тавдугаар цахилгаан станцтай ижил 10 гаруй жилийн өмнө яригдаж байсан төслүүд багтсан харагдана лээ. Үүнээс харахад өнөөх хэрэгжүүлэлт, менежмент байхгүй, бодиттой хэрэгждэг бус зүгээр ярьдаг, мөрөөдлийн жагсаалт болоод хувирчих вий гэж санаа зовж байна. Хөрөнгө оруулагчид ороод ирэхэд эдгээр 98 төслийн хэд нь ТЭЗҮ нь хийгдчихсэн байгаа бол. Мөрөөдлийн жагсаалт гаргаад төсөөллийн тоо тавьчихсан инээдтэй л юм харагдаж байна. Таван толгойн цахилгаан станц, Эрдэнэбүрэнгийн цахилгаан станцыг дахиад хэдэн жил ярих вэ. Ер нь бол нам засаг, хүн нь солигдож болно. Төрийн бодлогын залгамж халаа гэж байх ёстой. Эхлүүлсэн ажлыг нь үргэлжлүүлэхгүй бүхнийг дахин эхлүүлдэг нь улс орны хөгжилд саад болж байна.

Дөрөвдүгээрт, эдгээр төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах нь хамгийн чухал.Тэгвэл Гадаад хөрөнгө оруулалтын газар гэж байна уу. Гадаад хөрөнгө оруулалтын газар нь аль хэдийнээ дампуурчихсан. Бид гадаадын хөрөнгө оруулагчдаа үргээчихсэн. Тухайлбал, 10 жилийн өмнө манай улсын эдийн засаг багахан өсөөд эхлэх үед гадаадын хөрөнгө оруулагчид манайхыг их сонирхож, хөрөнгө оруулах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж байсан. Тэр үед манайхан хамраа сөхчихсөн л байсан. Гэтэл өнөөдөр манайд хөрөнгө оруулах хүсэлтэй хүн хэд байна. Одоо ганц амжилттай хэрэгжиж байгаа нь Оюу толгой л байна. Гэхдээ байн байн гэрээнээсээ эргэж буцаад байх нь манайхыг олон улсад муухай харагдуулж байна.

Эцэст нь нэг жишээ хэлэхэд 2012-2016 онд Эдийн засаг, хөгжлийн яам байгуулагдсан. Тухайн үед гадаадын хөрөнгө оруулагч тус яамтай хамтарч ажиллахаар гэрээгээ байгуулчхаад нутаг руугаа явчхаад эргээд ирсэн чинь яам нь татан буугдчихсан учраас гэрээ нь цуцлагдсан гэдэг. Яам нь татан буугдсан ч гэрээг нь үргэлжлүүлэх чадамж манайд байдаггүй. Энэ бол бодлогын хамгийн том алдаа. Яг ийм жишээ өөрт нь тохиолдох вий гэдгээс гадаадын хөрөнгө оруулагчид хамгийн их айдаг. Ялангуяа томоохон мега төслүүд амжилттай хэрэгжихийн тулд хамгийн багадаа 8-10 жилийн хугацаа шаардана. Энэ хугацаанд бодлого, хууль эрх зүйн орчин нь тогтвортой байх нь хамгийн чухал шүү дээ.

Ярилцсан: П.Батзаяа

– Яамны үнэлгээний хороонуудад орж ажиллах хүнгүй боллоо –

3ам ,тээврийн хөгжлийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга С.Батболдтой ярилцлаа.

– Дарханы замын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлснээс хойш гурван жил боллоо. Харамсалтай нь одоо болтол ашиглалтад оруулж чадаагүй байна. Тус замын ажлын явц ямар шатанд явж байна вэ?

– Дарханы замын бүтээн байгуулалт дээр хоёр төсөл хэрэгжиж байгаа. Нэгдүгээрт, Азийн хөгжлийн банкны төсөл буюу хуучин замын их засварын ажил 2019 онд эхэлсэн. Тус ажлыг хоёр жилийн дотор гүйцэтгэж хүлээлгэж өгөх үүрэг хүлээж байсан. Энэ хугацаанд амжиж ашиглалтад ороогүй шалтгаан нь бэлтгэл ажил хангагдаагүй байсан, цар тахлын нөхцөл байдлаас үүдэн удааширсан.

Азийн хөгжлийн банкны хэрэгжүүлж байгаа төслийг богино хугацаанд дуусгахын тулд 205 км замыг таван хэсэг болгож хуваасан. Үүнээс гурав нь үндсэн хучилтын ажлаа дуусгачихсан, ажлын гүйцэтгэл 93-95 хувьтай явж байна. Тус ажлын гэрээ долдугаар сарын 30-наас дуусгавар болно.

Үлдсэн хоёр багц дээр нь БНХАУ-ын нэг компани орсон. Тухайн компанийн ажлын гүйцэтгэл хангалтгүй байсан учраас гэрээг нь цуцалж, дараагийн гүйцэтгэгчийг 2021 оны есдүгээр сард Дарханы замын бүтээн байгуулалт руу оруулж, 2023 оны аравдугаар сард ажлаа дуусгаж, хүлээлгэж өгөх гэрээ байгуулсан.

– Гэрээний хугацаа дуусгавар болж, ажлын гүйцэтгэл нь 90 гаруй хувьтай яваа замын чанарт ямар баталгаа өгөх вэ. Дарханы зам үерийн усанд урсчихлаа, сарлагийн өрөмнөөс ч нимгэн зам тавилаа гэх шүүмжлэл цахим орчинд хөвөрсөн шүү дээ?

– Стандарт, технологийн дагуу Дарханы зам баригдаж байгаа эсэх дээр олон улсын компани хяналт тавьж байгаа.

Дарханы зам, тэр дундаа Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр баригдаж байгаа зам таван см-ийн зузаан хучилттай байгаа бөгөөд үүнийг дахин таван см-ээр нэмж, нийт 10 см-ийн зузаантай болгох юм.

Харин Европын сэргээн босголтын банкны санхүүжилтээр хийж байгаа замын хучилт шууд 10 см-ийн зузаантай тавигдаж байгаа.
Саяхан орсон аадар борооны улмаас СХД-ийн 21 дүгээр хорооны нутаг дэвсгэр болох 61-ийн гарам орчимд үеэр буусан. Тус зам дээр ажил ид өрнөж байгаа. Ойролцоогоор 140 орчим метр замын хучилт хуурсан, далан угаагдсан асуудал үүссэн. Тухайн замыг улсын комисс хүлээж аваагүй байгаа.

Олон улсын төсөл даатгалтай байдаг учир үерт урссан хэсгийг дахин засварлана. Тус замын бүтээн байгуулалтыг эцсийн байдлаар хүлээж авахдаа бид бүгд чанар, стандартын дагуу шалгаж хүлээж авна

– Дарханы замын бүтээн байгуулалтад оролцож байгаа компаниудыг тендерт шалгаруулахдаа шударга бусаар сонгосон гэх хардлага байдаг. Яг ямар процессын дагуу сонгон шалгаруулалт явуулдаг вэ?

– Дарханы замын бүтээн байгуулалтад оролцох компаниудыг манай яамнаас шалгаруулсан нь үнэн. ЗТХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн даргын тушаалаар Үнэлгээний түр хороог байгуулдаг.

Өөрөөр хэлбэл, миний тушаалаар Үнэлгээний түр хороо байгуулаад, бүх дүрэм журам, тендер шалгаруулах процесс олон улсын банкны дүрэм журмаар буюу өндөр шалгуурын дор явдаг.

Үнэлгээний түр хорооны хяналтаас гадна Азийн хөгжлийн банк, Европын банкнаас худалдан авалтын зөвлөх тавьж өгдөг. Тус зөвлөх тендерт шалгарсан компани ямар үзүүлэлт, шалгуураар шалгарч байгаад давхар хяналт тавьдаг.

Манай яамнаас томилогдсон Үнэлгээний хороо хэрэв буруу үнэлсэн бол Азийн хөгжлийн банк болоод Европын сэргээн босголтын банкнаас давхар хяналт тавихдаа хүчингүй болгочихдог. Гэтэл дээрх хоёр банкнаас тендерт шалгарсан компаниудын талаарх мэдээллийг нягталж үзээд зөвшөөрөл өгсөн учраас бид сонгон шалгаруулалтдаа итгэлтэй байгаа.

– Шулуухан асуухад, өмнө нь зам барьсан туршлагатай юм уу. Ямар ч ажлын туршлагагүй компанийг цаас хараад л шалгаруулчихсан гэх шүүмжлэл бий?

– Бид Дарханы замын бүтээн байгуулалтад дотоодынхоо аж ахуйн нэгжүүдийг оруулахыг зорьж 30-40 км зам тавих тендер зарласан боловч дотоодын компаниудаас тухайн тендерийн шаардлага хангах хүчин чадалтай компани орж ирээгүй. Тиймээс БНХАУ-ын компаниуд орж ирсэн. Эдгээр компаниудын хийсэн ажлынх нь туршлагыг харгалзан үзэж сонгон шалгаруулдаг. Бүгд хийсэн ажилтай, туршлагатай компаниуд.

Хоёр нь хувийн хэвшлийн компани бол үлдсэн нь БНХАУ-ын төрийн өмчит компани. Зарим иргэд ямар ч туршлагагүй компаниудыг цаас харж байгаад шалгаруулчихсан мэтээр буруу ойлголттой байгаа. Энэ бол олон улсын тендер гэдгийг дахин хэлэхийг хүсэж байна.

Олон улсын тендер олон шат дамжлагаар дамжиж, өндөр шалгаруулалт дор явагддаг. Тиймээс наад захын энэ мэт ойлголтыг зөв ойлгож хүндэтгээсэй хэмээн хүсэж байна.

Аливааг харлуулъя гэвэл түүн шиг амархан зүйл байхгүй. Монголчууд дангаараа шалгаруулж, давхар хяналт тавиагүй бол хардаж болно. Гэтэл давхар давхар шүүлтүүр, хяналтаар орж, шалгаруулсан компаниуд учраас Үнэлгээний хорооныхондоо итгэлтэй байна.

– Та бүхэн энэ талаарх ойлголтоо төр засгийн удирдлагуудад хангалттай өгч чадахгүй байгаа юм уу. Төр засгийн удирдлагууд чинь өөрсдөө цаасан дээрх компани шалгаруулсан гэх ойлголтыг олон нийтэд өгч, холбогдох хүмүүсийг шалгах үүрэг даалгавар өгсөн шүү дээ?

– Таны хэлж байгаа асуудал нэг талаас үнэн. Дарханы замын тендерийг будилаантуулсан, хэн нэгний эрх ашиг хөндөгдсөн гэх мэдээлэл нийгэмд эрчимтэй тархсан нь харамсалтай санагдаж байгаа.

Дарханы замтай холбоотойгоор иргэд цахим орчинд шүүмжлэл тавихаар түүнд ач холбогдол өгч, байн байн Дарханы замын ажлыг дуулиан шуугиан болгоод байна. Бодит байдал дээр ажил нь явдгаараа явж л байна.

Нөгөө талаас, бид бусадтай адилхан попрохгүй, өмнөх ажилдаа анхаарал хандуулж байгаа нь олон нийтэд юу ч хийхгүй байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлээд байхыг үгүйсгэхгүй. Дээрээс нь төрийн албан хаагчдаа буруутгаад авлига авсан, буруу сонгон шалгаруулалт явуулсан мэтээр цаг үргэлж буруутгаад байхаар итгэл, үнэмшилгүй болж байна. Сүүлдээ манай яамны үнэлгээний хороонуудад орж ажиллах хүнгүй боллоо.

Хууль, дүрэм, журмынх нь хүрээнд асуудалд хандсан ч араасаа байнга хэл ам дагуулдаг учраас түүнд орж ажиллахыг хүсэхгүй байна. Зарим нь өөрсдийгөө АТГ-т өгч шалгуулж, тохирсон үнэлгээ дүгнэлтээ гаргасан зүйл ч бий.

Бичиг баримт боловсруулахаас авхуулаад Дарханы замын тендер алхам тутамдаа гаднын хяналттай явсан учраас би Үнэлгээний хорооныхондоо итгэж байгаа.

Сүүлдээ Азийн хөгжлийн банкнаас авсан санхүүжилтийг зогсоож, Монголын төр өөрөө уг замыг барих асуудал хөндөгдөж байгаад харамсаж байна. Учир нь Монгол Улсын нийт авто замын сүлжээний 14 мянга гаруй нь олон улсын болон улсын чанартай авто зам байдаг. Үүний 50 гаруй хувь нь хатуу хучилттай зам.

Олон улсын болон улсын чанартай нийт авто замын 50 хувь нь Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр баригдсан. Тиймээс манай улсын дэд бүтцэд гол хөрөнгө оруулагчаа хардаж, үл ойлголцвол цаашид дэд бүтцээ хэрхэн хөгжүүлэхийг ойлгохгүй байна. Азийн хөгжлийн банк уг асуудалд дургүйцэж байгаагаа шууд илэрхийлж байгаа.

– Хил гаалийн нэвтрэлт нэг үеэ бодвол сайжирч өдөрт гарах нүүрс тээврийн тоо нэмэгдсэн гэх таатай мэдээлэл бий. Хил гаальтай холбоотой цаг үеийн мэдээллээр ярилцлагаа үргэлжлүүлэх үү?

– Цар тахлын улмаас манай улс ч гэлтгүй дэлхийн улс орнуудын эдийн засаг сорилт бэрхшээлтэй тулгарсан. Эндээс нэг зүйлийг олзуурхаж байгаа юм. Өмнө нь бид хил гааль, тээвэр ложистикийн ач холбогдлын талаар ойлгуулахыг нэлээд оролдсон. Гэтэл цар тахал, ковидын үед тээвэр ложистикийн хөгжил ямар чухал гэдгийг улс ором даяараа мэдэрч ойлгосон.

Манай улс БНХАУ-тай нийт 13 боомтоор хиллэж байгаагаас зургаан боомт нь ажиллаж байна. ОХУ-тай 11 боомтоор хиллэдгээс таван боомт нь нээлттэй байна. Гэсэн хэдий ч цаг үетэй холбоотойгоор олон хязгаарлалтад өртөх тохиолдлууд бий.

Гэхдээ бид долоо хоногт дунджаар 1,000 орчим машин нүүрс тээвэр гаргаж, хилийн нам хоригт орчхоогүй байгаа нь бас нэг амжилт.

– Өнгөрсөн хугацаанд бид төмөр замын тээврийн ач холбогдлыг сайтар ойлголоо. Энэ жил хэд хэдэн чиглэлийн томор замын бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлсэн. Эхнээсээ 10 сард ашиглалтад орох амлалттай байгаа. Энэ талаар мэдээлэл өгөөч?

– Тээврийн салбараас юу хүсэж байна гэхээр ахиухан зүйлийг хямд үнээр, аюул осолгүй, шуурхай нэг газраас нөгөө газарт зөөлгөхийг хүсэж байна. Европын холбоо XXI зууныг төмөр замын зуун гэж нэрлэж байна. Тасралтгүй өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэглээг хангах тээврийн гол салбарыг төмөр зам хэмээн үзэж байна.

Гашуунсухайтын төмөр замыг өмнө нь ашиглалтад оруулчихсан бол манай улсын эдийн засаг ковидын үед ч хүндрэхээргүй байсан. Бид төрийн уялдаа холбоогүй тээврийн салбараа орхигдуулсны гор гарсан.

Ковидын үед хил гааль хаагдсан шалтгаан ерөөсөө л хүний оролцоо их байсантай л холбоотой. Хэвийн үед хамгийн ихтэй 1,500 машин хилээр гардаг байсан. Энэ бол 1,500 жолооч хилээр гарсан гэсэн үг. Ингээд бодохоор хүний үйл ажиллагаа, хавьтал их байсан учраас хилээ хаах, гарах тоог бууруулах зохицуулалт хийсэн.

Тэгвэл нэг вагонд 53-54 чиргүүлийг хоёр машинист хүргэж байна. Сүүлдээ хүний үйл ажиллагаанаас хамаардаггүй тээврийн шинэ төрлүүд орж ирж байна. Тухайлбал, AGV буюу жолоочгүй цахилгаан соронзон төхөөрөмжөөр удирддаг технологи нэвтрүүлж байна. Одоогоор манай улсад төмөр замын есөн төсөл хэрэгжиж байна.

Манай улсын төмөр зам Гашуунсухайтын боомт хүрч байгаа Гашуун-сухайтаас БНХАУ-ын Ганц модтой холбогдох төсөл хэрэгжиж байна. Нийт долоон км орчим үргэлжлэх төсөл юм.

Манай талаас холбогдох шийдвэрүүд гарчихсан. Дараагийн тосол Тавантолгой-Гашуунсухайт-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр камын ажил үндсэндээ дуусчихсан. Энэ оны гуравдугаар сараас зүгшрүүлэх тээвэр хийж байна.

Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр замын тухайд өртөө болон дохиолол холбооны барилгын ажлууд хараахан эхлээгүй байна. Одоогоор далан замын ажил нь 50 гаруй хувтай явж байна. Энэ ондоо дуусгах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр зам нийт 226.9 км-ийн урттай байх юм.

Ташрамд хэлэхэд, төмөр замын бүтээн байгуулалтыг дандаа дотоодын компани барьж байна. Тэр дунд төмөр замын бүтээн байгуулалтад Зэвсэгт хүчний жанжин штабынхан оролцож ихээхэн дэмжлэг үзүүлж байгааг дуулгахад баяртай байна.

Түүнчлэн дараагийн төслийн тухайд Завхан аймгийн Арц суурийн боомтоос Шивээ хүрэн боомтоор гарах 1,500 орчим км төмөр замын бүтээм байгуулалтыг концессын гэрээгээр барих юм.

Мөн арав гаруй хоногийн дараа Богдхан төмөр замын ажлыг эхлүүлэх төлөвлөгөөтэй байна. Монголчууд нэг үеэ бодоход төмөр замаа өөрсдөө барьдаг болчихсон нь үүнээс харагдаж байна

– Өргөн цариг, нарийн царигийн асуудлыг олон жил ярилаа. Дэлхийд оргон цариг ашиглахаас татгалздаг болж байна гэх юм. Дэлхий даяараа төмөр замын ач холбогдлын талаар ярьж байхад манайх ганцаараа оргон царигтайгаа үлдчихэж байгаа юм биш биз дээ?

– Олон улсын стандарт ерөнхийдөө нарийн цариг руугаа явж байна. Гэхдээ өргөн цариг ашигладаг улс орнууд ч байна. Тухайлбал, ОХУ өргөн цариг хэрэглэж байна.

Бид ОХУ-аар дамжих ачаа бараагаа тээвэрлэх учраас шууд нарийн цариг болгох боломж хомс байна. Гэтэл БНХАУ нарийн цариг хэрэглэж байгаа учраас өргөн царигтай тус улс руу нэвтрэх боломжгүй байна. Тиймээс үүн дээр технологийн шийдэл ашиглаж нарийн, өргөн царигийг харилцан ашиглах боломжууд бий.

Боловсрол, шинжлэх ухааны дэд сайд Г.Ганбаяртай ярилцлаа.

-Бүх шатны боловсролын байгууллагын үйл ажиллагаа сар гаруй хугацааны дараа эхлэх гэж байна. Бэлтгэл ажлыг хэрхэн хангаж байна?

-Жил бүр хичээлийн шинэ жил эхлэхийн өмнө бэлтгэл ажлаа хангадаг. Манай салбарын хувьд зургадугаар сарын сүүлчээр хичээл амрахтай зэрэгцээд хичээлийн болон дотуур байраа засварлах, шинээр барихтай холбоотой тендерүүдээ зарлахаас гадна долоо, наймдугаар сард элсэлт, төгсөлт зохион байгуулах гээд ажлууд ар араасаа ундарч ачаалал ихтэй өнгөрүүлдэг. Энэ жилийн тухайд цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр УИХ болон Засгийн газрын тогтоолууд гарсан. Үүнтэй холбоотойгоор БШУ-ы сайдын тушаал, шийдвэрүүд гарч хэрэгжилтийг нь ханган ажиллаж байна. Хүн амын өсөлттэй холбоотойгоор жил бүр манай яаманд томоохон сорилт тулгардаг. Энэ жилийн тухайд ЕБС-ийг 32 мянга орчим хүүхэд төгссөн бол урьдчилсан байдлаар ирэх есдүгээр сарын 1-нд 77 мянга орчим хүүхэд нэгдүгээр ангид элсэн орно. Өнгөрсөн хичээлийн жилд 6 настайдаа сургуульд орох байсан боловч хуулийн дагуу 7 настайдаа сургуульд орох сонголт хийсэн малчин өрхийн 3400 орчим хүүхэд байна. Ингээд тооцвол нийт 80 орчим мянган хүүхэд нэгдүгээр ангид элсэн суралцана. Өөрөөр хэлбэл, бид 32 мянган хүүхэд төгсөж суларсан зайд 80 мянган хүүхдийг сургахаар болж байна гэсэн үг. Энэ тооны харьцаа сүүлийн 4-5 жилийн хугацаанд давтагдаж байгаа.

-Тухайлбал, нийслэл хотын хэмжээнд цэцэрлэгийн насны хэчнээн хүүхдийг хамруулах хэдэн барилга байгууламж шаардлагатай байна вэ?

-Өнөөдрийн байдлаар бидэнд төр, хувийн хэвшил нийлээд 106 мянган хүүхдийг хүлээж авах байр бэлэн байна. Үлдсэн 35 мянган хүүхдийг цэцэрлэгт хамруулах барилга байшингийн асуудал яригдсан. Эдгээр хүүхдүүдийг насны хувьд аваад үзэхээр 2 настай хүүхдүүдийн тоо 23,780 буюу хамгийн өндөр байна. Өнөөдрийн байдлаар энэхүү 35 мянган хүүхдийн 23 мянган хүүхдийг сургах барилга байгууламжийн асуудлыг шийдчихээд байна. Тухайлбал, 56 байр дээр 165 бүлгийг түрээсээр ашиглах, 14 барилга дээр 95 бүлэг үүсгэхээр цэцэрлэгийн зориулалттай барилга байгууламжийг худалдан авахаар шийдвэрлэсэн. Мөн орон сууцны нэг болон хоёрдугаар давхарт 11 байршилд 15 бүлгийг оруулахаар худалдан авах ажиллагааг зохион байгуулж байна. Түүнчлэн гэр цэцэрлэгийн 12 байршилд тус бүр нь 100 хүүхэд хамруулж, нийт 1200 хүүхэд хамруулахаар болсон. Мөн хувийн цэцэрлэгийн тухайд нэг хүүхдэд ногдох метр квадратын хэмжээ 5.6 байсныг 4 метр квадрат болгон бууруулснаар одоо үйл ажиллагаа явуулж байгаа хувийн хэвшлийн 163 цэцэрлэгт 8775 хүүхдийг нэмж элсүүлэх боломж бүрдлээ. Хүүхэд харах үйлчилгээнд 900 орчим хүүхэд хамрагддаг. Энэ хүчин чадлыг нэг дахин нэмэгдүүлж, 2000 орчим хүүхэд суралцуулах зэрэг гарц гаргалгаа гаргасан. Одоо үлдсэн 10 гаруй мянган хүүхдийг цэцэрлэгт хамруулах барилга байгууламжийг түрээсийн байр болон орон сууцны нэг, хоёрдугаар давхрыг худалдаж авах, түрээслэх замаар шийдвэрлэхээр ажиллаж байна. Хоёр долоо хоногийн дараа гэхэд энэ асуудлын шийдэл гарц тодорхой болчихсон байх болов уу хэмээн итгэж байна.

-Сургуулийн өмнөх боловсролд хамрагдах шаардлагатай бүх хүүхдийг цэцэрлэгт хамруулах ажлыг зохион байгуулахад олон сорилт, хүндрэл бэрхшээл гарч байгаа байх.Нэн тэргүүнд тулгамдаад байгаа асуудал юу байна вэ?

-Уг шийдвэрийг хэрэгжүүлэхэд төр, хувийн хэвшлийн түншлэл хамгийн чухал. Дээр дурдсанчилан цэцэрлэгийн барилгын хүртээмжийг нэмэгдүүлэх бүхий л гарц, боломжийг ашиглахыг зорьж байна. Гэхдээ тулгамдаж байгаа нэг асуудал нь бүртгэлийн асуудал. Зарим иргэдийн хувьд иргэний үнэмлэх дээрх оршин суугаа хаяг болон одоо амьдарч байгаа хаяг зөрүүтэй байна. Нэг ёсондоо аль нэг дүүрэгт харьяалалтай хэрнээ өөр дүүрэг хорооны түр оршин суугч хэлбэрээр бүртгэлтэй байна. Үүнээс үүдээд албан ёсны хаягийн дагуу хүүхдийг нь цэцэрлэгт бүртгэх үү, түр оршин сууж байгаа хаягийн дагуу хүүхдийг нь хамруулах уу гэсэн асуудал үүсээд байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, эцэг эхийн хариуцлагагүй байдлаас хаягийн зөрчилтэй 5000 орчим хүүхдийг аль цэцэрлэгт хамруулах нь тодорхойгүй байна. Хоёрдугаарт, энэ жил нийслэлийн 144 байршилд 12,000 айлын орон сууц шинээр ашиглалтад орно. Гэтэл эдгээр айл өрхийн хүүхдүүдийг хамруулах цэцэрлэг, сургуулийн асуудал дахиад л хөндөгдөнө. Цаашид Улаанбаатар хотод баригдаж байгаа барилга байгууламж хэдэн айлын багтаамжтайгаас хамаарч заавал сургууль, цэцэрлэгийн зориулалттай барилга байгууламж барьдаг байх стандартыг мөрдүүлэх шаардлагатай байна. Ингэхгүй бол шинээр ашиглалтад орсон орон сууцны хорооллуудад амьдарч буй хүүхдүүдийн сурч боловсрох эрх зөрчигдөх эрсдэлтэй байна. Тиймээс манай яам сургууль, цэцэрлэгийн зориулалттай барилга байгууламж бариагүй бол тухайн барилгыг улсын комисс хүлээж авдаггүй байх тогтолцоо руу шилжүүлэх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа. Энэ шийдвэрийг манай яам дангаараа шийдэх боломжгүй.

-Ямартай ч цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх барилга байшингаа бэлдэх ажил тодорхой хэмжээнд үр дүнтэй урагшилж байгаа юм байна. Тэгвэл шинээр худалдаж авсан болон түрээсийн барилга байгууламжаа цэцэрлэгийн зориулалтаар өөрчлөх, хүүхдүүдээ тав тухтай, эрүүл аюулгүй байлгах тал дээр хэрхэн анхаарч байна вэ?

-Хүүхдийн эрүүл, аюулгүй, тав тухтай байх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх ажил давхар төлөвлөгдөөд явж байгаа. Нэгдүгээрт, үйлчилгээний зориулалттай болон орон сууцны нэг, хоёрдугаар давхарт байрлаж байгаа барилга байгууламжийг сонгохдоо МХЕГ, ОБЕГ-аас холбогдох мэргэжилтнүүдийг ажиллуулж дүгнэлт гаргуулсан. Тухайлбал, Боловсролын ерөнхий газарт иргэдээс цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх хүрээнд 97 объектыг түрээслэх болон худалдах хүсэлт ирсэн. Эдгээр хүсэлтийн дагуу хамтарсан ажлын хэсэг ажиллаж үзэхэд 56 объект нь стандартын шаардлага хангаж байна. Өөрөөр хэлбэл, бид хүүхэд сурч боловсроход аюулгүй байх талаас нь бодолцож сонголт хийж байгаа. Түрээслэсэн болон худалдаж авсан барилга байгууламжийг цэцэрлэгийн зориулалттай болгож тохижуулахад зориулсан худалдан авах ажлууд хийгдэж, төлөвлөгөөний дагуу явж байна. Өнөөдрийн байдлаар 340 орчим бүлгийн хүүхдийн ширээ, сандал, зөөлөн эдлэл, тоглоом, гал тогоо шаардлагатай байгаа.Өчигдрийн байдлаар эхний худалдан авалтууд орж ирсэн. Нийт 50 орчим цэцэрлэгийн тохижилтын асуудал шийдэгдсэн байна.

-Цаашид түрээсийн үйлчилгээ болон барилга худалдаж авах чиглэлээр боловсролын салбар хүртээмжээ нэмэгдүүлсээр байх юм уу. Эсвэл улсын болон орон нутгийн төсвөөр барих сургууль цэцэрлэгийн тоог нэмэгдүүлэх юм уу?

-Бид цэцэрлэг, сургуулийнхаа хүртээмжийг нэмэгдүүлэхийн тулд улсын болон орон нутгийн төсвийн хөрөнгөөр барилга байгууламж барих нь ойлгомжтой. Гэтэл хүн амын тоо өдрөөс өдөрт өссөөр л байна. Өнөөдөр 1500 орчим цэцэрлэг байна. Монгол Улсын хүн амын тоо 5 сая руу дөхөхөд 1500 биш 3000, түүнээс ч их цэцэрлэг шаардлагатай болно. Гэтэл энэ хэрэгцээ шаардлагыг бүрэн хангах санхүүгийн боломж бидэнд байна уу. Төр энэ ачааллыг дангаараа үүрэхэд маш хүндрэлтэй. НҮБ-ын гишүүн 200 гаруй улсаас татвар төлөгчдийн мөнгөөр буюу төсвийн хөрөнгөөр цэцэрлэгийн үйлчилгээг санхүүжүүлдэг 10 хүрэхгүй орон байдгийн 1 нь манай улс. Бусад оронд төр нь хувийн хэвшилтэйгээ хамтран энэхүү асуудлыг шийдэж байна. Зарим хүмүүс түрээсийн үйлчилгээг хамгийн муу хувилбар гэж ойлгоод байна. Тодорхой хугацааны дараа түрээсийн байрыг сонгох нь зөв гэдгийг ойлгох байх. Ганцхан жишээ хэлье. Гурван жилийн өмнө нийслэлд 35 ЕБС-ийн хүүхдүүд 3 ээлжээр хичээллэж байсан. Эдгээр сургуулийг 2 жилийн дотор яаж 2 ээлжээр хичээллүүлэх боломж бүрдсэн гэхээр түрээсийн үйлчилгээ л сонгосон. Нэг сургуулийг 5 тэрбум төгрөгөөр барих өртөгтэй гэж тооцвол 35 сургууль барихад 175 тэрбум төгрөг шаардлагатай. Дээрээс нь барьж, ашиглалтад оруулахад тодорхой цаг хугацаа шаардлагатай. Тэгвэл бид ганцхан сарын дотор 2 тэрбум төгрөгөөр 28 сургуулийн хүүхдүүдийг түрээсийн байранд шилжүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, 1 сургууль барих өртөгийн тал зардлаар түрээсийн үйлчилгээг шийдсэн. Санхүү талаасаа харахад түрээсийн үйлчилгээ ашиглах нь маш зөв шийдэл. Төр татвар төлөгчдийн мөнгийг үр ашигтай зарцуулах үүрэгтэй учраас цаашид түрээсийн байрны асуудал илүү зөв гольдролдоо орж, барилгын салбарынхан энэ чиглэлд анхаарч ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна.

-Цэцэрлэгийн багшийн ачаалал их, авдаг цалин бага учраас энэ чиглэлээр сүүлийн жилүүдэд ажиллах хүчний тоо эрс буурсан. Цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлж байгаатай холбоотойгоор гарч ирэх боловсон хүчний асуудлыг яаж шийдэх вэ?

-Цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлсэнтэй холбоотойгоор бидэнд 1000 орчим багшийн ажлын байр шинээр бий болсон. Цэцэрлэгийн багшийн мэргэжлээр бакалавр олгодог улсын болон хувийн хэвшлийн 19 их, дээд сургууль байна. Энэ жил цэцэрлэгийн багшаар 870 орчим хүүхэд төгссөнөөс 300 орчим нь хөдөө орон нутагтаа ажиллахаар явсан. Үлдсэн 600 орчим төгсөгч дээр дахиад 400 орчим багшийн ажлын байр дээр ажиллах хүч хэрэгтэй болсон. Өнгөрсөн хавар Сайдын тушаал гарч цэцэрлэгийн багшийн сургалт явуулдаг их, дээд сургуулийн төлөөллийг хамруулсан ажлын хэсэг байгуулж 1000 багшийг бэлдэж байна. Уг ажилд 250 орчим сая төгрөгийн санхүүгийн дэмжлэг үзүүлсэн. Мөн цэцэрлэгийн багш мэргэжлээр суралцаж байгаа гуравдугаар дамжааны оюутнуудтай зөвшилцсөний үндсэн дээр зуны турш сургуульдаа сураад намар төгсөх, цаашлаад ажлын байраар хангагдах боломжийг санал болгосон. Оюутнууд маш уриалгахан хүлээж авсан. Одоогийн байдлаар МУБИС-д 1200 орчим хүүхэд сургалтад хамрагдаж байна. Мөн туслах багшийг ч бэлдэж байна. Тиймээс цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэхтэй холбоотой хүний нөөцийн асуудал үүсэхгүй. Цэцэрлэгийн багш нарын цалин бага байсан уу гэвэл байсан. Цэцэрлэгийн багш нарын цалинг 2019 онд тусгайлан нэмсэн. Мөн энэ оноос хэрэгжиж байгаа боловсролын салбарын үр дүнд суурилсан санхүүгийн шинэчлэлийн хүрээнд дахин нэмэгдсэнээр цэцэрлэгийн багш нарын цалин одоо зах зээлд муу гэсэн ангилалд орохгүй. Харин өрсөлдөхүйц хэмжээнд хүрсэн. Энэ санхүүгийн тогтолцоо дараагийн 5-10 жилд салбарын хэмжээнд бодит үр дүнгээ өгнө. Цаашид багшийн мэргэжлээр суралцах хүүхдүүдийн тоо нэмэгдэнэ.

-Өнгөрсөн жил гурван ээлжээр хичээллэдэг ЕБС байхгүй боллоо хэмээн мэдэгдэж байсан. Харин энэ жил дахин гурван ээлжээр хичээллэх асуудал хөндөгдөж байна. Нийт хэчнээн сургууль дээр энэ асуудал яригдаж байна вэ?

-Яг одоогийн байдлаар нийт 12 сургуулийн тодорхой бүлэг гурван ээлжээр хичээллэхээс өөр аргагүй нөхцөл байдал үүсчихсэн байгаа. Гэхдээ бид асуудлыг аль болох богино хугацаанд шийдвэрлэхийн төлөө ажиллаж байгаа. Бид мөн л сургуулийн байрны хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхийн тулд түрээсийн үйлчилгээ ашиглахаас өөр аргагүй. Зарим их, дээд сургууль, МСҮТ-үүдэд ашиглагддаггүй байр олон бий. Мөн зарим хувийн сургуулиудын тухайд 600-1500 хүүхэд хүлээн авах хүчин чадалтай мөртлөө хүчин чадлынхаа 50 хувьд ч хүрэхгүй хэмжээний хүүхэд сурч байна. Тэгвэл үлдсэн орон зайг нь түрээслэчихвэл хэн хэндээ ашигтай ажиллана. Сургууль, цэцэрлэгийн байрны эзэн нь хувь хүн учраас түүний ашиглалттай холбоотой засвар, үйлчилгээ нь төрд хамааралгүй болчихож байгаа юм. Үүнээс бид жил бүр урсгал засварт төсөвлөдөг байсан мөнгийг хэмнэх боломж бүрдэж байгаа юм. Түрээс бол санхүүгийн зөв механизм.

-Улаанбаатар хотын төвлөрлийг сааруулах чиглэлээр томоохон их, дээд сургуулийн салбар сургуулийг хөдөө орон нутагт байгуулах асуудал яригдсан. Энэ ажлын явц, үр дүн хэр байгаа вэ?

-Сургалт, эрдэм шинжилгээ үйлдвэрлэлийн цогцолбор хэлбэрээр орон нутагт их, дээд сургуулийг хөгжүүлэхэд манай яам болоод холбогдох яамдууд анхаарч ажиллаж байна. Өнөөдрийн байдлаар 8 аймагт төрийн өмчийн 11 их, дээд сургууль байна. Тухайлбал, МУИС-ийн харьяа сургууль Завхан, Эрдэнэтэд, ШУТИС-ийн харьяа сургууль Дархан-Уул, Орхон аймагт, АШУҮИС-ийн харьяа сургууль Говь-Алтай, Дорноговь, Дархан-Уул аймагт бий. Тухайлбал, ШУТИС-ийн харьяа Дархан-Уул аймгийн сургууль цагтаа 1800-2000 хүүхэд сурч байсан. Гэтэл өнөөдөр 700 оюутан л сурч байна. Шалтгаан нь хот, хөдөөгийн сургалтын байгууллагын чанар, орчин нөхцөл зөрүүтэй байгаагаас оюутнууд хот суурин газар ирж суралцахыг хүсэж байна. Тиймээс эхний ээлжинд одоо орон нутагт байгаа их, дээд сургуулиудыг сургалтын чанараа сайжруулж, хөтөлбөрийнхөө тоог нэмэгдүүлэх, багш нараа чадавхжуулах, орчин нөхцөлөө сайжруулах буюу 1+3, 2+2 зэрэг хамтарсан хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэх зэргээр бүрэн хүчин чадлаараа ажиллахад анхаарч байна. Өнөөдөр 149 мянган оюутнаас 9000 орчим нь орон нутагт сурч байна. Үлдсэн 140 мянган нь нийслэлд, 70 мянга нь улсын сургуульд сурч байна. Тиймээс энэ жилдээ 8 аймгийн 11 их, дээд сургуульд суралцаж байгаа оюутны тоог энэ жилдээ 20 мянга болгохыг зорьж байна. Цаашлаад 50 хувийг нь орон нутагт сургадаг болохыг зорьж байна.