Author: Пүрэвсүрэнгийн Батзаяа

ХНХЯ-ны дэд сайд С.Зулпхартай ярилцлаа.

---

-Цар тахал, геополитикийн асуудлаас шалтгаалаад сүүлийн жилүүдэд манай улсын нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал хүндхэн байлаа. Энэ хугацаанд манай улсын ядуу хэмээх ангилалд багтдаг иргэдийн тоонд ямар нэгэн өөрчлөлт орсон уу?

-Үндэсний статистикийн хорооноос саяхан энэ талаарх судалгааны дүнг танилцуулсан. Манай улсын хүн амын дундах ядуурлын түвшин одоо ч санаа зовоох хэмжээнд байгаа нь нууц биш. ҮСХ хуулийн дагуу хоёр жил тутамд түүвэр судалгаа явуулж, хүн амын дунд ядуурлын түвшин тогтоодог. Энэ судалгааны үр дүнг танилцуулсан бөгөөд хүн амын 27.8 хувь нь ядууралд өртсөн байна. Ковид цар тахал манай улс төдийгүй дэлхий нийтэд хүндхэн цохилт өгсөн. Энэ хүндрэлийг даван туулах зорилгоор улс орон бүр өөр өөрсдийн онцлогт тохирсон арга хэмжээг хэрэгжүүлсэн.

Монгол Улсын Засгийн газраас авч хэрэгжүүлсэн бодлогын арга хэрэгсэл, үйл ажиллагаа зохих түвшинд үр дүнгээ өгсөн. Ялангуяа хүүхэд бүрт олгодог мөнгөн тэтгэмжийн хэмжээг 100 мянган төгрөгт хүргэсэн нь өрхийн орлого болон хэрэглээг зохих түвшинд хадаглах үр дүнтэй зохицуулалт болж чадсан. Мөн Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх хөтөлбөрийн үр дүнд ажлын байрыг эрсдэлд орохооос хамгаалах, хадгалах арга хэмжээ авч чадсан. Энэ бүх бодлогыг амжилттай хэрэгжүүлээгүй бол ядуурал таван хувиар нэмэгдэх, цаашлаад түүнээс ч өндөр түвшинд хүрч болзошгүй нөхцөл байдал судалгаа, тооцоолол, дүн шинжилгээгээр гарч байна. Тиймээс бид цар тахалын үеийг харьцангуй хүндрэл багатай даван туулсан. Үүнийг олон улсын байгууллагууд мөн адил тухайлан тэмдэглэж байгаа.

-Та бүхний тооцоолсноор ядуу иргэд гэж яг хэдэн төгрөгөөс доош орлоготой иргэдийг хамааруулж байна вэ.Ядуурлыг тооцоолох аргачлал юу байна вэ?

-Өрхийн нийгэм эдийн засгийн нөхцөл байдлыг үнэлж тодорхойлох судалгааг ҮСХ-ноос хийдэг. Түүнчлэн өрхийн хэрэглээтэй уялдуулан амьжиргааны баталгаажих доод түвшинг ҮСХ мөн адил тогтоодог. Тухайлбал, 2022 онд өрхийн нэг гишүүн амьжиргаагаа авч явах хэрэглээний хэмжээ нь Улаанбаатар хотод 277800, бүсүүдэд 238000-аас 240000 буюу дунджаар 247000 төгрөг байна. ХНХЯ-ны харьяа Хөдөлмөр, халамж үйлчилгээний газар мөн адил өрхийн мэдээллийн сантай байдаг бөгөөд орлогыг орлуулан тооцох аргачлалаар өрхүүдийн амьжиргааг үнэлдэг. Эдгээр судалгаануудад тулгуурлан өрхүүдийн хэрэглээний түвшинг үнэлдэг. Үүний үр дүнд тулгуурлан амьжиргааны түвшин доогуур буюу зорилтот бүлгийн өрхийг тодорхойлдог. Түүнчлэн зорилтот бүлгийн өрхөд чиглэгдсэн нийгэм, эдийн засгийн арга хэрэгсэл, арга хэмжээг зөв тодорхойлох боломжтой болдог.

-Үнийн өсөлт, цалингийн доод хэмжээ,эдийн засгийн хүндрэлийг тооцоолоод үзэхэд ядууралд өртсөн иргэдийг тооцох аргачлалыг өөрчлөх нэн шаардлагатай гэдэг нь анзаарагдаж байна. Энэ чиглэлээр ямар ажил хийж байна вэ?

-Дээр дурдсан судалгаа, үнэлгээний аргуудад тулгуурлан ядууралд өртсөн болон өртөж болзошгүй өрхүүдийг тодорхойлох боломжтой. Эдийн засгийн өсөлт, инфляцийн түвшин, хөдөлмөр эрхлэлт, өрхийн хэрэглээ болон орлогод нөлөөлөхүйц бусад хүчин зүйлсийг зохистой тооцоолсны үндсэн дээр амьжиргааны түвшинг үнэлэх, бас тодорхойлох боломжтой гэсэн үг л дээ. Үүний зэрэгцээ амьжиргааны баталгаажих түвшин болох 247 мянган төгрөг гэдэг бол тогтсон тоо биш. Дээрх үзүүлэлтүүдээс хамаарч өөрчлөгдөж байдаг. Түүнчлэн өрхийн орлогыг орлуулан тооцох аргачлалыг одоо хэрэглэж байгаа. Тус аргачлалыг 2022 оны тавдугаар сард Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын сайд, Үндэсний статистикийн хорооны даргын хамтарсан тушаалаар шинэчлэн баталсан. Тухайн өрхтэй холбоотой захиргааны мэдээллийн зэрэгцээ орлогын оруулах шалгуур үзүүлэлтээр үнэлж, дүн шинжилгээ хийж өрхийн нийгэм, эдийн засгийн байдлыг тодорхойлох боломжтой болоод байна.

-Ирэх оны төсөвт хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжээс өндөр орлоготой гэх ангилалд багтсан есөн хувийн айл өрхийн хүүхдүүд хасагдахаар болсон нь нийгэмд маргаан дагуулаад байна.Энэ есөн хувьд хичнээн хүүхэд хамаарч байна вэ?

-ҮСХ-ны дарга, ХНХЯ-ны сайдын хамтран баталсан өрхийн орлогыг орлуулан тооцох аргачлалын дагуу үнэлж тодорхойлно. Тус аргачлал хэр найдвартай болохыг турших үүднээс 6, 7 дугаар сард Улаанбаатар хот, хөдөө орон нутгаас 400 гаруй өрхийг үнэлгээнд хамруулсан. Энэ аргачлал алдаа маш багатай, ашиглаж болох н гэсэн үр дүнд хүрсэн. Тиймээс уг аргачлалын дагуу өрхүүдийн амьжиргааний түвшинг үнэлнэ. Энэ аргачлалд тулгуурлан захиргааны мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх, мөн шаардлагатай нөхцөлд давхар үнэлгээ хийх замаар харьцангуй өндөр орлоготой хичнээн өрх байгааг нарийвчлан гарах юм.

-Хавтгайрсан халамж хэрээс хэтэрсэн гэх шүүмжлэл нийгэмд байдаг. Халамжийг хавтгайрахаас сэргийлж хүүхдийн тэтгэмжээс боломжит айлын хүүхдүүдийг хасахаар болсон. Хамгийн гол нь халамжийг хавтайруулахгүй гэх нэрийдлээр төр халамж үзүүлэх иргэдээ тойргийн гадна үлдээх вий. Халамж авах зайлшгүй шаардлагатай зорилтот бүлгээ бүрэн тодорхойлж чадсан уу?

-Зорилтот бүлгийг бүрэн тодорхойлох боломжтой. Тиймээс зорилтот бүлэг рүү хандсан нийгмийн халамжийн хөтөлбөрийг зохистой бөгөөд үр дүнтэй хэрэгжүүлэх эрх зүйн шинэчлэлийн эхлэл тавигдсан байгаа. Халамж очих ёстой эзэндээ очдог, төр хүрэх ёстой хүндээ үр дүнтэй хүрдэг байх зорилтыг хэрэгжүүлнэ.

-Хүнсний талонд хамрагдах шаардлагагүй иргэд хамрагдсан талаар мэдээлэл нэлээд шүүмжлэл дагуулж байсан. Одоо зорилтот бүлгээ бүрэн тодорхойлж, хүрч чадаж байгаа юу?

-Эрхийн бичиг олгох журмыг шинэчилж, тодорхой шалгуурууд тавьсан. Өмнө нь 241 мянган хүнсний тус эрхийн бичигт хамрагддаг байсан. Журам шинэчлэгдсэнээр 95 мянган хүн тус эрхийн бичгээс татгалзсан. Тиймээс одоо зорилтот бүлэгтээ хүрч ажиллаж байгаа гэдэгтээ итгэлтэй байна. Хүнсний эрхийн бичигт хамрагддаг айл өрхүүдэд байгаа хөдөлмөрийн насны иргэдэд ажил эрхлэх талаар санал болгож, ажилд орох саналаас хоёр удаа татгалзсан тохиолдолд тухайн өрхийн хүнсний эрхийн бичгийг цуцалж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, халамжаас хөдөлмөрт шилжих бодлого энд хэрэгжсэн. Ажил эрхлээгүй удсан иргэдийг мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалтад хамруулж, тогтвор суурьшилтай ажиллах ажлын байр санал болгодог. Уг ажлын үр дүн гарч байгаа.

-Төсөвт тэтгэвэр, тэтгэмж нэлээд жин дарж байна. Тэтгэврийн шинэчлэл хэзээнээс ажил хэрэг болох вэ. Нийгмийн даатгалын тухай багц хуулийг өргөн барих асуудал удааширч байгаагийн шалтгаан юу байна?

-Нийгмийн даатгалын багц хуулийн хүрээнд 5 хууль боловсруулсан бөгөөд УИХ-д гурван хууль өргөн баригдсан, хоёр хууль өргөн барихад бэлэн болоод байна. Тус хуультай холбоотойгоор олон нийт, эрдэмтэн судлаачдыг хамруулсан хэлэлцүүлгийг үе шаттайгаар зохион байгуулсан. Тус хуульд нийгмийн хамгааллын гол арга хэрэгсэл холбоотой учраас тогтолцоогоо шинэчилж байгаа асуудал. Тиймээс Засгийн газраас хуулийн төслөө бэлэн болгочихсон, намрын чуулганаар хэлэлцүүлнэ гэсэн хүлээлттэй байна. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн даатгалын, түүн дотроо тэтгэврийн шинэчлэл 2023 оноос үе шаттайгаар эхлэх бүрэн боломж бүрдэх юм.

-Тэтгэвэр өвлөгддөг байх талаар хуульд ямар ямар өөрчлөлтүүд тусгагдсан бэ?

-Тэтгэврийг өвлүүлдэг болох талаар иргэдээс маш олон санал ирж байгаа. Гэхдээ одоо ч манайд тэтгэвэр өвлөгддөг элемент нийгмийн даатгалын тогтолцоонд бий. Тухайлбал, тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр олгодог. Ажил хөдөлмөр эрхлэх явцдаа тэжээгч нь нас барсан бол ар гэр, үр хүүхдүүдэд нь тэжээгчээ алдсаны тэтгэмж олгодог. Цаашид хагас хуримтлалын тогтолцоонд үе шаттай шилжих бөгөөд энэ хүрээнд тэтгэвэр өвлөгдөх нөхцөл бүрдэнэ.

Ардчилсан намын сонгогдсон дарга М.Тулгаттай ярилцлаа.

---

-Засгийн газраас УИХ-д ирэх оны төсвийг өргөн барилаа. Энэ удаагийн төсвийн онцлогийг та юу гэж харж байна вэ?

-Засгийн газраас УИХ-д өргөн барьсан төсвийг дүгнээд хэлэх юм бол “үнэнээс зугтаасан” л төсөв болсон. Сүүлийн жилүүдэд ер нь ийм байгаа. Гэхдээ хүссэн ч, эс хүссэн ч үнэнд удахгүй гүйцэгдэнэ. Эдийн засгийн өнөөдрийнх шиг хүнд нөхцөл байдал өмнө ирж байгаа цаг үед шийдэмгий таналт, төсвийн сахилга бат, бүтцийн зоримог өөрчлөлт шаардлагатай. Гэтэл төрийн данхар байдал цасан бөмбөг шиг уруугаа эрчээ аван томорч, эргэлт буцалтгүй болсон нь харагдаж байна. Эрх баригчид энэ инерцийг тогтоон барьж дийлэхгүй нь. 2016 оноос хойш засгийн эрхийг аваад явж байгаа нам чадахгүй гэдэг нь тодорхой. Учир нь өөрөө өөрсдийгөө үгүйсгэсэн хэрэг болох бөгөөд системийн эд эсүүд нь хүлээн зөвшөөрөхгүй.

Энэ төсвөөр бол зах зээлд төгрөгийн ханшийн уналт үргэлжилнэ, түүнийг тогтоон барихын тулд төв банк хатуу бодлого барина, эдийн засгийн эргэлтийг тэтгэдэг цусны гүйдэл болсон мөнгөний урсгал саарна, энэ нь хувийн хэвшлийн хөгжлийг боомилно. Зөвхөн төсвийн хөрөнгө оруулалттай ажлууд хийгдэж, төрийн сектор улам томорч, хувийн хэвшил улам агшсан, эдийн засаг байрандаа эргэлдсэн ийм л дүр зураг энэ төсвөөс харагдаж байна. Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд олон бүтээн байгуулалтын ажил хийнэ гэж байгаа ч, БНХАУ-ын төрийн өмчит компанийн оролцоотой, өөрөөр хэлбэл, үр өгөөж нь дотооддоо шингэхгүй байх төлөв ажиглагдаж байна.

Алдагдалтай төсвөө Засгийн газар гадаад болон дотоод өрөөр нөхөхөөс аргагүй. Дотооддоо босгосон бонд нь арилжааны банкуудын нөөцийг хувийн хэвшлээс булаана. Угаасаа мөнгөний хатуу бодлого явагдахаар бүр чанга болно. Хувийн хэвшлийнхэнд зээл олдохгүй. Эдийн засаг тэжээгдэхгүй. Үүний горыг төр болон төрийн өмчит компаниуд мэдрэхгүй. Харин хувиараа бизнес эрхлэгч иргэд, ААН-үүд л мэдэрнэ, амсана. Ийм байдал үргэлжилж, дээр нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг шахаж хавчиж, попорч байснаас болоод манай эдийн засаг сүүлийн 10 жил тэлсэнгүй. Энэ хугацаанд төр л данхайж, томорлоо.

-Сангийн сайд ирэх оны төсвийг хэмнэлтийн төсөв болсон хэмээн тодотгож байгаа. Хэмнэлтийн тухай хуулиар нэг их наяд төгрөг хэмнэсэн гэдгээ зарласан шүү дээ?

-Хэмнэлтийн төсөв болсон гэдэгтэй санал огт нийлэхгүй. Тэд хэмнэлт гэж юуг хэлж байна вэ. Төсвийн зарцуулалт 14 хувиар нэмэгдлээ. Төсвийн алдагдал 1.6 их наяд байхаар орж ирлээ. Засгийн газрын өрийн хэмжээ 5.8 их наяд төгрөгөөр нэмэгдлээ. Өр тавьж, ирээдүй хойч үедээ өрийн дарамт өгч, ирээдүйн хөгжлийн боломжийг хулгайлж байна. Тоо бодит үнэнийг хэлж байхад мянга “хэмнэсэн” гэж өөрсдийгөө өмөөрөөд нэмэргүй.

-Ирэх онд бүтээн байгуулалттай холбоотой нэг ч шинэ төсөл хөтөлбөр санхүүжүүлэхгүй гэдгээ зарласан. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газраас зарласан Шинэ сэргэлтийн бодлогод тусгагдсанаас өөр ямар ч бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэхгүй гэдэг нь тодорхой байна. Уг шийдвэр төсвийн шинэчлэлтэй холбоотой юу?

-Өнгөрөгч 2021, 2022 оны төсөв ковид, цар тахлын үеийн онцгой нөхцөл байдал гэдгээр халхавчлан замбараагүй явсан. Эдийн засгийг идэвхжүүлэх нэрээр ямар ч тооцоо судалгаагүй, үр өгөөжгүй хөшөө дурсгал, байшин барилга, соёлын төв гэх мэт хөрөнгө оруулалтын ажлуудыг батлаад явсан. Эрүүл мэндээ хамгаалах, эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын цогц төлөвлөгөө бол тэр чигээрээ замбараагүй зарцуулалт, үр ашиггүй, дээр нь зах зээлийн эрүүл балансыг бусниулах, төгрөгийн үнэ цэнийг унагах үр дагавартай. Өмнөх жилүүдэд төлөвлөсөн, он дамнасан гэх ажлууд нь угаасаа хангалттай их байгаа учир шинээр ажил төлөвлөх шаардлагагүй байгаа юм. Энэ төсөв эдийн засгийг тэлэх төсөв биш. ДНБ-ий өсөлт ковидоос болж 2020 онд хасах 4.6 хувь байсан. 2021 онд 1.6 хувь өссөн үзүүлэлттэй гарсан нь өмнөх оныхоо агшилтыг даваагүй гэсэн үг. Энэ онд 2.5 хавьцаа гарах юм шиг байна. Өөрөөр хэлбэл, 2020 онд агшсан хэмжээгээ нөхөж чадахгүй яваад байна. Гэтэл манай улсын орлогын дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг уул уурхайн салбар тэр дундаа зэс, нүүрсний үнэ өнгөрсөн хоёр жил гаруй хугацаанд сүүлийн 100 жил гараагүй өндөр өсөлттэй байгаа. Манайхтай адил уул уурхайгаас хамааралтай бусад улс орнуудын эдийн засаг ковидоор уналт бага, дараах оноос өсөлт нь өндөр яваа. Уул уурхайд ковид бараг нөлөөгүй гэсэн үг. Төрийн менежмэнт үнэхээр хангалтгүй, бодлого дампуу байна.

-Өмнө нь хэрэгжүүлэх оролдлого хийсэн боловч бүтэлгүйтсэн шаталсан татварын тогтолцоог ирэх жилээс хэрэгжүүлэхээр боллоо. Хэн илүү ашиг олж байгаа нь тэр хэмжээгээр өндөр татвар төлөх тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Сангийн сайд Б.Жавхлан 1300 орчим иргэн сард 10 сая төгрөгөөс дээш орлоготой хэмээн мэдэгдсэн. Ингээд тооцохоор төсөвт төвлөрүүлэх татварын хэмжээ нь тийм ч их биш. Тэгэхээр магадгүй олон нийтэд таалагдах оролдлого гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, баячуудаас илүү өндөр татвар авч төсөвт төвлөрүүлж байгаа гэх ойлголтыг олон нийтэд өгч байна. Цаашид бид хувийн хэвшлээ дэмжсэн татварын бодлого хэрэгжүүлэх ёстой. Хувийн хэвшлээ дэмжсэн татварын бодлого гэдэг бол ердөө л татварын хэмжээг бууруулах тухай асуудал юм. Гэтэл манайхан үүнийг зөвхөн хэлбэр төдий ойлгоод байна.Тухайлбал, ирэх оны төсөвт гарааны бизнес эрхлэгчдийг 3-5 жил татвараас чөлөөлөхөөр тусгасан. Энэ бол бас л бодит байдалд үр дүн байхгүй. Учир нь гарааны бизнес эрхлэгчид эхний 3-5 жил угаасаа л алдагдалтай ажилладаг. Бизнес эрхлэгчдийг хамгийн их зовоодог асуудал бол НӨАТ шүү дээ. Манайд НӨАТ-ын хэмжээ 10 хувь буюу харьцангуй өндөр. Ашигтай эсвэл ашиггүй ажилласнаас үл хамаарч заавал төлөх ёстой татвар учраас бизнесийхэнд хүнд тусдаг татвар юм. Уул нь НӨАТ-ын хэмжээг бууруулж, татварын баазыг буцаагаад нэмэгдүүлэх гэх мэт алхам хийвэл алсдаа эдийн засгаа тэлэхэд дэмтэй. Иймэрхүү өөрчлөлт байхгүй, эсрэгээр нь хувийн хэвшлийнхнийг тултал “нугаслах” бодлого хэрэгжиж байна.

-Цар тахлын болоод геополитикийн асуудал цаашид хэрхэн үргэлжлэх нь одоо ч асуулт, анхаарлын тэмдэг дагуулж байна. Гэтэл ирэх оны төсөвт уул уурхайгаас олох орлогын хэмжээг өмнөх хэмжээнээс бууруулаагүй байдлаар төсөөлсөн байна. Ирээдүйд гарах эрсдэлээ тооцоолж чадсан болов уу?

-Сүүлийн жилүүдэд эрх баригчид заль хэрэглэдэг болсон. Төсвийн орлогоо хэт өөдрөгөөр төсөөлдөг болсон. Өөрөөр хэлбэл, олох орлогынхоо хэмжээг бодитоор төсөөлөөд багаар оруулж ирвэл төсвийн алдагдлын хэмжээ өсч 4-5 их наядад хүрнэ. Тийм учраас орлогоо өөдрөг төсөөлдөг заль хэрэглэдэг. Гэтэл гүйцэтгэл нь хангалтгүй болоод ирэхээр “БНХАУ-д тэг ковид бодлого хэрэгжсэнээр хил боомтын асуудал гацлаа, ОХУ, Украины дайн хүндэрлээ, инфляци өслөө” гэх мэт гадаад, дотоод шалтаг тоочиж, үүнийг бид тооцоолоогүй байсан” гэх үг хэлдэг. Орлогоо өөдрөгөөр төсөөлчихөөд эргээд УИХ,ЗГ-ын гишүүд нь тойргоо усалж, бүтээн байгуулалт нэртэй төсвийн мөнгийг үргүй зарцуулдаг. Магадгүй ирэх оны дундуур төсвийн тодотгол хийх байх. Энэ жил төсөвт тодотгол хийх нэрээр 2030 он хүртэл захиран зарцуулах эрхгүй байсан “Ирээдүйн өв сан”-гийн мөнгийг зарцуулсан шүү дээ.

-Тэгвэл ирэх онд төсөвт дахин тодотгол хийх нь гарцаагүй гэж үзэж байгаа хэрэг үү?

-Төсөвт тодотгол хийх нь гарцаагүй. Сүүлийн жилүүдэд төсөвт тодотгол хийх нь хэвийн үзэгдэл болсон. Нэг удаадаа хийдэг байсан бол хоёр хийдэг болсон. Өмнө нь явж байсан арга, техникээрээ л явж байгаа учраас төсөв батлагдаад удаа ч үгүй тодотгох асуудал яригдах байх. Хамгийн их санаа зовоож байгаа асуудал бол гадаад валютын нөөц. Оны өмнөхөн 4.7 тэрбум доллар байсан валютын нөөц одоо 2.7 тэрбумд хүрчихлээ. Цаашид ч нөөц багасах дүр зураг ажиглагдаж байгаа учраас ханшийн өсөлтийг тогтоон барих боломж алга. Инфляци өндөр байгаа энэ үед төсвийн сахилга бат маш чухал. Эдийн засаг руу орж байгаа төрийн секторын эдийн засгийн нийлүүлэлтийг танах ёстой. Үүний тулд зоригтой алхам хийх ёстой. Даанч эрх баригчид чадахгүй л дээ. Үнэнээс зугтаад л явна. Гэхдээ үнэнтэй хэзээ нэгэн цагт нүүр тулна. Уул нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Засгийн газар тогтвортой, хүчтэй ажиллах нөхцөл бүрдсэн. Ерөнхий сайдад эрх мэдэл төвлөрсөн. “Хүчтэй” Ерөнхий сайд зоримог шийдвэр гаргаад явбал болох учиртай юм. Гэтэл чадахгүй юм байна. Ямар ч улс төрийн зориг, манлайлал алга. МАН сонгуулийн амлалтаар татвар нэмэхгүй гэсэн, өчнөөн нэмлээ. Хэмнэнэ, цомхон болгоно гэсэн улам данхайлаа. Давхар дээлтэй болж аваад л бүр замаа алдлаа. Шинээр сайдуудын орон тоо, ажлын алба байгууллаа. Чөтгөрийн тойрогт орчихлоо.

-Та НИТХ-ын төлөөлөгч хүн. Энэ жил түгжрэлд 420 тэрбум төгрөг тусгасан. Харамсалтай нь бодит үр дүн тааруу л харагдаж байна. Ирэх жилийн төсөвт түгжрэлийг бууруулахад 580 гаруй тэрбум төгрөг суулгасан. Энэ хэр оновчтой шийдвэр бол?

-Энэ жил нийслэлийн төсөвт суулгасан 420 тэрбум төгрөгийг хэр оновчтой зарцуулсан талаар удахгүй танилцуулагдаад явах байх. Одоогоор нүдэнд харагдахуйц үр дүн гараагүй л байна. Улаанбаатар хотод өдөр тутамдаа 1000 орчим автобус нийтийн тээвэрт үйлчилдэг. Энэ тоог 2000 болгочихвол нийтийн тээврийн хүртээмж нэмэгдэх нь тодорхой. Гэтэл бодит байдал дээр одоо байгаа 1000 автобусаар бүрэн хүчин чадлаар нь ашиглаж чадахгүй зам дээрээ гацчихсан байна. Нэг автобусны рейс хийх тоо нь түгжрэлээс үүдэн 3-4 дахин буурчихаад байгаа юм. Ийм байхад асуудлын гол нь нийтийн тээврийн тоонд байгаа юм биш. Бид 700 сая төгрөгийн үнэтэй 1000 автобус авсан ч үр ашгийг нь гаргаж чадахгүй. Тэгэхээр нийтийн тээврийн хүртээмжийг нэмэх нь зайлшгүй хийх ажил боловч түгжрэлийг шийдэх гол байгаа онохгүй л байна. Концепцийн хувьд болохгүй байна. Ер нь бол түгжрэлийг шийдэх арга зам бол нийтийн тээвэр. Гэхдээ үүнийг цогц арга хэмжээгээр шийдэх ёстой.

УИХ-ын гишүүн асан, эдийн засагч С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Он дуусахад хоёр сар гаруй хугацаа үлджээ. Өнгөрсөн хугацаанд өрнөсөн нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдлыг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Ойролцоогоор хоёр сарын дараа ДНБ-ий гуравдугаар улирлын мэдээллүүд гарах учиртай. Эхний хагас жилийн байдлаар эдийн засгийн өсөлт 1.4 хувьтай гарсан. Энэ үзүүлэлтээс эдийн засаг тэлэх мөчлөгт орлоо хэмээн шууд дүгнэж болохгүй л дээ. Манай улсад 2019 оны төгсгөлөөс эхэлсэн эдийн засгийн бууралтын мөчлөг хэвээр үргэлжилж байгаа. Тиймээс он дуусахад үлдэж байгаа хоёр улиралд эдийн засаг ямар дүр зурагтай гарах талаар холбогдох байгууллагуудаас олон таамаг дэвшүүлж байна. ОУВС, Монголбанк, Сангийн яамнаас маш өлбөгөр буюу бага хэмжээний өсөлт үзүүлэх талаар таамаг дэвшүүлж байна. Миний хувьд жилийн эцэст эдийн засаг 1-2 хувийн өсөлттэй гарвал том амжилт гэж бодож байна. Чамлахаар чанга атга гэдэг дээ. Хасах руу орчихолгүй тэлэлтийн мөчлөг рүү орох эхлэл тавигдаж магадгүй хэмээн дүгнэж байна.Сүүлийн үед ковидын тархац буурч, хил гаалийн гацаа багасч байна. Монгол Улсын ДНБ нэрлэсэн утгаараа нэмэгдэж, ААН-үүдийн үйл ажиллагаа нэмэгдэж байгаа хэдий боловч санхүүгийн мектор зогсонги байдалд орж, зээл олголт багассаж байна. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд болгоомжилсон хэвээр байна. Хэдийгээр 2020 онд дөрвөн улирал дараалан эдийн засаг хасахтай гарч, уналтад орж байсан үетэй харьцуулахад эдийн засаг бага боловч өссөн байна. Дэлхийн улс орнууд өмнө нь гаргаж байсан эдийн засгийн төсөөллөө өөрчилж, өөдрөг бус дүр зурагтай байгаа боловч хэт их доош орчихгүй болов уу. Гэхдээ 2008-2009 оны хямралыг хэн ч таамаглаагүй шүү дээ. Яг л өнөөдрийнхтэй ижил хэмжээнд өсөлттэй явж байгаад огцом уначихсан.Яг тэр үеийнх шиг шинж тэмдэг ажиглагдаж байгаа эсэх нь эдийн засагчдын дунд маргаан дагуулсаар байна. 2023, 2024 онуудад бүрхэгдүү өдрүүд үргэлжлэх ч тэлэлтийн мөчлөг рүү орж байна.

-Сүүлийн саруудад инфляц тогтмол өсч байна. Монголбанкнаас энэ жил инфляцийн түвшин зургаа нэмэх, хасах хоёр хувь байхаар төсөөлсөн. Гэсэн хэдий ч энэ төсөөлөл биелэх боломжгүй гэдэг нь нэгэнт тодорхой болчихлоо шүү дээ?

Инфляцийн тухайд 2021 оны арванхоёрдугаар сарын байдлаар 13 хувьтай байсан. Жилийн дундаж нь 7.1 гарсан. Харин энэ он гарсаар найман сар гарсан хэдий боловч инфляцийн хурд багасах үзэгдэл ажиглагдахгүй байна. Энэ онд инфляц жилийнхээ дүнгээр 13-14 хувьтай байх болов уу. Инфляцийн сарын хурд нь холимог буюу нэг сар нь өссөн бол, дараагийн сар нь буурах байдал ажиглагдаж байсан. Миний таамаглаж байгаагаар оны төгсгөлийн сарууд буюу 10,11,12 дугаар саруудад инфляцийн хурд буурвал ерөнхий дүнгээрээ 13-14 хувь руу буурах болов уу. Гэсэн хэдий ч энэ бол том тоо шүү дээ. Инфляцийн өнгөрсөн 20 жилийн түүхийг аваад үзэхээр Монголын инфляц найм дээр нэмэх, хасах 1.5 гэсэн түвшинд аргамжигдсан. Өмнөх арван жилд буюу 2000-2009 оны үед 12 гэсэн түвшинд аргамжигдсан. Харин 2010-1019 онд найм гэсэн түвшинд байсаар ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, Монголбанкнаас инфляцийн зорилтыг найм орчим хувьтай байх хүлээлтийг бодлогоор бий болгосон. Хэдийгээр Монголбанкнаас 2022 онд тавьсан инфляцийн зорилт нь биелэхгүй байж болох ч аргамжигдсан түвшин рүүгээ буух хандлага байна гэсэн үг.

-Биелүүлэхгүй юм бол Монголбанкнаас инфляцийн зорилтот түвшинг тогтоох ямар хэрэгтэй юм бэ?

-Яагаад ийм зорилт тавьдаг вэ гэхээр эцсийн үр дүн нь тоондоо байдаггүй. Харин та бидний буюу олон нийт, бизнес эрхлэгчдийн инфляцийн тухай хүлээлтийг удирдахад гол зорилго нь оршдог. Тухайлбал, бизнес эрхлэгч ирэх онд эхлүүлэх төслөө хэрэгжүүлэхдээ инфляцийг тооцохдоо Монголбанкнаас зарласан инфляцийн түвшинг тооцож үзэж байх нь Монголбанкнаас явуулж байгаа бодлогод итгэж байна гэсэн үг. Олон хүний итгэл давамгайлаад ирвэл инфляцийг удирдахад илүү дөхөмтэй байдаг. Тэр талаасаа дунд хугацаанд хүлээлтийг удирдах замаар урагшаа харсан бодлого явуулж байна. Монголбанк институцийнхээ хувьд бие даасан, хараат бус бодлого явуулах учиртай. Ямар нэгэн байдлаар Засгийн газар,УИХ-ын нөлөөнд байх ёсгүй. Энэ үүднээс аваад үзэхээр бие даасан хараат бус байдал руу өнгийх, хөндлөнгөөс орох байдал сүүлийн үед ихээхэн тохиолдож байна. Монголбанкны бодлогод шүүмжлэлтэй хандана гэдэг бол дуртай нь Монголбанкны ерөнхийлөгчийг УИХ, ЗГ дээр аваачиж загнана гэсэн үг биш. Мөнгөний бодлого гэдэг бол маш том бодлого байдаг л даа. Монголбанкны зорилтоо тодорхойлох бие даасан байдалд хөндлөнгөөс орох, шууд болон шууд бусаар халдах тохиолдол их байна. Цаашид УИХ энэ асуудалд анхаарах ёстой.

-Монголбанк төгрөгийн ханшийг тогтмол барих үүрэг хүлээдэг. Гэтэл сүүлийн саруудад валютын ханшийн өсөлт өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байна. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-УИХ-ын зарим нэг гишүүд Монголбанкийг давхар мандаттай гэж ойлгодог. Өөрөөр хэлбэл, валютын ханшийг хүчээр барих ёстой байтал яагаад ханшийг барихгүй байна вэ. Монголбанкны үндсэн зорилго инфляциас гадна мөнгөний ханш гэж хэлдэг. Гэтэл хуулинд Монголбанкны үндсэн зорилтыг “Үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангана” хэмээн заасан.Валют гэдэг бол үндэсний мөнгөн тэмдэгт хоорондын харьцаа. Энэ бол зах зээлийн зарчмаар шийдэгдэх учиртай. Үндэсний аулгүй байдлын зөвлөлөөс өгдөг зөвлөмжийн дагуу гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлж, тогтмол арвижуулж, ханшаа тогтвортой байлгах учиртай. Одоогоор манай улсын гадаад валютын албан нөөц багасч байна. Энэ нь валютын ханшийн өсөлттэй шууд холбоотой.

-Гадаад валютын албан нөөц цаашид ч багассаар байвал ямар үр дүн бий болох вэ. Ханшийг хүчээр барих боломж бий юү?

-Валютын хэмжээ багасах биш нэмэгдэж байвал ханш тогтвортой байна. Ханшийн талаар Монголбанкны хуульд “Ханш чөлөөтэй бөгөөд тогтвортой байх ёстой” хэмээн заасан. Зарим нэг хүний хэлж байгаа шиг ханшийг барих оролдлого хийж валютын нөөцөө барчих юм бол гадаад валютын албан нөөцгүй болно. Тухайлбал, 2006-2021 оны байдлаар манай улсын гадаад валютын нөөц дөрвөн тэрбум ам. долларт хүрсэн байсан. Гэтэл одоо хоёр тэрбум гаруй ам.долларын нөөцтэй байна.Гадаад валютын нөөц буураад байгаагийн гол шалтгаан бол манай улс Монголбанкны Валютын хуулийн дагуу экскортлогч компаниуд бүтээгдэхүүн экспортолж олсон орлогоо 60 хоногийн дотор Монголбанканд бүртгүүлэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын экспортын бүх орлого бүртгэгдэж байж дотоодын валютын албан нөөц нэмэгдэнэ. Хоёрдугаарт,экспортын орлогоос олсон валютыг хаашаа юунд зарцуулж байгааг хянаж байх ёстой. Тухайлбал, нүүрсний орлого Монголбанкинд бүртгэгдэхгүй хэрнээ элдэв төсөл, хөтөлбөр, төмөр зам руу орчихоод байвал яах вэ. Тиймээс цаашид эдийн засаг, ханшийн өсөлтийг тогтвортой байлгах,ханшийн инфляцид үзүүлэх нөлөөллийг бууруулах, төлбөрийн тэнцлийнхээ тогтвортой байдлыг хангахын тулд УИХ, ЗГ-ын хамгийн түрүүнд анхаарал зүйл бол валютын албан нөөцийг бүрдүүлэхэд Монголбанкны хуульд заасан эрхийг нь эдлүүлэх ёстой. Манай улс экспортын орлогоо албан ёсоор валютын нөөцдөө бүртгэж чадаж байгаа эсэх нь эргэлзээтэй. Энэ бол олон жил хуримтлагдсан асуудал.Гэхдээ ээдрээтэй боловч шийдэж болох асуудал. Экспортын бүтээгдэхүүнтэй холбоотойгоор хил гааль дээр баримт бичгийг дутуу боловсруулах үзэгдэл Монголын хувьд нотлогдох хүртлээ үнэн байх түвшинд байна. Тиймээс Монгол Улсын гадагшаа гаргаж байгаа цөөн тооны бүтээгдэхүүний орлого нь бүрэн оруулж ирэхийн тулд холбогдох хуулийн төслүүдийг УИХ, ЗГ боловсруулж, уг асуудлыг анхааралдаа авах ёстой. Одоогийн байдлаар Монголбанкинд гадаад валютын нөөцөө хянах ямар ч эрх мэдэл байхгүй. Тийм учраас нөөц өдрөөс өдөрт багасч байна. Ийм байхад ханшийн өсөлт тэнгэрт хадлаа гээд Монголбанкийг шахаад байж болохгүй шүү дээ. Энэ бүхнийг өөрчлөхийн тулд холбогдох байгууллагуудын өргөтгөсөн баг бүрдүүлсэн ажлын хэсэг байгуулж экспорт гаргахаас авахуулаад орлого орж ирэх хүртлэх замын зураг дээр мөшгилт хийх ёстой. Эндээс олон зүйл тодорхой болно.

-Тун удахгүй 2023 оны төсвийг хэлэлцэж эхэлнэ.Төсөв батлагдах үйл явцад өмнөх алдаагаа давтахгүйн тулд бид юун дээр анхаарах нь чухал вэ?

-Төсвийн төсөөллийг боловсруулж, орлогоо төсөөлөхдөө аль болох үнэнд ойртсон тоо баримт дээр анхаарч ажиллах учиртай. Нэгдүгээрт, экспортын гол бүтээгдэхүүн болох зэс, нүүрс, төмрийн хүдэр, түүхий нефть зэрэг бүтээгдэхүүнийхээ замын зургийг гаргаад мөшгөх учиртай. Тоо хэмжээ үнийн тухайд гэрээнүүдэд хэрхэн тусгагдаж, ямар гэрээг хэнтэй байгуулав гэх мэт төр мэдэх ёстой зүйлээ мэддэг байх ёстой. Төсвийн орлого дутуу орж ирэх тохиолдол их байгаа учраас хил гааль дээр томоохон хэмжээний мөшгөлт явуулбал төсвийн орлого бодитой бүрдэх, валютын нөөцийн хомсдол, инфляцид дарамт үзүүлж байгаа үр нөлөөг багасгана.

Нөгөө талаас төсвийг алдагдалтай батлах үзэгдэл хэвийн үзэгдэл мэт болчихлоо. Гэтэл төсвөө алдагдалтай батална гэдэг бол эргээд алдагдлаа нөхөхийн тулд гаднаас зээл тусламж авахаас өөр аргагүйд хүрдэг.Тиймээс үүн дээр анхаарах учиртай. Ирэх жил төсвийн алдагдлаа багасгавал сайн. Мөн уул уурхайн экспортод анхаарал хандуулахаас гадна уул уурхайн бус экспортод анхаарал хандуулж ажиллах нь чухал байна. Өнөөдрийн байдлаар уул уурхайн гаралтай экспорт 90 хувь, уул уурхайн бүс экспорт 10 хувийг эзэлсээр 30 жил боллоо. Экспортоо солонгоруулах талаар 30 жил ярилаа. Энэ мөсийг хагалах хэрэгтэй. Монгол Улс цаашид дээр дурдсан 90:10 хэмжээг хэзээ 80:20,70:30 болгож солонгоруулах талаар ярилцах нь цаашид Монгол Улсын дунд болон урт хугацааны хөгжлийн гаргалгаа, эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлт хийх гол арга зам болох юм.Үүнийг хэрэгжүүлэх сэдэл, түлхэцийн ямар арга зам байхыг Монголбанк, Засгийн газар, хамтраад бизнес эрхлэгчдэд тунхаглах учиртай. Уул уухайн бус бүтээгдэхүүн экспортолж байгаа 500-600 компаниа хэрхэн сэдэлжүүлэх гаргалгаагаа гаргаж тавимаар байна.

АН-ын гишүүн Д.Цэндсүрэнтэй ярилцлаа.

---

–УИХ дахь АН-ын бүлгээс цугтаа хэлэлцье хэлэлцүүлгийг зохион байгууллаа. Оролцсон хүний хувьд хэлэлцүүлгийн үр дүнг хэрхэн дүгнэж байна?

-Уг хэлэлцүүлгийг эрт зохион байгуулах ёстой байсан. Харамсалтай нь тийм боломж нөхцөл бүрдэж өгөхгүй байсаар хугацаа алдлаа. Зарим нэг хүмүүс санаатайгаар АН-ыг УИХ-д бүлэггүй болгож ч үзлээ, гишүүдийг бүлгээсээ хөөж ч үзлээ. Намынхаа гишүүдэд хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байж бүлгийн дарга хэмээн өөрийгөө өргөмжлөх тохиолдол ч байсан. Энэ бүх тэнэглэл энд хүрээд дууслаа. АН-ын бүлгийн асуудал нэг талдаа шийдэгдэж, бүлгийн даргаа сонгож, түүнийг УИХ-ын дарга чуулганы индэрээс албан ёсоор танилцуулснаар АН-ын бүлэг хэвийн ажиллаж эхэллээ. Ардчилсан намд үүссэн ужиг асуудал ерөөсөө л хоёр хүний эрх мэдэл, албан тушаалын төлөөх хэрүүл тэмцэл байсан. Энэ зөрчилдөөн манай намын 200 гаруй мянган гишүүд, дэмжигч, цаашлаад Монголын нийт иргэд, Монгол Улсын ардчилал, эрх чөлөө, үнэт зүйлийг үгүй хийж байгаад харамсаж байна.

-Ардчилсан намын хагарал бутрал, хуваагдлын шалтгаан юунаас, хаанаас эхлэлтэй гэж харж байна вэ?

-Хэзээ, хаанаас эхлэлтэй гэдгийг манай намынхан болоод Монголын иргэд мэдэж байгаа байх. Одоо үймээн тариад байгаа С.Эрдэнэ, Х.Баттулга, Ц.Элбэгдорж, З.Энхболд нар 2014 онд нийлж Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг огцруулж, намын даргыг нь авсан түүхтэй. Тухайн үеийн “Шонхор” фракцынхан л даа. Ингээд 2016 оны УИХ-ын сонгуульд АНялагдал хүлээсэн. Тиймээс намын дарга хариуцлага хүлээж, огцорч дараагийн даргыг томилох учиртай байсан. Тиймээс дээр дурдсан Шонхор фракцаас дараагийн намын удирдлагаар томилогдох хүн байхгүй байсан. Тиймээс тэд үгсэн хуйвалдаж, намын дүрэмд өөрчлөлт оруулж, намын нийт гишүүдээс санал авч намын даргыг томилдог болгосон. Тухайн үед улаан цагаан луйврын сонгууль явуулж, бидний хэзээ ч хүсээгүй С.Эрдэнэ намын дарга болсон. Тухайн үед зөв харж инээж, буруу харж уйлаад хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй байдалд орсон. Үүний дараа 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар Х.Баттулгыг манай намын “Хөлгүй нь мөлхөж, хөлтэй нь гүйж” байгаад Ерөнхийлөгч болгосон. Харин Х.Баттулга Ерөнхийлөгч болмогцоо У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэтэй буюу МАН-ынхантай хүзүү сээрээрээ холбогдож, тус намын бодлогыг хэрэгжүүлэгч болж хувирсан. Х.Баттулга хувийнхаа эдийн засгийн ашиг хонжоог урьтал болгож, намынхаа нөхдийн үнэт зүйл, үзэл бодол, итгэл үнэмшлийг уландаа гишгэсэн. Энэ цагаас Ардчилсан нам хоёр хуваагдсан. Дахиад л 2020 оны сонгуулиар АН ялагдал хүлээж С.Эрдэнэ хариуцлагаа хүлээж намын тамга тэмдгийг Ц.Туваанд хүлээлгэн өгч, дараагийн намын даргаа сонгох үүрэг хүлээлгэсэн. Энэ нь бас л алдаа болж муу дээрээ муухай, муухай дээрээ улцан гэгчийн үлгэр болсон. Х.Баттулгын утсан хүүхэлдэй Ц.Туваан АН-ын дүрэмд өөрчлөлт оруулснаар асуудлыг улам ужигруулсан. Энэ үеэс МАН манай намын дотоод асуудалд ханцуй шамлан оролцож эхэлсэн. Энэ үеэс хойш АН-ын тамга, тэмдгийн асуудал үүссэн. 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд С.Эрдэнэ оролцоод гурван нэр дэвшигчээс дөрөвт орсон. Үүнээс илүү уналт, доройтол гэж хаана байх юм бэ. Нэр бүхий хэдхэн хүн манай намын зүрх, тархи биш.

-Одоо Ардчилсан намд нэгдэж нийлэх, намаа аврах гэрэл гэгээ, итгэл үнэмшил байна уу?

-Одоо хонгилын үзүүрт гэрэл гарч байна гэж харж байна. Манай намынхан аль нэг талд урваж, шарвахгүйгээр УИХ дахь АН-ынхаа бүлэгтэй хамтраад асуудлыг хамтдаа хэлэлцэж, гарц шийдэл гаргах нь чухал байна. Ардчилсан намын албан ёсны бүтцийн багууллага УИХ дахь АН-ын бүлэг болж байна. Бүлгийн цаашдын үйл ажиллагаанд ихээхэн найдлага тавьж байгаа. Хэн нэгэн улстөрчийн сонирхол, амбиц, попролтоор биш намынхаа дүрмийн дагуу, хуулийн хүрээнд, багаараа ажиллах бүтэц албан ёсоор байгуулагдлаа. Ардчилсан нам ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалагч нам учраас иргэд хэзээ ч биднээс нүүр буруулахгүй. Өнгөрөгч сонгуулиар манай нам ёроолдоо хүртэл уналтад орсон. Гэтэл найман аймагт ялалт байгуулж, 330 сумын 140-д манай нам ялалт байгуулсан. Манай нам үзэгдэл төдий биш, Үндэсний хэмжээний том нам. Иргэд Ардчилсан нам хүчтэй байж улс орон зөв голдрилдоо орно гэдгийг ойлгочихсон байна. Ардчилсан намыг түүчээлэх мэдлэг боловсролтой, мянга мянган залуу бий. Тиймээс тэднийг өсч өндийхөд нь бид сэтгэлийн дөрөөн дээр нь дөрөөлж, итгэлийн нуруун дээрээ гаргах ёстой. Залуусаа дэмжих тал дээр бодитой ажил хийх ёстой. Хоёрдугаарт, залуучууд нэг зүйлийг ойлгох ёстой. “Ах нар одоо боль. Бидний цаг ирсэн” гэж байгаа бол урагшаа гараад ир. Улс төр гэдэг цар дээр тавьсан бэлэн хоол биш.Улс төр бол амьдрал, тэмцэл, зүтгэл. Тиймээс энд амжилт гаргахыг хүсч байгаа бол урагшаа гараад зүтгэ. Харин хэн нэгэн дарга, бүлэглэлийг дагавал МАН-ынхнаас ялгаагүй цүнх баригч, намчин болж дуусна.

-Хамгийн гол нь Ардчилсан намынхан МАН шиг залуустаа боломж олгохгүй, байр сууриа тавьж өгч, дэмжлэг үзүүлдэггүйгээс олон зүйл шалтгаалж байгаа юм биш үү?

-Тантай санал нийлнэ.МАН-ынхан 80,90-ээд оны залуусаараа төр засгаа удирдуулж байна. Гэтэл манайхан 70-аад оны залуусаа шил дараалан нулимж байна. О.Цогтгэрэл, М.Тулгат гэх мэт олон сайхан залуус гарч ирсэн. Даанч тэднийг толгой дараалан, хайчинд оруулж байна. Ямар дуусч болдоггүй улс төрийн замнал вэ. Аливаа юм эхлэх, дуусах цагтай байдаг нь орчлонгийн жам. “Эхлэх цагтаа эхлээгүй юм балчирдахын зовлон дагуулдаг, дуусах цагтаа дуусаагүй юм зутрахын зовлон дагуулдаг”. Үндсэндээ С.Эрдэнэ, Х.Баттулга, Ц.Элбэгдорж, З.Энхболд нар зутрахын гай дагуулж байна. Манай намын хагарал хуваагдал нэг талдаа гарч, нэгдэж нийлэхийг намын мянга мянган гишүүд дэмжигчдээс гадна нийт иргэд хүсч байна. Ардчилсан нам хариуцлагагүй, хагарал хуваагдалтай байгаагаас Монгол Улс ямар байдалд оров. Угтаа 2016 оноос хойш уруудан доройтсоор байна. Манай улс 2016 онд есөн их наядын төсөвтэй байсан бол өнөөдөр 18 их наяд болсон. Гадаад өрийн хэмжээ 2016 онд таван тэрбум ам.доллар байсан бол өнөөдөар 11 тэрбум ам.доллар болчихоод байна.

Өнөөдөр иргэд өдрөөс өдөрт ядуурч, үнийн өсөлт гаарч байна. Улс орон эдийн засгийн хувьд сүйрч байна. Энэ бүхэнд манай нам ч буруутай. Учир нь манай намынхан арчаагүй, сөрөг хүчнийхээ байр суурийг хүчтэй илэрхийлж, болж бүтэхгүй байгаа асуудлыг шүүмжилж, иргэдэд үнэн бодит мэдээлэл өгч чадахгүй “Шуудайд хийсэн үхрийн эвэр шиг” байснаар МАН-ыг хяналтгүй, дураараа дургих үндсийг тавьсан. Одоо хууль үйлчилдэггүй, хяналтгүй төртэй болсон. Төрийн толгойд дээрэмчид зайдалж байна. Эрх зүйт нийгэм нуран унаж байгаагийн төлөөсийг эцсийн эцэст иргэд л төлнө.