Author: Пүрэвсүрэнгийн Батзаяа

НИТХ-ын төлөөлөгч М.Тулгаттай ярилцлаа.

---

-Ирэх оны нийслэлийн төсвийг хэлэлцэн баталлаа. Та энэ удаагийн төсвийн онцлогийг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Ирэх оны нийслэлийн төсөв 1.7 их наяд төгрөгөөр батлагдлаа. Энэ нь өнгөрсөн оныхтой бараг ижил дүн юм. Төсвийн 89 хувийг татварын орлогоор, үлдэх 11 хувийг татварын бус орлогоор бүрдүүлэхээр байна. Хотыг хэрхэн хөгжүүлэх, асуудлуудыг нь яаж шийдэх вэ гэдгийн тоогоор илэрхийлсэн дүр зураг бол төсөв. Төсвийн бүтэц, ерөнхий дүр зураг өмнөх жилийнхээс ялгаагүй шахам боллоо. Жилээс жилд Улаанбаатар хотын асуудлууд хуримтлагдсаар байна. Дорвитой шийдэж байгаа юм байхгүй. Ирэх жил ч бас шийдэж чадахгүй гэдэг нь энэ төсвөөс харагдаж байна. Төсвийн танилцуулгын үеэр Сумъяабазар даргад 2020 оных нь сонгуулийн амлалтыг сануулж хэлсэн. Түгжрэлийг 50 хувиар бууруулна гэдгийг нь. Гэтэл “50 хувиар бууруулна гэж хэлж чадахгүй, бууруулах зорилт тавин ажиллана” гэж бултаж байна лээ. Энэ үгийг 3 дахь жилдээ сонсож байна. 2016 онд МАН “Аз жаргалтай Улаанбаатар хот” гэдэг мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлээд жил бүр аз жаргалын индекс боловсруулахад 1 тэрбум төгрөг төсөвлөж байсан, нийт 5-6 тэрбум зарцуулсан, энэ юу болсон бэ гэж асуухад “Би бол тэр аз жаргалтай Улаанбаатар гэдэг уриалгыг нь эсэргүүцдэг байсан” гэж хариулна лээ. Залгамж чанар байхгүй, нэг дарга гарч ирээд өмнөхөө үгүйсгэдэг байх юм бол тийм улс төрийн хүчинд сонгогчид дахиж итгэж болохгүй л гэж хэлмээр байна.

-Өнгөрсөн жилээс төсвийн шинэчлэл хийгдэж, зарим татварын орлого орон нутагт үлддэг болсон. Бага боловч эерэг өөрчлөлт ажиглагдаж байгаа болов уу?

-Татварын ерөнхий хуулинд өөрчлөлт орсноор 2022 оноос эхлээд нийслэл, аймгууд ААНОАТ-ын 40 хувийг захиран зарцуулах боломжтой болсон. Ингэснээр тухайн нэгжийн засаг дарга нь өөрийн нутаг дэвсгэрт байгаа бизнесүүдийг дэмжих замаар татварын орлогоо нэмэгдүүлэх сэдэл, сонирхолтой болно. Өмнө нь хоосон лоозогнож “бизнесээ дэмжинэ” гэдэг байсан бол, одоо арай нэг бодитойгоор ажилладаг болно гэсэн үг. 2022 оны гүйцэтгэл, 2023 оны төсвийг харж байхад тэр үр дүн харагдаж байна лээ. Өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад 30 гаруй хувиар нэмэгдсэн байсан. Өмнө нь бол ААНОАТ тэр чигтээ Сангийн яаманд төвлөрөөд, Хэнтий аймагт “Андлалын хөшөө” болоод ч юмуу, өөр нэг аймагт соёлын ордон болоод л үрэгдчихдэг байсан гэсэн үг.

-Эдийн засаг хүндрэлтэй байгаа энэ үед аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдийн татвараар орлого бүрдүүлж байгаа нь тэдэнд том дарамт болох юм биш үү?

-Миний хэлсэн зүйл бол хотод татвар төлж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн татварын мөнгийг Сангийн яам татаж аваад, улсын төсөвт холилдоод хаа нэгтээ сумын төв рүү явчих биш, хотдоо үлдэж, эргээд тэдэнд зарцуулах боломжтой боллоо гэдэг асуудал. Угаасаа төлөгдөж байгаа татвар л даа, ихэссэн гэсэн үг биш. Гэхдээ ер нь татварын хувь хэмжээг багасгах замаар бизнесүүдээ дэмжих ёстой юу гэвэл тийм. Ялангуяа НӨАТ-ын хувь хэмжээг бууруулж, татвар төлөгчдийг буюу баазыг нь өргөтгөж, далд эдийн засгийг шахаж гаргах ёстой.

-Нийслэл Улаанбаатар хотод тулгамдсан олон асуудал бий. Тэр дундаа түгжрэлийн асуудал гамшгийн хэмжээнд хүрчихлээ. Ирэх онд түгжрэлийг бууруулахад 420 тэрбум төгрөг зарцуулахаар тусгасан. Зарцуулалтыг бодитой, үр дүнтэй болгоход хэрхэн анхаарч ажиллах вэ?

-Ирэх оны 420 тэрбум бол нийслэлийн биш, улсын төсөвт тусгагдсан. Өөрөөр хэлбэл, нийслэлийн засаг даргын эрх мэдлийн төсөвт биш, “түгжрэл хариуцсан сайд” Ж.Сүхбаатарын багцад явж байгаа. Энэ үнэндээ бол арга ядсан, оновчгүй шийдэл байгаа юм. Хоёр даргатай, хоёр төсөвтэй, ижил төстэй маш олон агентлагуудтай, тэр бүгд нь 2-3 тэрбумын төсөвтэй. Дарга нар нь олон болоод л, агентлаг, орон нутгийн өмчит үйлдвэрийн газрууд, төслийн нэгжүүд л олон болоод байдаг. Дунд нь ажил эзэнгүйдэж, давхардаж, хаягдах дүр зураг харагдаад байгаа юм. Сумъяабазар дарга төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр “нийслэлийн асуудлыг шийдэхэд хөрөнгө мөнгө дутагдалтай, ачаалал их, хэцүү байна, энэ суудал дээр Билл Гейтс ч, Уоррен Баффет нар ирсэн ч асуудлыг шийдэж чадахгүй” гэж хэлэхийг сонссон байх. Үнэндээ бол “Аз жаргалтай хот” мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлж байх тэр үед нь нийслэлийн төсөв 500-600 тэрбум байсан. Гэтэл одоо 1.7 их наяд. Өөрөөр хэлбэл, энэ хугацаанд 3 дахин өсчихөөд байна. Санхүү мөнгө нь байсан бол ажил хийчих байсан гэдэг бол хамгийн түгээмэл хэлдэг шалтаг. Манай хот 1.5-1.6 сая хүн амтай Дэлхий дээр 1.5 саяас дээш хүн амтай хот 350 байна. Манай нийслэл тийм ч том хот биш. Аргаа олж чадахгүй, менежмэнт хийж чадахгүй л байна даа. Томоохон хотууд түгжрэлээ нийтийн тээврээ хөгжүүлснээр шийдсэн байдаг. Зам гүүр нэмж барилаа гээд түгжрэл шийдэгдэхгүй. Тэгэхээр асуудлын гол нь нийтийн тээвэр хөгжөөгүйтэй шууд холбоотой. Автобус нь хүрэлцэхгүй, байгаа хэдийнх нь 80 хувь ашиглалтын хугацаа дуусчихсан, энд тэнд очиж эвдрээд, зогсоод, ялангуяа өвлийн хахир улиралд зэрэг зэрэг асахгүй байгаагаас автобусны хүртээмж ачаалалтай цагуудад нойл зааж байна. 2023 онд шугамын орлогод 36 тэрбум төгрөг тусгасан байна. Шугамын орлого гэдэг нь мөнгөө төлөөд зорчиж байгаа хүмүүсээс олох үйлчилгээний орлого. Гэтэл хөнгөлөлттэй буюу үнэгүй зорчиход 40 тэрбум төгрөгийг төлөвлөж. Өөрөөр хэлбэл, Улаанбаатар хотод нийтийн тээврээр мөнгөө төлж үйлчлүүлдэг иргэдээс үнэгүй үйлчлүүлдэг нь олон байгаа гэдэг нь гаж үзэгдэл юм. Тэр тусмаа хүн амын пирамидад эзлэх идэр дунд үеийнхэн их, залуу хот гэдгээрээ дэлхийд гайхагдах байтал. Хөнгөлөлтийн 40 тэрбумаас гадна 184 тэрбум төгрөгийн машин цагийн татаасыг нийтийн тээврийн компаниудад олгохоор төсөвлөсөн. Энэ мөнгө жилээс жилд асар хурдтай өсч байгаа. Машин цагийн нөхөн олговор гэдэг нь А цэгээс Б цэг хүртэл явах маршруттай автобус, нийт хэдэн цаг энэ хооронд явсан бэ гэдгээр нь тооцож олгодог мөнгө. Компаниуд энэ татаасаа аваад явж байхад зорчигчдоос мөнгө авах идэвх санаачилга байхгүй болчихож байгаа юм. Та бид хардаг шүү дээ, автобусан дотор жолоочид бэлэн мөнгө өгөөд явж байгааг зохицуулах сэдэл, сонирхол тухайн автобус компаниудад алга. Хүн сууна уу байна уу падлийгүй болчихлоо гэсэн үг. Машин цагаа худал үнэн тооцуулж байгаад л нийслэлээс мөнгө авчихна. Энэ бүхэн юуг хэлж байна гэхээр бизнесийн зарчим хэрэгжихгүй байна, менежмэнт нойл заасан байна гэдгийг.

-Таны бодлоор төсвийн хуваарилалт тэгш явагдаж байна уу?

-Манай улс хоёр төсөвтэй болсон. Хэнтий аймаг ба бусад. Үүнтэй төстэй зүйл нийслэлд ч ажиглагдаж байна. Сүүлийн жилүүдэд нийслэлийн засаг дарга болон хурлын дарга нь Сонгинохайрхан дүүргээс гарч, ер нь Нийслэлийн МАН-ын удирдлага тус дүүргээс томилогдож байгаагаас болж энэ дүүрэг рүү төсөв мөнгөний хуваарилалт илүү явж байна. Угтаа хотын дарга ганцхан Сонгинохайрханчуудын төлөө ажиллана гэж гарч ирээгүй биз дээ. Нийслэл Улаанбаатар хотод амьдарч байгаа хүн бүрийн төлөө л ажиллах ёстой. Гэтэл сонгогчиддоо илүү хайртай гэдгээ нотлон харуулсаар байна. Том том үнийн дүнтэй төсвийн зарцуулалтуудын задаргаа нь тухайн дүүрэг рүү түлхүү тавигдаад байна гэсэн үг. Авто замын бүтээн байгуулалт, ногоон байгууламж, тохижилт гээд өөр юу байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл, хэн эрх мэдэлтэй байна, түүнд илүү их захиран зарцуулах эрх оччихож байгаа юм. Төрийн дээр нам гарна гэдэг шиг, Намын дарга Ерөнхий сайд, Нийслэлийн намын дарга хотын дарга нарын сонгогддог тойргууд бусдаас илүү хайрлагдаж, эрх ашгийн илт зөрчил гарсаар байна. Нам дотроо базчихна. Нөгөө хэд нь эрүүл шүүмж хэлэхээс айна. Эрх мэдэл төвлөрнө. Энэ бол МАН-ын арга барил. АН-ын үед орон нутагт илүү эрх мэдэл олгогддог, эрх мэдэл задардаг. Бие даасан байдлыг, жигд оролцоог дэмждэг.

Одоо ч эрх мэдлийн ноён оргилд сууж байгаа хэд нь бурхан болж, бусад нь түүнээс буян хишиг гуйж явдаг дүр зураг харагдаад байдаг боллоо. Нам дотроо олон юм яриад байгаа хүнийг дуугүй болгодог. Ийм байдлаар улсын төсөв ч тэр, нийслэлийн төсөв ч тэр хуваарилалтын хувьд жигд бус, эрүүл бус болчихоод байна.

Монгол Улсын Засгийн газраас дизель түлш болоод өргөн хэрэглээний АИ-92 шатахууны нийлүүлэлт болоод үнийг тогтвортой байлгахын тулд ОХУ-тай урт хугацааны гэрээ хэлэлцээр хийсэн. Улмаар дизель түлш болоод АИ-92 шатахууныг импортын татвараас хүртэл чөлөөлж амжсан. Үүний үр дүнд манай улс руу нийлүүлэх дизель түлш болоод шатахууны нийлүүлэлт хэвийн үргэлжилнэ хэмээн итгэсэн иргэдийн хүлээлт талаар болоод байна. Дизель түлшний нийлүүлэлт тасалдсантай холбоотойгоор улс орон даяар хүндрэл үүсч, гал алдахад хүрээд байгаа юм. Тиймээс УИХ-ын гишүүд дизель түлшний нийлүүлэлт тасалдсан асуудалд ямар байр суурьтай байгааг энэ удаагийн “Speak Оut” буландаа онцолж байна.

---

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Д.Тогтохсүрэн: -Дизель түлш ховордож байгаа нь үнэн. ОХУ-аас хийж байгаа ачилттай холбоотой юм билээ. Манай намын бүлэг ч энэ асуудлыг ярьсан. Засгийн газрын хэд хэдэн удаагийн хуралдаанаар ч ярьсан. ОХУ руу ажлын хэсэг байнга явж ажиллаж байгаа. Одоогийн байдлаар тун удахгүй хангамж сайжирна гэсэн хүлээлттэй байна. Өнгөрсөн долоо хоногийн нөхцөл байдлыг бодвол энэ долоо хоногт нийлүүлэлт бага хэмжээгээр нэмэгдсэн. Тун удахгүй нийлүүлэлт тогтворжих болов уу хэмээн бодож байна. Харин үнийн тухайд дизель түлшний үнэ өндөр байгаа. УИХ болон Засгийн газраас дизель түлшний үнийг тогтвортой хэмжээнд барьж чадахгүй байгаа. Харин иргэд хамгийн өргөн хэрэглэдэг АИ-92 шатахууны үнийг 2390 төгрөгт барьж байна. Дизель түлшний тухайд үнийг нь барьж чадахгүй ч тасалдуулчихгүй, ховордуулчихгүй байх тал дээр анхаарч ажиллаж байна. Дизель түлш хамгийн өргөн хэрэглэгддэг улирал бол намар, хавар. Өөрөөр хэлбэл газар тариалан, уул уурхайн салбар дизель түлшний гол хэрэглэгч болдог. Манай улсад орж ирж байгаа нийт түлшний 60 орчим хувийг уул уурхайн салбар дангаараа хэрэглэж байгаа бол 20 гаруй хувийг нь газар тариалангийн салбар хэрэглэдэг. УИХ болон Засгийн газраас дизель түлшний үнийг нэг түвшинд барьж чадахгүй байна гэхээр дизель түлшийг ихэвчлэн бизнес эрхлэгчид ашигладаг.Өртөг нь бүтээгдэхүүнд нь шингэдэг. Тийм учраас ганцхан АИ-92 шатахууны үнийг тогтвортой байлгахад анхаарч ажилласан. АИ-92 шатахууны үнийн зөрүүнд улсын төсвөөс төлж байгаа. Хэрэв бид АИ-92 шатахууны үнийг тогтвортой байлгахад анхаарч ажиллаагүй бол дизель түлшний үнэтэй ижил хэмжээнд буюу 4000 орчим төгрөгт хүрэх байсан. Ийм нөхцөл байдал тулгарсан бол бид улсаараа инфляцийн дарамтад өртөх байсан.

УИХ-ын дэд дарга С.Одонтуяа: -Болж бүтэж байгаа юм энэ улс оронд байгаа эсэхэд эргэлзэж байна. Асуудлууд ар араасаа ундарч гарсаар байна. Хамгийн чухал нь дизель түлш шүү дээ. Хэдэн өдөр, сараар байтугай хэдэн цагаар тасалдахад иргэд болоод улс орны амьдралд шууд нөлөө үзүүлдэг. Бүх төрлийн бараа бүтээгдэхүүний үнэ өснө. Иргэд одоо үнийн өсөлтийн дороос өндийж чадахгүй байхад дахин дизель түлшний нийлүүлэлт доголдсоноос үүдэх үнийн хөөрөгдлийг дийлэхгүй. Цаашлаад манай улс орлогынхоо гол эх үүсвэр болсон уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ ч экспортлох боломж хязгаарлагдахыг үгүйсгэхгүй. Өмнө нь цар тахал, геополитикийн асуудлуудаас үүдэн үүссэн хүндрэл, бэрхшээлүүдийг аль болох хүлээцтэй байдлаар хүлээн авч байсан. Гэтэл нүүрсний хулгайн асуудлаас хойш дургүй маш их хүрч байна. Ордон дотор цаасан дээр буулгасан хэдэн тоо оруулж ирчихээд, төсвийн хэмнэлт нэрээр хүүхдийн мөнгийг хасна, татвар нэмсэгдүүлнэ гэдэг. Цалин тэтгэвэр нэмэх мөнгө, боломж байхгүй гэдэг. Гэтэл жирийн иргэдийн төсөөлж ч чадахгүй хэдэн арван их наядаар нь нүүрснээс төртэйгөө нийлж хулгайлсан байгаа юм. Ийм байхад иргэд хэнд итгэх юм бэ. Иргэдийн амин зуулгатай холбоотой дизель түлшний асуудлыг богино хугацаанд шийдэж, нийлүүлэлтийг хэвийн болгох ёстой. Үүний төлөө төрийн байгууллага ажиллах ёстой. Иргэдийн амьдрал туйлдлаа. Өвлийн хүйтэн болчихлоо. Амьдрал зогсоход ойрхон байна.

УИХ-ын гишүүн М.Оюунчимэг: -Хадлан тэжээлээ хураах, өвлийн бэлтгэл байдлаа хангах гээд дизель түлшний хэрэглээ их байгаа. Тийм учраас дизель түлшний нөөцийг бүрдүүлэх, тодорхой хэмжээний хөнгөлөлт үзүүлэх, үнэ ханшийг нь нэмэхгүй байх чиглэлд анхаарч ажилласан. Гэхдээ энэ арга хэмжээ нэг хэсэг хугацаанд л үр дүнтэй байлаа. Манай орон шиг өргөн хэрэглээний АИ-92 болон, дизель түлшний хувьд нэг орны хараат байдалд байдаг улс орнууд шатахуун, дизель түлшний нөөцийг бүрдүүлэхэд онцгой анхаарах ёстой. Тиймээс хангалттай нөөц бүрдүүлэхийн тулд урьдчилан тохироо хийх, хөрөнгө мөнгийг нь шилжүүлэх зэрэг үүргийг цаг тухайд нь хариуцлагатай хийхийг салбар яаманд нь УИХ-аас болоод Засгийн газраас өгсөөр байгаа. Ялангуяа цаг агаарын нөхцөл байдал хүндэрч байгаа энэ үед орон нутгийн иргэдэд дизель түлшний хангамж хэвийн хүрэх асуудал туйлын чухал. Дизель түлшний хангамж тасалдсанаас үүдэн өвс тэжээлээ авч чадахгүй, сум сууринтайгаа холбогдож, нүүдэл суудал хийж чадахгүй гэх мэт иргэдийн өдөр тутмын амьдарлд шууд нөлөө үзүүлнэ. Тиймээс дизель түлшний нөөц бүрдүүлэх, шаардлагатай нөөцийг орон нутагт хүргүүлэх зэрэг арга хэмжээг Уул уурхайн яамны удирдлагууд шуурхай авах ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа. Хэдийгээр ОХУ-аас хийх татан авалттай холбоотой хүндрэлүүд гарсан гэж байгаа боловч нефть импортлогч компаниуд гэрээ хэлэлцээр хийх асуудалд яаралтай анхаарч ажиллах ёстой. Тэр дундаа дизель түлш дээр онцгой анхаарал хандуулах хэрэгтэй гэдгийг цаг агаарын хүндрэл, цас зудны эрсдэл бодитой харуулж байна. Уул уурхайн сайд ирэх сарын сүүл гэхэд дизель түлшний нөөц хэвийн хэмжээнд хүрнэ гэх мэдээллийг өгч байгаа. Тиймээс энэ амлалтаа биелүүлнэ хэмээн итгэж байна.

УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуяг: -Дэлхий даяар дизель түлшний хомсдолд орж байна. Нийт дизель түлшний нөөц болон агуулахууд 50 хувийн дүүргэлттэй байгаа гэх мэдээлэл байна. Дизель түлш бол эдийн засгийн гол түлхүүр түлш. Нийтийн тээвэр, газар тариалан, уул уурхай бүхэлдээ тус түлшээс шууд хамааралтай учраас асуудал даамжирвал эдийн засгийн гол салбаруудад нөлөөлөх аюултай. Манай улсын хувьд ОХУ-ын нэг үйлдвэрээс хэт хамааралтай байгаа нь цаашид нефть боловсруулах үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтаа түргэтгэх нэн шаардлагатай гэдгийг харуулж байна. Мөн газрын тосны хайгуулын ажлыг нэмэгдүүлэх шааргдлагатайг илтгэж байна. Мөн зуны түлшнээс өвлийн түлш рүү шилжих үе таарч байгаа нь асуудлыг илүү хүндрүүлж байгаа болов уу хэмээн харж байна

Хуульч Б.Мэргэнтэй ярилцлаа.

---

-Төрийн өндөр албан тушаал хашдаг эрхмүүд төрд өөрийн хамаарал бүхий этгээдүүдийг томилдог, томилуулдаг талаарх яриа одоо ч маргаан дагуулдаг. Юуны өмнө төрийн өндөр албан тушаалтан гэх тодорхойлолтод ямар ямар хүмүүсийг хамаатуулж ойлгох ёстой гэдгээс ярилцлагаа эхлүүлье?

-УИХ-аас баталсан тогтоолоор төрийн өндөр албан тушаалтны зэрэг дэв, ангиллыг баталсан байдаг. Төрийн өндөр албан тушаалтнуудаас хамгийн өндөр зэрэглэлийн албан тушаал бол Ерөнхийлөгч. Түүний дараа УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүд, сайдууд, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын зөвлөхүүд, Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга, гишүүд, ШЕЗ-ийн дарга, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн дарга гэх мэт 100 гаруй албан тушаалтнууд бий.

-Хашиж байгаа албан тушаалаас нь хамаараад тодорхой хэмжээний эрх мэдэл төвлөрдөг. Хэдийгээр манайд нэг хүнд хэт их эрх мэдэл төвлөрөхөөс сэргийлж, нэгийг нь нөгөөгөөр нь хянуулдаг тогтолцоог бүрдүүлэхийг хичээж байгаа ч бодит байдал дээр төрийн өндөр албан тушаалтнууд ойр дотныхоо хүнийг төрд шургуулж, гар хөлөө болгох тохиолдол байсаар л байна. Үүнийг зохицуулж байгаа хууль эрх зүйн орчин юу байна вэ?

-Төрийн албаны тухай хуулиар дээрх харилцаа зохицуулагдаж байгаа. Тухайлбал, Ерөнхий сайд хэнийг сайдаар томилох нь өөрийнх нь бүрэн эрхийн асуудал. Төрийн өндөр албан тушаалтанд ихэвчлэн улс төрийн албан тушаалтнууд сонгогддог. Төрийн жинхэнэ албан хаагч, захиргааны албан хаагчийн хамгийн өндөр зэрэглэл нь Төрийн нарийн бичгийн дарга байдаг.ТНБД-аас авахуулаад газар, хэлтсийн дарга нар төрийн жинхэнэ албан хаагч учраас тодорхой хэмжээний шалгуурыг хангасан байх ёстой. Хамгийн наад заах нь салбартаа 5-10 жил ажилласан байх, шатлан дэвших зарчмаар явах ёстой гэх мэт. Мөн Төрийн албаны хуульд заасан шаардлага, шалгуурыг хангасан байх ёстой. Хууль ном журмынхаа дагуу Төрийн албаны зөвлөлөөс тухайн зарлагдсан албан тушаал дээр тохирсон шаардлагуудыг зарлаад, горилогчдоос шалгалт авах ёстой. Ингээд шалгалтад тэнцсэн иргэдээс хамгийн өндөр оноо авч, болзол хангасан хүн нь тухайн ажлын байран дээр томилогдох ёстой. Гэтэл одоо болтол ийм зарчмаар төрийн албан хаагчид томилогдохгүй хэвээр л байна. Ойрын жишээ дурдахад, Уул уурхайн Төрийн нарийн бичгийн даргыг томилсон.

Тухайн хүн салбартаа олон жил ажилласан байх ажилласан жилийн шаардлагыг хангахгүй байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл, хуульд заасан шаардлагыг бүрэн хангаагүй хүн төрийн өндөр албан тушаалд томилогдсон гэсэн үг. Төрийн албанд олон жил бугшсан нэг асуудал бол хэн нэг хүнийг тухайн албан тушаалд томилохын тулд Төрийн албаны зөвлөлөөс тавьж байгаа шаардлага дээрээ зөвхөн тухайн хүнд зориулсан шаардлагыг нэмж оруулдаг болсон. Үүний үр дүнд өнөөх хүнээс өөр ямар ч хүн тэр шаардлагыг хангах боломжгүй болдог гэсэн үг. Тухайн хүндээ зориулж бараг шалгалт зарлуулдаг. Энэ жишгээр явж байгаа жишээ олон бий.

-Зөвхөн тухайн хүнд зориулсан шаардлагыг нэмж оруулдаг гэдгийг илүү тодруулж өгч болох уу. Тусгайлчилсан шаардлагыг нэмнэ гэсэн үг үү?

-Тухайлбал, ОХУ-ын Уралын их сургуулийг төгссөн байх ёстой гэх мэтчилэн. Тухайн хүний ажиллаж байсан ажлын байр, төгссөн сургуулийг зааж өгнө гэсэн үг. Төрийн албаны шалгалт зарласан уу зарласан. Харин шаардлагыг нь тухайн томилохоор төлөвлөсөн хүнээс нь өөр хэн ч хангах боломжгүй гэсэн үг. Товчхондоо, тухайн хүнийхээ намтарт нь тааруулж, ажлын байрны шаардлагаа тавьчихдаг. Эсвэл улаан, цагаандаа гараад огтоос шаардлага хангаагүй хүнийг шууд томилж байна. Зарим тохиолдолд Төрийн албаны шалгалт авахаас нь өмнө тухайн албан тушаалд томилчихоод араас нь шалгалт авдаг тохиолдлууд ч бий.

-Шаардлага хангахгүй байхад төрийн албанд томилох эрх мэдэл гагцхүү төрийн өндөр албан тушаалтан болон түүний хамаарал бүхий этгээдүүдэд л олдох боломж байх л даа. Танил талгүй, бор зүрхээрээ яваа хүмүүст төрийн албаны босго өндөр л байх шиг санагддаг?

-Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн 3.1.5-д “хамаарал бүхий этгээд” гэж тухайн нийтийн албан тушаалтны эцэг, эх, төрсөн ах, эгч, дүү, гэр бүлийн гишүүн, хамтран амьдрагч, эхнэр /нөхөр/-ийн эцэг, эх, төрсөн ах, эгч, дүү, бусад нэгдмэл сонирхолтой этгээдийг;

3.1.6.”Нэгдмэл сонирхолтой этгээд” гэж тухайн нийтийн албан тушаалтантай ашгийн төлөө үйл ажиллагаагаар холбоотой хувь хүн, хуулийн этгээдийг;

3.1.7.”Ашгийн төлөө үйл ажиллагаа” гэж компани, нөхөрлөл, хувиараа эрхлэх аж ахуй зэрэг худалдаа, зээл, санхүүгийн бүх төрлийн байгууллагын үйл ажиллагааг хэлнэ хэмээн тодорхой заачихсан байгаа. Гэхдээ хуульд зааснаар хамаарал бүхий этгээд биш буюу төрөл садан, ямар нэгэн бизнес хамтарч эрхэлдэггүй боловч ямар нэгэн байдлаар өөрийн хүнийг тухайн албан тушаалд томилж байгаа нь хуулийн нэр томьёонд таарахгүй ч цаагуураа хамааралтай л болж таараад байгаа юм. Тэгэхээр хуулийн нэршлээр хамаарал бүхий этгээд биш боловч ямар нэгэн байдлаар хамааралтай хүнээ л төрийн албанд томилж байгаа нь ойлгомжтой асуудал.

-Төрийн албан хаагчдын тогтвортой байдлын талаар олон жил ярьж байна. Харамсалтай нь сайд солигдоход дагаад тэр яамны бүтэц газар, хэлтсийн дарга нараас авахуулаад бүгд солигддог. Төрийн албыг төрлийн, танилын, найз нөхөд, ах дүү, амрагийн томилгоо болгодог байдлаас хэрхэн сэргийлэх вэ?

-Төрийн сайд, яам агентлаг, газрын даргаар шинээр томилогдож байгаа хүмүүст нийтлэг нэг арга заль байдаг. Ажлын байран дээр очингуутаа шууд халаа сэлгээ хийхээс илүүтэй ажлаас нь гаргахыг хүсч байгаа хүнээ ажлын ачааллаар дардаг, залхаадаг, цаашлаад “Өөрийн хүсэлтээр ажлаа өгөх өргөдлөө өгчих” гэж хэлдэг тохиолдол ч бий. Учир нь хэрэв тухайн алба хаагч өөрийн хүсэлтээр ажлаа өгөхгүй халагдсан гэх тодорхойлолтод орвол намтарт нь хар түүх болж үлддэг. Цаашлаад дахин төрийн албанд орж ажиллахад том хаалт, саад болдог. Тийм учраас зарим нь өөрийн хүсэлтээр ажлаас чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгчихвөл төрийн албаны нөөцөнд бүртгэгдэхээс гадна дараа нь өөрийн хүсэлтээр ажлаа чөлөөлөгдсөн гэдэг сайн түүхтэй үлддэг нь давуу тал болдог. Мөн хэн нэгэн сайдыг томилох нь намын доторх бүлэглэлүүдийн хоорондох томоохон асуудал байдаг. Хэдийгээр бүрэн дүүрэн баталгаатай мэдээлэл биш хэдий боловч тодорхой албан тушаалтнуудаас сонсож байхад тухайн сайдад томилогдож чадаагүй хүмүүс нь “Төрийн нарийн, газар, хэлтсийн даргын албан тушаал минийх шүү” гэх мэтээр сайд нь албан ёсоор томилогдоогүй байхад тохироо нь хийгдээд явдаг гэж байна. Төрийн албаны алдаа завхралыг засахын тулд шинээр хууль батлах шаардлага байхгүй гэж бодож байна. Манайд хуулиас их юм алга. Асуудлын гол нь баталсан хуулиа хэрэгжүүлдэггүйд л байна. Хамгийн наад зах нь Эрүүгийн хуульд албан тушаал, эрх мэдлээ урвуулан ашиглахыг хориглочихсон заалт бий. Гэтэл албан тушаалаа ашиглан бусдад давуу байдал олгож шалгалтдаа доогуур оноо авчихаад байхад нэгээр гаргаад ирвэл Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж болно. Тэгэхээр шинээр хууль батлахаас илүүтэй одоо мөрдөгдөж байгаа хуулиудынхаа хэрэгжилтэд анхаарах нь чухал.

-Төрийн өндөр албан тушаал хашиж байгаа хүмүүсийн хамаарал бүхий этгээдүүдийг төрийн албанд ажиллахыг хориглох хуулийн заалт хэрэгжүүлбэл хүний эрхийг зөрчсөн үйлдэл болох уу?

-Хуульд зааснаар хамаарал бүхий этгээд гэхээр дээр дурдсан тодорхой хүрээний хүмүүс гараад ирнэ. Гэтэл хамаарал бүхий этгээд гэх нэр томьёонд орохгүй хэрнээ нэг фракц гэдэг юм уу, ойр дотно байдлаараа албан тушаалд томилж байгаа бол тэр хүрээний ойр тойрныхон нь л албан тушаалд томилогдож байна гэсэн үг. Одоо ч хуулийн зохицуулалтаар хамаарал бүхий хүмүүс нэг салбар, санхүү эрх мэдлийн эрх мэдэлтэй үед томилогдохгүй байх гэх мэт хуулийн зохицуулалтууд бий. Гэтэл аав, ээж нь, хэн нэгэн нь төрийн өндөр албан тушаал хашиж байгаагаас үүдэн хүүхэд нь төрийн албанд ажиллахыг шууд хориглох нь хүний эрхийн зөрчил болох магадлалтай. Нийтийн сонсголын тухай хуульд хэд хэдэн төрлийн сонсголыг тавьж өгсөн. Тухайн хууль батлагдлаа гэхэд таван жилийн дотор хуулийн хэрэгжилт ямар байв, цаашид юу анхаарах, нэмэлт зохицуулалт оруулахаар байна уу гэдэг талаар нээлттэй сонсгол явуулах ёстой. Тэгэхээр Төрийн албаны тухай хуулийн талаар одоо сонсгол хийж алдаа оноогоо ярилцах цаг болсон.

МХЕГ-ын дарга Б.Баасандоржтой ярилцлаа.

---

-МХЕГ 20 жилийн ойн босгон дээрээ татан буугдахаар болж байна. Танай байгууллагыг татан буулгах ямар хэрэгцээ шаардлага үүссэн гэж харж байна вэ?

– 2003 онд Төрийн хяналт шалгалтын тухай хууль батлагдаж, мэргэжлийн хяналтын байгууллага анх байгуулагдаж байсан. Мэргэжлийн хяналтын байгууллага байгуулагдахаас өмнө төрийн хяналт шалгалтын чиг үүргийг салбар яамд өөр өөрийн баталсан дүрэм, журмын дагуу хэрэгжүүлдэг байсан. Тухайн үед олон улсын байгууллагын дэмжлэгтэйгээр төрийн болон бусад байгууллагын оролцоотой томоохон судалгааны баг ажиллаж, Төрийн хяналт шалгалтын тухай хуулийн төслийг боловсруулж, УИХ-аар батлуулсан. Хуулийн гол үзэл баримтлал нь төр хяналт шалгалтын нэгдсэн хуультай болох явдал гэж үзсэн бөгөөд аж ахуйн үйл ажиллагаанд хууль, стандартын хэрэгжилтийг шалгах процессын хуулийг баталсан. Нийгэмд уг хуулийг байгууллагын хууль гэж харах нь бий. Гэтэл энэ нь байгууллагын хууль гэхээсээ илүү төрийн хяналт шалгалтыг хэрхэн хийх асуудлыг зохицуулсан процессын хууль. Тиймээс мэргэжлийн хяналтын байгууллагыг тус хуулийн есдүгээр зүйлийн дагуу 2003 онд байгуулсан. Олон улсад манайх шиг төрийн хяналт шалгалтын тогтолцоотой гурван улс байна. Бусад нь салбарын төрийн байгууллага болон мэргэжлийн төрийн бус байгууллага, холбоодоор хяналт шалгалтын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлдэг тогтолцоотой. Өөрөөр хэлбэл, салбарын хяналтын тогтолцоо нь сайн туршлага гэдгийг дэлхийн жишиг харуулж байна. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагыг өөрчлөн зохион байгуулах, эсвэл татан буулгах асуудал өнөөдөр хөндөгдөж байгаа шинэ зүйл биш. Бараг 10 жилийн өмнөөс буюу 2013 оноос яригдаж эхэлсэн асуудал. Холбогдох хуулийн төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлж байсан ч тохиолдол байдаг. Холбогдох цөөнгүй судалгаа ч байдаг. Бид нэг зүйлийг сайтар ойлгох хэрэгтэй байгаа юм. Ганцхан мэргэжлийн хяналтын байгууллага ч биш төрийн байгууллагыг өөрчлөн зохион байгуулах хэрэгцээ, шаардлага, иргэдийн санал шүүмж байгаа нь тооцоо судалгаа, практик шаардлага дээр үндэслэсэн, тус өөрчлөн зохион байгуулалт нь иргэн, аж ахуйн нэгжид ээлтэй, оновчтой, бизнесийг дэмжиж, бүтээмжийг нэмэгдүүлсэн, олон улсын жишигт нийцэж байгаа бол төрийн байгууллагын чиг үүрэг өөрчлөгдөх нь хэвийн үзэгдэл байх ёстой. Бусад улс орны туршлага ч ийм.

-Одоогоор зарим салбарт мэргэжлийн хяналтын тогтолцоог шилжүүлчихсэн байгаа санагдаж байна. Тэгэхээр энэ талаарх туршлага бидэнд тодорхой хэмжээнд байгаа гэж ойлгож болох уу?

-Яг тийм. Мэргэжлийн хяналтын байгууллага анх байгуулагдахдаа эрүүл мэнд, байгаль орчин, хүнсний аюулгүй байдал, барилга байгууламж гэх мэт нийт 30 гаруй салбарт үндсэн хяналт тавьдаг байсан. Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд дээрх хяналтуудаас салбар салбарт нь бага багаар шилжүүлж эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, нэгдмэл тогтолцооноосоо салбарын хяналтын тогтолцоо руу шилжиж эхэлсэн. Тухайлбал, санхүүгийн хяналтыг 2015 онд Сангийн яаманд буюу салбарт нь, хилийн хорио цээрийн хяналтыг 2021 онд ГЕГ-т, эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналтыг 2019 онд эрүүл мэндийн салбарт нь, мал эмнэлгийн салбарын хяналтыг 2017 онд хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт нь хуулиар шилжүүлсэн. Нэг ёсондоо мэргэжлийн хяналтын нэгдмэл тогтолцоо цагийн аясаар нэгдмэл бус болж эхэлсэн. Өнгөрсөн хугацаанд мэргэжлийн хяналтын байгууллага иргэд, олон нийтийг болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлсэн, зөрчлийг таслан зогсоож, хор уршгийг арилгасан олон ажил, арга хэмжээ, үр дүн бий. Нөгөө талаас манай байгууллагын талаар шүүмжлэлтэй ханддаг олон асуудал ч бий. Хууль эрх зүйн орчин болон мэргэжлийн хяналтын байгууллагын чиг үүрэг ойлгомжгүй болж эхэлснээс үүдэн сүүлийн 7-8 жилийн хугацаанд төрийн хяналт шалгалт суларч эхэлсэн нь анзаарагддаг. Тийм ч учраас төрийн хяналт шалгалтын тогтолцоог өөрчлөх хэд хэдэн шалтгаан бий гэж үзэж байгаа. Нэгдүгээрт, хуулиар хүлээгээгүй олон чиг үүргийг мэргэжлийн хяналтын байгууллага хэрэгжүүлдэг болсон. Тухайлбал, эрчим хүч, харилцаа холбоо, боловсрол, аялал жуулчлалын салбарт хуульд заагаагүй байхад иргэд, аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаг болсон. Хоёрдугаарт, нэгдмэл бус тогтолцоотой болсон. Бид 26 салбарын хяналтын чиг үүрэг хэрэгжүүлж байгаагаас 13-ыг нь өөр байгууллагатай давхардуулан хийж байна. Монгол Улсад төрийн хяналт шалгалтын чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг 3000 орчим байцаагч байгаагаас 1200 нь мэргэжлийн хяналтын байгууллагад, үлдсэн байцаагч нар нь бусад яам, төрийн байгууллагуудад харьяалагддаг. Өөрөөр хэлбэл, чиг үүргийн давхардал үүсчихсэн байгаа юм. Гуравдугаарт, УИХ-аас 2021 онд Шинэ сэргэлтийн бодлогын баримт бичгийг баталсан. Тус баримт бичигт тусгагдсан Төрийн бүтээмжийн сэргэлтэд төрийн хяналт шалгалтын давхардлыг арилгаж, тогтолцоог оновчтой болгохыг Засгийн газарт үүрэг болгосон. Үүнийг Засгийн газраас Төрийн хяналт шалгалтын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хууль болон холбогдох бусад 83 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг Монгол Улсын 2023 оны төсвийн тухай хуулийн төслийн хамт өргөн мэдүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, мэргэжлийн хяналтын байгууллагыг шинэчлэн зохион байгуулж салбар тус бүрт нь шилжүүлж байгаа гэсэн үг. Тус хууль 2023 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлнэ.

-Өнгөрсөн хугацаанд мэргэжлийн хяналтын тогтолцоо нэгдмэл байснаар ямар алдаа дутагдал гарч байв. Цаашид энэ алдаа дутагдал яаж сайжирна гэж харж байна?

-Одоогийн байдлаар мэргэжлийн хяналтын байгууллага 26 төрлийн хяналтыг хэрэгжүүлж байгаа. Бодлогын хэрэгжилтэд хяналт тавьдаг боловч эргүүлээд бодлогын хэрэгжилттэйгээ уялдаа холбоо байдаггүй. Иймд бодлого сайжирдаггүй. Төрийн хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд Төрийн хяналт шалгалтын тухай хуулиас гадна тухайн салбарын бодлого, хууль тогтоомж, дүрэм, журам, стандартыг мөрддөг. Тиймээс салбар тус бүртээ хяналт шалгалт очсоноор бодлого, түүний хэрэгжилт, хяналт харилцан уялдаа холбоотой болно. Хяналт шалгалтаар илэрсэн бодлогын болон бодлогын хэрэгжилтийн алдаа, дутагдал арилж, хяналт шалгалтын үйл ажиллагаа сайжирна. Өөрөөр хэлбэл, хяналт илүү үр дүн, өгөөжтэй болно. Төрийн хяналт шалгалтын тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр мэргэжлийн хяналтын байгууллагын чиг үүргүүдийг салбарын яамдуудад шилжүүлэн өгснөөр томоохон өөрчлөлтүүд гарна. Тухайлбал, салбар асуудлаа бүрэн хариуцдаг болно. Мөн салбар салбарт нь хяналтыг хариуцуулснаар зарим эрсдэл багатай хяналтуудыг төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд мэргэжлийн холбоод, ТББ-уудаар нь хэрэгжүүлэх боломжтой болно.

-Салбар салбартаа мэргэжлийн хяналтын чиг үүрэг нь очсоноор хөндлөнгийн хяналт сулрах юм биш үү?

-Төрийн хяналт шалгалт салбар салбартаа очно гэхээр зарим иргэн, аж ахуйн нэгжүүд “Хөндлөнгийн хяналт байхгүй боллоо” гэж шүүмжлэлтэй хандах тохиолдол байгаа. Юуны өмнө хөндлөнгийн болон хараат бус хяналтын талаар ойлголтоо нэгтгэх нь чухал байх. Хяналтын байгууллагын талаарх олон улсын стандартад “Бизнес эрхэлж байгаа хүн, хуулийн этгээдэд төрийн аль нэг байгууллага холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу, хяналт тавих процессыг хөндлөнгийн хяналт хэмээн тодорхойлсон байдаг. Иймд аж ахуйн үйл ажиллагаанд тавих хөндлөнгийн хяналт сулрахгүй. Бизнес эрхлэгчдийн дунд “Төрийн хяналт шалгалтын чиг үүрэг яамдаа харьяалагдахаар тэнд хэн хяналт тавих юм бэ, сайд дарга нарын үүрэг даалгавраар төрийн хяналт байхгүй болчих юм биш үү” гэх эргэлзээ, шүүмж байна. Манайд салбар нь салбараа хянадаг сайн туршлага байгаа. Тухайлбал, Монголбанк нэг талдаа банк байгуулах зөвшөөрөл олгодог бол, нөгөө талдаа үйл ажиллагааг нь хянадаг. Санхүүгийн зохицуулах хороо, Хууль зүй, дотоод хэргийн салбарууд байна. Энэ тогтолцоо төрийн байгууллагуудад бий болчихсон. Хамгийн гол нь төрийн байгууллагуудын хараат бус байдлын тухайд хэлэхэд, хэрэв аль ч шатны байцаагч даргынхаа, сайдынхаа өгсөн үүрэг даалгавраар төрийн хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлбэл хараат бус байдалд нь нөлөөлж байгаа хэрэг. Үүнийг ашиг сонирхлын, авлигын, төрийн албаны гэх мэт бусад хуулиар зохицуулах ёстой. Төрийн хяналт шалгалтын тухай хуульд бүх шатны байцаагч хяналт шалгалтын ажлаа хэнд ч үл автаж, хэнээс ч хараат бусаар хэрэгжүүлэх ёстой гэж заасан. Тиймээс холбогдох хуулиа мөрдөж ажиллах үүрэгтэй. Энэ байдал алдагдвал авлига, ашиг сонирхлын асуудал хөндөгдөж хуулийн дагуу хариуцлага хүлээх ёстой.

-Өнгөрсөн хугацаанд авлига, ашиг сонирхлын зөрчил дагуулсан, нийгэмд дуулиан тарьсан олон хэрэг мэргэжлийн хяналтын байгууллагын байцаагч, удирдлагын түвшинд гарч байсан. Тиймээс мэргэжлийн хяналтын чиг үүрэг салбар салбартаа очсоноор авлига ашиг сонирхлоос ангид байж чадах эсэхэд улам илүү эргэлзээ төрүүлээд байгаа санагдаж байна л даа?

– Янз бүрийн хүчин зүйлээс шалтгаална л даа. Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд манай байгууллагын байцаагч нараас ажил үүргээ чиг үүргийнхээ дагуу, хуулийн хүрээнд хангалттай сайн биелүүлсэн нь олон бий. Албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглаж, бусдад давуу байдал олгосон, авлига, ашиг сонирхлын хэрэгт холбогдсон тохиолдол гарсан нь ч үнэн. Гэхдээ ганц нэг хүний буруутай үйл ажиллагааг мэргэжлийн хяналтын байгууллагын нийт албан хаагч, ажилчдад хамаатуулж ойлгох нь өрөөсгөл. Яагаад мэргэжлийн хяналтын байцаагч хууль бус асуудалд орооцолдоод, ажлаа хангалтгүй хийж байна гэх шүүмжлэлд өртөөд байгаа нь төрийн хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлэгч мэргэжлийн хяналтын байгууллагын тогтолцоо гажуудсантай нэг талаас холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, олон улсад хаана ч байхгүй тогтолцоо цагийн аясаар бий болчихож. Төрийн хяналт шалгалтын тогтолцоо гажуудахаар төрийн хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлж байгаа байцаагч нарын үйл ажиллагаанд нөлөөлж, мэргэжил арга зүйн хяналт суларч, гажуудахад хүргэсэн. Мөн мэдээж тухайн байцаагчийн хувь хүний ёс зүй, сахилга хариуцлага, мэргэжлийн ур чадвартай холбоотой асуудалд ч нөлөөлнө. Тиймээс төрийн хяналт шалгалт салбар салбартаа очсоноор ямар ямар шалгалтыг түлхүү анхаарч, хаана нь зөвлөн тусалж, сануулдаг чиг үүрэгтээ анхаарах юм, ямар хяналтыг гэрээний үндсэн бусдаар гүйцэтгүүлж болох гэх мэт салбарын бодлогын түвшинд анхаарч ажиллах боломж бүрдэнэ.

-МХЕГ-т одоогоор 1600 орчим алба хаагч харьяалагддаг гэх мэдээлэл бий. Он гарсаар МХЕГ татан буугдсанаар ажилгүй болж, цомхотголд өртөж байгаа алба хаагчид бий юү?

-УИХ-аас Төрийн хяналт шалгалтын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг баталсан. Үүний дагуу Засгийн газраас холбогдох ажлын хэсэг байгуулагдаж ажиллана. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагад ажилладаг 1500 гаруй албан хаагч бий. Үүнээс 1200 орчим нь улсын ахлах болон улсын байцаагч. Эдгээр байцаагч нараас нэг ч хүн ажилгүй болохгүй. Өөрөөр хэлбэл, бүгд харьяа салбартаа шилжиж ажиллана. Төрийн захиргааны болон төрийн үйлчилгээний 200 гаруй алба хаагчдын асуудал яригдана. Эдгээр алба хаагчдын асуудлыг Төрийн албаны тухай хуулийн 62 дугаар зүйлд заасны дагуу шийдвэрлэнэ. Цомхотголд орох хэд хэдэн төрлийн албан тушаалтан бий. Тухайлбал, мэргэжлийн хяналтын байгууллагын дарга, НМХГ-ын дарга, 21 аймаг, есөн дүүргийн Мэргэжлийн хяналтын газар, хэлтсийн дарга нар цомхотголд орно. Өөрөөр хэлбэл, дарга нар ажилгүй болно. Холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу уг асуудлыг шийдвэрлэнэ. Яамдуудад шилжиж очиж байгаа мэргэжлийн хяналтын байгууллагын зарим алба хаагчдын хувьд цалин, албан тушаалын зэрэглэл нэмэгдэж байгаа.

-МХЕГ-ын жилийн зардал хэдэн төгрөг байсан бэ. Салбартаа хуваарилагдснаар хяналтын чиг үүргийн зардал нэмэгдэж байгаа юу, хумигдаж байгаа юу?

-Төсвийн зардлын тухайд тодорхой түвшинд хэмнэгдэж байгаа. Төрийн хяналт шалгалтын тогтолцоонд өөрчлөлт орж байгаа асуудал нь бизнес эрхэлж байгаа иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд ашигтай байх ёстой. Тэдний цагийг хэмнэсэн, бүтээмжийг нэмэгдүүлсэн, үйл ажиллааг нь дэмжсэн, оновчтой өөрчлөлт байх нь нэн тэргүүний асуудал. Хоёрдугаарт, төрийн хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлж байгаа албан хаагчдын асуудал хөндөгдөнө. Мөн Мэргэжлийн хяналтын байгууллагын чиг үүргийг бизнес эрхлэгчид ихэвчлэн дарамт гэж хардаг. Гэтэл манай байгууллагын бас нэг гол чиг үүрэг бол бизнес эрхлэгчдэд зөвлөн туслах, дэмжих асуудал байдаг. Салбар салбартаа очсоноор энэ чиглэлдээ түлхүү анхаарна гэж бодож байна.

Бодлогын түвшинд шинэчлэгдэж байгаа асуудлаа хэрхэн уялдуулж, албан хаагчдаа хэрхэн сургаж, байгаа хүний нөөцөө хэрхэн зөв ашиглаж, мэргэжил арга зүйн удирдлагаар хэрхэн яаж хангах асуудлыг тухайн салбар хариуцаад явах учраас цаашид хүний нөөцийн хувьд тухайн салбарын бодлогын түвшинд илүү хурдан чадавхжиж, бүтээмж сайжирна гэж харж байгаа.

-МХЕГ татан буугдах үед танай байгууллагад харьяалагдаж байсан эд хөрөнгийг хааш нь шилжүүлэх вэ?

-Хяналтын улсын ахлах болон улсын байцаагч нар хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаандаа нэг бүрийн тоног төхөөрөмж, багаж хэрэгсэл ашигладаг. Эдгээрийн хамт эзэмшиж байгаа, хариуцан ашиглаж байгаа комьютер, ширээ сандал, цалингийн сан, нийгмийн даатгалын сангийн хамт тухайн салбартаа шилжиж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хууль, журмынхаа дагуу тухайн албан хаагчаа дагаад цалингийн сан, нийгмийн даатгалын сан, шимтгэл, урамшуулалтай холбогдох хөрөнгө, эд материал, тоног төхөөрөмжийн хамт шилжиж байгаа гэж ойлгож болно.

-Шинэчлэлтийг хэрэгжүүлэх явцад ямар нэгэн байдлаар алдаа гарч, хуулийн цоорхой хийдэл гарахгүй байх тал дээр хэрхэн анхаарч ажиллаж байна?

-Ер нь аливаа өөрчлөлт, шинэчлэлд байгууллагын даргын амбицаа дарж, хойш нь татаж, үйлчилгээ авч байгаа иргэд, аж ахуйн нэгжийн эрх ашгийг нэн тэргүүнд тавьж, алдаатай гажуудсан системийг цаг алдалгүй бодитоор харж оновчтой болгон өөрчилж, шинэчлэх нь чухал. Төрийн хяналт шалгалтын тогтолцоо нь эрсдэл өндөр, өргөн хүрээг хамардаг эмзэг тогтолцоо. Иймд ямар нэгэн байдлаар эрсдэл, хийдэл гарахыг үгүйсгэхгүй. Төрийн хяналт шалгалтын өөрчлөлттэй холбоотой хууль тогтоомж батлагдсан учраас Засгийн газраас хуулийн хэрэгжилтийг хангах, хяналтын чиг үүргийг хэрхэн яаж шилжүүлэх талаар Засгийн газрын салбар, салбарын яамдын удирдлага, төлөөллийг оруулсан ажлын хэсэг байгуулагдана. Тус ажлын хэсэг 2023 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдөр хүртэлх хууль хэрэгжүүлэх бэлтгэлийг хангах бөгөөд уг ажлын хэсэг хяналт шалгалтын уялдаа холбоог хэрхэн хангах, эрсдэлээ яаж үнэлэх, салбар салбартаа хяналтаа хэрхэн тавих, шилжилттэй холбоотойгоор орон нутагт ямар арга хэмжээ авах зэрэг бүх асуудлыг хариуцаж ажиллана.

-Давхардсан хяналтын тогтолцоо хэрхэн өөрчлөгдөх вэ. Тухайлбал, өнгөрсөн зун хотын дарга Д.Сумъяабазар “Street food” үйлчилгээ эрхлэгч хэнээс ч зөвшөөрөл авахгүйгээр үйл ажиллагаа явуулж болно хэмээн мэдэгдсэн. Гэтэл бодит байдал дээр дүүрэг, нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын байгууллагаас ирэх хяналт шалгалт тасраагүй. Тэгвэл Төрийн хяналт шалгалтын хууль, Зөвшөөрлийн тухай хууль болоод бусад хууль тогтоомжтойгоо хэрхэн уялдах вэ?

-Төрийн хяналт шалгалтын тогтолцоо салбар салбарын хяналтын тогтолцоо руу шилжиж байна. Үүнтэй холбоотойгоор цаашид Төрийн хяналт шалгалтын хуулийн нэмэлт өөрчлөлттэй холбоотойгоор салбар тус бүрийн холбогдох хууль тогтоомжид үе шаттай өөрчлөлт орно гэж харж байгаа. Нэмж хэлэхэд, олон төрлийн шаардлагагүй хяналт шалгалтыг болих хэрэгтэй. Тухайлбал, гудамж зам талбайд үйлчилгээ явуулахдаа тухайн дүүргийнхээ үйлдвэрлэл, үйлчилгээний хэлтсээс зөвшөөрөл авсан байхад өөр өөр төрлийн байцаагчид очиж дарамт үзүүлдэг байдал арилах ёстой. Нөгөө талдаа бизнес эрхлэгчид хариуцлагатай байж, хууль тогтоомжоо мөрддөг, дотоод хяналт шалгалтаа хийдэг, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын хяналт, захиалагчийн хяналтаа хийдэг байх ёстой. Төрийн хяналт шалгалтын үйл ажиллагаанд нэг цонхны зарчим нэвтрэх ёстой гэж харж байгаа. Төрийн хяналт шалгалт томоохон үйлдвэрүүд, нийтийн эрх ашиг хөндөгдөх асуудалд түлхүү хяналт тавьдаг байя. Харин жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа хүн, хуулийн этгээдэд орон нутаг болон мэргэжлийн холбоод хяналт тавьдаг байх нь зүйтэй. Хамгийн гол анхаарал хандуулах ёстой хяналт бол хүнсний аюулгүй байдал, хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчны буюу байгаль орчны хяналт хатуу, чанга байх юм. Учир нь эдгээр салбарын эрсдэл, хохирол өндөр байдаг. Эцэст нь хэлэхэд, төрийн хяналт шалгалтын үйл ажиллагаа нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, хэрэгцээ шаардлагаар олон улсын жишигт нийцсэн тогтолцоонд шилжиж байна. Болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлдэг, хянадаг, зөвлөн тусалдаг, сануулдаг, хугацаатай үүрэг даалгавар өгдөг Төрийн хяналт шалгалтын хууль үйлчилсээр байна. Цаашид бодлогын түвшинд зөвлөдөг, сануулдаг, хугацаатай үүрэг даалгавар өгдөг энэ чиглэл рүүгээ түлхүү явах ёстой.

УИХ-ын гишүүн М.Оюун-чимэгтэй ярилцлаа.

---

-Ирэх оны төсвийг УИХ-аар хэлэлцэж хоёрдугаар шатны хэлэлцүүлэгт шилжүүлээд байна. Төсөв дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Ирэх оны төсвийг хэлэлцэн, батлахдаа олон зүйлийг харгалзан үзэх зайлшгүй шаардлагатай. Нэгдүгээрт, хөрш орнуудын эдийн засгийн нөхцөл байдал манайд шууд нөлөө үзүүлдэг. ОХУ болон Украин хооронд өрнөсөн дайны нөхцөл байдал намжаагүй байгаагаас эдийн засгийн олон сөрөг үр дагаврууд гарч байна. Мөн БНХАУ-ын Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж байгаа тэг ковид бодлогын хүрээнд манай улсын хил гаалийн гацаа, түгжрэл арилаагүй байна. Манай улс экспорт, импортын хувьд БНХАУ-аас бүрэн хараат байгаа энэ үед бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч, инфляци өсөхөд нөлөөлж байна. Бидэнд ажлын байр хомсодсон, долларын үнэ өсч төгрөгийн ханш суларсан, ядуурлын хэмжээ 27.7 хувьд хүрсэн, ядуурлын шугамд тулаад ирчихсэн байгаа иргэдийн тоо 14.4. хувь байна. Өөрөөр хэлбэл, ирэх онд ядуурлын тоо 42 хувьд хүрэх магадлал өндөр байна. Иймээс аль болох иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийнхээ ажлын байрыг дэмжсэн, үнийн дарамтаас иргэдээ хамгаалах чиглэлд илүү анхаарсан төсөв батлах ёстой. Тийм учраас ирэх онд ямар нэгэн шинэ хөрөнгө оруулалтын ажил хийхгүй байх зарчим дээр нэгдсэн. Харин 2020 оноос хойш дутуу орхигдсон, зайлшгүй хийх шаардлагатай хөрөнгө оруулалтуудыг дуусгах бодлого баримталж байна. Тэр дундаа боловсрол, эрүүл мэндэд онцгой анхаарал хандуулсан төсөв боллоо. Төрийн хэмнэлтийн тухай хуулийн дагуу 800 гаруй тэрбум төгрөг хэмнэхээр болсон. Энэ мөнгийг зөв зүйлд зарцуулж ирэх оны төсвийг үр дүнтэй алдагдалгүй батлах зорилтыг УИХ-ын гишүүд барьж ажилласан боловч алдагдалгүй батлах боломж энэ удаад хараахан бүрдсэнгүй. Гэсэн хэдий ч дараа дараагийн төсвийг алдагдалгүй батлах боломж бий.

-Орлого талаа хэтэрхий өөдрөг төсөөлөөд, түүнийгээ дагаад зарлагын хэмжээгээ нэмэгдүүлчихсэн тал ажиглагдаад байгаа. Таны хэлснээр эрсдэл өндөр байхад төсвийн хэмжээг дахин танах боломжтой юм биш үү?

-Манай улс ирэх онд ДНБ-ий өсөлтийн хэмжээг таван хувь байхаар, хэрэглээний үнийн өсөлтийн түвшинг найман хувь байхаар тооцсон. Гэхдээ инфляцийн түвшин 13-14 хувийн өсөлттэй байна. Цаашид БНХАУ-ын хил бүрэн нээгдэхгүй бол он гараад эдийн засгийн нөхцөл байдал амаргүй байх дүр зураг ажиглагдаж байгаа. Ганцхан манай улс ч биш бусад улс оронд ч инфляцийн өсөлт өндөр байх талаар судлаачид, эдийн засагчид хэлж, анхааруулсаар байна. Ийм үед хэрэглээний үнийг найман хувьд барих нь бодит байдалтaй нийцэхгүй байх. Тиймээс тооцоо судалгаа, тоо баримт бодитой байж төрийн бодлого хөрсөн дээрээ бодитой бууна. Ялангуяа экспортод гаргаж байгаа бүтээгдэхүүн түүнээс орж ирж байгаа орлогыг нээлттэй ил тод болгох, татвар, гаалийн байгууллагын үйл ажиллагааг нээлттэй, шилэн болгох, валютын урсгалаа хянах юм бол бидэнд давуу боломж байгаа нь харагдаж байна.Тийм учраас гишүүд төрийн өмчит хувьцаат компаниудын орлого, зарлагыг олон нийтэд ил болгож, тэднийг хяналт тавих нөхцөл боломжийг бүрдүүлэх талаар анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Тэр дундаа манай улсын орлогын гол эх үүсвэр болсон уул уурхайн бүтээгдэхүүн болох нүүрс, зэс, алт, жонш зэрэг бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргадаг Оюу толгой, Таван толгой, Эрдэнэт зэрэг томоохон уул уурхайн компаниудын гаргаж байгаа бүтээгдэхүүний хэмжээг тодорхой болгох ёстой. Хэдий хэмжээний бүтээгдэхүүн гаргаад, ямар хэмжээний валют манайд орж ирэв, түүнийг юунд хэрхэн зарцуулсан тадаарх мэдээллийг ил тод болгомоор байна. Энэ процесс явагдахгүйгээр мянга сайхан тоо тавиад иргэдийн амьдрал сайжрахгүй байна. Үнэнийг хэлэхэд иргэдийн амьдрал хүнд байна. Цалин хангамж нэмэгдээгүй, тэтгэврийн доод хэмжээ 500 мянган төгрөг байгаа ч ахмадууд тэтгэврээ аваад эхний 15 хоногтоо л хоол хүнсэндээ зарцуулаад дуусч байгаа талаар хэлж байна. Үлдсэн хагас сарын хугацаанд хоосон хонохын наагуур болгож байгаа учраас үнийн өсөлтөд анхаарч ажиллах талаар байнга санал, сэтгэгдлээ ирүүлсээр байна. Гурилан бүтээгдэхүүний үнэ өнөөдөр 30 хувь өсчихсөн байна. Гэтэл төрөөс үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гаргаж, улаанбуудай, нефть, ургамлын тос, бүх төрлийн будааны үнийг нэмэхгүй байх чиглэл өгч татварын бодлогоор дэмжсэн. Гэтэл бодит байдал дээр иргэд талх, боорцог, гурилан бүтээгдэхүүнээ худалдаж авч дийлэхгүйд хүрчихээд байна. Иргэдтэй уулзалт хийгээд явж байхад талхаа таллаж, тосоо граммлаж авдаг байсан үедээ эргээд очиж байна хэмээн ярьж байна. Инфляци, үнэ ханшийн өсөлт иргэдийн нуруун дээр асар том дарамт авч ирж байгаа энэ үед төсөв иргэдийнхээ орлогыг хамгаалсан, орлого олох боломжийг нь нээсэн төсөв байх ёстой. Ажлын байр нэмэгдэх учиртай. Тийм учраас миний бие төрөөс баримтлах мөнгөний бодлого, төсөв дээр онцгойлон анхаарч ажиллаж байна.

-Ирэх оны төсвийг хэмнэлтийн төсөв болсон хэмээн тодорхойлж байгаа. Хэмнэх нь зөв боловч хаанаас юуг танах, хасах талаар бодолцох нь зүйтэй байх. Таны хувьд Засгийн газраас гаргасан шөнийн тарифын хөнгөлөлтийг үргэлжлүүлэх санал гаргасан нь дэмжигдлээ. Шөнийн тарифын хөнгөлөлтөд хичнээн төгрөг зарцуулахаар тусгасан бэ?

-Монгол Улсын Засгийн газрын 2017 оны 199 дүгээр тогтоолоор баталсан “Гэр хорооллын айл өрхөд цахилгаан эрчим хүчний тарифын хөнгөлөлт үзүүлэх журам”-ын дагуу нийслэл, аймгийн төв, арван мянгаас дээш хүн амтай сум, суурин газрын гэр хорооллын 173.6 мянган айл өрхийн ахуйн болон халаалтын зориулалтаар жил бүрийн 11 дүгээр сарын 1-нээс дараа оны дөрөвдүгээр сарын 1-ний өдрийг хүртэлх хугацаанд оройн 21 цагаас өглөөний 06 цагийн хооронд хэрэглэсэн цахилгааны тарифт 100 хувийн, хэрэглээний дээд хязгаараас давсан хэрэглээний тарифт 50 хувийн хөнгөлөлт үзүүлж байна. Мөн Монгол Улсын Засгийн газрын 2020 оны 115 дугаар тогтоолоор дээрх журамд өөрчлөлт оруулж аймгийн төв, арван мянгаас дээш хүн амтай сум, суурин газрын гэр хорооллын өрхийн хэрэглэгчдэд 50 хувиар бууруулж хөнгөлөлт үзүүлж байсныг нийслэл хоттой адил 100 хувиар бууруулж хөнгөлөлт үзүүлэхээр шийдвэрлэсэн. Нийслэл хот, 21 аймгийн төв, 10 мянгаас дээш хүн амтай сум суурин газрын 173.6 мянган айл өрх 2022 онд шөнийн тарифын хөнгөлөлтөд хамрагдаж байна. Дэлхийн банкны төслөөр “Багануур зүүн өмнөд бүсийн цахилгаан түгээх сүлжээ” ТӨХК-д 18 мянган айл өрх, “Эрдэнэт-Булганы цахилгаан түгээх сүлжээ” ТӨХК-д 29 мянган айл өрх, нийт 47 мянган айл өрхөд цагийн ялгаварт тоолуур суурилуулах ажил хийгдэж байна. 2022 оны байдлаар шөнийн тарифын хөнгөлөлтөд хамрагдаж буй 173.6 мянган айл өрхтэй нийлээд ирэх онд нийт 220.6 мянган айл өрх шөнийн тарифын хөнгөлөлтөд хамрагдах тооцоо судалгаа гарсан. Үүнд, нийслэл Улаанбаатар хотын 125 мянган хэрэглэгч,аймаг орон нутгийн 95.6 мянган хэрэглэгч, гэр хорооллын айл, өрхийн шөнийн тарифын хөнгөлөлтийн өмнөх онууд буюу 2017, 2018, 2019, 2020, 2022 онуудын дутуу санхүүжилт 22.3 тэрбум төгрөг, 2023 оны хөнгөлөлтөд 37.9 тэрбум төгрөг, нийт 60.2 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт шаардлагатай байгаа. Шөнийн тарифын хөнгөлөлт үзүүлэх хамгийн гол зорилго агаарын бохирдлыг бууруулах байсан. Олон айл өрх, аж ахуйн нэгжүүд уг шийдвэрийн хүрээнд яндангаа буулгаж, нүүрс түлэхээс татгалзаж, халаалтаа технологийн дэвшил ашиглаж, цахилгаан халаагуураар шийдэж эхэлсэн. Тус айл өрхүүдэд шөнийн тарифын хөнгөлөлт маш том хөшүүрэг болж ирсэн. Үүний үр дүнд 2018-2019 онд агаарын бохирдол, утаа 50 орчим хувиар буурсан. Гэтэл Засгийн газраас шөнийн тарифын хөнгөлөлтийг үргэлжлүүлэхгүй байхаар шийдвэл бид эргээд яндангаа босгохоос өөр аргагүй байдалд хүрнэ. Засгийн газар агаарын бохирдлыг бууруулах асуудал дээр ухралт хийж болохгүй хэмээн 70 орчим мянган иргэнээс хүсэлт ирсэн. Хүсэлтүүдийн дагуу тойргийнхоо болоод бусад иргэдтэй удаа дараа уулзалтууд хийсэн. Иргэдийн амьдралд шөнийн тарифын хөнгөлөлт ямар чухал байгаа вэ гэдгийг нүдээрээ үзэж, ойлгосон учраас төсөв өргөн баригдсан өдрөөс хойш уг санхүүжилтийг суулгахын төлөө иргэдийнхээ санал бодлыг бүх түвшинд илэрхийлж ирлээ. Үүний үр дүнд Монгол Улсын Ерөнхий сайд эдийн засаг хүнд байгаа ч иргэдийн амьдралд ойртсон улс төрийн шийдвэр гаргаж санхүүжилтийг нэмж суулгалаа. Миний хувьд иргэдийнхээ саналыг ажил хэрэг болгож, бодитой үр дүнд хүрсэндээ баяртай байна. Хэрэв шөнийн тарифын хөнгөлөлтийг үргэлжлүүлэхгүй байх шийдвэр гарч Засгийн газрын 199 дүгээр тогтоол цуцлагдсан бол агаарын бохирдлын хэмжээ гамшгийн хэмжээнд хүрэх магадлал өндөр байна.

-Агаарын бохирдол утааны асуудал өвлийн улирал эхлэхтэй зэрэгцэж яригдаад удлаа. Анх сайжруулсан шахмал түлш хэрэглэж эхлэх үед утааны хэмжээ буурсан нь илт анзаарагддаг байсан. Харин одоо эргээд агаарын бохирдол өндөр болчихсон санагддаж байна л даа?

-Агаарын бохирдлыг бууруулах чухал алхам бол нүүрсний хэрэглээнээс татгалзаж, иргэд яндангаа буулгаж, цахилгаан халаагуур руу шилжих явдал юм л даа.Асуудлыг аргацааж өнгөрөөх биш углуургаар нь ул сууриар нь шийдэхэд анхаарч ажиллах ёстой. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас гаргасан судалгаагаар нийслэл Улаанбаатар хотод амьдарч байгаа хүүхдүүдийн цусан дахь хар тугалгын хэмжээ 5-6 дахин их байгаа нь тогтоогдсон. Үүний үр дүнд эмнэлгийн байгууллагууд өвлийн улиралд ачааллаа дийлэхгүйд хүрч шалан дээр хэвтэж эмчлүүлэхэд ойрхон болсон. Эрүүл мэндийн сайд нь “Хүүхдүүдээ шалан дээр хэвтүүлэн эмчилсэн эмнэлгийн даргад хариуцлага тооцно” хэмээн ямар ч амьдралд нийцэхгүй үүрэг даалгавар өгч байна. Ажилтайгаа үлдэхийн тулд “өвчтэй хүүхдүүдийг гэрээр эмчилгээ бичээд буцааж байна, эсвэл бүрэн бус эмчлэгдсэн хүүхдүүдээ гаргаад дараагийн хүүхдийг хэвтүүлэхээс өөр аргагүй нөхцөл байдал бий болж байна. Иймээс эмнэлгийн барилга байгууламжийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, чадварлаг хүний нөөц бэлдэх, чанартай эм тариа хэрэглэх гэх мэт асуудлыг цогцоор нь харж төсөвтөө уялдуулж шийддэг баймаар байна.

-Энэ жил анх удаа төсвийг иргэдээр хэлэлцүүлсэн. Энэ ажлыг та хэр үр дүнтэй гэж харж байна?

-УИХ бол ард түмний төлөөллийн байгууллага учраас бид иргэдээ бодох ёстой. Энэ жил төсвийн хэлэлцүүлэг эхлэх үеэр иргэдээсээ нээлттэй санал хүсэлтийг нь авсан. Иргэдээр анх удаа хэлэлцүүллээ. Ер нь бол УИХ руу төсөв орж ирэхээс өмнө иргэдээрээ хэлэлцүүлэх нь зүйтэй юм байна. Иргэдээс маш чухал санал, санаачилгууд гарч төсвийн хуваарилалтыг тэнцвэртэй байлгахад нөлөөлөхүйц санаа бодлуудаа илгээсэн байна. Нэн тэргүүнд шаардлагатай бус сумын соёлын төв, хөшөө дурсгал, ашиглалтын хэрэгцээ бага сургууль цэцэрлэг, зам барилга гэх мэтэд зориулсан өндөр төсвөө танаад хүн амын нягтаршил ихтэй газрууддаа хөрөнгө хүчээ зарцуулах ёстой гэдгийг хэлж байна. Зарим нэг аймагт дэндүү их төсөв хуваарилагдаж байна. Тиймээс хүн ам нь хэд байна, хөгжил нь ямар байна, тулгарч байгаа асуудал нь хаанаа илүү хүндрэлтэй байна түүнд нь тохирсон төсөв, хөрөнгө хуваарилах ёстой. Сүүлийн 14 жилийн 12 жилд нь манай улсын төсөв урсгал дансны хос алдагдалтай явсаар ирлээ. Экспортын орлогын 92 хувь нь, төсвийн орлогын 40 хувь нь уул уурхайгаас хамаарч байна. Гэтэл уул уурхайгаас экспортод гаргаж байгаа бүтээгдэхүүний хэмжээ, үнийг нууц, маш нууц гэсэн ангилалд оруулчихсан. Гэтэл энэ талаар УИХ, Засгийн газар нь ч мэдэхгүй байна. Тэгвэл хэнд Монгол Улсын орлогын гол эх үүсвэр болох уул уурхайн бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ, үнийг нууцлах сонирхол байна вэ гэдэгт анхаарал хандуулах цаг болсон. Ерөнхий сайд энэ асуудалд онцгойлон анхаарч, улс төрийн манлайлал гаргаж нүүрсний хулгайчид, том бүлэглэлүүдтэй тэмцэл явуулахаа илэрхийлсэн. Түүний энэ манлайллыг дэмжиж байна. Энэ бол ганцхан нүүрстэй ч холбоотой асуудал биш. Нүүрс бол зөвхөн мөсөн уулын орой. Цаашлаад ТӨХК-иуд дээр ч ийм бусармаг явдал их бий. Уул уурхайгаас орж ирдэг мөнгөний хэмжээг ил тод болгох цаг нь болсон. Бид эх орныхоо хөрснөөс гаргаж байгаа бүтээгдэхүүн бүрийнхээ хэмжээ, олсон валют, юунд зарцуулагдаж байгааг нь мэддэг, баялагтаа эзэн Монгол Улсын иргэд байх ёстой. Яг үнэндээ өнгөрсөн хугацаанд алдагдсан боломжуудыг аваад үзвэл нийслэл Улаанбаатар хотын гэр хорооллын айл өрхийг бүгдийг нь байшин хороололд амьдруулчих боломж байсан. Гэтэл бодит байдал дээр сүүлийн хоёр жил гэр хороолол руу чиглэсэн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт хийгдээгүй байна. Гэр хороололд нийслэл хотод амьдарч байгаа нийт хүн амын 70 гаруй хувь нь амьдарч байна шүү дээ.

-Та саяхан УИХ-ын нэгдсэн чуулганы үеэр Хятадын барилгын компаниуд руу Эрдэнэс Таван толгой компани их хэмжээний мөнгө шилжүүлдэгтэй холбоотой асуудлыг хөндсөн. Энэ ямар учиртай мөнгөний талаар яригдсан бэ?

-ОУВС-гийн энэ намрын хуралдаан дээр манайхыг хариуцсан захирал нь Монгол Улсад ам.долларын ханш огцом өсөх, валютын нөөцийн хомсдолд ороход нөлөөлсөн нэг хүчин зүйл нь Монголд хэрэгжих Хятадын барилгын компаниуд руу Эрдэнэс Таван толгой компани их хэмжээний мөнгө шилжүүлдэг гэсэн мэдээлэл хийсэн. Үүнийг Монголбанк мэдэж байгаа юу. Ер нь ямар банкуудаар дамжаад Хятадын барилгын ямар компаниуд руу хаана хэрэгжих төслүүд рүү ийм их мөнгөний урсгал Эрдэнэс Таван толгойгоос гарсан талаар асуусан. Монголбанкны ерөнхийлөгч энэ талаар хэлэхдээ Хятадын барилгын компаниудаар дамжиж байгаа энэ эх үүсвэрийн талаар ОУВС ч гэсэн өөрийн дүрмийн дөрөвдүгээр заалтын дагуу хийсэн ажлын хэсгийнхээ дүгнэлт дотор дурдсан. Ялангуяа Эрдэнэс Таван толгой компанийн борлуулалтын орлогыг урьдчилж авах, оффтейк гэрээ байгуулах замаар экспортын борлуулалтын орлогын ихээхэн хэсгийг Хятадын барилгын компаниудаар Монгол Улсад хөрөнгө оруулалтын томоохон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэхэд зарцуулж байна гээд дүгнэлтэд бичсэн байна. Монголбанкны зүгээс ч гадагшаа хийгдэж байгаа бүх төлбөр тооцоон дээр мониторинг хийж байгаа. Томоохон хэмжээний төлбөрүүд БНХАУ-ын компаниуд руу гарч явсан талаарх мэдээллийг өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын нүүрс борлуулсны орлого болох валют эргэж орж ирэхгүй БНХАУ-д бараа материал болж үлдэж байгаа асуудал бол үнэхээр ноцтой. Дээрээс нь хэдий хэмжээний мөнгө тэндээ үлдсэнийг одоогоор тооцож, гаргаж чадахгүй байна. Ийм байхад Монгол Улсын хөгжил дэвшил, эдийн засгийн өсөлтийн талаар яриад ямар ч нэмэргүй. Энэ бүх завхралыг таслан зогсоож, уул уурхайг ил тод, хүртээмжтэй болгох ёстой. Энэхүү асуудлыг ойрын хугацаанд шалгаж, буруутай этгээдүүдэд хариуцлага хүлээлгэх ёстой.

Ардчилсан намын дэд дарга Б.Ган-Очиртой ярилцлаа.

---

– Халамжаар “хар тамхи” мэт тарьж байна. Энэ бол Үндэсний хамгийн эмгэнэл-

---

-Ирэх оны төсвийн төслийг яг одоо УИХ-аар хэлэлцэж байна. Ирэх оны төсөв дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Ирэх оны төсвийг товчхон дүгнэхэд ядуурлыг нэмэгдүүлж, Эрээний эдийн засгийг дэмжсэн төсөв болсон. Сүүлд АН-ын удирдлагууд Солонгос, Япон улсад ажиллаад ирлээ. Тус улсуудын намын төлөөллүүдтэй уулзаж улс орны нийгэм, эдийн засаг, ардчиллын асуудлын талаар ярилцахаас гадна Орос, Украины дайн болоод бүс нутгийн асуудлаар ярилцлаа. Манай улсын эдийн засагт Япон, Солонгосын үүрэг оролцоо өндөр байдаг. Тус улсын намын төлүүллүүд биднээс улс төрийн нөхцөл байдлыг асуухаас гадна эдийн засгийн нөхцөл байдлаас ганцхан төсвийн алдагдлын хэмжээг асууж байна. Энэ бүхнээс юу хэлэх гээд байна гэхээр манайх шиг бүх зүйлээ гаднаас авдаг оронд төсвийн алдагдалтай байна гэдэг бол тусгаар тогтнолдоо өөрсдөө заналхийлж байгаа асуудал. Тухайлбал, БНСУ жилд 664 тэрбум ам.долларын экспорт хийдэг орны хувьд төсвийн алдагдалтай байх нь тийм ч сонин асуудал биш. Гэтэл манайх экспортоос бүрэн хараат байхын сацуу гаднаас олсон багахан хэмжээний доллараа эргүүлээд гаргачихдаг завхарсан орон. Ийм байж болохгүй гэдгийг ах дүү орнуудын намуудын удирдлагууд уг санаачилгыг гаргаж байна. Монгол Улс бүс нутагтаа ардчиллын баянбүрд байх, хүчирхэг байх, улс төрийн эрх мэдэл нь нэг намд төвлөрөхгүй иргэдийнхээ мэдэлд байх нь асар үнэ цэнэтэй гэдгийг хэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, төсөв тойрсон асуудал олон байгаач хамгийн эхэнд төсвийн алдагдлыг онцгойлон анхаарах хэрэгтэй.

-Төсвийн алдагдлын тухайд ирэх жилийн төсвийн төсөл дээр 1.5 их наяд байхаар тооцсон. Энэ нь өмнөх жилүүдийн төсвийн алдагдлаас буурсан үзэгдэл болсон нь бас нэг шинэчлэл юм биш үү?

-МАН-ын Засгийн газар, УИХ нь 2020 оноос хойш гуравхан жилийн дотор алдагдалтай төсвийн алдагдлын хэмжээг 10 их наяд хүргэчихээд байна. Тухайлбал, 2020 онд 4.5 их наядын алдагдалтай төсөв баталсан. Үүнийхээ шалтгааныг цар тахалтай холбон тайлбарлаж байгаа. Гэтэл үүний 0.5 хувь нь буюу 500 тэрбум төгрөг л цар талын үеэр улаан бүсэд зарцуулагдсан. Ийм өндөр хэмжээний төсвийн алдагдал бий болгочихоод үр дүнд нь улс орноо цар тахлын эрсдэлээс хамгаалж чадсан билүү. Үгүй шүү дээ. Үүний дараа жил цах тахал үргэлжилж байгаа гэх нэрээр мөн л гурван их наядын алдагдалтай төсөв баталсан. Үүний үр дүнд БНХАУ-ын хил гаалийн нөхцөл байдал, шалгалтуудад тохирсон хэмжээнд арга хэмжээ аваагүйн улмаас хилээ хаалттай, уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ тооцоолсон хэмжээнд гаргаж чадахгүй улам хүнд байдалд орсон. Эцэст нь энэ онд 2.4 их наядын алдагдалтай төсөв баталснаар нийт 10 их наядын алдагдалтай төсөв баталсан. Гэтэл одоо МАН-ынхан ирэх онд 1.5 их наядын алдагдалтай супер төсөв батлах тухай ичихгүй ярьж байна. Уучлаарай, өмнөх гурван жилийн алдагдалтайгаа нийлээд 11.5 их наядын алдагдалтай болж байна. Тэгж ярих юм бол 1.5 их наядын алдагдалтай төсөв заавал батлах ёстой юм уу. Энэ бол тийм бага хэмжээний мөнгө биш. Бүгдээрээ хөрсөн дээрээ буугаад иргэдийнхээ амьдралтай ойртуулаад бодъё л доо. Нэг ширхэг хонийг 200 мянган төгрөгөөр тооцвол 1.5 их наядын алдагдал 7.5 сая хоньтой дүйцэж байна. Дээр дурдсан 11.5 их наядын алдагдал гэдэг 57.5 сая хонь борлуулсантай тэнцэнэ. Гэтэл манай улс 35 сая толгой хонин сүрэгтэй. Улсдаа байгаа бүх хонио нядлаад ч энэ алдагдлыг нөхөхгүй. Ийм их хэмжээний төсвийн алдагдалд орчихсон байна. Энэ нөхцөл байдлаас дүгнэхэд МАН-ын Засгийн газар архинд орчихсон аав шиг л байна. Эргэн тойрныхоо дэлгүүрээс тансаг бараа бүтээгдэхүүнийг зээлж аваад, гэртээ шоудаад, үр хүүхдүүддээ “Маргааш аав нь мөнгө олчихно” гэж худлаа яриад 4-5 жил шоудаж байгаа аавын дүр төрх харагдаж байна.

-Төсвийн алдагдлыг хэрхэн бууруулах, төсвийг алдагдалгүй батлахын тулд юу хийх ёстой вэ?

-Төсвийн алдагдал гарцаагүй байх ёстой хэмээн тооцож байгаа бол, ирэх жилийн эдийн засгийн үзүүлэлт нь түүнээсээ давсан байх ёстой. Ямар ч айл өрх өөрийн олж байгаа орлогынхоо хэмжээнд тохируулж зарлагаа тооцоолдог. Энэ жилийнхээсээ илүү орлого олох боломжтой байвал түүнийгээ тооцоолж зээл авдаг. Үнэхээр арчаатай айл хуримтлал үүсгээд хөрөнгө оруулалт хийдэг. Гэтэл манайх хуримтлал үүсгэх нь бүү хэл ирэх онд гарах эдийн засгийн өсөлтөө ч бодитоор тооцож чадахгүй үргэлж алдагдалтай төсөв баталж байна. Төсвөө алдагдалтай баталж байгаа болоод дагаад эдийн засаг өсөх учиртай. Тухайлбал, 2020 онд манай улсын эдийн засаг 4.4 хувиар өссөн.Гэтэл МАН-ынхан юу гэж тайлбарлаж байна гэхээр “Эдийн засаг 2021 онд 1.6 хувиар өссөн, 2022 оны хоёрдугаар улиралд 1.9 хувиар өссөн” хэмээн ярьж байна. Гэтэл эдгээр өсөлтүүд нийлээд 3.5 хувь буюу өмнөх оныхоо 4.4 хувьд хүрэхгүй байна. Монголд орж ирж байгаа 10 доллар тутмын 8 нь нүүрс болон зэсийн орлогоос бүрддэг. Тэгвэл төсвийн алдагдлыг бууруулахын тулд зэс, нүүрсний экспортын хэмжээг нэмэгдүүлэхээс өөр арга байхгүй. Тэгэхээр ирэх онд гэнэт ид шид тохиолдож нүүрсний гаргах хэмжээ хоёр дахин нэмэгдэх гэнэ. Үнэндээ одоо энэ үлгэрт итгэх итгэл алга. Яагаад гэвэл МАН-ынхан дахиад л худлаа ярилаа. Тухайлбал, 2019 онд 42 сая тонн нүүрс гаргахаар төлөвлөөд 36 сая тонн нүүрс, 2020 болон 2021 онд мөн л 42 сая тонн нүүрс гаргахаар төлөвлөөд 2020 онд 28 сая тонн, 2021 онд 18 сая тонн нүүрс гаргасан. Ингээд энэ онд 36 сая тонн нүүрс гаргахааар төлөвлөсөн боловч 14 сая тонн нүүрс л гаргаад байна. Он гарахад сар гаруйхан хугацаа үлдчихээд байхад 18 сая тонн нүүрс гаргана гэдэгт итгэхгүй байна. Гэтэл ирэх онд 36 сая тонн нүүрс гаргахаар төлөвлөсөнд итгэх хүн олдох уу. Сүүлд Таван толгойн захирлаар туг тахиж, жүжиг тавьж байх шиг байна. Ганцхан хүнд хариуцлага хүлээлгэсэн дүр эсгээд өөрсдөө уснаас хуурай гарахыг оролдож байх шиг байна. Загас толгойноосоо өмхийрдөг гэдэг. Тэгэхээр дээрээсээ л гаргаж чадахгүй байгаа хэрэг.

-Гэхдээ өнгөрсөн хугацаанд цар тахал, геополитикийн хувьд амаргүй хүнд үе байсан нь манай улсын эдийн засагт хүнд сорилт болсон шүү дээ?

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Зургаан залуу заан” нэвтрүүлгийн үеэр цар тахлын үеэр л бид баларсан болохоос биш түүнээс өмнө эдийн засгаа 3-4 хувиар өсгөсөн хэмээн ярьсан. Уучлаарай, Монголын эдийн засаг өсөөгүй. Яагаад гэвэл бэлэн мөнгө буюу М2-ыг 2016 оноос хойш 11 их наядаас 27 их наяд хүртэл өсгөөд, бэлэн мөнгө сонгууль, халамж нэрийн дор тараасан. Тараасан мөнгөө тоолоод эдийн засгийг өсгөсөн гэж хэлж болохгүй биз дээ. Гэтэл бодит байдал дээр манай ДНБ-ий хэмжээ доллараар 12-14 тэрбум хэвээр л байгаа. Доллараар өсөөгүй байхад төгрөгөөр хэмжээнд эдийн засаг өсчихлөө гэж байна. Гэртээ байгаа бүх цааснуудаа мөнгө гэж тоолоод манайх “Мөнгөтэй байна” гэж хэлж болохгүй.

-Төсөв эцэслэн батлагдах хүртэл тодорхой хэмжээний хугацаа байна. Энэ хугацаанд төсвийн төслийг сайжруулах боломж байгаа юу?

-Төсвийн төслийг сайжруулахаасаа нэгэнт өнгөрчихлөө. Учир нь одоо МАН-аас сонгогдсон УИХ-ын гишүүд 2024 оны сонгуульд бэлдээд ирэх онд тойргоо услах, хувьдаа завших мөнгөө давхар нэмж, тооцсон төсөв оруулж ирсэн.

-Ирэх оны төсөв дээр УИХ-ын гишүүд тойрогтоо нэг ч хөрөнгө оруулалт шинээр тавихгүй гэдгийг Сангийн сайд зарласан. Мөн өмнөх жил гишүүн бүр тойрогтоо дөрвөн тэрбум төгрөг зарцуулах эрхтэй байсан нь цуцлагдсан. Тэгэхээр хэрхэн яаж сонгуулийн усалгаагаа хийх юм бэ?

-Гишүүд өөрсдөө захиран зарцуулах мөнгөгүй болсон нь энд огт хамаагүй. Энэ жил МАН 100 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн. Монгол Улс сүүлийн 100 жилд байгаагүй хамгийн өндөр төсөв буюу 20 их наядын төсөв оруулж ирлээ. Энэ мөнгө дотор төсвийн урсгал зардал нэрээр халамжийн хэмжээг нэмэгдүүлсэн. Хэрэв халамжийн хэмжээг багасгачихвал гол сонгогчиддоо алдах учраас МАН-ынхан хэзээ ч ийм алхам хийхгүй. Хоёрдугаарт, төсвийн хөрөнгө оруулалт нэрээр тэд хулгай хийнэ. Сургууль, цэцэрлэг, соёлын төвүүд түүнээс гадна Хэнтийгээр дүүрэн тавигдсан хөшөө, дурсгалаасаа мөнгөө угаана. Та бүхэн санаж байгаа бол 2020-2022 онд төсвийн хөрөнгө оруулалт 1.6 их наяд байсан. Гэтэл 2023 онд яагаад төсвийн хөрөнгө оруулалт 2.7 их наяд болоод өсчихөв өө. УИХ-ын гишүүд тойргоо услах мөнгөө өөрсдөдөө бэлэн авахгүйгээр төсвийн хөрөнгө оруулалт нэрээр халхавч хийж байна. Хамгийн сэжигтэй нь 2.7 их наяд төгрөгөөр 1061 төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж, ирэх онд 80-90 хувийг нь дуусгахаар төлөвлөсөн. Энэ нь ирэх онд идэх мөнгөө хувааж авна гэсэн үг. Угтаа 2.7 их наяд төгрөгөөр хийх 1061 төсөл хөтөлбөр дотор нэг ч боловсруулах үйлдвэр, ХАА-н үйлдвэрлэл байхгүй.Үндсэндээ тойргоо услах мөнгө. Татвар төлөгчдийн мөнгө ямар ч хэрэггүй хөшөө дурсгал, урсгал засвар нэрээр цемент болж Эрээний эдийн засаг руу очно. Ингээд авралынхаа гарцыг гадаадын өр зээл болгож байна.

-Манай улсын гадаад өрийн хэмжээ таазандаа тулчихсан энэ үед, манайд зээл өгөх орон тийм ч олон байхгүй байх л даа?

-Монгол Улсын Засгийн газраас мэдээлэхдээ манай улсын гадаад өрийн таац 50 орчим хувьтай байгаа хэмээн мэдэгдэж байгаа. Гэтэл Дэлхийн банкны мэдээллээр 90 хувьдаа хүрчихсэн гэж үзэж байгаа. Эрх баригчид дахиад л худлаа ярьж байна. Монгол Улсын нийт гадаад өрийн хэмжээ 2022 оны хагас жилийн байдлаар 33.3 тэрбум ам.доллар байгаа. Гэтэл үүнээс бидэнд хамаатай буюу Засгийн газрын өр 8.1 тэрбум ам.доллар хэмээн худал ярьж байна. Төв банкны 2.5 тэрбум ам.доллар хэний өр юм бэ. Засгийн газрынх шүү дээ. Хувийн хэвшлийн өр хэмээн тодорхойлогдож байгаа 21.5 ам.доллар дотор байгаа Оюу толгойн 12 тэрбум ам.доллар хэний өр юм бэ. Арилжааны банкны 1.4 тэрбум ам. доллар дотор байгаа Хөгжлийн банкны тэрбум ам. доллар хэнийх юм. Гадаад өрийн хэмжээ нь гамшгийн хэмжээнд хүрчихээд байхад МАН-ын Засгийн газар дахин 10 их наядаар өрийн хэмжээг нэмэгдүүлэх төвсийн төсөл өргөн барилаа. Ийм үед ирэх онд 1.7 их наяд төгрөгийн зээл авахаар төлөвлөж байна. Мөнгө олдог гол уул уурхайн бүтээгдэхүүн болох зэс, нүүрсээ гаргахаар төлөвлөсөн хэмжээнд гаргаж чадахгүй байгаа, дампуурч буй Засгийн газартай оронд хэн өгөх вэ. Магадгүй ганцхан БНХАУ өгөх байх. Зарлах концесст нь Япон, БНСУ, АНУ лав орохгүй. Дахиад л Хятадууд орж ирнэ. Дамжуулан зээлдэх 310 тэрбум гэх мэт нийт тав орчим тэрбум ам.доллар Эрээний зах зээл рүү орох нь. Энэ мөнгийг уралдаж хулгайлахаа л бодно.

-Ирэх онд энэ удаагийн Засгийн газраас дэвшүүлсэн Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд хийгдэж байгаа томоохон төсөл хөтөлбөрүүд эхнээсээ ашиглалтад орж, боомтууд сэргэнэ гэж тооцож байгаа шүү дээ. Тэгэхээр бүх зүйлийг муу хэмээн дүгнэх нь өрөөсгөл юм биш үү?

-Шинэ сэргэлтийн бодлогыг 2050 он хүртэл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн хэрнээ 2023, 2024 оны төлөвлөгөө нь байхгүй. Шинэ сэргэлтийн бодлого гэж байгаа мөртлөө иргэдийнх нь ажил, амьдрал сэргэх тухай бодлого биш, яруу алдарт МАН 100 жилийн ойгоороо сэргэх тухай яриад байгаад хамгийн том харамсал, гуниг төрж байна. Энэ бодлогынхоо хүрээнд боомтууд, хил гаалийг нээнэ гэж байгаа. Гэтэл 4.5 их наядын алдагдалтай төсөв баталж байхдаа Эрээний хилийг нээж зөвхөн түүгээрээ бараа бүтээгдэхүүнээ оруулж ирэх нь яасан юм бэ. Зөвхөн нүүрс тээврийн үйл ажиллагаанд халдвар хамгааллын дэглэмийг сайтар сахиулаад, ариутгалын аппаратуудаа тавиулаад хил гаалийн асуудалгүй байх боломж байсан шүү дээ. БНХАУ-ын болоод Эрээн, Баяннуурын талаас бидэнд хэд хэдэн удаа анхааруулсаар байтал бид халдвар хамгааллын дэглэмээ сахиулж чадаагүй. Бодит амьдрал дээр “Шинэ сэргэлтийн бодлого” гэж юу болсон талаар хэлэхэд, 104 орчим тэрбум төгрөг хөшөө дурсгал болж Хэнтий аймагт сүндэрлэж байгаааг улс орон даяараа харлаа. Андлалын хөшөөг 1.9 тэрбумаар босгоод нураасан. Дахиад 1.2 тэрбумаар дахин хөшөө босгосон. Хэнтий аймгийн Биндэр суманд хоёр тэрбум төгрөгөөр Их хуралдай цогцолбор байгуулахаар болсон. Норовлин суманд Их засаг цогцолборыг мөн л хоёр тэрбумаар барихаар мөнгийг нь шилжүүлсэн боловч төсөв нь хүрэхгүй гэх шалтгаанаар дахин нэг тэрбум төгрөг нэмж олоод дуусаагүй. Гэтэл дахин тухайн сумын ойг Төрийн ордонд Чингис хааны нэрийн дор хэдэн хоногийн өмнө хийлээ. Дэлгэрхаан суманд Монголын нууц товчоог 1.5 тэрбумаар санхүүжүүлсэн. Гэтэл дуусаагүй. Дахин санхүүжилт хүлээж байна. Цогцолбор нэртэй балгасуудыг үйлдвэрлэж байна. Дадал суманд Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр 90 гаруй тэрбум төгрөгөөр Чингис хаан цогцолборыг байгуулж байгаа боловч одоо болтол зураг төсөл нь ч гараагүй. Бэрх хотын далд уурхай байгуулахаар хоёр тэрбум төгрөг төсөвлөсөн боловч ажил нь яваагүй. Нийт 104 тэрбум гээд бод доо. Томоохон нэг үйлдвэр тэрбум төгрөгийн өртөгтэй гэж тооцвол 104 ширхэг үйлдвэр барих, 500 саяар үйлдвэр байгуулахаар бол 210 орчим үйлдвэр барих мөнгө. Тэр ч бүү хэл жижиг, дунд үйлдвэрүүдийг 10,20,30 сая төгрөгөөр ч барих боломжтой. Ингээд тооцвол хэдэн үйлдвэр барих вэ. Хичнээн үйлдвэр барих мөнгийг хөшөө болгон хувиргах вэ гэдгийг Шинэ сэргэлтийн бодлого гэж нэрлэж байгаа юм. Засгийн газрыг тэргүүлж байгаа Ерөнхий сайд ердөө хэдхэн чухал үүрэг хүлээдэг. Бараа бүтээгдэхүүний үнийг тогтвортой байлгах, эдийн засгийн өсөлтийг өндөр хэмжээнд байлгах, ажилгүйдлийн хэмжээг бага, төлбөрийн тэнцлийг тогтвортой байлгах, төгрөгийн ханшийг тогтвортой, төсвийн алдагдлыг бага байлгах. Гэтэл энэ бүх үүргээ одоогийн Ерөнхий сайд биелүүлж чадсангүй. Дээр нь авлигын индексээр манай улс Шри-Ланк, Бангладеш улсуудтай зэрэгцээд ирлээ. Тиймээс түүний хэрэгжүүлж байгаа бодлогын үр дүн тодорхой болчихлоо. Тусгаар тогтнолд эдийн засгийн хямрал заналхийлж байна. Тухайлбал, 2022 онд инфляци 14.4 хувьд хүрлээ. Үүний 40-өөс дээш хувь нь хүнсний бүтээгдэхүүний үнэд шууд нөлөөлсөн. Энэ бол орлого бага болон тэтгэврээрээ амьдардаг иргэдэд үхлийн цохилт болж байна.

-Ирэх онд гэрэл гэгээтэй зүйл байх нь уу?

-Би муу амлаад байгаа юм биш. Ирэх онд гэрэл гэгээтэй зүйл юу ч байхгүй. Зүгээр л улсынхаа эдийн засгийг эрүүлжүүлэхгүйгээр гэнэт нүүрс, зэс, алтны үнэ огцом өсөөсэй гэсэн хүсэлтэй байна. Тийм ч учраас өрсөлдөх чадваргүй, сул дорой, халамжийн улс орон болж байна. Л.Оюун-Эрдэнэ сайдын хийх хамгийн эхний ажил бол бүх халамжийг зогсоох. Улсынхаа тусгаар тогтнолыг алдаж байхаар үнэнтэй эртхэн нүүр тулаад бүсээ чангалъя. Бид ирэх онуудад хүнд байдалд орно. Үүнийг би хэлээгүй. Эрдэмтэн, судлаачид хэлж, анхааруулсаар байна. Аль болох боломжтой чадалтайнууд нь гадагшаа дүрвэж байна. Үлдсэн монголчууддаа халамжаар хар тамхи мэт тарьж байна. Энэ бол үндэсний хамгийн том эмгэнэл. Үүний тод гэрч нь ирэх оны төсөв. МАН-ын гишүүд 20 их наядаар гараа угаах гэж байна.