Author: ХАЯНХЯРВААГИЙН БАТТӨГС

Түвдэд уламжлалт анагаах ухааны эмчээр, Улсын багшийн дээдийг биеийн тамирын багш мэргэжлээр төгссөн Б.Баасанжав 1993 оноос хойш ОХУ-ын Якутад 25 жил амьдарчээ. Есдүгээр сараас гуравдугаар сар хүртэл харанхуй байдаг. Өвөлдөө 70 градус хүйтэрдэг, Якутын хамгийн бөглүү, цахилгаан, дулаангүй бүсэд тэрээр зөвхөн цаа судлах зорилгоор энэ урт хугацаанд ажилласан гэнэ. Тэрээр анагаахын болон биологийн шинжлэх ухааны доктор хүн. ОХУ-ын ерөнхийлөгч Б.Ельцин, В.Путин нарыг Якутад очиход уулзаж, цаа буга судлалын талаар хийсэн ажлаа өндөр үнэлүүлж байжээ.

-Хэзээ, яагаад ОХУ-ын хамгийн ширүүн байгальтай Якутыг зорих болов?

-Би 1993 оны намар Монголын цаа бугын цусыг сэлбэх зорилгоор Якутыг зорьсон. Дээр нь цаа бугыг шинжлэх ухааны нарийвчилсан судалгаа хийх үүрэг хүлээсэн.

-Хэн таныг явуулсан бэ?

-ШУА-ийн ерөнхийлөгч Б.Чадраа тэргүүтэй академчид намайг зөвлөлдөөд явуулахаар шийдсэн байсан.

-Яагаад заавал сургууль төгсөөд хоёрхон жил болсон таныг сонгосон юм бэ?

-Би Түвдэд уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр суралцсан. Би багадаа цааг их сонирхож, цаатай холбоотой эд, зүйлс цуглуулдаг байсан. Үүнийг мэддэг дархан аварга Дамдин намайг Хөвсгөлд аваачиж цаатай танилцуулсан юм. Мөн анагаах ухааны алтан үеийн мундаг эмч нар байсан. Тэд надад “Чи эхлээд Хөвсгөл яв. Дараа нь Якутад очиж судалгаа хий. Тэнд зэрлэг цаа буга маш их байдаг. Бид чамд итгэж байна” гэсэн. Миний ойлгосноор томчууд цаа буга судлалын талаар Монголд нэг мэргэжилтэн бэлдэх зорилготой байсан байх.

-Тэгээд яагаад 25 жил амьдрах болов?

-Би зүгээр нэг томилолтоор яваагүй. Монгол, Якутын ШУА-ийн хоорондын гэрээгээр Монголын ШУА-ийн бие төлөөлөгчөөр очсон юм. Одоо тэр маань хүчинтэй. (Үнэмлэх үзүүлэв) Би тэнд биологийн хүрээлэнгээс гадна эрүүл мэндийн хүрээлэнд ажилласан. Тэгээд л нэг мэдэхэд 25 жил болчихсон байна.

-Тийм хүнд нөхцөлд яаж дасав?

-Би хөдөө мал дагаж өссөн. Дугуйн спортоор хичээллэдэг байсан. Энэ бүхэн надад тэсвэр суулгасан гэж боддог. Намайг очиход төвдөө сайхан угтаж авсан. Дараа нь АН-24 онгоцоор арван цаг нисэж, жинхэнэ цааны голомтдоо хүрсэн.

-Тэнд хэр олон хүн амьдардаг вэ, амьдрах нөхцөл ямар байв?

-40-өөд хүн амьдарна. Дулаан, цахилгаан байхгүй. Цаа дагасан амьдрал гэж болно доо. Намайг “Чингисийн удам” гээд маш сайхан хүлээж авсан. Амьдрал нь манай хөдөөгийн амьдралтай төстэй.

-Зэрлэг цааг яаж гаршуулдаг вэ?

-Яг манай эмнэг адуу сургадаг шиг. Гэхдээ бид адууг уургалж, бугуйлдаж барьдаг. Харин цааг ямар ч хүчээр тогтоож дийлдэггүй.

-Тэгээд яаж тогтоох вэ?

-Урт бугуйл шидээд модонд ороож тогтоож авна.

-2-3 хүн дийлэхгүй юу?

-Тийм ойлголт байхгүй. Зэрлэг цаа буга маш хүчтэй амьтан.

-Та очоод ямар хэлээр ярьж байв?

-Дарга нар, төв суурин газар орос хэлтэй хүмүүс байдаг. Харин нутгийн гүн рүүгээ бол якут хэлтэй. Орос хэлтнүүд цөөхөн.

-Тэр их хүйтэнд хүн, амьтан тэсэх үү?

-Цельсийн 72 градус хүртэл хүйтэрнэ. Гэхдээ тэжээвэр цаа буга нь эзнээ хаяж явдаггүй. Хүйтрэхээр эзнээ дулаацуулдаг зуршилтай. Арван хоёрдугаар сараас эхлээд гуравдугаар сар хүртэл маш их хүйтэрнэ. Энэ хугацаанд нар үзэхгүй.

-Тэр хугацаанд яаж амьдрах вэ?

-Гадаа гарахад хэцүү дээ. Гэхдээ цааны арьсаар хийсэн хувцас, гутал л тэр хүмүүсийг хамгаална.

-Цааны годонгийн гутал гээд манайд зарагддаг мөн үү?

-Мөн. Гэхдээ зэрлэг цааны годонгийн гутал бол илүү чанартай. Тэжээвэр цааны годонгийн гутлаас чанарын ялгаатай. Цааны шилбэ их бүдүүн байдаг. Чөмгөнөөс жаахныг идээд гарахад тэр өдрийн өлөө даана.

-Манайх шиг дөрвөн улиралтай оронтой харьцуулахад хоёр улиралд амьдрах хэцүү биз дээ?

-Үгүй ээ. Би харин эсрэг зүйл ажигласан. Тундрийг зургаан улиралтай гэж ажигласан.

-Яаж?

-Би өөрийнхөө ажиглалтыг хэлэхэд түнэр харанхуй үеийг нэг улирал гэж тооцож болно. Хаврын туяа ирж байгаа бүрэнхий үеийг бас нэг улиралд тооцно. Тэр үе зунтайгаа бас ялгаатай. Намар өвөлтөйгээ адилгүй. Манайд намар хааяа цас бороо ээлжилдэг. Тэнд бол нэг өдөр цас дараад л өвөл болчихно. Хавар долоо хоногийн дотор л яргуй гараад ирнэ.

-Эрүүл мэндийн хүрээлэнд яагаад ажиллах болов. Манайхан Ленинградын цагаан шөнө гэж ярьдаг. Тэр бүрэнхий үе нь түүнтэй төстэй юу?

-Намрын бүрэнхий бол шал өөр хар бараандуу. Харин хаврын туяа гийх бүүдгэр өдрүүд нь их төстэй. Хаврын тэр өдрүүдэд борооны дараа гардаг солонго шиг их гэгээ гардаг. Зургийн аппаратаар авч болдоггүй юм билээ. Ямар ч аппаратаар авсан дүрс нь гардаггүй юм. Тэр туяаг япон аппаратаар авах гээд нүдээ гэмтээх шахсан. Дүрс нь ч гараагүй.

-Өндөр хөгжилтэй орнуудын эрдэмтэд учрыг нь олоогүй юу?

-Олоогүй, тэрнээс гадна Якут чинь коммунизмын үед хаалттай бүс байсан. Одоо ч нэг их нээлттэй болоогүй. Надаас өөр гадны ямар ч улсын иргэн энэ бүсэд байхгүй.

-Яагаад?

-Их гүрний бодлого байдаг биз. Оросын эрдэмтэд 2-3 хоноод буцдаг. Цаг уурын хүнд нөхцөлөөс гадна өөр шалтгаан байдаг байх.

-Бид цаатнуудыг урцанд амьдраад л, цаа дагаад явдаг хүмүүс гэж төсөөлдөг. Тэр орчин мөн үү?

-Мөн.

-Та 25 жил урцанд амьдарсан гэж үү?

-Тийм.

-Танд цалин урамшуулал байгаа юу?

-Монголын ШУА-ийг төлөөлж байгаа хүний хувьд Монголоос цалин авдаг. Академи намайг Монголдоо ирэхэд нэмэлт үйлчилгээ үзүүлнэ. Эмнэлэг, даатгал гээд бүрэн үйлчилгээ үзүүлдэг.

-Якутад таны амьдарч байгаа бүсэд дулаан, цахилгаан, холбоо байхгүй. Тэгээд яаж энэ том эрдэм шинжилгээний ажлыг хийж чадаж байна?

-Ер нь дасан зохицоод давж гарсан гэж хэлж болно. Надад нэг хуучны хүлээн авагч байдаг. Түүгээрээ хааяа орон нутгийн суваг сонсоно. Бас дээр үеийн цэргийн ангиудад байсан холбооны гараар эргүүлж ярьдаг холбооны хэрэгсэл байдаг. Түүгээр зарим сумтай холбогдож болно.

-Та эмнэлгийн хүрээлэнд ажилладаг тухай ярьсан.

-Би эмч хүн. Намайг очихоос өмнө манай тэнд эмч байхгүй. Эмнэлэг дуудахаар нисдэг тэргээр эмч ирдэг байсан. Харин намайг ирснээр дуудлага багасч, эмч нар нь надад талархал илэрхийлсэн.

-Танд эмчлэх эрх бий юу?

-Одоо бол бий. Өмнө нь эмчлэх эрхгүй байхдаа хүнд мэс засал хийгээд асуудал үүсч байсан.

-Тэр тухайгаа сонирхуулаач…

-Нэг залуу мухар олгой нь өвдөөд, эмч дуудахаар хугацаа алдах гээд байсан учраас би хагалгаа хийгээд эдгэрүүлсэн. Одоо эрүүл саруул яваа.

-Энэ чинь Орост нэлээд ноцтой асуудал биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Эмчлэх зөвшөөрөлгүй. Стандарт бус газар эмчилгээ хийсэн гээд асуудал яригдсан. Төв дээр дуудаад байцаалт авсан. Тэгээд мэс засал хийлгэсэн хүн нь амьд болохоор “Хүний амь аварсан” нэрийн дор мултарсан. Дээр нь “Наад хүнээ орхи оо. Их буян үйлдэж байгаа” гэх мэтээр намайг өмгөөлөх хүн олон байсан юм шиг байгаа юм. Бас Эрүүл мэндийн яамнаас “Наад хүний чинь ачаар дуудлага маш их цөөрсөн” гэх мэтийг ярьсан байсан. Цааны шөрмөсөөр оёдол хийж орхисон.

-Тэнд эмнэлгийн багаж төхөөрөмж байсан юм уу?

-Би өөрийн багажийг ашиглаад хагалгаа хийж орхисон байхгүй юу. Гол нь цаг алдаж болохгүй байсан.

-Та бусад орнуудад очиж лекц уншдаг гэсэн. Заавал Монголоор дайрах уу?

-Тэгнэ. Монголдоо ирж виз авна. Тэр бүр маш их зардал гарна.

-Якутад бүсийн хөнгөлөлтөөр иргэд 13 жил ажиллаад нас хамаарахгүй тэтгэвэрт гардаг гэсэн үнэн үү?

-Үнэн. Иргэн 13 жил ажиллаад л тэтгэвэрт гарна. Манайхаар бол сая гаруй төгрөг. Дээр нь нас ахих тусам нэмэгдэнэ.

-Якутуудын дундаж нас нь хэд вэ?

-65-70

-Тэр хүртэл тэтгэврээ нэмэх үү?

-Нийт нэмэгдлийн хэмжээ 40 орчим хувиас хэтрэхгүй.

-Танд энэ тэтгэвэр хамаарахгүй юу?

-Хоёр удаа намайг иргэн болох санал тавьсан. Хангамжаа бодвол зөвшөөрмөөр байгаа юм. Гэхдээ би зөвшөөрөөгүй.

-Та ОХУ-ын өндөр албан тушаалтнуудтай уулзаж байсан уу?

-Хоёр ерөнхийлөгчтэй уулзаж байсан. Ельцин, Путин хоёртой.

-Хаана, яаж?

-Оросын ерөнхийлөгч нар Якутад ирдэг юм. Тэр тусмаа цааны аж ахуй дээр. Намайг байх хугацаанд Ельцин нэг удаа, Путин хоёр удаа ирсэн.

-Тэд таныг Монгол гэж мэдэх үү?

-Мэднэ. Тэр бүү хэл Путин дөнгөж төрсөн тугал барьж байгаад зургаа авхуулсан. Миний бүтээлийг ерөнхийлөгч Путин “Шинжлэх ухааны нарийн судалгааг өндөр түвшинд хийсэн байна. Баяр хүргэе” гэж хэлсэн.

-Ерөнхийлөгч нар цааны тухай тийм мэдлэгтэй байдаг юм уу?

-Академчид танилцуулсан гэсэн. Хүний газар ч бас хэцүү л дээ.

-Юу нь?

-Хаа газар байдаг атаа, жөтөө.

-Тэр нь юу байх вэ?

-Миний ажил амжилттай болоод өндөр түвшинд яригдаад ирэхээр тэнд ажиллаж байгаа улсуудад таагүй санагдана биз дээ. Хэдийгээр нүүрэн дээр магтах боловч цаагуураа юм ярина аа.

-Оросуудад цааны аж ахуй тийм чухал уу?

-Амарна. Цааны мах иднэ. Цааны бүх эрхтэн хүний эрүүл мэндэд маш сайн.

Ирэх сарын 12-14-ний өдрүүдэд “Шангри-Ла Улаанбаатар” зочид буудалд Олон улсын татварын чуулган болно. Чуулганы ерөнхий зохион байгуулагч нь Ази, Номхон далайн бүсийн орнуудын Татварын мэргэшсэн зөвлөхүүдийн холбоо, Монголын татварын мэргэшсэн зөвлөхүүдийн нийгэмлэг. Энэ чуулганд Ази, Номхон далайн бүсийн орнуудын татварын мэргэшсэн зөвлөхүүдийн холбооны гишүүн 13 орны 19 мэргэжлийн байгууллагууд оролцоно. Дэлхийд Европын татварын зөвлөхүүдийн холбоо, Ази, Номхон далайн бүсийн орнуудын татварын мэргэшсэн зөвлөхүүдийн холбоо, Африкийн татварын мэргэшсэн зөвлөхүүдийн холбоо гэсэн гурван том мэргэжлийн байгууллага байдаг. Үүнээс хүн ам, эдийн засаг газар нутгийн хамралтаараа хамгийн том нь Ази, Номхон далайн бүсийн орнуудын татварын мэргэшсэн зөвлөхүүдийн холбоо юм. Энэ утгаараа манай болох чуулган дэлхий нийтийн анхаарлыг татаж байна. Мөн дээрх холбоод 2013 оноос нэгдэх тухай яригдсаар өнөөг хүрсэн. Харин анх удаа нэгдэх талаар “Улаанбаатарын тунхаг” бичиг гаргана. Энэ талаар Монголын татварын мэргэшсэн зөвлөхүүдийн нийгэмлэгийн Сургалт, судалгаа, менежмэнтийн хорооны дарга Х.Тунгалагмаатай ярилцлаа.

-Монголын татварын мэргэшсэн нягтлан зөвлөхүүдийн нийгэмлэг ямар зорилготой байгууллага вэ?

-Манай нийгэмлэг 2004 онд байгуулагдсан. Монгол Улсад татварын мэргэшсэн зөвлөгөөг хөгжүүлэх, нийт тавар төлөгчдөд татвар төлөх хандлага, төлөвшил олгох, татвар төлөгч татварын байгууллага хоёрт туслах, мэргэжлийн туслалцаа үзүүлж, гүүр болж ажилладаг байгууллага. Байгууллага, хувь хүнээс бүрдсэн 1500 гаруй гишүүнтэй ТББ.

-Байгуулагдсанаас хойш ямар үр дүнд хүрэв?

-Аливаа төрийн хамгийн том үүрэг татвар хураалт байдаг. 1992 оноос эхлэн манайд өөрөө татвараа тодорхойлох тогтолцоо үүссэн. Татвар төлөгч өөрөө ногдлоо тодорхойлоход бид мэргэжлийн зөвлөгөө өгсөөр ирсэн. Мөн мэргэшсэн мэргэжилтнүүдийг бэлтгэж өгдөг.

-Та нараас зөвлөгөө авсан компанид ямар эерэг нөлөө гардаг вэ?

-Татвар төлөгч өөрөө ногдлоо тодорхойлохдоо хуулийн дагуу зөв ногдол хийх үүрэгтэй. Гэтэл татварын алба төрийн өмнөөс ажиллагаа явуулдаг мэргэшсэн байгууллага. Аль нэг байгууллагын нягтлан бодох тэр бүр хуулийн хүрээнд тайлан гаргадаг гэж үзэж болохгүй. Татварын хуулийн нарийн зохицуулалтыг хэрэгжүүлэхэд заавал мэргэшсэн нягтлан бодох шаардлагатай. Энэ бол олон улсад 100 шахам жил хэрэгжиж ирсэн түүхтэй тогтолцоо. Компани мэргэжлийн үйлчилгээ авснаараа аливаа эрсдэлээс сэргийлэх, зөв ногдол хийх чадвартай болж байгаа юм. Мөн татварын маргаантай асуудал төлөөлөх үйлчилгээ авна.

-Олон улсын жишигтэй харьцуулахад манай татварын тогтолцоо ямар түвшинд байна?

-Олон үзүүлэлтээр харьцуулдаг. Гол үзүүлэлт нь өөрөө татвараа ногдуулдаг байж яагаад татварын хяналт байх ёстой вэ гэсэн асуудал. Бүх татвар төлөгчийг 3-5 жилийн дараа дахин шалгах нь зөв үү гэсэн асуулт гарна. Энэ талаар бид судалгаа хийсэн. Хяналт шалгалтад хамрагдсан бүх татвар төлөгчийн 90 шахам хувь нь татвар ногдуулалтад их бага хэмжээний зөрүү гардаг. Эндээс маргаан гарна. Нэг хэсэг нь буруугаа хүлээгээд татвараа төлнө. Нөгөө хэсэг нь маргана. Маргаан үүсээд шүүхээр ороход асуудал үүссэн 90 хувийн татвар төлөгчийн 60 гаруй хувь нь татвар төлөгч нарын талд шийдэгдсэн байдаг.

-Татварын байцаагч нар хуулийг буруу хэрэглэж байна гэсэн үг үү?

-Яг тэгж шууд утгаар нь ойлгож болохгүй. Нэгдүгээрт, татварын хуулиуд маань зөрчилтэй байгаа нь нөлөөлж байна. Бид татварын орчинг сайжруулах нэрээр хуульдаа өм цөм өөрчлөлт хийдэг. Нэмэлтээр хийсэн зохицуулалт нь асуудлыг шийдэх боломжгүй болгодог.

-Жишээлбэл?

-Зөрчлийн тухай хууль хэрэгжээд жил гаруй хугацаа өнгөрлөө. Зөрчлийн тухай хуулиар татварын маргааныг маргаан таслах зөвлөлөөр шийдэхгүй. Гэтэл Захиргааны хэргийн шүүх дээр “Урьдчилан шийдвэрлэх арга хэмжээ аваагүй байна” гээд буцаачихдаг. “Татварын хууль”-д маргаан таслах зөвлөлөөр оруулна гэж байдаг. Харин “Зөрчлийн тухай” хуульд байхгүй. Энэ нь эрх зүйн зохицуулалт тогтвортой бодлогоор хангагдахгүй байна гэсэн үг.

-Ази, Номхон далайн бүсийн орнуудын Татварын мэргэшсэн зөвлөхүүдийн холбоо, танай нийгэмлэгийн хамтран зохион байгуулж байгаа Олон улсын татварын чуулганы тухай танилцуулахгүй юу?

-Тоо, даацаараа энэ бол дэлхий эдийн засгийн хамгийн том бүсийн чуулган. Дэлхий даяаршиж байгаа өнөөгийн нөхцөлд дэлхий даяар татварын нэг хэлтэй байх шаардлага тавигдаж байна. Энэ чуулганыг хийснээрээ хөрөнгө оруулагчдад эерэг дохио очно.

-Чуулганаас ямар үр дүн хүлээж байна?

-Дэлхий дээр Европын татварын зөвлөхүүдийн холбоо, Ази, Номхон далайн бүсийн орнуудын татварын мэргэшсэн зөвлөхүүдийн холбоо, Африкийн татварын мэргэшсэн зөвлөхүүдийн холбоо гэсэн гурван том мэргэжлийн байгууллага байдаг. Энэ холбоод нэгдэх асуудал яригдаад таван жил болж байгаа. Өнөөг хүртэл судалгаа, ярианы түвшинд байсан.

-Одоо нэгдэх үү?

-Энэ байгууллагууд нэгдэхгүй. Харин эдгээр байгууллагыг удирдах нэгдсэн байгууллага байгуулах тухай “Улаанбаатарын тунхаг” бичигт гарын үсэг зурна.

-Чуулганаас манай татварын тогтолцоонд ямар нааштай үр дүн гарах бол?

-Гарна гэж бодож байна. Энэ чуулганаас бид дэлхийн, Европын, Азийн, Африкийн татварын бодлого ямар түвшинд байгаа талаар мэдээлэл авч өөрсөдтэйгөө харьцуулах боломж гарна. Мэдээлэл авна гэдэг нь урагшлах эхний алхам.

-Төрөөс ямар төлөөлөгч оролцох бол?

-Сангийн сайд нээж үг хэлэхээр яригдаж байна. Сангийн яамны газрын дарга үндсэн илтгэл тавина.

-Гаднаас ямар төлөөлөгчид ирэх вэ?

-Мэдээж бүсийн холбооны гишүүн орнуудын төлөөлөгчид оролцоно. Хамгийн чухал нь дэлхийн татварын мэргэшсэн гурван том холбооны ерөнхийлөгч нар ирж, “Улаанбаатарын тунхаг” бичигт гарын үсэг зурна.

-Энэ том шийдвэрүүдийг нутагшуулахад төрийн зүгээс юу хийх ёстой вэ?

-УИХ-аар хэлэлцэгдэж байгаа татварын хуульд манай чуулганаар дэвшүүлэх зарчим сууж өгсөн. Энэ бол олон улсын жишигт ойртох татварын шинэчлэлийн эхний алхам.

-Татвар төлөгчдийг дарамтлах бас нэг шалтаг энэ өөрчлөлтөөр үүсэхгүй гэсэн баталгаа байна уу?

-Аливаа юм хоёр талтай байдаг. Татвараас зайлсхийхээс сэргийлэх дүрэм, татварын суурийг багасгах, ашиг шилжүүлэхийн эсрэг хөтөлбөр яригдана. Гэхдээ зохицуулах нарийн журмуудгүйгээр ерөнхий заалттай дүрэм гарах бас эрсдэл дагуулах магадлалтай. Хувь хүний үзэмжээр шийдэх хийдэл гарах ч гэх зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. Олон улсад үүнийг хянах мэргэжлийн байгууллага байдаг бол манайд алга. Дарамт гэдэг бол нэг талын хүч нь давамгайлаад ирэхээр үүсдэг эд байх. Энэ зөвхөн татварын салбарт биш, бүх салбарт байгаа. Манай татвар төлөгчид үүнээс зайлсхийхийн тулд татвар ногдуулалтаар мэргэшсэн түвшинд хийгээд байхад л болно шүү дээ.

-Татвар ногдуулалтын нэг хэлтэй болсноор компаниудад ямар ашиг ирэх вэ?

-Дэлхийн түвшинд тавигддаг ногдуулалтыг хийгээд сурчихсан байхад дотооддоо алзахгүй. Түүнээс гадна дэлхийн аль ч оронд бизнес эрхлэхэд хамгийн том саад байхгүй болно.

-Хурлын үеэр сургалт явагдана гэсэн…

-Чуулганд Европын татвараар мэргэшсэн, өндөр мэргэжилтнүүд бид ашиглахыг хичээж байна. Чуулганы хажуугаар Европын татварын зөвлөхүүдийн холбооны ерөнхийлөгч, проффессор Пиержиорио Валенте “Олон улсын татвар, татварын бодлого XXI зуунд” гэсэн сэдвээр лекц уншина.

– НЕФТИЙН ХАНШИД ХАМГИЙН ГОЛ НӨЛӨӨЛСӨН ЗҮЙЛ НЬ ГАДААД ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ҮНЭ-

Ашигт малтмал, газрын тосны газрын орлогч дарга Ц.Эрдэнэбаяртай газрын тосны үйлдвэр, нефтийн үнэ ханшийн сэдвийг хөндөж ярилцлаа.

-Сүүлийн үед бензиний үнийг нэг хэсэг нь нэмэгдээгүй, нөгөө нь нэмэгдсэн гэх юм. Статистикийн газрын хамгийн сүүлийн мэдээгээр нэмэгдсэн гэж гарсан. Таны хувьд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Монгол Улс гаднаас 100 хувь бензин, дизель түлшээ худалдаж авдаг. Үүний 97 орчим хувийг ОХУ-аас, үлдсэн хувийг БНХАУ болон бусад улсаас нийлүүлдэг. Бензиний үнийн асуудал үндсэн гурван хүчин зүйлээс шалтгаалдаг. Энэ нь газрын тосны дэлхийн зах зээл дэх баррелийн үнэ, ОХУ-аас манайд сар тутам тогтоодог хил үнэ, валютын ханш юм. Тухайн бүтээгдэхүүнийг худалдаж авахдаа зөвхөн ам.доллараар тооцоо хийдэг учраас валютын ханш нөлөөлдөг. Өмнөх жил нэг торх баррелийн үнэ 50 гаруй ам.доллар байсан бол энэ жил 70 гаруй ам.доллар хүрч өссөн. Мөн ОХУ-аас АИ-92 бензиний хил үнэ 550 доллар байсан бол 710 орчим ам.долларын өртөгтэй болсон. Үндсэндээ гадаад зах зээлээс 13-15 хувиар өсч орж ирж байна. Төгрөгийн доллартай харьцах ханш өссөн. Өнгөрсөн зургадугаар сард Оросоос ирж байгаа хилийн үнэ бензин дээр 61 ам.доллар, дизель түлшин дээр 48 ам.доллараар нэмэгдэж орж ирсэн. Зургадугаар сарын эхээр ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханш 2403-2405 төгрөгийн хооронд хэлбэлзэж байсан бол тухайн сарын сүүлээр 2450 орчим төгрөг болсон. Нэг долларын ханш ингэж өсөх нь бензиний үнэд их нөлөөлдөг. Үүний дагуу зургадугаар сард УУХҮ-ийн сайдаар ахлуулсан Үнийн зөвлөл хуралдсан юм. Төрийн болон төрийн бус байгууллага, шатахуун импортлогч байгууллагуудын төлөөллүүд оролцсон 20 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй хуралдаж зөвлөмж гаргасан байгаа.

Энэ зөвлөмжид эдийн засгийн зохих түвшинд уялдуулж үнийг тогтвортой байлгана гэж заасан. Үнэ гэхээсээ гадна бүтээгдэхүүний нөөцийн асуудал маш чухал.

-Тийм шүү. Ялангуяа тариалангийн улирал эхлэх гэж байхад нөөцөд анхаарахаас өөр аргагүй. Энэ тал дээр хэр анхаарч байна?

-Тогтвортой, хангалттай хэмжээнд нөөц хуримтлуулж байж тариа хураалт болон өвөлжилтийн бэлтгэл ажлыг сайн гүйцэтгэнэ. Мөн манай гол нийлүүлэгч ОХУ-ын Ангарск дахь боловсруулах үйлдвэр засварт орно гэж бидэнд мэдээллээ. Бид Монголын төмөр зам, салбарын яам, аж ахуйн нэгжүүдэд нөөцөө сайтар хангахыг сануулсан.

-Энэ удаагийн шатахууны өсөлт валютын ханшийн өсөлт, Оросоос тогтоодог хилийн үнээс шалтгаалсан уу. Дотоодоос нөлөөлсөн зүйл бий юу?

-Хамгийн гол зүйл нь гадаад зах зээлийн үнэ гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Ургац хураалтын үеэр дунджаар хэдий хэмжээний шатахуун шаардагддаг вэ?

-Манайх сар болгон нөөцөө бүрдүүлдэг. Долоо хоног болгон аж ахуйн нэгжүүдээс нөөцийн мэдээллийг аваад үүнээс үндэслэн тооцоогоо гаргадаг. Мөн ургац хураалтын үеэр нөөцөө нэмэгдүүлэхийг шаарддаг. Есдүгээр сарын хилийн үнэ хараахан орж ирээгүй байна. 2017 онд 1.4 сая тонн бүтээгдэхүүн импортоор орж ирсэн байдаг. Үүний 60 хувийг дизель түлш, 32 хувийг АИ-92, үлдсэн хувийг АИ-95, АИ-98, АИ-80 бензин эзэлдэг. Дизель түлшийг уул уурхай, газар тариалангийн машин механизмууд хэрэглэдэг. Есдүгээр сард ургац хураалт эхэлсэн үед өмнөх жилийнхтэй харьцуулж хичнээн хэмжээний түлш хэрэглэж байгааг тогтооно.

-Нефть боловсруулах үйлдвэрийн шав тавигдсан. Энэ үйлдвэр дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангаж чадах уу?

-Энэтхэгээс жилийн 1.75 хувийн хүүтэй хөнгөлөлттэй зээлийг олгосон. “Инженерс Индиа лимитэд” компани манай боловсруулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийг хийхээр шалгарсан. Бид жилийн 1.5 сая тонны хүчин чадал бүхий газрын тосны боловсруулах үйлдвэр барихаар төлөвлөж байна. Нарийвчилсан ТЭЗҮ энэ онд багтан батлагдах ёстой. Ирэх жилийн гуравдугаар улирлаас барилгын ажлаа эхлээд 2023 он гэхэд үйлдвэрээ ашиглалтад оруулах зорилт тавин ажиллаж байна. Бензиний үнэ нэмэгдэхэд өргөн хэрэглээний барааны суурь үнэд шууд нөлөөлдөг. Энэ бүгдийг тогтвортой барихын тулд боловсруулах үйлдвэрийг барих шаардлагатай. Цаашдаа стратегийн томоохон салбар болж хөгжинө. Энэ үйлдвэр дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангах хүчин чадалтай.

-Барилгын ажлынх нь хүрээнд ямар бүтээн байгуулалтууд өрнөх вэ?

-Үйлдвэрийн барилга, дэд бүтэц, шугам татах гэсэн үндсэн гурван ажил хийгдэнэ. Дорноговь аймгийн Сайншандаас Алтанширээ сум хүртэл 20 орчим км зайд 150 гаруй га талбайд газрын тосны боловсруулах үйлдвэр барихаар тусгай хэрэгцээт газраа авчихсан үйл ажиллагаа эхлүүлээд байна. Үүнтэй холбогдуулан авто зам, төмөр зам, цахилгаан дамжуулах сүлжээ гэсэн дэд бүтцийн ажлууд эхэлсэн. Төмөр замын хувьд нийтдээ 27 орчим км зам барина. Үүнд аймгийн төвөөсөө 18 км зам болон бусад туслах замууд багтаж байна. Аймгийн төвөөс Алтанширээ сум хүртэл 18 гаруй км авто зам барина. Засмал замын ажлыг Батлан хамгаалах яамны 220 хүн, 50 машин, механизмаар гүйцэтгэж байна. Одоогоор 11.5 км замын хөрс хуулалтын ажлыг хийж гүйцэтгэсэн. Үйлдвэр өөрийн гэсэн цахилгаан станцтай байхаар төлөвлөсөн. Одоогоор аймгийн төвийн өргөтгөсөн цахилгаан станцаас боловсруулах үйлдвэр лүү шугам татан цахилгаанаар хангаж эхэлсэн. Дэд бүтцийн ажилд төрийн болон төрийн бус байгууллагууд өөрсдийн бололцоогоор ажиллаж байна. Улаанбаатар төмөр замын хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг төмөр замын барилгын ажлын гүйцэтгэгчээр сонгогдсон. Долоо хоног бүр хурал, зөвлөгөөн хийж бидэнд ажлын мэдээллээ цаг алдалгүй мэдэгддэг. Барилгын ажил нэлээд шуурхай явагдаж байгаа.

-Газрын тосоо хоолойгоор дамжуулна гэсэн албан бус мэдээлэл бидэнд ирсэн. Мөн усны хангамж хүрэх үү гэдэг маргаантай асуудал байх шиг. Энэ талаар ямар тайлбар өгөх вэ?

-Дорнод аймагт байрлах газрын тосны ашиглалтын 19, 21 дүгээр талбай гэж байдаг. Тэндээс Алтанширээ хүртэл 651 км орчим шугам хоолой татна. Дэлхийд тосны тээвэрлэлтийн хэд хэдэн хэлбэр байдаг. Далан тээвэр, шугам хоолойн тээвэр, авто зам, төмөр замын тээврүүдийг нэрлэж болно. Эдгээрээс хамгийн хямд нь далан тээвэр юм. Монголд энэ төрлийн тээвэр байхгүй. Тэгэхээр дараагийн өртөг багатай тээвэр болох шугам хоолойн тээврийг сонгосон. Өртөг багатайгаас гадна байгальд ээлтэй зэрэг олон давуу талтай. Үүнд нарийвчилсан ТЭЗҮ-ийг гаргах, аль чиглэлээр яаж явуулах зэрэг судалгааны ажлыг хийж байна.

-Энэтхэгийн нэг тэрбум ам.доллар үйлдвэр барихад зориулсан мөнгө. Тэгэхээр манайхаас шугам хоолой, дэд бүтэц хоёрт мөнгө гаргах хэрэг гарах нь. Багцаагаар хэдий хэмжээний хөрөнгө гарах бол?

-Хөгжлийн банкнаас хөнгөлөлттэй зээлээр 250 орчим тэрбум төгрөг олгоно. Тэр мөнгөөр дэд бүтцийн бүх ажлыг хийхээр төлөвлөсөн. Үүний ТЭЗҮ гарчихсан. Ажлын гүйцэтгэл нь хүртэл эхэлсэн. Шугам хоолойн ажлын өртөг урьдчилсан тооцоогоор 300 гаруй сая ам.доллар болох болов уу гэж төсөөлсөн. Үйлдвэрийн барилгын ажил нэг тэрбум ам.долларт багтана гэж тооцоолсон. Газрын тос гэдэг өөрөө маш өндөр эрсдэлтэй. Цаг хугацаа, хөрөнгө оруулалт их шаарддаг. Усны асуудалд Байгаль орчны яамнаас судалгаа хийсэн. Тухайн үйлдвэр баригдах газраас 40 гаруй км зайд газрын доорх завсрын усны нөөц байгааг илрүүлсэн. Мөн ашигласан усныхаа 70 гаруй хувийг саарал ус болгон дахин ашиглахаар төлөвлөж байна.

-Манай улсын газрын тосны нөөцийг бүрэн тогтоогоогүй байна. Одоогоор илэрсэн нөөцийн хэмжээг танилцуулаач?

-Монгол Улсад 33 талбайд газрын тос илэрсэн. Үүнээс гурван талбайд ашиглалт хийхээр болсон. Дорнод аймгийн 19, 21, Зүүнбаянгийн талбай, бусад талбайд газрын тос хайж байгаа гэсэн үг. Улсын хэмжээнд геологийн тогтоц байгаа нөөц 330 сая гаруй тонн гэж гарсан. Үүнээс ашиглалтын баталгаат нөөц нь 43 сая тонн юм. Тэгэхээр ойролцоогоор 30 орчим жилийн нөөцөө илрүүлчихсэн. Манайх жилдээ сая орчим тонныг олборлож байгаа. Боловсруулах үйлдвэртэй болчихвол дахиад 500, 600 гаруй тонн нэмэгдэнэ. Үүний тулд газрын тосны эрэл хайгуулаа нэмэгдүүлж, нөөц олохын тулд ажиллаж байна. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ хийсэн компаниуд хайгуул хийж байгаа. Газрын тосны нэг давуу тал нь байгаль орчинд сөрөг нөлөө багатай. Хайгуул хийгдсэний дараа өрөмдлөгөө эхлүүллээ гэхэд тухайн хөрсөнд 30 см диаметртэй нүх үүсдэг. 2000-3000 метрийн гүнд өрөмдөж байж ямар геологийн эрдэс байгааг тогтоодог. Эрэл хайгуулын ажилд Монгол Улсын төсвөөс нэг ч зардал гардаггүй. Тухайн бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ хийсэн компани бүх зардлаа гаргаад эрэл хайгуулаа хийдэг. Хайгуулын ажил зөвшөөрөл 8-12 жилийн хугацаатай. Тухайн хугацаанд газрын тос олохгүй бол тухайн компани шаталтад ороод өнгөрдөг.

-Манайх бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг “Петрочайна Дачин тамсаг”-т хэт ашигтайгаар хийсэн гэсэн шүүмжлэл их явдаг. Энэ гэрээний талаар таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг улс орон, компани болгон өөрсдийн нөхцөлд тааруулж хийдэг. Хамгийн энгийн жишээ хэлбэл, Монгол Улсын Засгийн газар “Петрочайна Дачин тамсаг” компанитай гэрээ хийсэн. Тухайн компани 100 хувь хөрөнгөө гаргаад хайгуулаа хийсэн. 2.5 тэрбумын хөрөнгө оруулалт хийгээд, тосоо олборлож эхэлсэн. Гэрээний хоёр төрлийн заалт байдаг. Нэг нь өөрийнхөө хэсгийг тосоор авах, нөгөө нь валютаар авах сонголт бий. Одоогоор боловсруулах үйлдвэр байхгүй учраас валютаар хувиа авч байна. Энэ онд “Петрочайна Дачин тамсаг”-ийн олборлолтоос улсад 223 тэрбум төгрөг төлүүлэхээр ажиллаж байна. Тухайн гэрээний хувьд хоёр тал аль аль нь ашигтай байхаар заасан. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ гэдэг нь ямар нэгэн зардал гаргахгүйгээр ашиг олохыг хэлнэ.

-Таван жилийн дараа нефть боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орох юм байна. Иргэд энэ үйлдвэрээс шатахуун авч борлуулж болох уу. Энэ үйлдвэр зөвхөн дотоодоо хангах зориулалттай юу?

-Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ болон Газрын тосны тухай хуулинд зааснаар тухайн тосоор эсвэл валютаар ашгаа авдаг. Хэрвээ дотооддоо боловсруулах үйлдвэртэй болбол нэн тэргүүнд улсдаа тосоо дэлхийн зах зээлийнхээ ханшаар нийлүүлнэ гэсэн заалт байгаа. Бүгд цагаан дээр хараар буусан хуулийн дагуу явагдаж байдаг.

Өнгөрсөн хавар Дэлхийн банк “Монголын эдийн засагт өнгөрсөн 2017-2018 онд эдийн засгийн хүчтэй сэргэлт ажиглагдлаа” хэмээн дэлхий нийтэд зарласан. Харин саяхан ХХААХҮЯ махны экспорт 100 тэрбум төгрөгөөс давсан тухай таатай мэдээлэл хийлээ. Засгийн газраас “Мах, сүүний анхдугаар аян”-ыг орон даяар өрнүүлж, махны экспортыг нэмэгдүүлж, 2020 он гэхэд жилд 100 мянган тоннд хүргэхийг зорьж байна. Манай улс сүүлийн жилүүдэд жилд арав гаруйхан мянган тонн мах экспортолсон. Харин өнгөрсөн оноос махны экспорт нэмэгдэж, 2017-2018 онд 28 мянган тонн үхрийн мах, 43 гаруй мянган тонн адууны мах экспортлохоор тогтоож, хонь, ямааны маханд экспортын хэмжээ хязгаар тогтоохгүй байхаар шийдвэрлэсэн. Энэ хүрээнд 2018 оны эхний зургаан сарын байдлаар арав шахам мянган тонн дулааны аргаар боловсруулсан мах, есөн мянган тонн адууны мах, 800 тонн хонины болон ямааны мах, 620 тонн үхрийн мах, 500 тонн дайвар бүтээгдэхүүн нийт 20 мянган тонн мах, махан бүтээгдэхүүн экспортолжээ. Оны эхний зургаан сарын байдлаар мах, махан бүтээгдэхүүний экспортоос 110 тэрбум төгрөгийн орлого олсон байна. Энэ нь өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад мах, махан бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээ 2,8 дахин нэмэгдсэн үзүүлэлт аж.

Экспортын хэмжээ нэмэгдсэн байдлыг өмнөх оны мөн үетэй харьцуулж, махны төрөл тус бүрээр авч үзвэл, 2018 оны зургадугаар сарын байдлаар адууны махны экспорт 1.5 дахин их, хонины болон ямааны мах 4.3 дахин их, дулааны аргаар боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүн 8.1 дахин их тус тус нэмэгджээ. Одоогийн байдлаар мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлох зөвшөөрөлтэй 30 гаруй аж ахуйн нэгж байгаа бөгөөд сүүлийн үед дулааны аргаар боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүний экспорт нэмэгдэх төлөвтэй гэнэ. Дээрх мэдээллээс харвал махны экспорт цаашдаа нэмэгдэх нь малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх гол эх үүсвэр болно. Харин экспортоо нэмэгдүүлэхийн тулд махыг олон улсын жишигт нийцсэн технологиор боловсруулах үйлдвэрүүдийг олшруулах шаардлагатай болно. Засгийн газраас “21:100” нэртэй хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр зарласан. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд 21 аймагт 100 хөнгөн үйлдвэр байгуулна. Төлөвлөсөн үйлдвэрүүд ашиглалтад орвол мал аж ахуйн гаралтай экспорт ойрын хоёр жилд дөрөв дахин нэмэгдэх боломжтой гэсэн тооцоо байдаг. Энэ нь манай хүн амын 30 хувийг хамардаг хөдөө аж ахуйн салбарын малчдын орлого нийслэлчүүдийн дундаж орлогоос хоёр дахин их болно гэсэн үг юм. Гэхдээ 100 үйлдвэр ашиглалтад оруулаад л малчид энэ их мөнгийг халааслахгүй. НҮБ-ын манайд төсөл хэрэгжүүлж байсан ажилтнуудын ярьж буйгаар бол монгол малын гаралтай түүхий эдийн гадаад зах зээл хангалттай бий. Дэлхийн буурай орнуудад хүнсний хомсдол нэмэгдэж байгаа, мөнгөтэй хэсэг нь эрүүл эко хүнсэнд гар татахаа больсон зэрэг нь манай малын гаралтай түүхий эдийн зах зээлд тооцогдоно. Энэ зах зээлд худалдан авах өндөр чадвартай евро бүсийн 600 сая хүн, Японы нийт иргэд, Хятад, Орос, Энэтхэгийн саятнууд хамрагдана.

НҮБ-ын мэргэжилтнүүд үзэж буйгаар монгол малын түүхий эдийг экспортод гаргахад малын эрүүл ахуй саад болоод байгаа юм биш. Малыг эрүүлжүүлэх томоохон арга хэмжээ авчихад л энэ асуудал шийдэгдэнэ. Хэдэн үйлдвэр бариад түүхий эдээ боловсруулах ч тийм хүнд асуудал биш. Хамгийн чухал нь эдийн засгийг зах зээлийн зарчмаар хөгжүүлэх. Дээр нь дэлхийн зах зээлд түүхий эдээ гаргах зөв механизмд төр биш, хувийн хэвшлийнхэн суралцах ёстой гэнэ. Японтой байгуулсан стратегийн гэрээ хэрэгжиж эхэлснээс хойш манайхаас гарах экспорт бага зэрэг нэмэгдсэн. Бараа, түүхий эдийн төрөл болон хоёр талын сонирхол, судалгаа ч нэмэгдсэн. “Яагаад экспорт ихээр нэмэгдэхгүй байна” гэсэн асуултад Японы мэргэжилтэн “Өмнөхтэй харьцуулахад нэмэгдсэн. Гэхдээ гэнэт ихээр нэмэгдэхгүй. Одоогийн жаахан гарч байгаа бүтээгдэхүүн ирээдүйд гарах их цувааны замыг нээж байгаа юм” гэж хариулж байна. Эндээс харвал манай махны экспорт өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад гурав дахин өссөн нь ирэх жил Засгийн газрын хүсээд байгаа 100 мянган тонн мах гаргах хүсэл биелж болно.

Ирэх долоо хоногт 26 мянган малтай австрали хоньчин манайд ирж, өөрийн бизнесийн туршлагаа бидэнтэй хуваалцана. Махаа яаж боловсруулахаас эхлээд дэлхийн зах зээлд хэрхэн гаргадаг аргаа зааж өгнө. 1990-ээд оноос хойш монгол малын махыг хамгийн ихээр гаргасан тохиолдол энэ жил болох юм байна. Гэхдээ нийт малчдыг хамруулахын тулд мах боловсруулах үйлдвэрүүдийг эхний ээлжид яаралтай ашиглалтад оруулах шаардлагатайг мэргэжилтнүүд сануулж байна.

Ойрын хугацаанд сонсогдох магадлалтай бас нэг сайн мэдээ бол АНУ-ын зах зээлд хөнгөлөлттэй гаргах ноос, ноолууран бүтээгдэхүүний тухай хууль. Сүүлийн жилүүдэд Африкийн орнуудад америкууд янз бүрийн хөнгөлөлт үзүүлэх, хятадууд хөрөнгө оруулах нь эрс нэмэгдэж байгаа гэнэ. Зарим тохиолдолд АНУ-ын конгресс ямар нэг хөнгөлөлтийн хуулийг зургаан сарын дотор баталж байсан тохиолдол байдаг аж. Хэрэв монголчуудад зориулсан хууль маргааш батлагдвал бид бэлэн эсэх тухай асуулт тавигдана. Монголын мал аж ахуйгаас жилд нийтдээ 40 шахам мянган тонн хонь, тэмээний ноос, ямааны ноолуур гардаг юм байна. Энэ бүхнийг бүтээгдэхүүн болгоод америкуудад нийлүүлбэл нам, төрийг тарааж тавих гээд байгаа Оюу толгой, Таван толгойгоос илүү орлого олно. Гэхдээ мэдээж АНУ-ын конгресс дээрх хуулийг батлаад ерөнхийлөгч нь гарын үсэг зурчихаар энэ их мөнгө орж ирэхгүй. Хуулийг мөнгө болгох эсэх нь монголчуудаас л хамаарна. Өнөөдөр евро бүсэд 7200 төрлийн бараа, бүтээгдэхүүн гаргах эрх бидэнд бий. Гэтэл энэ боломжийг овойж оцойтол ашигласан тухай мэдээ дуулдахгүй арваад жилийн нүүрийг үзэж байна. Харин энэ удаад малчдын ноос, ноолуурыг дэлхийн зах зээлд гаргах алтан боломж нээгдэж байна. Өнөөгийн байдлаар ноолууран бүтээгдэхүүн дэлхийн аль ч оронд асуудалгүй гарч байна. Малчид ч ноолуураасаа чамлахааргүй орлого олж байгаа. Харин малчдын өвөл, зуны хөдөлмөр болсон 30 мянган тонн ноосны 70 хувь нь анхан шатны боловсруулалт хийгээд л маш хямдаар хятадын зах зээлд гарч байна. Засгийн газрын зүгээс ноос, ноолуур боловсруулах үйлдвэрт зээл олгох болсон гэдэг. Тэр зээл нь ноос, ноолуур хураагаад, зараад дууссан хойно нь шийдэгддэг гэнэ. Бас нэг сонин тогтолцоо нь өнөөдөр нийслэлд 20 гаруй мянган орон сууц эзэнгүй байхад нөгөө АНУ-ын том зах зээлд гарах ноос, ноолуурын үйлдвэрүүдийн ихэнх түрээсийн жижиг байраар тэнүүчилж, үйлдвэрлэл явуулдаг гэсэн мэдээ бий. Сүүлийн арваад жил эдийн засгийг солонгоруулах тухай улстөрчид амаа цуцтал ярьсан. Харамсалтай нь ярих тусам л уул уурхайн хараат болсон. Оюу толгой, Таван толгойтой бараг бүх улстөрчид ноцолдоно. Харин хөдөө аж аж ахуйг хөл дээр нь босгохын төлөө хөдөөгийн сайд л дуугардаг жишиг тогтсон. Эдийн засаг өнөөдөр солонгорох боломж гарч байгаа. Гэвч улстөрчид чимээгүйхэн суусаар. Учир нь хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнээс орж ирэх их мөнгө нь улстөрчдөд биш, малчдад очих учраас л хэн ч хөдлөхгүй байгаа бололтой.

НҮБ-ын Аж үйлдвэр хөгжлийн байгууллага (НҮБАҮХБ) манай улсад Европын холбооны санхүүжилтээр “Монгол Улсад хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих” төсөл хэрэгжүүлж байна. Төслийн зорилго нь мал аж ахуйн гаралтай арьс шир, ноос ноолуур, мах, сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн нэмүү өртгийн сүлжээг бий болгоно. Улмаар чанарын шаардлага хангасан түүхий эдийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлснээр хөдөлмөр эрхлэлт, малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх юм байна. Мөн түүхий эдийн стандарт, боловсруулалтыг дэлхийн жишигт хүргэснээр экспортын хэмжээ өснө. Энэ талаар “Монгол Улсад хөдөлмөр эрхлэл-тийг дэмжих” төслийн зохицуулагч Г.Мөнхболортой ярилцлаа.

-НҮБ-ын Аж үйлдвэрийн хөгжлийн байгууллагыг танилцуулна уу?

-Энэ байгууллага анх 1968 онд Монголд үнэт чулуу үйлдвэрлэлийн чиглэлээр төсөл хэрэгжүүлж байсан.Өнөөдөр Монгол Улсын харьцангуй давуу тал болох хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн салбарт анхаарал хандуулж эхэлсэн. НҮБАҮХБ Монгол Улс өөрийн арвин нөөц баялгийг ашиглан өндөр хөгжилд хүрэх боломжтой гэж үздэг.

-“Монгол Улсад хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих” төслөө танилцуулахгүй юу?

-Төслийн зорилго Монголын мал аж ахуйн гаралтай арьс шир, ноос ноолуур, мах, сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн нэмүү өртгийн сүлжээг бий болгоно. Ингэхдээ дэлхийн стандартад нийцсэн технологи, дүрэм, журам, менежмэнтийг энэ салбарт нутагшуулна. Ингэж байж өнөөдөр үнэгүйдээд байгаа хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн түүхий эд нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн болж дэлхийн зах зээлд гарах боломжтой болно. Төсөл энэ оны гуравдугаар сараас хэрэгжиж эхэлсэн. 2020 оны нэгдүгээр сард дуусна. Үйлдвэрлэлийн нэмүү өртгийн сүлжээг Улаанбаатар, Дархан хотуудад, бэлтгэн нийлүүлэлтийн чиглэлээр Дорнод, Ховд, Хөвсгөл, Төв, Сэлэнгэ аймгуудад хэрэгжүүлнэ.

-Манай борлуулж чадахгүй байгаа мах, сүүг энэ төсөл хэрэгжсэнээр борлуулах чадвартай болно гэж ойлгож болох уу. Эрүүл ахуйн шаардлага, стандартыг хангачихвал манай мах, сүү хаана ч борлогдоно гэсэн үг үү?

-Тийм. Манай томоохон боловсруулах үйлдвэрүүд дээр үнэлгээ хийнэ. Олон улсын стандарт нэвтрүүлнэ. Нэвтрүүлсэн үйлдвэрүүдэд нь цаашид юу хийх талаар зөвлөгөө өгнө. Шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжийг нээнэ. Экспортод гаргахын тулд дулааны аргаар эсвэл вакумжсан боловсруулалт хийх зэрэг технологийн шийдлүүдийн талаар олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн мэргэжилтнүүд зөвлөнө.

-Монгол мах борлогдох гадаад зах зээл хэр их байгаа бол?

-Маш том зах зээл бий. Жишээлбэл, япончууд гэрийн тэжээвэр амьтны хоол ихээр авах санал ирүүлдэг. Сүүний хувьд тараг, бяслаг болгох замаар илүү их нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн болгон экспортод гаргах гээд олон боломж бий. Гэхдээ энэ бүх бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлээд л гадаад зах зээлд гаргана гэвэл бүтэхгүй.Энэ бүхэнд сав баглаанаас эхлээд маш их зүйлийг олон улсын стандартад нийцүүлэх ёстой. Энэ бүхэн чамгүй өндөр түвшний менежмэнт шаардана. Төсөл хэрэгжсэнээр дээрх асуудал шийдэгдэнэ гэж найдаж байна.

-Арс ширний хувьд?

-Дархан хотод Дархан Минж компани хоёр үйлдвэрийг удахгүй ашиглалтад оруулах гэж байна. Гутлын үйлдвэр нь энэ есдүгээр сард ашиглалтад орно. Нөгөө нь арьс шир боловсруулах үйлдвэр.

-Арьс ширний үйлдвэрүүдийг “Цэвэрлэх байгууламжаа шийдэж байж үйл ажиллагаа явуул” гэсэн шаардлагыг” төрөөс тавьж байгаа. Энэ шалгуурыг хангасан уу?

-Арьс ширний үйлдвэрүүдийн гол асуудал цэвэрлэх байгууламж гэдэг. Харин энэ үйлдвэрүүд цэвэрлэх байгууламжаа өөрсдөө шийдэж чадсан гэсэн. Энэ нь Улаанбаатарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа арьс ширний үйлдвэрүүдтэй харьцуулахад Дарханы үйлдвэрүүд экспорт хийх боломж өндөр байна гэсэн үг. Тиймээс Дархан минжийн үйлдвэрийг төслийн хүрээнд загвар болгож хөгжүүлнэ. Энэ үйлдвэр дээр байгаль орчны болон бусад стандартуудыг нэвтрүүлэхээр бид ажлаа эхэлсэн.

-Хүний нөөцийн боломж хэр байгаа бол?

-Хүний нөөцийн хувьд бид цахим болон анги, танхимын хосолсон сургалтыг явуулна. Хөтөлбөрөө монгол хэл дээр орчуулсан.

-Цахимаар суралцаад мэргэжил эзэмшиж болох уу?

-Бид арьс ширний үйлдвэр болон цэвэрлэх байгууламжтай холбоотой сургалт явуулсан. Гарын авлага гаргасан. Мэргэжлийн сертификат олгодог сургалт. Энэ сургалт хоёр цагийн хугацаатай. Гарын авлага монгол дээр байгаа болохоор компаниуд өөрсдөө сургалт явуулаад мэргэжилтэн бэлтгэж болно. Манай төслийн зүгээс есдүгээр сард энэ талаар албан ёсны сургалт зохион байгуулна. Онлайнаар ороод иргэд өөрсдөө хоёр цагийн сургалтад хамрагдаж болно.

-Онлайнаар суралцсан хүн сертификат авах боломжтой юу?

-Боломжтой. Онлайнаар сурчихаад тест бөглөөд, онооноос хамаарч сертификат авна.

-“Говь” компани “200 ажилчин сургаж авна. Гарааны цалин нэг сая төгрөг” гэсэн зар явуулаад хүн ирэхгүй байна гэсэн мэдээ байна. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Мэргэжсэн ажилчны тухай асуудал байх. Орчин цагийн үйлдвэрүүд ихэнх нь автомат удирдлагатай. Тэгэхээр ажилчдаас өндөр чадвар шаардана. Бүтээмжийн хэрээр цалин авна.

-Дарханы үйлдвэрийн боловсруулсан арьс шир дэлхийн зах зээлд гарах баталгаатай юу?

-Гадаад зах зээлд гарна. Энэ үйлдвэрийн боловсруулалтын технологи нь хром, давсгүй. Энэ нь байгаль орчинд хоргүй, олон түвшинд хэрэглэдэг технологи учраас гадаад зах зээлд гарахад асуудалгүй.

-Төслийн хүрээнд хэр санхүүжилт хийх бол?

-Техникийн туслалцаа гэдэг утгаараа оюуны хөрөнгө оруулалт түлхүү хийнэ. Том тоног төхөөрөмжийн санхүүжилт байхгүй. Туршилтын бага оврын төхөөрөмж байж болно.

-Ноос ноолуурын салбарт ямар бодлого хэрэгжүүлэх вэ?

-Есдүгээр сард ноос, ноолуурын салбарт хэрхэн үнэлгээ хийх, ямар менежмэнт нэвтрүүлэх, үр ашгийг нэмэгдүүлэх, тулгамдсан асуудлыг хэрхэн шийдэх зэрэг асуудлаар зөвлөгөөн хийнэ.

-Хэн зөвлөгөө өгөх вэ?

-Олон улсад энэ салбарт хүлээн зөвшөөрөгдсөн, өмнө нь манайхтай төстэй орнуудад ажиллаад үр дүнд хүрсэн мэргэжилтнүүд ирж зөвлөгөө өгнө.

-Хөдөө аж ахуйн үнэгүйдсэн түүхий эдийг үнэд оруулахын тулд юу хийх ёстой вэ?

-Юуны өмнө үнэд бодит судалгаа хийх хэрэгтэй. Бид энэ судалгааг эхлүүлсэн. Ноос ноолууран бүтээгдэхүүнийг Монголд тодорхой хэмжээгээр үйлдвэрлэж байгаа. Гэхдээ бид хөрөнгө санхүүдээ тааруулаад одоогийн үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүнд, цаг хөрөнгө зарахгүй. Шинээр юу хийж болох, технологи нэвтрүүлэх замаар нэмүү өртөг хэрхэн шингээж, гадаад зах зээлд гарах талаар судалгаа хийж байна. Дараа нь НҮБАҮХБ ямар түвшний тусламж, зөвлөмж өгөх талаар шийд гарна.

-Саяхан Хөдөө аж ахуйн бирж, Ноос ноолууран бүтээг-дэхүүн үйлдвэрлэгчдийн холбоо мэдээлсэн хийсэн. “Эрдэнэт хивс” компани малчид ноосоо үнэрхээд байвал шинэ Зеландаас хямд ноос авчих тухай мэдээл байсан.

-Миний мэдэхээр шинэ Зеландын ноос нарийн байдаг юм байна. Энэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд хялбар, зардал бага байх.

-Монгол ноос үнэ хүрэхгүй гэсэн үг үү?

-Тэгж ойлгож болохгүй. Би Нидерландад магистыр хийж байхдаа Европын зах зээл тэр нарийвтар ноосыг биш, монгол ноосыг илүү сонирхдогийг олж мэдсэн.

-Дэлхийд худалдан авах чадвараараа тэргүүлдэг европчууд яагаад монгол ноосыг сонирхож байна?

-Далайн чийгтэй уур амьсгалтай бүсэд манай ноос илүү амьдрах чадвартай байдаг юм байна. Энэ чинь монгол ноосны зорилтот зах зээл байгаа гэсэн үг. Бидэнд бэлэн ноос нь байна. Европт бэлэн зах зээл нь байна.

-Боломжийг яаж ашиглах вэ?

-Ирэх долоо хоногт энэ чиглэлийн мэргэжилтэн Авст-ралиас ирж ноос, арьсны бэлтгэн нийлүүлэлтийн тогтолцоог яаж зөв болгох талаар зөвлөгөө өгнө. Яаж зах зээлд үнэ хүргэхийг зааж өгнө. Тэгээд ирэх жил баруун, зүүн бүсэд сургалт явуулна. Сонирхуулахад 26 мянган хоньтой Австралийн малчин ирнэ. Тэр хүн өөрийн ашигладаг орчин цагийн технологийг сонирхуулна.

-Жишээлбэл?

-Манайхны үсээ засдаг цахилгаан цэнэгтэй машинаар нэг хонины ноосыг хэдхэн минутад авчихдаг юм байна. Манай хонь дээр туршилт явуулна. Мал аж ахуйн түүхий эдийг орчин цагийн технологи ашиглан бэлтгэснээр хугацаа, хөрөнгө хэрхэн хэмнэх талаар загвар үзүүлэн хийнэ.

-Боловсруулсан арьс, ширний зах зээл хэр байдаг бол?

-“Арьс ширэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчийн холбоо”-той бид хамтран ажиллаж байгаа. Тэдний судалгаагаар дотоодод гутал үйлдвэрлэх томоохон зах зээл байна. Гутлын гадаад зах зээлийн гадаадад өрсөлдөх чадвар бидэнд одоохондоо байхгүй. Боловсруулсан арьсны хувьд Хятад, Турк, Итали, Энэтхэг авч байна. Удахгүй Энэтхэгээс бизнесмэнүүд ирнэ.

Монголын ноос, ноолууран бүтээгдэхүүнийг АНУ–ын зах зээлд хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр гаргах хуулийн төслийг хэсэг конгрессменүүд санаачилжээ. АНУ–ын эрх баригч хоёр намын нөлөө бүхий гишүүд санаачилсан нь энэ хууль батлагдах магадлалыг нэмэгдүүлж байгаа аж. Хэрэв энэ хууль батлагдвал манай ноос, ноолуурын салбарт асар их зах зээл нээгдэнэ. Харин Монголын холбогдох салбарууд, оролцогч талууд энэ зах зээлийг ашиглахад бэлэн эсэх нь маргаантай асуудал юм байна. Энэ талаар Монголын Ноос, ноолуурын холбооны дэд ерөнхийлөгч Г.Ёндонсамбуутай ярилцлаа.

-Манай ноос, ноолууран бүтээгдэхүүн АНУ-ын зах зээлд хөнгөлөлттэй гарах тухай яригдаж байна. Манай улс жилд хэр хэмжээний ноос, ноолуур авдаг юм бэ?

-Өнөөгийн байдлаар Монгол Улс жилд 9500 тонн ямааны ноолуур, 1400 тонн тэмээний ноос, сарлагийн хөөвөр 130 тонн, хонины ноос 35 манган тонн-ыг зах зээлд нийлүүлж байна.

-Үүнээс хэд нь үйлдвэрлэлд ашиглагдаж байна?

-45-46 хувь нь ашиглагдаж байна. Энэ хэмжээний түүхий эдийг бид яаж дээд зэргээр ашиглах вэ гэдэг асуудал бий.

-Үүнээс хэдэн хувиар нь дотооддоо бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна?

-Энэ бас харьцангуй ойлголт. Бид ямар хэмжээний түүхий эдийг, ямар түвшинд боловсруулж байна гэдгээ тооцох хэрэгтэй. Ноолуурын хувьд анхан шатны боловсруулалт гэдэг нь угаах технологи. Энэ түвшинд ноолуурыг 100 хувь угааж байгаа. Бүх улс зөвхөн угаасан, самнасан ноолуур, эсвэл бэлэн бүтээгдэхүүн авдаг. Өөрөөр хэлбэл анхан шатны боловсруулалтыг 100 хувь хийж байна. Дараагийн шат самнах буюу ноолуураас хялгасыг салгаж, утас хийхэд бэлэн болгож байгаа юм. Энэ шатны боловсруулалт бол бага.

-Ноолуур энэ жил хэдэн төгрөгт хүрэв?

-Энэ жил кг ноолуур 120 мянган төгрөгт хүрсэн.

-Ноолуур үнэд орохоор, үйлдвэрүүд нь сөхөрчих үү?

-Үгүй ээ. Үйлдвэрүүд малчдад “Технологийн шаардлага хангасан түүхий эдэд сайн үнэ төлөхөд бэлэн шүү” гэж хэлж байна. Малчид өнөөдөр чанартай түүхий эд нийлүүлж чадвал үйлдвэрүүд үнийг төлөөд л авна. Хэрвээ 15 микронтай ноолуур байвал үйлдвэрүүд кг ноолуурыг 150 мянган төгрөгөөр авахад бэлэн байна шүү дээ.

-Одоо манай түүхийн эдийн чанар ямар байна?

-Манай хөдөө аж ахуйн түүхий эд зах зээлийн харилцаанд суралцахгүй байна. Зах зээлийн үндсэн зарчимд чанар л үнийг тогтооно. Гэтэл манайхан ноос, ноолуур гэсэн хоёр үнэ л яриад байдаг. Гэтэл ноолуурын чанар сайн байх тусам үнэ өсдөг. Ноолуур гэдэг нэр үнэ биш. Ноолуур тус бүрийн чанараас шалтгаалж үнэ тогтдог. Гэтэл хэн нэгний сайн чанарын ноолуурын үнээр бусад бүх ноолуурыг шахах гээд зүтгээд байна.

-Ноос, ноолуурынхаа 70 хувийг гадагшаа түүхий эд хэлбэрээр гаргадаг. 50 хувийг дотооддоо боловсруулах боломж бий юу?

-Энэ онд “Ноолуур” хөтөлбөр батлагдсан. Энэ хөтөлбөрт 2020 онд түүхий эдийн 60 хувиар бэлэн бүтээгдэхүүн хийнэ гэж заасан.

-Хоёр жилийн дотор барах уу?

-За яах вэ. Манайхан төлөвлөгөөгөө арай дэгсдүүлж хийгээд байдаг тал бий. Гэхдээ бид хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллана. Хэрвээ АНУ-ын конгресс Монголын талд хөнгөлөлт үзүүлбэл “Ноолуур” хөтөлбөр хэрэгжихэд асар том түлхэц болно. АНУ-ын зах зээлд гарах нь Япон, Европын зах зээлд гарахаас арай хялбар л даа. Манай салбарт төрөөс зээл олгож байгаа. Гэхдээ энэ жил шийдвэр гаргах гэсээр байтал ноолуур цуглуулах цаг нь өнгөрчихсөн. Ирэх жилийн эхний улиралд багтааж мөнгө өгөх тухай ярьж байгаа. Гэхдээ энэ жил ноолуур үнэтэй ч гэсэн манай үйлдвэрлэгчид 3700 тонн ноолуур цуглуулж чадсан. Энэ нь өмнө авч байгаагүй их хэмжээ л дээ. Сарлагийн хөөврийг бараг 100 хувь дотоодын үйлдвэрлэгч нар авсан. Тэмээний ноосыг ч багагүй цуглуулсан.

-Чанартай түүхий эд бол манай үйлдвэрүүд өндөр үнэтэй ч байсан худалдан авах чадвартай болсон үг үү?

-Тэгэлгүй яахав. Түүхий эдийн худалдан авалт нэмэгдэж байна гэдэг нь олон газар ажлын байр нэмэгдэх дохио. Малчдын орлого нэмэгдэнэ. Үйлдвэрт ажлын байр нэмэгдэнэ. Хаана, хаанаа ашигтай тусна.

-Ноос, ноолууран бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх салбар АНУ-ын зах зээлд гарахад бэлэн үү?

-Энд асуудал бий. Ноолуурын салбарт ажиллах мэргэжилтэн бусад салбарынхаас илүү мэргэшил шаарддаг. Зөвхөн ханцуй залгах нь асар өрсөлдөөнтэй ажил. Илүү их өндөр технологийн тоног төхөөрөмж шаардана. Гэхдээ техник технологийн шинэчлэл яаж ийгээд болдог юм байна. Үнэ нь ч гайгүй хямдарч байгаа. Үйлдвэрүүдийг шинэчлэхэд хамгийн хүнд асуудал нь барилга байгууламж. Одоо манай жижиг үйлдвэрүүдийн ихэнх нь түрээсийн байртай. Ээрэх үйлдвэр, өөрөөр хэлбэл утас үйлдвэрлэх дамжлага асар их зардалтай. Бусад дамжлага яаж ийгээд зардлаа нөхөөд байдаг. Анх том үйлдвэрүүдийг хувьчлахдаа зориулалтыг өөрчлөхгүй гэж хувьчилсан. Одоо тэр байрнууд бараг бүгд худалдааны төв болж хувирсан.

-Танай салбар боловсон хүчний хангамж хэр байна?

-Энэ их сонин болчихоод байгаа юм. Боловсон хүчнийг зуугуухан алсын хараатай бэлтгэх ёстой байхгүй юу. Социализмд авах юм байгаа шүү дээ. Тэр үед чинь тухайн салбарт боловсон хүчнийг эртнээс тасралтгүй бэлдэж байсан. Бид одоо салбар дээрээ мэдэрч байна. Би лав манай салбар ийм их боловсон хүчний дутагдалд орно гэж санаагүй явсан.

-Тийм их дутагдалд орсон уу? -Үгүй яахав огт хүнгүй болчихоогүй байна. Гэхдээ олон жижиг үйлдвэрүүд байгуулагдаж байна. Ингэхээр боловсон хүчний хомсдолд орохоос өөр замгүй. Дараагийн үеийг бэлдээгүй. Одоо үйлдвэрүүд ил далдаар мэргэжилтнүүдээ булаалдаж байна. Нэг нь нөгөөгөөсөө илүү цалин хангамж амлана. Үүнээсээ болоод үл ойлголцол гарна.

-Дээд, дунд сургууль төгссөн ажилгүй олон иргэд байгаа гэдэг?

-Судалгаа явуулсан. Арван хүн тутмын гурав нь л үйлдвэр дээр гарах сонирхлоо илэрхийлсэн. Хэрэв АНУ-ын зах зээл нээгдвэл маш олон үйлдвэр шинээр нээгдэнэ.

-Японтой байгуулсан стратегийн түншлэлийн гэрээний хүрээнд экспорт нэмэгдсэн үү?

-Нэмэгдсэн, хэрэндээ л юм юм гараад эхэлсэн. Эхний даваанууд амаргүй байдаг шүү дээ. Мэдээж удахгүй экспорт нэмэгдээд л явчихна. Хүүхэд хөлөө олох үе гэж байдаг. Ирээдүй бол сайн байгаа.

-АНУ-ын зах зээлд гарахад манай зүгээс барих зарчим гэж байх ёстой гэдэг.

-Тийм. Яаман дээр хэрэгжүүлдэг төслүүдийг манай холбоон дээр төвлөрүүлсэн. Энэ олон төслүүдийг харахад тогтвортой хөгжлийг гол зарчим болгож байна. Хэрэв бид 1000 ширхэг бүтээгдэхүүн нийлүүлнэ гэсэн бол түүнийг яг таг биелүүлэх хэрэгтэй. Цаг хугацаа, чанарын хувьд гэрээнд заасан шаардлагыг бүрэн биелүүлэх

шаардлагатай. Нэг л удаа алдаа гаргавал энэ том боломж хаагдана.

-Хөдөө аж ахуйн бирж багагүй үүрэг гүйцэтгэх байх даа?

-Хөдөө аж ахуйн бирж анхны зорилгоосоо 180 градус эргэсэн. Анх малчдыг зах зээлд гаргах зорилгоор батлагдсан. Гэтэл одоо шимтгэл аваад суудаг газар болсон. Үүнийг янзлахгүй бол АНУ-ын зах зээлд гарахад хүндрэл үүснэ.

-Малчид ноолуураа үнэд хүрнэ гэж бодож байгаа даа?

-Биржийн хамгийн том гай энэ байгаа юм. Бирж малчдын түүхий эдийн үнийг тогтоох ёстой. Дуудлага худалдаа явуулахаар тухайн малчин бүрийн түүхий эдийн үнийн ханш тогтоно. Түүгээр л малчин өөрийн түүхий эдийн чанар ямар байгааг мэдэрнэ. Үнэ хүрэхгүй бол ямар чанартай түүхий эд үнэтэй байгааг мэдэрч, үнэтэй түүхий эд бэлтгэхийн төлөө ажиллана.

-Яаж хүн бүрийн ноолуурыг үнэлэх вэ?

-Маш амархан. Баянхонгорт бид арваад малчныг ноолууртай нь суулгаад үйлдвэрийнхнээр үнэлүүлсэн. Тэгэхэд хүн бүрийн ноолуурыг үнэлээд “Чинийхийг өндөр үнээр авна”, Чинийхийг бага үнээр авна”, “Уучлаарай таны ноолуурыг үйлдвэрт ашиглах боломжгүй” гээд л ханш тогтоочхож байгаа байхгүй юу. Ингэж малчид юу хэрэгтэй, юу хэрэггүй гэдгийг мэдэрснээр зах зээл дээр гарна л даа.

Цагдаагийн Ерөнхий газрын Нийтийн хэв журам хамгаалах, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах албаны дарга Ж.Амгалантай ярилцлаа.

-Зөрчлийн тухай хуулиар согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ автомашин жолоодсон иргэдийг торгож байгаа. Үүнд үр дүн гарч байна уу?

-Манай улсад өдөр ирэх тусам автомашины тоо өсч байна. Үүний улмаас зам тээврийн осол, гэмтэл ихэсч байгаа. Иймээс хууль, дүрэм журмыг чангатгахаас өөр арга алга. Урьдчилан сэргийлж, анхааруулж сануулдаг ажлыг сайн хийх нь чухал. Энэ бол хууль, дүрэм журмын хүрээнд яригдах асуудал биш. Иргэн архи согтууруулах ундааны зүйл бага хэмжээгээр хэрэглэсэн л бол жолооны ард суух хэрэггүй. Үүнийг л хэвшил болгох ёстой юм. Мөн хур бороо их орсны улмаас одоогийн байдлаар томоохон нуур, голууд үертэй байна. Тухайлбал, Баян-Өлгий аймагт 275 айл усанд автсан. 87 иргэнийг нь гэрээс нь тусгаарлаж, тусгай байранд оруулсан. Цаашид байгалийг бид захирч чадахгүй. Тиймээс бороо үргэлжлэн орж магадгүй. Гол усны дагуу ойролцоо буусан айлууд зугаалж, амарч байгаа хүмүүс анхаарал болгоомжтой байх ёстой.

-Бага насны хүүхэдтэй холбоотой гэмт хэрэг их гарч байна. Энэ нь юутай холбоотой юм бэ?

-Тухайн эцэг эх, асран хамгаалагчдаас шалтгаалсан зүйл их бий. Ямар ч эцэг эх хүүхдийнхээ аюулгүй байдлын төлөө л хичээж амьдардаг. Хүүхдүүд амиа алдсан харамсалтай хэргүүд их гардаг. Хүн бүр анхаарал болгоомжтой байх ёстой. Гэмт хэрэг зөрчил буурахад иргэдийн ухамсар, эдийн засгийн байдал, ахуй, нийгмийн олон хүчин зүйлсээс хамаардаг. Өвлийн улиралд нийслэлд шилжилт хөдөлгөөний зөвшөөрөл аваагүй мөртлөө ирж амьдардаг хүмүүсийн тоо ихэсдэг. Энэ нь гэмт хэрэг өсөхөд нөлөөлдөг. Тиймээс бид сум, орон нутгийн цагдаагийн хэсгийн төлөөлөгч, дарга нартай хамтарч тухайн сумын иргэд өвлийн цагт хаана амьдарч, юу хийж байна гэдэгт “өндөр хяналт тавь” гэсэн шаардлагыг хүргүүлж байгаа. Иргэдээ бүртгэлтэй, хяналттай байлгах хэрэгтэй. Орон нутгийн хамгаалалтын тухай хууль гэж бий. УИХ-аас батлаад удаагүй байгаа хууль. Тэнд иргэний биелүүлэх олон үүрэг орсон байгаа. Үүнийг танин мэдүүлэх ажлыг хүртэл хийж байна. Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, орон нутгийн засаг захиргаадууд уг асуудалд анхаарах хэрэгтэй. Иргэдийн амьдрах орчин буруу хэв маягтай болсон нь нийгмийн хариуцлагагүй байдалтай холбоотой. Нэг өдөр ажиллахад бүх гэмт хэрэг буурахгүй. Хоёр, гурван жил уйгагүй зүтгэж, алдаа онооноосоо суралцаж, иргэд нь ухамсарласан цагт л аливаа зүйл тайван байдалдаа ордог. Гэмт хэрэг зөрчлийг дан ганц хянаснаар багасдаг зүйл биш. Энэ нь олон сөрөг муу хүчин зүйлсээс шалтгаалдаг. Ямар ч улс орон уг асуудлаар батлагдсан тодорхой жишиг амьдрал гэж байдаг юм.

-Энэ жил нийтийг хамарсан олон үйл явдал болсон. Жишээ нь, “Play time” дээр ямар нэг зөрчил илэрсэн үү?

-Замын-Үүдэд хил хааж, олон машин зогссон асуудлыг цэгцэлсэн. Мөн Улсын баяр наадмын үеэр хэв журам сахиулах ажлыг боломжийн түвшинд хийж гүйцэтгэсэн болов уу. Одоо зарим аймаг орон нутагт анхаарлаа хандуулж байгаа. Нэг үеэ бодоход залуусын ухамсар эрс дээшилсэн байна лээ. “Play time” хөгжмийн томоохон наадам Гачууртад болсон. Энэ үеэр залуусыг ажиглахад ялангуяа хотжсон, гадаад явж юм үзэж, нүд тайлсан залуусын ухамсар, ёс суртахуун дээшилсэн байна. Цагдаагийн алба хаагчийн тавьсан шаардлагыг биелүүлдэг болжээ. Монголын нийгэм цаашид гэгээ цацруулж, ирээдүй болсон залуус эх орноо авч явахад ямар түвшинд байна вэ гэдгийг ажиглахад бахархал төрж байлаа. Өнгөрсөн хугацаанд хамтран ажилласан бүхий л төрийн байгууллага, хүмүүсийн итгэл зүтгэл, хамтын хүчээр ард түмэн минь амар тайван байгаа юм. Үүнээс гадна саяхан дэлхийн хөлбөмбөгийн аварга шалгаруулах тэмцээн болж өндөрлөсөн. Тэр үед бид тусгайлан нийслэл болон аймгуудад шөнийн эргүүл, өдрийн цагаар явган цагдааг ажиллуулсан. Улмаар ард иргэдээс “Хаа сайгүй цагдаа харагддаг боллоо. Өглөө ажилдаа явах, орой гэртээ очиход сэтгэл амар боллоо, гэр орон, гудамж талбай цагдаагийн хяналтад байна гэж бодоод алхахад сэтгэл хангалуун байна” гэсэн мэдээллүүд ирсэн.

-Нийслэлд гэмт хэрэг, зөрчил одоогийн байдлаар ямар байна вэ. Сүүлийн үед гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотой гэмт хэрэг ихэссэн гэсэн мэдээлэл бий?

-Улсын Их хурал, Засгийн газраас санаачилж хэд хэдэн хуулиуд гаргаж, хэрэгжүүлэх үүргийг цагдаагийн байгууллагад өгсөн. Тодруулбал, Гэр бүлийн хүчирхийлэлттэй тэмцэх тухай хууль, Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хууль, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль гэх мэт. Эдгээр олон хууль шинэчлэгдсэнээр нийгмийг нэлээн нээлттэй болгосон. Нийгэмд ямар гэмт хэрэг бугшиж, мэдэгдэхгүй байна вэ гэдэг нь тодорхой болсон гэсэн үг. Тиймээс Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийн хүрээнд гэр бүлийн хүчирхийллийг авч үзэж байна. Ямар гэр бүлийнхэн хоорондоо тохиромжгүй, хэн хүчирхийлэл үйлддэг вэ гэдэг нь тодорхой болж ирсэн. Энэ нь хууль сайн хэрэгжиж байгаагийн шинж юм. Харин энэ төрлийн гэмт хэрэг өсөөд байгаа юм биш. Нийгэмд далд байсан зүйлүүд ил гарч ирсэн. Үүнийг ил гаргаж, илааршуулж, ард түмнээ цэвэр ариун, ёс суртахуунтай, эрүүл чийрэг, бие бялдартай болгоход хуулиуд чухал нөлөө үзүүлж буй. Тухайн гэмт хэрэг хэлбэр, агуулгаараа бий болж, өсдөг тал бий. Тухайлбал, намар зөрчил гэмт хэргийн гаралт өсдөг. Хөдөө орон нутгаас олон хүн нийслэлд ирдэг. Тэдний зарим нь хотод албан ёсны оршин суух хаяггүй амьдардаг. Мөн ажиллаж амьдарч буй үедээ нийслэлийн иргэнээ хүндэтгэдэггүй. Дураараа загнаж, хууль дүрэм зөрчдөг. Бид 300 мянган төгрөгөөс доош мөнгөний хулгайг жижиг хулгай гэж ярьдаг. Ийм төрлийн хулгайн гэмт хэрэг өсдөг тал бий. Ер нь дэлхийд гэмт хэрэг зөрчилтэй хэрхэн яаж тэмцдэг вэ гэх арга зүйгээр ажилладаг. Өөрөөр хэлбэл, нийгэмшиж буй олон нийтийн дунд хяналтын камертай болсон. Иргэдийг хаягжуулах ажлыг эрчимжүүлж байна.

-Цаашид иргэд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Саяхан Цагдаагийн ерөнхий газрын дарга нарын зөвлөлийн хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцсэн. Урин дулаан цаг, амралтын өдрүүдэд зам тээврийн осол удаа дараа гарч байна. Ноцтой зам тээврийн осол юунаас болж гарсан гэдгийг шалгахад иргэд замын хөдөлгөөнд бүрэн бус техник хэрэгсэлтэй оролцсон, архи согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн, хурд хэтрүүлсэн гэсэн дүгнэлтүүд гарсан. Нэгэнт жолооны хүрдний ард сууж, техник эзэмшиж яваа юм бол болгоомжтой явах хэрэгтэй. Зам тээврийн ослын улмаас хоёр, гурваараа амь насаа алдчихсан харамсалтай сэтгэл эмзэглүүлэм хэргүүд их гарчээ. Жолооны ард суухдаа хурд хэтрүүлж болохгүй, архи согтууруулах ундаа хэрэглэж болохгүй, аюулгүй байдлыг хангасан техник хэрэгсэлтэй байх гэдгийг иргэд сайтар бодож, байнга сэрэмжтэй явах ёстой. Ингэвэл манай улсад жил бүр зам тээврийн ослын улмаас 200, 300 хүний амь нас хохирохгүй. Тухайн иргэн хүнээс их шалтгаалж, хамаардаг. Мөн урин дулааны улиралд гол усны аюулаас сэрэмжтэй байх хэрэгтэй. Хүмүүс гол усны ойролцоо зугаалж байгаад бие биеэ ус руу шидэх, бага насны хүүхдийг хараа хяналтгүй байлгаснаас үүдэж, усанд живэх тохиолдол олон гарсан.

Б.УРАНЧИМЭГ

Ш.Ялалт: Бидэнд Байгаль нуурын усыг цэвэршүүлэх хүсэлт ирсэн

Газрын хөрсний бохирдол нийслэлийн удирдлагын олон жилийн асуудал болж буй. Үе үеийн удирдлагууд энэ бүхнийг шийдэх амлалт өгдөг ч сайжралгүй өнөөг хүрээд байна. Харин өндөр технологийн зөвлөх, доктор Ш.Ялалтын үзэж буйгаар дээрх асуудлыг өнөөгийн ярьж буй их мөнгөөр бус монгол эрдэмтдийн боловсруулсан технологиор бага хөрөнгө зарж, богино хугацаанд шийдэх боломжтой гэнэ.

-Танай компани АСЕМ-ийн үеэр цэвэрлэх байгууламжийн үнэрийг дарсан юм байна. Дахиад үнэр гарч байгаа нь юунаас болов?

-Цэвэрлэх байгууламж 50-иад жилийн өмнө нийслэлийг дээд тал нь 500 мянган оршин суугчтай байхаар тооцож баригдсан байгууламж. Өнөөдөр тоног төхөөрөмж нь хүчин чадал нь хүрэхгүй, алдаг оног ажиллаад, шаардлагатай хэмжээнд бохирыг цэвэрлэж чадахгүй байгаа юм. Гэтэл бидний гаргаж байгаа нэг грамм бохир арван сая микроб агуулж байдаг. Энэ микробууд урвалд ороод удахаар муухай үнэр гаргадаг. Үүнийг үнэр гэхээсээ илүүтэйгээр өвчин тараагч гэж үзэх хэрэгтэй. Ялангуяа бага насны хүүхдүүдэд хамгийн их хөнөөлтэй.

-Яагаад?

-Энэ микробуудын хамгийн хортой хэсэг нь газраас нэг метрийн өндөрт байдаг. Энэ хэмжээний өндөртэй нь бага насны хүүхдүүд. Нэгэнт дутуу цэвэрлэгдсэн бохирын лагийг тусгай талбайд хадгалж байгаа. Удах тусам лагийн муухай үнэр нэмэгдэнэ. Цэвэрлэх байгууламжийн орчимд байдаг иргэд сайн мэдэх байх. Харин АСЕМ-ийн үеэр бид цэвэрлэх байгууламжийн үнэрийг дарах үүрэг хүлээсэн. Түүнийгээ ч биелүүлсэн. Одоо яагаад дахиад үнэртээд эхлэв гэхээр шинэ лагийн үнэр гарч байгаа юм. Үнэр дарах ажил зогссон. Харин бохир бол 24 цагаар цутгаж байгаа.

-АСЕМ-ийн үеэр танай компани ямар ажил хийсэн юм бэ?

-Тухайн үед 44 талбайд хэдэн зуун тонн лаг байсан. Бид зөвхөн үнэр дараагүй. Тэр их лагийг халдваргүйжүүлэх, ариутгах ажлыг хийсэн.

-Боломж байсан юм бол өмнө нь яагаад хийгээгүй юм бэ?

-Бид хүсэлт тавиад удаж байсан. Харин АСЕМ бидэнд туслаад эрх баригчид зөвшөөрөл өгсөн. Бидний цэвэрлэсэн лаг бордоо болж хувирсан. Монголын эрдэмтэд эх орны түүхий эдээс гаргаж авсан бодисоор лагийг бордоо болгосон. Нэг сумаар хоёр биш гурван туулай буудсан. Үнэр бохирдлыг устгасан. Олон жилийн хур лагийг устгасан. Устгаад зогсохгүй түүнийг бордоо болгож чадсан.

-Тэр бордоог юунд ашиглах вэ?

-Үндсэндээ хөрс гэсэн үг. Энэ хөрсөнд юу ч тарьж болно. Бүх туршилт хийгдсэн. Бид цөлжилтөд санаа тавьдаг дүр эсгэдэг. Гэтэл ямар ч хэмжээгээр цөлжсөн газрыг энэ хөрсөөр эрүүлжүүлж болно. Хэн ч хөдлөхгүй байна.

-Хэр их хэмжээтэй байна?

-Нэлээд их байгаа.

-Үнэ, чанар ямар вэ?

-Гаднаас оруулж байгаа бордооноос хоёр дахин хямд, чанараар илүү.

-Та нарыг шагнасан уу?

-Шагнах нь бүү хэл ажлын хөлсөө ч одоог хүртэл авч чадаагүй байна.

-Хэрэв хөлсөө авчихвал үнэргүйжүүлэх ажлаа үргэлжлүүлэх үү?

-Бид бол бэлэн байгаа.

-Танай технологи цэвэрлэх байгууламжийн бохирын лагийг үржил шимтэй хөрс болгож хувиргасан байна. Тэгвэл борооны үеэр бохиртойгоо холилдож байгаа айлуудад тусалж чадах уу?

-Чадна. Бид аль хэдийн энэ асуудлыг шийдэх шингэн хийчихсэн. 400 грамм шингэнийг 10-20 литр усанд найруулаад жорлондоо хийгээд үнэргүй, халдваргүй болгож ариутгах зориулалттай шингэн.

-Туршсан бол олон нийтэд зарлаж болохгүй юу?

-Туршаад эхнээсээ борлуулагдаж байгаа.

-Бодис ямар хугацаанд үйлчлэх вэ, үнэ нь хэд вэ?

-Нэг өрхийн жорлонд 400 грамм шингэн байхад хүрэлцээтэй. Нэг удаа хийгээд зургаан сар санаа зоволтгүй. Үнэ 5000 төг.

-Бороо орох үеэр Сүхбаатар дүүргийн VIII хорооны хашааны ус бохиртойгоо холилдон хотын төвөөр урсаж байна. Үүнийг ариутгаж чадах уу?

-Энэ бохир чинь утаанаас илүү аюул дагуулна. Тийм учраас бид ийм бодис гаргаж авсан байхгүй юу. Бороо ороогүй үед ариутгалын бодисоо хийчих. Бороо орсон ч аюул нүүрлэхгүй. Хамгийн эхний ээлжинд аюулыг бууруулах ийм л арга байгаа. Жилд арван мянган төгрөгөөр жорлонгоо ариутгах боломж гарч байгаа юм.

-Ийм шингэн танайд хэр их байна?

-Бэлэн 40-50 тонн байна.

-Баталгаа юу вэ?

-Цэвэрлэх байгууламжийн лаг бол нэг өрхийн жорлонгоос хэдэн арав дахин аюултай, олон жилийн хуршсан бохир. Үүнийг цэвэрлэж чадсан, гэрчилгээ, патентийг нь авсан. Энэ чинь баталгаа болно биз дээ. Дээр нь бид хэдэн зуун айлд туршсан. Үр дүн хангалттай гарсан. Дээр нь Оросын талаас Байгаль нуурыг цэвэршүүлэх технологи гаргаж өгөх хүсэлт манай компанид тавьсан.

-Байгаль нуурыг уу?

-Тийм Байгаль нуурын дэргэд хэд хэдэн үйлдвэр байсан юм байна. Тэр үйлдвэрүүдийн хур хог өнөөдөр нуур бохирдох гамшгийн хэмжээнд хүрсэн.

-Танай компани тэнд ажиллах уу?

-Судалж байгаа.

-Жорлон цэвэршүүлэх бодисыг хаанаас авч болох вэ?

-Химийн хүрээлэн дээр байгаа.

-Танай компани технологийн компани уу?

-Тийм.

-Утааг бууруулах технологи байна уу?

-Туршчихсан бэлэн гурван технологи байгаа. Хоногт 100 мянган тонн нүүрс боловсруулах үйлдвэр, түлшийг бүрэн шатаадаг зуухны технологи, гэр хорооллын дунд байгуулах эрчим хүчний төвийн технологи байна.

-Эрчим хүчний төв гэж юу вэ?

-Цахилгаан, дулаан, бохирын тухайд 2000 өрхөд иж бүрэн үйлчилгээ үзүүлэх байгууламж.

-Нийслэлд 200 айлын тийм үйлчилгээний төв баригдаж байгаа. Түүнээс давуу тал бий юу?

-Нийслэл 200 айлын үйлчилгээний төвийг найман тэрбум төгрөгөөр шийдэх гэж байна. Бидний технологиор 2000 айлын асуудлыг 16 тэрбум төгрөгөөр шийднэ.

-Энэ байгууламжийг ямар хугацаанд барих вэ?

-Зургаан сарын хугацаанд ашиглалтад оруулна.

-Сүүлийн үед нефтийн үйлдвэр барих тухай их яригдаж байна?

-Энэ тухай хийсэн судалгаанууд байдаг юм. Төрийн барих гэж байгаа Алтан ширээ дэх үйлдвэр баригдаад ч дотоодын хэрэгцээг хангаж чадахгүй. Хувийн хэвшлийн төсөл бас байдаг. Түүнийг гацаасан тухай мэдээлэл сонин хэвлэлүүдээр гарч байгаа. Төрөөс мөнгө гарахгүй юм бол тэр үйлдвэрийг нь явуулж байх хэрэгтэй л дээ. Нефтийн үйлдвэртэй болно гэж ярьчихаад бодит байдал дээр бэлэн үйлдвэрийг гацаагаад байж болохгүй. Технологийн хувьд Алтан ширээ ямар байгааг мэдэхгүй. Дэд бүтэц муутай. Бараг үйлдвэрийнхээ үнээс дэд бүтцийн байгууламжид их мөнгө гаргах байх. Өтгөн тосыг тэр холоос татна гэхээр өртөг нь өснө. Бензиний үнэ өндөр болох байх. Дарханы төслийг хувийн хэвшлийнхэн цаг алдалгүй эхлүүлэх хэрэгтэй. Манай хувийн хэвшлийнхэн чадна шүү дээ. MCS дангаараа 20 МВт-ын цахилгаан станц, нүүрс боловсруулах үйлдвэр барьчихаж л байгаа биз дээ.

-Таван толгойг ашиглах технологи манайд бий юу?

-Бий. Таван толгойн 30 хувийг хоёр тэрбум доллараар зарна гэж шуугиад байна. Зургаан тэрбум нүүрсийг 50 жил дарж хэвтээд юу хожив. Яг хоёр тэрбум доллараар зарна гэж хэн ч хэлсэн юм. Энэ нь үнэлгээ хийсний дараа тогтох үнэ. Төр зоригтойхон хөдлөх хэрэгтэй. Биднийг дарж хэвтсээр байтал үнс болох гээд байна. Ураныг орлох тори гэдэг бодис гарсан. Хэд хэдэн улсад цахилгаан станцууд баригдаж байна. Тори хөдөлгүүрт машин нэг цэнэгээр сая км явна Биднийг ашиглаж амжихаас өмнө нүүрс үнэгүйдэх аюул бий.

-Манай эрдэмтэд технологи бий гэж ярьдаг. Гэтэл ихэнх юмыг гаднаас авч байна.

-Манай төр засаг их сонин сэтгэхүйтэй. Дотоодод технологи нь бэлэн, үйлдвэрийн зардал бага бүтээгдэхүүнийг заавал гаднаас авах сонирхолтой байдаг.

-Жишээлбэл?

-Цэвэрлэх байгууламжийг тал үнээр нь илүү хүчин чадалтай шинэчлэх технологи бидэнд байна. Баянчандмань суманд хэдэн зуун тонн бордоо байна. Гэтэл Хятадаас чанар муутай бордоо өндөр үнээр аваад байгаа шүү дээ.

Т.Намжим 1990 онд төрийн сайд байсан хүн. Тэрээр анхны Монгол Японы эдийн засгийн хамтын ажиллагааны ажлын хорооны даргаар ажиллаж байсан юм. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Д.Содном анх удаа Японд ажлын айлчлал хийхэд тэрээр айлчлалын бэлтгэл ажлыг хангаж байв. Японд хийсэн анхны Ерөнхий сайдын айлчлалаар манай улс төмөр, нүүрс боловсруулах болон зэс хайлуулах үйлдвэртэй болох зорилго тавьж байж. Төмрийн үйлдвэр хэрэгжсэн ч, зэс хайлуулах үйлдвэр нь Засгийн газар огцорсноос шалтгаалж хэрэгжээгүй гэдэг. Гэхдээ төрийн ажлаас хөндийрсөн ч Т.Намжим Японы талтай тохирч нефть боловсруулах үйлдвэрийн санхүүжилт, ТЭЗҮ-ийг шийдүүлж чаджээ. Харамсалтай нь тэрээр саяхан бурхан болсон юм. Харин түүний хүү “Монгол сэкию” компанийн захирал Н.Итгэл дээрх бүх баримт, гэрээ өнөөдөр ч хүчинтэй хэвээр байгаа гэнэ.

-Танай компанид санхүү, ТЭЗҮ, байгаль орчны үнэлгээ, газар нь шийдэгдсэн нефть боловсруулах үйлдвэрийн бэлэн төсөл байгаа гэсэн. Ямар учиртай төсөл вэ?

-1990 онд Монгол улсын Ерөнхий сайд Д.Содном гуай Япон улсад айлчилсан. Монгол улсын Ерөнхий сайдын Япон улсад хийсэн анхны айлчлал юм. Энэ уулзалтын үеэр зэс, төмөр хайлах, нүүрс, нефть боловсруулах үйлдвэрүүдийн талаар яригдаж байв. Аав тухайн үеийн ажлын бүрэлдэхүүнд орж гол бэлтгэл ажлуудыг хангасан байдаг. Айлчлалын үр дүнд төмрийн үйлдвэртэй болсон. “Жайка”-гийн хөтөлбөрт Монгол улс хамрагдсан юм. Аав 1992 оноос 2006 он хүртэл Японы хоёр их сургуульд орон тооны профессороор ажилласан. Аавын маань ажлыг үнэлж Япон улс эзэн хааны шагналаа өгсөн. Дараа нь хөөцөлдөж байгаад энэ төслийг бүтээсэн. Хөрөнгө оруулалт, ТЭЗҮ, байгаль орчны үнэлгээ, газар нь шийдэгдсэн, жилд хоёр сая тн нефть боловсруулах үйлдвэрийн төсөл бидний гар дээр байна.

-Би төслүүдийг үзэж болох уу?

-Болно.

-Энэ хэний өмч вэ?

-Японы төрийн банк хөрөнгө гаргаж хийлгэсэн учраас тэр банкных. Ер нь бол Японы Засгийн газрын өмч гэсэн үг.

-Японы элчин сайд танай гэрт очсон гэсэн.

-Зарим хүн андуураад аавтай уулзах гэж очсон гэж ойлгосон байсан. Бурхан болсных нь дараа албан ёсоор эмгэнэл илэрхийлэх гэж очсон юм.

-Нефтийн үйлдвэрийн талаар ярьсан уу?

-Сонирхож асуухад товч мэдээлэл өгсөн. Хөөцөлдөж байгаа гэсэн хариу өгсөн.

-Хөрөнгө, ТЭЗҮ нь яг хэзээ шийдэгдсэн бэ?

-ТЭЗҮ боловсруулах хөрөнгийг Японы олон улсын хамтын ажиллагааны банк санхүүжүүлсэн учраас Захирлын зөвлөлийн шийдвэр 2007 онд гарсан. 2010 онд Монголын тал Японы “Марубени”, “Тоёо инженеринг” корпораци нефть боловсруулах үйлдвэрийг түлхүүр гардуулах нөхцөлөөр барих гэрээнд гарын үсэг зурсан. 2013 онд зээлийн гэрээ байгуулах гэж байтал Засгийн газар зогсоосон.

-Яагаад?

-Дотоодын нефтийг авч боловсруулах шаардлага тавьж байгаа юм. Бас Чойрт байгуулах шаардлага тавьсан

юм. Гэтэл бид Дарханд зориулсан ТЭЗҮ хийгээд үйлдвэр байгуулах боломжтой гэсэн дүгнэлт гарчихсан байсан. Тэгээд ч Чойрт ТЭЗҮ хийх шаардлагагүй. Анхнаасаа бүтэхгүй гэдэг нь тодорхой байсан юм. Бас ҮАБЗ-өөс дотоодын нефтийг боловсруул гэсэн зөвлөмж гарсан байсан.

-Та нар дотоодын нефтийг авч боловсруулж чадахгүй юм уу?

-Манай технологи дэлхийн хамгийн өндөр технологи. Ямар ч нефтийг боловсруулж чадна. Харамсалтай нь Тамсагийн нефтийг Дарханд байгаа үйлдвэр лүү татах тээврийн сүлжээ байхгүй. Гэхдээ хятадууд бидэнд нефтиэ өгнө гэсэн баталгаа байхгүй байсан. Бид Тамсагийн нефтийг Японд шинжлүүлсэн. Боломжтой гэсэн хариу ирсэн. Гэхдээ өнөөг хүртэл тээвэр нь шийдэгдээгүй л байна. Тамсагаас тэр үед яригдаж байсан Чойр хүртэл 500 км шүү дээ. Энэ асуудлыг бараг шийдэх боломжгүй гэж Унгарын “Евро ойл” компани дүгнэлт гаргасан. Зөвхөн хоолой тавихад 1.4-1.7 тэрбум евро шаардлагатай. Ингэхээр ямар ч үйлдвэр бариад ашиггүй болж байгаа юм.

-Тэгээд л зогсчихсон уу?

-Тухайн үеийн Засгийн газар огцроод Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар гарч ирээд шууд л говьд байгуулах шийдвэр гаргасан. Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбатад бид үйлдвэрийн бүх шаардлагатай танилцуулга, бичиг баримтыг өгсөн.

-Тэр бичиг баримт одоо хаана байгаа вэ?

-Мэдэхгүй.

-Та нар Тамсагийн нефтийг авах боломжгүй гэж байна. Танай үйлдвэрийн нефть хаанаас хангагдах вэ?

-Бид Эрхүү орчмын нефтийн үйлдвэртэй урт хугацааны гурвалсан гэрээ хийх санамж бичигт “Марубени” компанитай хамт гарын үсэг зурсан.

-Оросууд урт хугацаанд найдвартай байж чадах уу?

-Хятадуудаас ч, Оросуудаас ч авсан бид дэлхийн зах зээлийн үнээр л авна. Гэхдээ нефть боловсруулахад бүтээгдэхүүний гарц гэж байдаг. Оросын нефть Тамсагаас 15 хувь илүү гарцтай байгаа юм. Энэ нь үнэ буурах нөхцөл болно. Дээр нь оросууд Японтой нефть нийлүүлэх урт хугацааны стратегийн гэрээтэй. Энэ хүрээнд бид хамрагдаж байгаа юм. Тийм учраас нефть нийлүүлэлт тасрах тухай ойлголт байхгүй. Мөн тээврийн асуудал шийдэх гэж хоёр тэрбум шахам долларын өр тавих шаардлагагүй.

-“Марубени” компани дахин дахин гарч ирээд байна. Ямар учиртай вэ?

-Нефтийн үйлдвэрийн хувьд “Марубени” компани санхүүжилт, зураг төсөв, гүйцэтгэх байгууллагуудын уялдаа холбоог зохицуулах үүрэг гүйцэтгэж байгаа юм. Харин нефтийн тухайд энэ компани оросуудтай маш том стратегийн гэрээтэй болохоор манай компанийн нефть нийлүүлэлтийн баталгаа болж байгаа. Тэдний нефть нийлүүлэх гэрээ нь хугацаагүй гэдгээрээ давуу талтай. Бид ч оросуудтай байгуулсан санамж бичгийг хугацаагүй байгуулсан. Санамжид гарын үсэг зурсан оросууд удаа дараа бичиг ирүүлж нефть нийлүүлэхээ одоог хүртэл мэдэгдсээр байгаа. Түүгээр ч зогсохгүй Монголын Засгийн газрын хүсэлтээр нефть нийлүүлэх болсон асуудлаа хууль эрх зүйн хүрээнд баталгаажуулах хүсэлт тавиад байгаа.

-Яг ямар санамж бичигт гарын үсэг зурчхаад манай тал чимээгүй суугаад байгаа юм бэ?

-Оросын нефтийн үйлдвэр Японы “Марубени” корпораци, тухайн үеийн уул уурхайн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Р.Жигжид нарын зурсан урт хугацаанд жилд хоёр сая тн түүхий нефть нийлүүлэх тухай санамж бичиг.

-“Марубени” заавал оролцох ёстой юу?

-“Марубени” Эрхүүгийн газрын тосны компанитай урт хугацааны гэрээтэй. Худалдаж авсан нефтиэ дэлхийн аль ч оронд худалдах давуу эрх эдэлдэг. Энэ шугамаар авсан нефтиэсээ манайд нийлүүлнэ. “Марубени” компани Оросын аварга компаниудтай урт хугацаанд нефть худалдан авах гэрээтэй том компани.

-Өнөөдөр та нар үйлдвэрээ бариад эхэлбэл хэдэн жилийн дараа ашиглалтад өгөх вэ?

-ТЭЗҮ-д тусгаснаар гурван жилийн дотор ашиглалтад орно.

-Танай үйлдвэрийн нефть ямар үнэтэй гарах бол?

-Ямар ч тохиолдолд гаднаас түүхий нефть авч боловсруулахад дотоодын үнэ 20-30 хувь буурах боломжтой байдаг. Мэдээж гаднаас бэлэн бензин авах, түүхий нефть аваад нэрэх хоёр их ялгаатай. Манайд бол ашигтай тусна.

-Мөнгийг Японы төрийн банк гаргана. Та нарын юунд итгэж санхүүжилт өгч байна?

– Энэ банкны Захирлуудын зөвлөл шийдвэр гаргахдаа маш том мэргэжлийн шинжээчдийн баг ажиллуулдаг. Энэ баг зээлийн дүгнэлт гаргахдаа бүх зүйлийг нарийвчлан судална. Аливаа төсөл зөвхөн өөрийнхөө өртгийг нөхөх чадвартай байх ёстой гэсэн зарчим барина. Энэ зарчмыг манай ТЭЗҮ хангасан учраас зээл олгож байгаа юм. -Үйлдвэр ашиглалтад орсноос хойш хэдэн жилийн дараа хөрөнгө оруулалтаа нөхөх вэ?

-Япончууд ТЭЗҮ боловсруулахдаа эдийн засгийн үр шимийг голчлон анхаардаг. Манайх шиг аж ахуйн нэгж байгуулаад татвар төлөгчдийн мөнгөөр өрийг нь хаана гэсэн ойлголт байхгүй. Тухайн үйлдвэр өөрөө л өөрийнхөө оруулсан хөрөнгийг нөхөх учиртай.

-Дарханд байгуулах үйлдвэр л япончуудын шаардлагыг хангасан гэж ойлгож болох уу?

-Тийм. Японы банкны хамгийн том шалгуур эргэн төлөлтийн индекс. Манай ТЭЗҮ-ээр энэ нь 20 хувьтай байгаа юм. Энэ үйлдвэр ашиглалтад орсноос хойш 4-5 жилийн дараа хөрөнгө оруулалтаа нөхнө гэсэн үг.

-Манайхан томоохон бүтээн байгуулалт эхлэхээрээ ханшийн өөрчлөлтөөс эхлээд янз бүрийн юм төрөөс нэхээд эхэлдэг.

– Энэ үйлдвэрийг барихад төрөөс нэг ч төгрөг гарахгүй. Бүх хөрөнгө Японоос гарна. Аль хэдийн багагүй мөнгө гарчихсан. ТЭЗҮ, байгаль орчны үнэлгээ, инженерийн зураг хийхэд багагүй мөнгө гарсан.

-Ямар хүчин чадалтай үйлдвэрийг хэр их хөрөнгөөөр барих ТЭЗҮ байна?

-Жилд хоёр сая түүхий нефть боловсруулах хүчин чадалтай үйлдвэрийг 1.5 тэрбум доллараар барина. Зээлийн хүүгийн хувьд жилийн 1-2 хувь байна. Манай дотоодын бензин, түлшний хэрэгцээ анх тооцоо хийж байх үед 1.2 сая тн байсан. Одоо жаахан нэмэгдсэн. Гэхдээ үйлдвэрийг нөөцтэй тооцоолсон.

-Мөнгө ТЭЗҮ бэлэн, яг юун дээр гацаад байна?

– Засгийн газрын дэмжлэг. Өөрөөр хэлбэл С.Батболд, Н.Алтанхуяг нарын тэргүүлсэн Засгийн газрын тогтоолыг хэрэгжүүлбэл маргаашнаас эхлээд үйлдвэр барихад бэлэн байгаа. Газар нь хүртэл бэлэн. Засгийн газрууд хаа дуртай газраа шав тавиад байхаар хөрөнгө оруулагчдад баахан үйлдвэр байгуулах сэтгэгдэл төрүүлээд байгаа юм.

-Нефтийн үйлдвэр байгаль орчинд хөнөөлтэй гэдэг.

-Манай үйлдвэрийн технологи Японы хамгийн өндөр технологи. Манай түлш одоогийн евро стандартаас ч давж байгаа. Хаягдал байхгүй, бүрэн ашиглана. Бензин, дизель түлш, авто зам барихад ордог мазут өнөөгийн гаднаас долларар авдаг бүхнийг үйлдвэрлэнэ.

-Хоёр үйлдвэр байгуулаад дотоодын зах зээл ханачихвал яах вэ?

-Манай үйлдвэрийн стандарт дэлхийн аль ч орны шаардлагыг хангана.

-Япон банк, “Марубени” корпораци та нартай уулздаг уу?

-Байнга уулздаг.

-Юу ярьдаг вэ?

-“Өмнө байгуулсан гэрээ, баримтууд хүчин төгөлдөр хэвээрээ шүү. Үйлдвэрээ барьтал явна шүү” гэдэг.