Author: ХАЯНХЯРВААГИЙН БАТТӨГС

Түрүүч нь №224(6067) дугаарт

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Сүүлийн үед олны анхаарлыг татаж байгаа нийтийн мөнгө хяналтгүйгээс улстөрчид тэрбум тэрбумаар нь авсан, мөн төсөв хэрхэн батлагдсан талаар МҮХАҮТ-ийн ерөнхийлөгч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

---

-Саяхан төсөв батлагдсан. Хэр төсөв болсон гэж үзэж байна?

-Төсөв батлахад энэ удаа ахиц гарсан. Үндсэндээ Засгийн газраас оруулсан төсвийг нэг их өөрчлөлтгүй баталлаа. Өмнө нь УИХ, Засгийн газраас оруулсан төсвийн төслийг танигдахын аргагүй болгодог байсан. Сангийн яамнаас оруулсан орлого, зарлагын хэмжээнд төсөв батлагдсан нь төсөв сайжрахын эхний алхам.

-Эдийн засаг сайжирсан гэж үзэж байна уу?

-Би гишүүдэд хэлдэг. Эдийн засаг өмнөх дөрвөн жилтэй харьцуулахад харьцангуй сайжирсан болохоос эрсдэл өндөр хэвээрээ л байгаа. Тийм учраас зардлаа нэмэхгүй байх хэрэгтэй. Болж л өгвөл өнгөрсөн жилийн зардлаа өсгөхгүй байх нь зөв. Энэ жилийн төсвийн зардал өнгөрсөн жилийнхээсээ нэмэгдээгүй батлагдсан. Энэ жил төсөв батлахад гарсан томоохон алдаа бол өнгөрсөн жил 400 тэрбум байсан төсвийн хөрөнгө оруулалтыг 1.4 их наяд төгрөг болж нэмэгдүүлсэн.

-Таныхаар бол яах ёстой вэ?

-Өнгөрсөн жилийнхтэй адил хөрөнгө оруулалтыг 400 тэрбум төгрөгт бариад энэ жил нэмэгдүүлсэн нэг их наяд төгрөгөөр төсвийн алдагдлыг бууруулах байсан. Гэхдээ төсвийн алдагдлыг нэг их буруутгаж болохгүй л дээ. Зарим нь шоу хийх гээд үзээд байх шиг байгаа юм. Энэ бол 2012-2016 онд төсвөөс гадуур байсан мөнгөнөөс эх үүсвэртэй л дээ.

-Яагаад?

-УИХ-аас гадуур баахан мөнгө эдийн засагт орчихсон. Тэр мөнгийг оруулж ирэхэд гурван их наяд төгрөгийн алдагдал орж ирсэн. Одоо буураад 1.8 их наяд төгрөг болж байгаа. Энэ бол нааштай үзүүлэлт.

-Дахиад л нөгөө АН-аа буруутгах уу?

-Гэхдээ би Монголбанк, Сангийн яамныханд хэлдэг. АН-ын эрх барьж байсан үетэй өнөөдрийн эдийн засгийг харьцуулж болохгүй. Тэр үед уул уурхайн эрдэсийн үнэ уначихсан. Гадны хөрөнгө оруулалт байхгүй. Валютын нөөц шавхагдсан. Орлогогүй, хүнд үе байсан. Мөнгө хэвлэх, гаднаас зээл авах чинь энэ хүндрэлийг давахын тулд хийсэн менежмэнт байхгүй юу. Өнөөдөр Засгийн газар 5.2 тэрбум долларын орлоготой. Зэс, нүүрснээс дөрвөн тэрбум, алтнаас 800 сая доллар, татварын илүү төлөлт бараг хоёр их наяд төгрөг орж ирж байгаа. Ийм үед тэр хоосон байсан үеийн менежмэнттэй барьцах хэрэггүй л байхгүй юу. Ямар ч тохиолдолд ойрын хоёр жилдээ хэмнэлтийн горим барих хэрэгтэй. Бид сүүлийн 20 тендерээ хянаж чадаагүй. Том тендерийг хянах арга бий. Тэр тендерийн зардлыг НӨАТ-ын баримтаар баталгаажуулах хэрэгтэй. Хүсвэл ямар ч том тендерийг хянах боломжтой.

-Зөвхөн НӨАТ-аар хянах боломжтой юу?

-Манайхны бас алдаа байдаг. Томоохон тендерт хяналтын зардал тавьж өгдөггүй. Энэ зардал олон улсын жишигт тендерийн 10-15 хувьтай тэнцэх хөрөнгө байдаг.

-Тэмээн дээр ямааны гарз гэдэг болохгүй юу?

-Механизм нь зөв бол энэ зардал тендерийг чанартай эцэст асуудал үүсвэл хариуцах эзэнтэй болгож байгаа юм. Нийтийн мөнгөөр хийсэн бүхэн чанаргүй байна. Нэг зам тавьчихаад л жил болоод засвар хийх шаардлага гарна.

-Жишээ байна уу?

-Төв аймгийн Өнжүүл, Эрдэнэсант суманд уурын зуухыг маш сайн менежмэнтээр ажиллуулж байна. Жишээлбэл, уурын зуухыг тэрбум төгрөгөөр барихад тодорхой хэмжээний мөнгийг төр гаргана. Үлдсэнийг нь хувь хүн гаргана. Хувь хүн уурыг зуухыг ажиллуулаад өөрийн оруулсан хөрөнгөө гаргаад авчихна. Тэр уурын зуухнуудад очиж үзсэн. Маш цэмцгэр. Тэр хүмүүс зардлаа олж авахын тулд чанаргүй барилга, тоног төхөөрөмж шахахгүй биз дээ. Энэ бол саяны “ЖДҮ-ийн жимс”-тэй харьцуулахад арай том хөрөнгийг хянах тухай ойлголт. Төсвийн зардал, концесс гэдэг илүү том жимснүүд бий. Концесс нэртэй ирээдүйн татвар төлөгч нарын мөнгийг үгүй хийдэг арга гарсан.

-Концесс гэж юу гэсэн үг вэ?

-Мөнгөтэй хүнээр сургууль бариулчихаад үнийг нь төсвийн мөнгөнөөс өгнө. Энэ жилийн татвар дээр 400-гаад тэрбум төгрөг суусан байна. Үүнийг дөрвөн жилийн өмнө бидэнд мэдэгдэлгүй хийсэн. Харин өнөөдөр бид төлөх болж байгаа юм. Бид тэр концессийн гэрээ ашигтай юу, зөв үнэлгээтэй юу гэдгийг мэдэхгүй. Гэрээнд гарын үсэг зурсан хүмүүс л мэднэ. Одоо энэ яригдаж байгаа том төслүүдийн төлбөр бидний хойч үеийн нуруун дээр бууна. Концессийг хатуу хяналттай байлгах хэрэгтэй. Гэрээнд гарын үсэг зурж байгаа хүн бол ирээдүйн эрсдэлийг тооцохгүй. Хүн, хүний мөнгөөр хүнд юм авч өгөхдөө үнэ, чанарыг тоодоггүй.

-Үүнийг яаж хянах вэ?

-Сонгогчид нэг юмыг сайн ойлгох хэрэгтэй. Орчин үеийн улстөрчийн хамгийн том шалгуур бол нийтийн мөнгийг нийтэд зарцуулж байгаа эсэх. Хятадад албан тушаалтнууд цайллага дайллагад оролцохыг хориглосон. Өндөр хөгжилтэй орнуудад албаны унааг хувийн хэрэгцээндээ ашиглахыг хориглодог. Тэнд иргэд нь хянаад сонголтоо хийж чадаж байгаа болохоор манай улстөрчид шиг тэрбум тэрбумаар хусдаггүй байхгүй. Манайхан сургууль, цэцэрлэгийн зардалд хяналт тавьж чадаж байна. Гэхдээ энэ нь нийтийн мөнгөнд маш бага хувь эзэлдэг л дээ. Том жимсийг л хянаж чадахгүй байгаа юм. Энэ бол маш ноцтой асуудал.

-Багануурын цахилгаан станцын гэрээнд гарын үсэг зурсан мэдээ бий. Одоо манайх гэрээнээсээ буцвал 500 сая доллар төлөх сураг байна.

-Дахиад л нийтийн мөнгө хяналтгүй байгаагийн нэг хэлбэр. Жишээлбэл, тэр гэрээнд хэнд, хэзээ гарын үсэг зурах, ямар ашигтай, гэрээнд тусгасан үнэ тухайн станцын бодит ханш мөн эсэх мэдээлэл хэр байна. Одоогоор хэнд ч алга. 5-10 жилийн дараа өр төлж эхэллээ гэж бодъё. Энэ тухай ямар ч мэдээлэлгүй хүмүүс тус станцаас ашиг хүртэж, амьдралаа дээшлүүлсний төлөө бус гэрээнд тусгасан үнийг л мухар сохроор төлөхөөс өөр замгүй болно. Эрдэнэтийн 49 хувийг төр авчихлаа. Оросууд худалдааны гэрээ хийхдээ 49 хувийг гуравдагч этгээдэд шилжүүлбэл гэрээний 400 сая доллар дээр нэмж 100 сая доллар төлнө гээд заачихсан. Энэ мөнгийг татвар төлөгчид л төлнө. Өмнө нь бас манай олон улсын арбитраж дээр 100 шахам сая долларын өрөнд унаж байсан. Өнөөдөр ч Эрдэнэтийн 100 гаруй сая долларын тухай яригдаж байгаа. Энэ их өр чинь биднээс л гарна. Гэхдээ улстөрчдөөс биш. Сонгогчдоос гарна. Зүй нь иргэдийн татвараар энэ өрийг дарж байснаас цэцэрлэг, сургууль, эмнэлэг барьж, эмч, багш нарынхаа цалинг нэмэх хүсэлтэй байгаа биз дээ. Ийм учраас нийтийн албанд байгаа нийтийн мөнгө зардаг улсуудыг хатуу хянаж, өндөр шаардлага тавих ёстой.

-Гадныхан өр нэхээд ирэхээр хил гаалиа хаагаад суучихаж болохгүй юу?

-Өнөөгийн даяаршсан ертөнцөд тэгэх боломж байхгүй. Өмнө нь социалист капиталист систем гэж байхад улс төрийн зорилгоор орогносон хүмүүсийг тийм аргаар хамгаалж болдог байсан. Одоо бол олон улсын дүрмээр тоглохоос өөр аргагүй. Жишээлбэл, бид энэ онд 30 гаруй сая тонн нүүрс зарсан гэдэг. Хулхидах, хулгайлах гэдэг чинь манай дотоодод л байгаа болохоос олон улсын хэмжээнд бол болохгүй. Гэрээ хийсэн л бол тэр хэмжээндээ хариуцлага хүлээхээс өөр гарцгүй.

-Дэлхийн зах зээлтэй бид хэр их холбогдсон бэ?

-Нүүрс, зэс, төмрийн хүдэр их хэмжээгээр гаргаж байна. Цаашдаа зөв менежмэнт хийж чадвал уран, ноолуур, занараар дэлхийн хэмжээний тоглогч болох боломжтой.

-Ямар зам байна?

-Сарын өмнө би Өвөр Монголын цөлийг ой болгосон бүсэд очсон. Тэнд нүүрснээс бордоо гаргадаг үйлдвэр байна. Өмнө нь Монголоос авдаг байсан. Монгол нүүрс илчлэг өндөртэй учраас Ордосоос авдаг болсон. Тэд нүүрснээс бас нефтийн шаарнаас гардаг синтетик даавуу гаргаж авч байна. Тэр даавуу, бордоо хоёр тэндхийн томоохон санхүүгийн эх үүсвэр болчихсон.

-Тэнд нүүрсийг томоохон санхүүгийн эх үүсвэр болгочихсон байхад манай том компаниуд мөнгө хулгайлаад байгаа улстөрчидтэй дайн зарлахгүй байна?

-Манай топ 100 компани нийт татварын 93 хувийг бүрдүүлж байна. Харин 1-9 хүнтэй компани нийт компанийн 90 хувийг эзэлдэг. Энэ жижиг компаниуд 800 мянган иргэнийг ажлын байраар хангаж байна. Нийт хөдөлмөрийн зах зээлд 1.2 сая хүн ажилладаг. Жижиг компаниуд нийт татварын хоёр хүрэхгүй хувийг бүрдүүлдэг. Төр энэ жижиг компаниудыг 800 мянган ажлын байр гаргасны төлөө сөгдөж мөргөх ёстой. Гэтэл яг тэдэнд зориулсан мөнгийг сөгдөх ёстой хүмүүс нь хулгайлчихаар ямар хэрэг байх вэ дээ.

-Ил тод байдлын хуулиар хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ гэж та ярьж байсан.

-Тэр хуулиар манай компаниуд зөв голдрилд орсон. Өмнө нь манайд тэрбум доллартай орж ирсэн хүн дарга нартай уулздаг байсан. Одоо их хэмжээний мөнгө шингээх чадвартай хэдэн томоохон компанитай болсон. Энэ бол манай эдийн засгийн ирээдүй, үнэ цэнэ шүү.

-Улсын үйлдвэрийн газруудыг авлигын голомт гэж ярьдаг.

-Өнөөдөр төрийн мэдлийн 93 үйлдвэр Монголын эдийн засгийн 50 хувийг эзэлж байна. Энэ үйлдвэрүүдийн захирлыг ялсан нам тавьдаг. Өөрөөр хэлбэл, улстөрчид үйлдвэрүүдэд очоод суучихдаг. Захирлууд тэр суудалд очихдоо үйлдвэрийн ашиг орлогын өмнө биш, намынхаа өмнө хариуцлага хүлээнэ. Энэ тохиолдолд тэдэнд бизнесийн чадвар ч байхгүй. Эдийн засгийн хариуцлагын тогтолцоо ч байхгүй.

-Саяхан “Жаст”-ын үйл явдлаас харахад Эрдэнэтийн зэс худалдах гэрээ гэж ашигтай бизнес байдаг нь илэрсэн. Энэ гэрээг хэн хийдэг юм бол?

-Сүүлийн 20 жилд улстөрчдийн шунал тачаалыг хөдөлгөдөг том бизнес бол Эрдэнэтийн зэс худалдах гэрээ. Үүнийг Ерөнхийлөгч таван хүн, Ерөнхий сайд байсан 17 хүнээс асуух хэрэгтэй. Гэхдээ Эрдэнэтийн зэсийг худалдах гэрээг Ш.Батхүү арван жил хийсэн мэдээ байдаг. Мэдээж энэ бол өндөр ашигтай гэрээ. Өнөөдөр зэс боловсруулах үйлдвэр барихгүй байгаа нь ч тэр баяжмал худалдах эрхтэй хүмүүстэй холбоотой байж магадгүй.

-Нийтийн мөнгөтэй холбоотой бас нэг асуудал байна. Японууд нефтийн үйлдвэр барьж өгөх гээд байхад заавал Энэтхэгээс тэрбум доллар зээлж үйлдвэр барина гэж байна. Та энэ тухай мэдэх үү?

-Намжим гуай бурхан болохоосоо өмнө надтай ирж уулзсан. “Би энэ үйлдвэрийг бүтээх гэж арваад жил явлаа. Бүтсэнгүй. Чи хөөцөлдөхгүй юу” гэж ярьж байсан. Бичиг баримтуудаа үзүүлж байсан. Одоо яамны яриад байгаа үйлдвэр тэр бичиг баримтын хүрээнд явж байгаа юм шиг байна. Олон Засгийн газар “барина, барихгүй” гэж тэр хүнээр тохуурхсан юм билээ.

-Яагаад зөвшөөрөл өгөөгүй юм бол?

-Зэсийн баяжмал, нефть, цахилгаан, нүүрс бол стратегийн бүтээгдэхүүн. Дээр нь энэ зах зээлийг том улстөрчид атгасан байгаа. Тэд зүгээр л энэ зах зээлдээ дурын нэг тоглогчийг оруулах сонирхолгүй л байхгүй юу.

Өчигдрөөс E-MART-ийн сүлжээ дэлгүүрээс худалдан авах махныхаа гарал үүсэл, эрүүл ахуйн тухай мэдээлэл авах боломж нээгдлээ. “Малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний нэмүү өртгийн сүлжээ, мөшгих тогтолцооны загвар арга хэмжээ” төслийн хүрээнд дээрх боломж бүрдсэн юм. Энэ талаар ХХААХҮЯны Малын үржил, бүртгэлийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Д.Батсүрэнгээс тодрууллаа.

---

-Мах худалдан авахдаа үүх түүхийг харах боломж яаж нээгдэв?

-Мал аж ахуйн салбарт нэг хуулиар зохицуулагдаж байсан асуудлыг хоёр хуулиар зохицуулах шаардлагатай болсон. Нэг нь “Малын генетик нөөцийн тухай”, нөгөө нь “Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай” хууль батлагдсан. “Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай” хуулиар малын чанар, аюулгүй байдлыг зохицуулах зорилготой. Эдгээр хуулийн хүрээнд малаа бүртгэлжүүлэх, малын мах малчны хотоос гараад хэрэглэгчийн гар дээр хэрхэн очихыг хянах боломжтой болно.

-Өнөөдөр бүх мал бүртгэлтэй болж чадсан уу?

-Бүгд бүртгэлтэй болж чадаагүй. Мал бүртгэлжүүлэх ажил 2011 оноос эхэлсэн ч алдаа, оноо гарсан. Гэхдээ дэлхийн түвшинтэй харьцуулахад дунджаас дээгүүр байгаа. Өнөөдөр бүртгэлжүүлэлтийг боловсронгуй, хялбар болгох ажил явагдаж байна. Малчин, малын мэргэжилтэн, худалдан авагч, үйлдвэрүүд аль болох богино хугацаанд зардал багаар мэдээлэлтэй болох боломж бүрдэнэ. Өнөөдөр байгаа 66 сая малаа бүгдийг бүртгэлжүүлэхгүй. Эхний ээлжинд цөм сүрэг, үржлийн болон хээлтэгч малыг бүртгэлд оруулна. Түүн дотроо үхэр сүргийг бүгдийг имжүүлнэ.

-Бүртгэлд ороогүй малаа зарах шаардлага гарвал яах вэ?

-Малын эмч дуудлагаар очиж ээмэгжүүлнэ.

-Ээмэгжүүлэх, имжүүлэх нь ямар ялгаатай вэ. Төлбөрийг хэн хариуцах вэ?

-“Малын генетик нөөцийн тухай” хуулиар төлбөрийг малчид хариуцахаар заасан байгаа. Гэхдээ бид шинэ юм хэрэгжүүлж байгаа учраас эхний ээлжинд төлбөр дээр уян хатан хандана гэж төлөвлөсөн. Одоохондоо төсөл хэрэгжүүлж байхад үйлдвэрүүд төлбөр хийж байна. Үнэ нь 800-1000 орчим төгрөг. Бод малд им, бог малд ээмэг зүүж байгаа юм. Гэхдээ бод малд ээмэг зүүж болно. Харин адуунд чип суулгаж байгаа.

-Үүх түүх нь харагдсан мах авахын тулд би юу хийх ёстой вэ?

-Эхний ээлжинд та гар утсан дээрээ “Мал эмнэлгийн үйлчилгээ” гэсэн аппликейшныг татна. Тэгээд E MART-ын сүлжээ дээр очиход худалдаж байгаа махнууд дээр зураасан бар код тавьсан байгаа. Утсаараа түүнийг уншуулахад 1-2 секундын дараа худалдан авах махны тухай мэдээлэл гарч ирнэ.

-Яг одоо болох уу?

-Дэлгүүрт очоод шалгаж болно.

-Түүхээс юу харж болох вэ?

-Аль аймгийн хэний мал, эрүүл мэндийн үйлчилгээ зэрэг мэдээлэл, бүртгэл гарч ирнэ. Бүртгэлд орсон байна гэдэг нь тухайн малын мах эрүүл гэдгийг малын эмч баталгаажуулсан гэсэн үг. Тухайн мах бар кодгүй бол малын эмч баталгаа өгөөгүй гэсэн үг гэдгийг иргэд анхаарах хэрэгтэй.

-Бар кодыг хуурамчаар үйлдэхгүй гэсэн баталгаа бий юу?

-Би маш олон янзаар туршилт, шалгалтыг явуулсан. Технологи өндөр хөгжсөн учраас хүн бүр дураар хийгээд байх боломжгүй юм билээ. Тэр бүү хэл хэн сервирт орох нь хүртэл нарийн хяналттай. Программыг өндөр мэргэжлийн хүмүүс удирдаж байгаа.

-Энэ мах хаагуур зарагдах вэ?

-Өнөөдөр E-MART-ийн сүлжээгээр, маргаашаас бас өөр газрууд нэмэгдэнэ. Удахгүй Номин тэргүүтэй том супермаркетуудаар зарагдана. Энэ төслийн хэрэгжилтийн туршилт арванхоёрдугаар сарын 15-ныг хүртэл явагдана. Дараа засах, нэмэх юу байгаа нь харагдах байх.

-Супермаркетууд ажиллагааны зардал гээд үнэ нэмчихгүй байгаа?

-Тэдэнд баталгаатай орлого орж ирэх учир үнэ нэмэх тухай ярихгүй л дээ. Төсөл хэрэгжиж жигдэртэл үйлдвэрүүд ээмэгний үнийг хариуцахаар болж байна.

-Малчдад ямар ашигтай юм бэ?

-Хүмүүс эрүүл хүнс рүү тэмүүлдэг болсон. Ээмэгтэй махыг үйлдвэрүүд авна. Үйлдвэрүүдийн баталгаатай махыг супермаркетууд авна. Иргэд эрүүл махтай газрыг зорино биз дээ. Малчид ченжүүдэд биш. Үйлдвэрт өгөх давуу талтай.

-Цаашдаа бусад хүнсний аюулгүй байдлыг ийм аргаар хянах боломж бий юу?

-Бууз, баншны мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг хянах боломжийг судалж байна.

-Одоохондоо хүнсний захуудаас гарал үүсэл нь тодорхойгүй махаа идэж л байх уу?

-Эхний ээлжинд дэлгүүрүүдээр зарагдана. Яваандаа хот руу орж байгаа маханд хяналт тавина. Шинэ зүйл учраас нэг өдөр Монгол даяар хэрэгжихгүй л дээ. Та санаж байгаа бол гар утас эхлээд Улаанбаатарт, дараа нь аймгуудад, сүүлд нь сумдад орсон. Тийм маягаар өргөжнө. Систем бол хөгжиж байна. Анх бүртгэл хийж эхлэх үед малыг тус бүрээр нь гараар оруулдаг байсан. Одоо апплейкшнээр бүх хөдөлгөөний хянаж болно. Тэр сумаас төдөн мал тийм машинаар гарсан гэх мэт нарийн мэдээллүүдийг шууд авна.

-Малчны хөрөнгийг бас шууд тоолоод явна гэсэн үг үү?

-Тийм. Дорж гуай өнөөдөр сүлжээгээр 300 хонь зарлаа гэхэд малын “А” данснаас шууд хасагдаад явна.

-Экспортод гарах махыг яах вэ?

-Энэ системээр хянагдана. Бидэнд гадныхан хорио цээрийн дэглэмээр хориг тавьдаг. Харин өнөөгийн байдлаар өвчлөл харьцангуй буурлаа. Энэ түвшиндээ барьчихвал экспорт хийж болно л доо. Одоо махны экспорт квотгүй байгаа. Яваандаа Засгийн газраас квот тогтооно.

-Яагаад?

-Шинжлэх ухааны үндэстэйгээр сүргийн бүтцээ сайжруулах шаардлагатай. Өнөөгийн байдлаар хонь, ямааны экспорт илүү зөв гэж үзэж байна.

-Өнгөрсөн жил махны холбооныхон малыг сар хашиж байгаад экспортод гаргах хашаа барьж байгаа тухай ярьж байсан.

-Апартамент гэдэг юм л даа. Малыг 45 хоног хашиж, эмчээс эхлээд бүх мэргэжилтнүүдийн хяналтад байлгаж байгаад гадагш гаргах зориулалттай хашаа. Энэ ажил хийгдэж байгаа.

-Малын шим ашгийг нэмэгдүүлэхийн тулд Засгийн газар хаана, ямар мал үржүүлэхийг заана гэсэн яриа байна.

-Засгийн газар дээшээ харж сууж байгаад “Тэр малыг тэнд үржүүл” гэхгүй л дээ. Мэргэжлийн байгууллагуудын саналаар л шийдвэр гаргана. Учир нь малчид дам сургаар сайн үүлдэр, угсаа гэж тэжээгээд сүргийн бүтцээ эвдээд байгаа юм. Үүнээс болоод малын чанар муудаад тоо толгой нь өсөөд байгаа байхгүй юу.

-Хүнсний зах дээр юм шахсан, вакцины үлдэгдэлтэй мах зардаг тухай мэдээ байсан. Тэр мах үүх түүхтэй махтай холилдохгүй гэсэн баталгаа байна уу?

-Махны үйлдвэрүүд, сүлжээнүүдтэй бид хатуу тохироо хийж байна. Ийм асуудал гаргавал хатуу хариуцлага тооцно.

-Малын тоо баталгаатай бол тоогоор хянаж болно биз дээ?

-2003 онд нүд харж тоолдог байснаа больсон. Зарим малчид зээл авах зорилгоор ахиу тоо гаргадаг гэсэн хардлага бий. Зарим УИХ-ын гишүүд нүд харсан тооллого явуулах санал гаргадаг.

-Сум бүрт нэгж бий юу?

-Өмнө нь Мал эмнэлэг үржлийн тасаг гэж гурван хүнтэй салбар байсан. Одоо хоёр хуваагдаж, нийтдээ таван хүнтэй болсон.

-Мэргэжилтэн хүрэлцэх үү?

-Хүртээмж муутай байгаа.

-Яаж хангах вэ?

-Өмнөх үеийн ХАА-н техникум төгссөн иргэдэд эчнээгээр бакалаврын зэрэг олгож байгаа. Мөн бакалавр зэрэгтэй байж худалдагч, хамгаалагч хийж байгаа залуусыг 2.5 жилээр мэргэжил эзэмшүүлнэ.

-Хөдөө очоод амьдралын баталгаа юу?

-Хуульд тодорхой заагаад өгчихсөн.

-Хөдөө ажиллах хүсэлт ирж байна уу?

-Цөөн ч гэсэн ирж байна.

-Мэргэжлийн хүсэлтээ хаана гаргах вэ?

-Манай байгууллагад.

Баянзүрх дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч Г.Хонгор тээврийн хэрэгслийн татвар болон бичиг баримттай холбоотой урт хугацааны маргаан өрнүүлжээ. Түүгээр ч зогсохгүй татвар хурааж байгаа орон тооны бус байцаагч гэх эмэгтэй бүртгэлийн гэрчилгээний төлбөр гэж 500 төгрөг авчихаад ямар нэг баримт өгөхөөс татгалзаж “Тэгвэл банкинд 2500 төгрөг тушаа” хэмээн омогджээ.

---

-Та яагаад манай сонинд хандах болов?

-Би өөрөө Баянзүрх дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчийн хуралд иргэдийг төлөөлдөг хүн. Төрийн үйлчилгээ иргэдийг яаж тамладаг талаар өөрийн биеэр мэдэрсэн. Энэ тухайгаа олон нийтэд мэдэгдэх нь зүйтэй гэж үзээд танай сонинд хандаж байна.

-Иргэдийг яаж тамлаж байна?

-Надад учирсан зүйлийг ярихаар тодорхой харагдах байх. Энэ оны долдугаар сарын 16-нд Авто тээврийн үндэсний төвийн цирк дэх салбарт иргэний хувиар үйлчлүүлэхээр очсон. Тээврийн хэрэгслийн татвар төлсөн гэрчилгээг солиулах шаардлагатай байсан юм.

-Яагаад өмнө авсан гэрчилгээг солиулах шаардлагатай болсон юм бэ?

-Манайхан авто тээврийн хэрэгслийн гэрчилгээн дээр нэр, усыг гараар биччихдэг. Гэтэл ОХУ-ын хил нэвтрэхэд гараар бичсэн нэр усыг зөвшөөрдөггүй. Заавал компьютерээр шивсэн байх шаардлага тавьдаг юм байна.

-Тэгээд та ОХУ-ын хил хүрээд буцаж ирсэн хэрэг үү?

-Тийм. Би хоёр машинтай хил давах зорилготой яваад бичиг баримтын буруу хэвлэлтээс болоод буцаж ирсэн. Тэгээд тээврийн хэрэгслийн гэрчилгээ, татварын гэрчилгээгээ засуулахаар очсон.

-Маргаан үүсэх өөр шалтгаан байсан уу?

-Гэрчилгээнүүдийн хэвлэлтээс гадна зам ашиглалтын төлбөрт хоёр машинаас нийтдээ 80 мянган төгрөг авах ёстой атал 120 мянган төгрөг авчихсан байсан.

-Өмнө нь та хэдэн төгрөг төлснөө мэдээгүй явсан юм уу?

-Цагаан сарын өмнө өргүй болох гээд яараад гэр бүлийн хүн маань анзааралгүй шилжүүлсэн байсан.

-80 мянга, 120 мянган төгрөгийг ялгахгүй шилжүүлсэн хэрэг үү?

-Байцаагчаар дамжуулж үйлчилгээ авах хүндрэлтэй. Тийм учраас цахимаар шилжүүлсэн. Зөрчилдөх бас нэг шалтгаан бол намайг татвар төлөгч мөн гэсэн гэрчилгээг өгөхийн тулд 500 төгрөг хураасан. Би 500 төгрөгтөө баримт авах гэсэн боловч “Манайх баримт өгдөггүй” гэж омогдсон. Дээр нь “Та 500 төгрөг өгч чадахгүй бол банкинд 2500 төгрөг төлөөд баримтаа авахгүй юу” гэсэн.

-Яагаад баримт нэхсэн юм бэ?

-Хуулиар мөнгө хураасан нөхцөлд мөнгө хураасан баримт дээр нь НӨАТ баримт өгөх ёстой. Гэтэл надад өгөөгүй. Хүмүүсийн яарч, сандарч ажлаа амжуулах сэтгэлгээг ингэж луйвар болгон ашиглаж хууль зөрчиж байгаа байхгүй юу. Маш олон хүн үйлчлүүлсэн байгаа. Гэтэл ямар ч баримтгүй мөнгө хаашаа орж байгаа нь мэдэгддэггүй. Үүнийг тодруулах ёстой.

-Тэгээд баримт өгөхгүй болохоор яасан бэ?

-Дээд шатны албан тушаалтанд албан бичиг хүргүүлсэн. Харамсалтай нь Нийслэлийн татварын албаны даргад өгсөн албан бичгийн хариуг нэг хэлтсийн дарга өгсөн. Хуулиар Нийслэлийн татварын албаны дарга өөрөө хариу өгөх ёстой. Энэ бүхнийг сануулсны хүчинд Нийслэлийн татварын албаны дарга өөрөө хариу өгсөн. Эндээс Нийслэлийн татварын алба хууль, дүрэм мөрддөггүй, ажилтнуудаа мэргэжлийн арга зүйгээр хангадаггүй гэдэг нь тодорхой харагдсан. Нэгэнт татварын үйл ажиллагааг хуулийн хүрээнд явуулах чадамжгүй учраас нийслэл, дүүргийн татвар бүрддэггүй юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн.

-Нөгөө бүдүүлэг авирласан байцаагчийн асуудал яаж шийдэгдсэн бэ?

-Өнөөдөр яаж шийдэгдсэнийг би мэдэхгүй байна. Тухайн үедээ “Орон тооны бус байцаагч танд үйлчилсэн байна” гэсэн хариу өгсөн. Тэгээд би татварын хууль хартал “татварын улсын байцаагч, татвар хураагч” гэсэн хоёр л албан тушаал байдаг юм байна. “Орон тооны бус байцаагч” гэсэн албан тушаал хуульд алга.

-Тэгээд тантай харьцсан хүн хууль бус болж таарч байна уу?

-Би цааш нь энэ талаар судалсан. Гэтэл хуулиас давсан Татварын арын албан тушаалаар тэр хүн ажиллаж байсан болж таарсан.

-Яагаад?

-2009 оны дөрөвдүгээр сард Татварын ерөнхий газрын даргын тушаалаар батлагдсан журам нь “Орон тооны бус байцаагч ажиллуулах тухай” журам гарсан байдаг. Энэ нь хууль бус юм байна.

-Яагаад?

-Төрийн албанаас захиргааны актуудыг гаргасан бичиг баримтыг Хууль зүйн яам бүртгэж авах ёстой. Гэтэл “Орон тооны бус байцаагч ажиллуулах тухай” журам бүртгүүлээгүй байгаа юм. Энэ тухай Хууль зүйн яамнаас өчигдөр надад хариу өгсөн.

-Хууль зөрчсөн гэсэн үг үү?

-Хуулиар татвар хураагч нар нэг жил дагалдангаар ажиллаж байж улсын байцаагч болно. Бараг арваад жил хууль зөрчсөн тушаал үйлчилж байна шүү дээ. Энэ тушаал бүх аймаг, дүүрэгт хэрэгжсэн байгаа юм. Үүнийг олж харлаа. Дээр нь татварын албаны үйл ажиллагааны зардлыг төсвөөс санхүүжүүлнэ гэж Татварын ерөнхий хуулинд заасан. Гэтэл хэр хэмжээний бэлэн мөнгө хураагаад, ямар дансанд шилжүүлсэн гэдгийг тогтоох ёстой.

-Таны асуудал шийдэгдсэн үү?

-Уучлал гуйсан. Илүү хураасан мөнгийг буцааж олгохоор болсон.

-Одоо ямар асуудал байна?

-Хүн хорлож байгаа мэт цагаандаа гарсан зүйл болсон. Гэрчилгээ солиулах гэж явахад олон газар луу дахин дахин явуулсан. Сонгинохайрхан дүүргийн оношилгооны төв, Баянгол дүүргийн оношилгоо, татварын төв, 22-ын товчоо, Улсын цирк доторх салбар гээд олон газар явуулсан. Бүр инээдтэй нь очсон газруудын татварын гэрчилгээн дээр бичилт хийдэг принтер Сонгинохайрхан, Баянгол дүүргийн салбаруудад байхгүй. “Хэзээ ажиллах вэ” гэхээр “Мэдэхгүй” гэж хариулж байгаа юм.

-Татвартай холбоотой гомдол ерөнхийдөө дууссан уу?

-Дуусаагүй. Надаас зам ашигласны жилийн төлбөр гэж 40 мянган төгрөг авч байгаа юм. Гэтэл миний машин дугаарын хязгаарлалтаар жилд 52 хоног хөдөлгөөнд оролцдоггүй. Жилийн татвар юм бол 52 хоногийн татварыг хасах ёстой биз дээ. Агаарын бохирдлын төлбөрт бас адилхан хандах ёстой. Нэг машинаас авто зам ашигласны татвар 5.6 мянга, агаарын бохирдлын татвараас 1.3 мянган төгрөг. Нэг машинаас долоон мянган төгрөг илүү хурааж байна гэсэн үг. Бүх машинаас энэ хэмжээний мөнгө илүү хураахаар иргэд их хэмжээгээр хохирно биз дээ. Төр хураах мөнгөө авчихдаг. Хасах зүйлээ хасахгүй байна.

-Замын болон агаарын бохирдолд илүү төлсөн мөнгөө буцааж авах уу?

-Одоо удахгүй энэ асуудлыг хөөцөлдөнө.

Монголын хог хаягдлыг дахин боловсруулах үндэсний холбооноос ойрын хоёр жилд хог хаягдал боловсруулах 25 үйлдвэрийг ашиглалтад оруулна. Энэ талаар Монголын хог хаягдлыг дахин боловсруулах үндэсний холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн, “Эко парк Улаанбаатар” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Д.Батжаргалтай ярилцлаа.

---

-Холбоогоо танилцуулахгүй юу?

-Манай холбоо 2005 онд байгуулагдсан. Манай холбоонд хог хаягдал дахин боловсруулдаг 21 үйлдвэр харьяалагддаг. Улаанбаатар хотын хэмжээнд 156 цэгт хог хаягдлыг цуглуулж, манай холбооны 21 үйлдвэрт нийлүүлдэг.

-Сүүлийн үед хуруу зайг цуглуулж байгаа тухай мэдээлэл байна.

-Тийм. Манай холбооны зүгээс хуруу зайг цуглуулах ажил зохион байгуулж эхэлсэн.

-Хуруу зайг яагаад сонгох болов?

-Үүнийг нийгмийн хариуцлагын хүрээнд гэж ойлгож болно. Учир нь энэ бүтээгдэхүүнийг дахин ашиглах ямар ч боломжгүй. Бусад бүх хогийг дахин ашиглаж, ямар нэгэн бүтээгдэхүүн хийж болдог бол хуруу зайг тэр чигт нь устгахаас өөр зам байхгүй. Дахин ашиглах технологи ч байхгүй. Дээр нь ашиглаад дууссан энэ хуруу зай маань байгальд аюултай хогонд тооцогддог. Байгаль орчныг маш хүнд хорт элементээр хордуулахаас гадна хэдэн зуун жил устаж алга болдоггүй. Энэ утгаар нь манай холбоо энэ зайг цуглуулж аюулгүй болгох ажил сэдэж байгаа юм.

-Төр энэ асуудлыг хариуцахгүй юу?

-Аюултай хог хаягдлын хуулиар төр хогийг аюулгүй хадгалах зориулалтаар газар гаргаж өгөх үүрэг хүлээсэн. Гэтэл одоо болтол газар шийдэгдээгүй байгаа. Тийм учраас бид ямар ч тохиолдолд энгийн хогтой хамт булж болохгүй гэдэг утгаар цуглуулах шаардлагатай гэж үзсэн.

-Хэдийнээс цуглуулж эхэлсэн бэ?

-20-иод хоногийн өмнөөс.

-Хэзээнээс хуруу зай аюул дагуулж эхэлдэг вэ?

-Одоо бид хэрэглэж байхад ямар ч аюулгүй. Харин хог болгож булаад, бүрхүүл нь задраад ирэхээр байгальд маш их хортой.

–Бусад зайнууд хоргүй юм уу?

-Жижиг зайг л боловсруулах боломжгүй. Томрох тусмаа боловсруулалтад орно. Жишээлбэл, аккумлятороос тугалга гардаг болохоор дахин боловсруулж болно. Тиймээс энэ хуруу зайнд анхаарал хандуулахгүй бол болохгүй болчихоод байгаа.

-Хөнөөлийн хэмжээг тодорхойлох боломжтой юу?

-Нэг хуруу нэг куб метр хөрс, 800 литр ус бохирдуулна.

-Манайхан жилд хэр хэмжээгээр хэрэглэдэг бол?

-Зөвхөн Улаанбаатарт жилд гурван сая хуруу зай хэрэглэдэг гэсэн судалгаа байна. Гэтэл хуруу зай хэрэглээд бид хэдэн жил болж байгаа билээ. Өнөөг хүртэл энэ асуудлыг шийдээгүй байгаа байхгүй юу.

-Хилээр орж ирсэн тоог гаргаж болохгүй юу?

-Ганзагын наймаагаар орж ирдэг болохоор бүрэн тоог гаргаагүй байна.

-Та бүхэн цуглуулсан хуруу зайгаа яах вэ?

-Цуглуулчихаад дараа нь газар авч, технологийн дагуу хадгалах ажил зохион байгуулна.

-Аюулгүй хадгалахад хэр их зардал гарах бол?

-Цөмийн хаягдлыг хадгалахад маш өндөр технологи шаарддаг бол энэ хаягдлыг хадгалахад тийм их хэмжээний зардал гарахгүй.

-Та бүхэн энэ талаараа төр засагт хандсан уу?

-Уг нь бүгд л мэдэж байгаа л даа. Ярихаар бүгд дэмжээд, толгой дохиод байдаг юм. Тэгсэн мөртлөө гараа хөдөлгөөд, дэмжиж байгаа юм алга. Хэн ч энэ талаар юу ч хийхгүй байгаа учраас бид эхлүүлж байна.

-Төр яг юу хийх ёстой вэ?

-Эхний ээлжинд газар олгоод, төсөв хийх ёстой. Хаана, ямар хэмжээ, хугацаатай байгууламж барих гээд олон ажил байгаа. Бид бол үнэгүй цуглуулж байгаа. Хог хаягдлын устгалын хураамж байх ёстой.

-Хог хаягдлын тухай хуульд энэ тухай байхгүй юу?

-Хуульд бий. Гэхдээ аюултай хог, хаягдлын тухай хуульд аюултай хог хаягдлыг үүсгэгч нь өөрөө хариуцна гээд заачихсан. Тэгэхээр нийслэлийн 1.3 сая оршин суугч хариуцах болж байгаа юм. Энэ бол бүтэхгүй асуудал. Тийм учраас төр анхаарал хандуулах шаардлагатай болсон.

-Та нар хуруу зайг яаж цуглуулж байна?

-Бид сонинд зар тавих маягаар явж байна. Аж ахуйн нэгжүүдээр зар тарааж байна.

-Хүмүүс авчирч өгч байна уу?

-Харин санасныг бодвол хүмүүс, аж ахуйн нэгжүүд идэвхтэй байна. Зарим аж ахуйн нэгжүүд өөрсдөө авчирч өгч байгаа. Бид зөвхөн энэ хаягдалд зориулж хогийн сав хийгээд зарим супер маркетуудаар тавьсан. Зарим байгууллага нэлээд их хэмжээгээр цуглуулчихаад бидэн рүү утасдаж байна.

-Сургуулиуд хэр оролцож байна?

-Идэвхтэй оролцож байгаа. Байгаль орчин ногоон хөгжлийн сайд Цэрэнбат идэвхтэй оролцсон сургуулиудад “ногоон гэрчилгээ” олгож байгаа.

-Энэ ямар учиртай гэрчилгээ вэ?

-Байгаль орчиндоо ээлтэй байгууллага гэсэн үг. Аймгуудаар энэ аян өрнөж байгаа.

-Нийслэл хэр дэмжиж байгаа вэ?

-Сайн дэмжиж байна. Бид хоёр жилийн турш сургуулиудад ямар хогийг дахин боловсруулдаг, ямар хогийг аюултай хог гэж үздэг талаар сургалт явуулсан. БШУСЯ, БОНХЯ сургалт явуулах 10 сая төгрөг гаргаж чадахгүй байна.

-Байгаль хамгаалах олон сан байдаг. Тэдэнтэй уулзаж үзсэн үү?

-Байгаль хамгаалах нэртэй олон сан байдаг. Тэд яг бүтээлчээр юм хийдэггүй. Зөндөө мөнгө орсон гэдэг. Бодит юм хийж байгаа бидэнд хөрөнгө олддоггүй юм.

-Гадны орнууд хорт хаягдал устгах хөрөнгөө яаж босгодог вэ?

-Бид Японтой нэлээд өргөн харилцаатай. Тэнд борлуулалт дээр татвар тавих замаар хаягдал устгах хөрөнгөө босгодог.

-УИХ-ын гишүүдэд хандаж үзсэн үү?

-Н.Учрал гишүүн сайхан хүлээж аваад, дэмжсэн. Бусад нь бас дэмжээд байгаа юм шиг боловч, ажил хэрэг болгох гэхээр л таг болчихдог.

-Манайд хог боловсруулах ажил ямар түвшинд байгаа вэ?

-Одоо байгаа дээр нэмээд ойрын хоёр жилд 25 хог боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орно. Санхүүжилтийг манай холбоо шийдсэн.

-Улаанчулуутын хогийн цэг дээр барьсан үйлдвэр яагаад шатсан бэ?

-Мэдэхгүй. Японы 3.5 сая доллараар боссон үйлдвэр шүү дээ. Хожим дуулахад гадны нөлөөтэй шатсан гэж ярьж байсан.

-Хятад руу гаргадаг хаягдлаа дотооддоо боловсруулж болохгүй юу?

-Хятадууд хаягдал авахаа зогсоосон. Хүмүүс анзаараагүй байх. Манай хаягдал боловсруулах үйлдвэрүүд жил шахам хугацаанд зогссон. Одооноос бүгд ажиллаж эхэлж байна.

-Шилний болон ажилласан тосыг боловсруулж болохгүй юу?

-Энэ асуудлыг шийдсэн, удахгүй үйлдвэрүүд ашиглалтад орно. Бас нохойны арьс боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орно. Бид хогийг шатаах тухай ярьсаар 20 гаруй жил болсон. Одоо харин бүх хогоо цогцоор нь боловсруулах боломжтой болж байна.

-Хаягдал цаас авах зар явж байна?

-Хаягдал цаасны үйлдвэр удахгүй ашиглалтад орно. Гэхдээ цаасыг өөрсдөө явж цуглуулбал үйлдвэр алдагдалд орно.

АХБ-ны Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газрын ахлах эдийн засагч Д.Магий 2017 оны гуравдугаар сараас ажилдаа оржээ. Тэрээр эхнэр, хоёр хүүхдийн хамт Улаанбаатарт амьдарч байна. Анх Монголд ирснээс хойш эдийн засаг асар хурдацтай өөрчлөгдсөн тухай, цаашдаа ямар боломж байгаа тухай өөрийн сэтгэгдлээ манай сонинд ярьж байна.

---

-Таныг анх ирж байхад Монголын эдийн засаг ямар байсан бэ?

-Намайг ирж байхад нөхцөл байдал маш хүнд байсан. 2016 оныг нэлээд хүнд нөхцөлтэй үдсэн. 2017 онд ОУВС-тай “Өргөтгөсөн санхүүгийн хөтөлбөр” хэрэгжүүлэхээр тохиролцоонд хүрч чамгүй олон саадыг туулсан үе байсан. Тухайн үед Монголын Засгийн газар болон олон улсын санхүүгийн байгууллагууд дараа жилийн эдийн засгийн өсөлтийг хасах үзүүлэлттэй гарна гэсэн таамаг дэвшүүлж байсан. Гэтэл эдийн засаг эсрэгээрээ тэлсэн үзүүлэлттэй гарсан. Энэ нь нүүрсний үнэ өссөн, уул уурхайд хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн зэргээс шалтгаалсан. 2017 онд гарсан эдийн засгийн өсөлт 2018 онд үргэлжилсэн. Энэ богино хугацаанд чамгүй амжилт гарсан. Гэхдээ эдийн засгийн эмзэг байдал хэвээр байгаа гэдгийг мартаж болохгүй.

-Яаж эдийн засгийн баталгаатай өсөлтийг баталгаажуулах вэ?

-Эмзэг байдал гэдэг нь гадаад зах зээл дэх үнээс хараат байгааг хэлж байгаа юм. Энэ нь Засгийн газраас хамааралгүй хүчин зүйл. Харин Засгийн газар өөрөөс хамааралтай хянаж болох хүчин зүйлсээ анхаарах хэрэгтэй. ОУВС-тай хийсэн гэрээ ийм үзэл баримтлалаар хийгдсэн гэж ойлгож байгаа.

-Жишээлбэл?

-Эхний ээлжид төсвийн дархлаа. Засгийн газар зардлаа бууруулна гэдэг маш сайн үзүүлэлт. Өрийн нөлөөллийг зөв зохицуулж байна. Валютын нөөц нэмэгдэж байна. Эдгээр эерэг үзүүлэлтээ баталгаажуулах хэрэгтэй.

-Нийгмийн зүгээс “Валютын нөөц их байхад долларын ханшийг барьсангүй” гэсэн шүүмжлэл гарч байна…

-Төгрөгийн суларсан шалтгааныг тогтоох хэрэгтэй. АНУ-ын дотооддоо хэрэгжүүлж байгаа бодлогоос хамаараад долларын ханш хөдөлж байгаа. Гэхдээ энэ нь валютын нөөцийг яаран төгрөгийн ханшийг тогтворжуулахын тулд интервенци хийх шалтгаан биш.

-ОУВС-тай хамтарснаар эхний ээлжид ямар үр дүн гарав?

-Макро эдийн засгийн хувьд маш их үр дүн гарсан. Энэ жишгийг тогтоож өглөө. Хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрүүллээ.

-Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд сайн байгаа ч микро эдийн засагт хүртээмж бага байгаа шүүмж их байна…

-Тийм шүүмж байгаа. Гэхдээ макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд муу байвал микро эдийн засагт бүр муугаар нөлөөлнө шүү дээ. Сайн бодлогын нөлөө мэдрэгдэхэд жоохон хугацаа ордог. Муу бодлогын нөлөө хурдан мэдрэгддэг. Мэдээж Засгийн газар хурдан шуурхай ажиллах хэрэгтэй. Ялангуяа боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт илүү их хүчин чармайлт гаргах хэрэгтэй. Эдийн засаг сэргэх завсрын үед эмзэг бүлгээ хамгаалах бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.

-Багануурын цахилгаан станц, Энэтхэгийн хөрөнгө оруулалтаар баригдах нефтийн үйлдвэрийн тухай танд мэдээлэл байна уу. Багануурын гэрээ үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд харшилсан гэсэн мэдээлэл байна?

-Хөрөнгө босгох гэдэг чухал асуудал. Гэхдээ босгосон хөрөнгөө хэр үр дүнтэй ашиглах вэ гэдэг илүү чухал. Нефтийн үйлдвэр байгуулах нь мэдээж чухал ч гэлээ үр ашгийн тооцоогоо сайн хийх хэрэгтэй. Багануурын цахилгаан станцын гэрээний хувьд хөрөнгө оруулалт татахын тулд гарын үсэг зурсан байх гэж ойлгож байна. Үндэсний аюулгүй байдалд харшилсан тухай албан ёсны мэдээлэл байхгүй учраас энэ тал дээр ямар нэгэн санал хэлэх боломжгүй. Ер нь том хөрөнгө оруулалт татах нь маш их ажиллагаа ордог л доо.

-Засгийн газар үндсэн зээлээ төлөх хүртэл багахан амьсгаа авах боломж үүсч байна. Энэ хооронд мөнгө босгох боломж бий юу?

-Засгийн газар цонх үеийг ашиглаж өрийг бууруулахаа зарласан. Үүндээ тууштай зогсох хэрэгтэй. Хэдийгээр цонх үе богино боловч хөрөнгө оруулах арга хэрэгслүүд байгаа гэж бодож байна. Энд бодлогоо хэр тууштай хэрэгжүүлэх, нийгмээс хэр дэмжлэг авах гэдэг асуудал чухал л даа. Хөрөнөгө оруулалтын үр ашгийг сайн тооцох хэрэгтэй.

-Төсвийн тогтвортой байдлыг анх баталж байхад олон улсын санхүүгийн байгууллагууд “Алтан хууль” гэж байсан. Одоо танигдахаа больтол өөрчлөгдсөн.

-Энэ маш чухал хууль. Гэхдээ хэрэгжсэн тохиолдолд л ашгаа өгнө. Намайг ирэхээс өмнө өрийн таазыг хууль өөрчлөх замаар өсгөсөн. Миний ойлгож байгаагаар цаашдаа бууруулж анхны тогтоосон 60 хувьдаа хүргэх байх. Өнөөгийн байдлаар өрийг бууруулах, Засгийн газрын зардал буурч байгаа нь эерэг үзүүлэлт гэж харж байна. Засгийн газар ОУВС-тай байгуулсан гэрээний хүрээнд биш. Цаашдаа ч энэ бодлогоо хэрэгжүүлдэг болчихвол эдийн засаг өснө.

-Яг ямар бодлогоо үргэлжлүүлэх ёстой вэ?

-Өрийг бууруулах, Засгийн газрын зардлаа танах.

-Өрийн асуудлыг яаж шийдэх вэ?

-Өрийг тууштай бууруулах ёстой. Өнгөрсөн жилийн өрийн хүүг бууруулсан аргыг ашиглах ёстой.

-Өрийн эрсдэл ямар байна?

-Гадаад валютаар илэрхийлэгдсэн өрийг анхаарах хэрэгтэй. Хоёр жилийн дараа төлөх үндсэн зээлийг тооцох хэрэгтэй.

-Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг юу гэж үзэж байна?

-Оюу толгойн эдийн нөлөө маш их. Хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн. Далд уурхайн хоёр дахь хөрөнгө оруулалт хэрэгжээд уурхайн ашиглалт нэмэгдэхээр 2022 оноос асар их өгөөж өгнө.

-Таван толгойг ашиглах Засгийн газрын бодлогыг хэрхэн харж байна?

-Маш чухал төсөл. Засгийн газар хөрөнгө оруулалт тал дээр илүү анхаарч байх шиг байна. IPO-гийн хувьд би одоохондоо сайн хэлж чадахгүй байна.

-Та Таван толгойн хувьцаа авах уу?

-Надад эрх байхгүй юм байна.

-Эрхтэй бол авах уу?

-Эдийн засагчид болгоомжтой улсууд байдаг. Гэхдээ би бол боломж олдвол Таван толгойн хувьцааг авна. Би энэ компанийг ирээдүйтэй гэж боддог.

Сүүлийн үед Энэтхэгийн нэг тэрбум долларын зээлээр Дорноговь аймгийн Алтанширээ суманд төрийн өмчит газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих тухай яригдаж байна. Тус үйлдвэрийн шавыг тавьж, дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт эрчимжсэн тухай албаны хүмүүс мэдээлсэн. Харин үүнтэй зэрэгцээд Японы талтай 2014 онд гэрээ байгуулснаар Дарханы газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн асуудал сөхөгдөх болсон. Тус үйлдвэрийн ТЭЗҮ, хөрөнгө оруулалт, түүхий эд, газар шийдэгдсэн гэнэ. Манай сонин өмнөх дугаарууддаа хоёр талын байр суурийг олон нийтэд хүргэсэн билээ. Энэ удаа ШУА-ийн Олон улсын хүрээлэнгийн салбарын эрхлэгч, доктор А.Даваасүрэнгийн ярилцлагыг хүргэж байна. Тэрээр эдийн засгийн макро түвшинд судалгаа хийдэг аж.

---

-Манай стратегийн бүтээгдэхүүн болсон нефтийн салбар ямар түвшинд байна?

-Стратегийн хамгийн чухал салбар болсон нефтийн бүтээгдэхүүний 99 хувийг бид гаднаас авч байгаа. Энэ салбар нь Үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолтой нягт холбоотой.

-Яагаад энэ чухал асуудал шийдэгдэхгүй өнөөг хүрэв?

-Энд манай нефть импортлогч компаниудын бизнесийн сонирхол нөлөөлдөг байж магадгүй. Нөгөө талаар хөршүүдэд маань манай биеэ даасан бодлого таалагдахгүй учраас зориуд геополитикийн бодлого хэрэгжүүлж байж болох талтай.

-Монголыг түүхий нефть үйлдвэрлэгч орон гэдэг. Яагаад бид боловсруулах үйлдвэрийн талаар олон жил дуугүй суув?

-Дотооддоо нефть олборлоод, гаднаас нефтийн боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг 100 хувь авч байгаа нь бидний л арчаагүйнх. Энэ бүхний бурууг бусдаас хайх шаардлагагүй. Одоогийн байдлаар 400 гаруй сая тонн нефтийн нөөц тогтоогдчихсон. Түүнийгээ ашиглах талаар ажиллахын оронд түүхийгээр гадагшаа гаргачихаад, бэлэн бүтээгдэхүүнийг гаднаас зах зээлийн үнээр авч байна. Зах зээлийн үнэ нь манай эдийн засгийг тэр тусмаа өргөн хэрэглээний үнийг шийддэг болсон. Нефтийн бүтээгдэхүүний хувьд зүгээр л бэлэнчлэх сэтгэлгээнээс болж бид эдийн засгаа жолоодох боломжгүй болсон. Энэ нь ард түмний амьжиргааг савлуулаад удаж байна.

-Яаж энэ бүхнийг засах вэ?

-Нэг их том онол, олон улсын математик бодоод байх шаардлага байхгүй. Монголдоо нефть боловсруулах үйлдвэр барьчихад л энэ асуудал шийдэгдэнэ.

-Өнөөгийн байдлаар Дорноговийн Алтанширээд барих төрийн, Дарханд Японтой хамтран барих газрын тос боловсруулах үйлдвэрүүдийн тухай яригдаж байна. Энэ тухай мэдээлэл байна уу танд?

-Судлаачийн хувьд энэ талаар маш их сонирхдог. Учир нь манай нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн хамгийн чухал салбар. Нефть боловсруулах үйлдвэр барих асуудал яагаад удааширсныг би дээр хэлсэн. Энэ бүхнийг улстөрчид зохион байгуулдаг.

-Дарханы нефть боловсруулах үйлдвэрийн тухайд…

-Энэ үйлдвэрийн асуудал 2008 онд Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн үндэслэлд тусгагдсан. Түүнээс хойш 2016 он хүртэл жил бүрийн үндсэн чиглэлд тусгасаар ирсэн. Дарханы үйлдвэр 2013 оноос Япон, Монголын Засгийн газар хоорондын стратегийн түншлэлийн гэрээнд орж ирсэн. Түүндээ 2013-2017 онд хэрэгжүүлнэ гэж заасан. Өөрөөр хэлбэл Японы талтай нефть боловсруулах үйлдвэрийг стратегийн гэрээний хүрээнд хэрэгжүүлнэ гэж тохирсон байдаг.

-Мэргэжлийн хүний хувьд стратегийн гэрээний хүрээнд хийсэн нефть боловсруулах үйлдвэр байгуулах заалт хэрэгжих боломжтой гэж үзэж байна уу?

-Би нефтийн мэргэжилтэн биш. Гэхдээ эдийн засгийн судалгаагаар үүнийг тогтоож болно.

-Яаж?

-Аливаа томоохон хөрөнгө оруулалтыг татах шалгуурууд байдаг. Эхний ээлжинд хөрөнгө оруулалтаа ямар хугацаанд нөхөх. Хоёрдугаарт, үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүний өртөг. Дараа нь үйлдвэрийн байрлал. Өөрөөр хэлбэл үйлдвэр хэрэглэгчийн дэргэд байрлах уу, түүхий эдийн дэргэд байрлах уу гэдэг асуудал чухал. Мөн үйлдвэрийн ирээдүйн үнэлгээ. Оруулсан өртгөө нөхчихлөө. Цаашдаа хэдэн жилийн хэр хэмжээний найдвартай зах зээлтэйг тодорхойлдог. Энэ бүхнээс гадна тасралтгүй үйлдвэрлэлийг явуулах нөөцийн хангамж. Мэдээж дэд бүтцийн асуудал чухал. Ус, цахилгаан, зам тээвэр гэх мэт. Үйлдвэр баригдсанаар хэдэн ажлын байр бий болох, хэдэн хүний, ямар хэмжээний нутаг дэвсгэрийн хэрэгцээг хангах асуудал яригдана. Боловсон хүчний асуудал гээд шалгууруудыг хангаж байж л үйлдвэр баригдах тухай асуудал яригдана.

-Түүхий нефтийн нөөцийн асуудал…

-Манай түүхий нефтийн тогтоогдсон нөөц 400 сая тонн. Технологиороо бид арван хувийг л ашиглаж чадвал дээдийн заяа. Олон улсын стандарт ч ийм байдаг. Дээр нь энэ нөөц маань дэндүү алслагдмал нөөцөд тооцогдоно. Манай зүүн хязгаарт байрлалтай.

-Төрийн нефтийн үйлдвэр 600 шахам км-ээс түүхий эдээ татах тооцоо хийж байгаа тухай мэдээлэл өгсөн?

-Энэ өөрөө асуудал. Түүхий эдээ төмөр зам эсвэл хоолойгоор татна. Энэ нь бүтээн байгуулалтын нийт зардлыг асар ихээр нэмэгдүүлнэ. Бүтээгдэхүүний үнийг өсгөнө. Хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлнэ. Энэ нь сөрөг үзүүлэлт.

-Тэгээд төрийн болон Дарханы хувийн үйлдвэрийн аль нь эерэг үзүүлэлтийг хангаж байгаа вэ?

-Дарханд барих Японтой байгуулсан гэрээний хүрээнд баригдах үйлдвэр эерэг үзүүлэлтүүдийг хангаж байгаа юм.

-Хэрэгжих баталгаа нь…

-Анх 1.2 тэрбум доллараар баригдах байсан. Өнөөдөр 1.5 тэрбумд хүрсэн. Япон “Чоёдо” гэдэг компани гүйцэтгэх гэрээтэй юм билээ. Хугацаандаа хэрэгжсэн бол 300 сая доллар хэмнэх байсан. Хөрөнгө шийдэгдсэн.

-Та яагаад энэ тухай сайн мэдэж байна?

-Энэ талын мэдээллийг би судалгааныхаа шугамаар олж авдаг. Зөвхөн энэ үйлдвэрийн тухай биш. Бусад олон үйлдвэрийг судалдаг.

-Дарханы үйлдвэрийн түүхий эдийн баталгаа юу вэ?

-“Марубени” компанитай хийсэн Монголд жилд хоёр сая тн түүхий нефть нийлүүлэх гэрээ.

-Алтанширээгийн үйлдвэрийн хувьд…

-Энд би хувийн байр сууриа илэрхийлж байна. Энэ асуудалд олон судлаач, эрдэмтэд эсрэг байр суурь илэрхийлэх байх.

-Яагаад?

-Алтанширээд барих үйлдвэр хөрөнгө оруулалтын шалгууруудыг хангаж чадахгүй байна. Тамсагийн тосыг хоолойгоор татна гэдэг бол асар өндөр зардал. Газар бүр нефть цаг уур, геологийн байршил зэргээс хамаарч өөр бүтэцтэй байдаг. Манай Тамсагийн нефть нэлээд гүнээс гардаг. Бас өтгөн тосондоо хамрагддаг.

-Энэ нь сайн уу, муу юу?

-Муу гэсэн үг. Тээвэрлэлтийн хэцүү нөхцөлтэй. Тээвэрлэхэд шингэрүүлэлт хийнэ. Тэр хэрээр химийн бодис ихээр хэрэглэнэ. Хүйтний улиралд халаалт хэрэгтэй болно. Км тутамд шахуурга, халаагуур шаардана. Энэ бүхнийг дагуулаад цахилгаан шугам, аюулгүй байдлын байгууламж гээд асар их хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай. Хоолойны хувьд нэг биш, хос хоолой татна. Ингээд тооцохоор нэг тэрбумаар үйлдвэр бариад дөрвөн тэрбумын дэд бүтэц барих шаардлагатай болж мэднэ.

-Хор уршиг нь?

-Бүтээгдэхүүний үнэ өснө. Бараг гадаадаас авсан нь хямд болно. Харин бид өрийг маргахгүйгээр төлнө. Дотоодын бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээлээс 4-5 дахин өсөхөөр бид яах болж байна.

-Төрийн болон хувийн үйлдвэрүүдийн нэгж бүтээгдэхүүний үнийн тооцоо гарсан уу?

-Дарханы үйлдвэрийн тооцоогоор өнөөгийн 2000 төгрөгийн шатахуун 1200 болж буурах боломжтой. Төрийн үйлдвэрийнхийг хийх боломжгүй. Хаана, юу, ямар өртгөөр баригдах нь тодорхойгүй учраас тэр.

-Нефтийн үйлдвэр байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй юу?

-Яаж харахаас шалтгаална. Нефтийн үйлдвэр үндсэн бүтээгдэхүүн болох дизель, бензин, онгоцны түлш, мазут үйлдвэрлэнэ. Нефть химийн бол үлдэгдэл хаягдлыг боловсруулна. Үүнд бидний зажилдаг бохь багтана. Японы “Чоёдо” компанийн технологи хамгийн сайн технологи.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Сүүлийн үед гэр хорооллыг дахин төлөвлөж, барилгажуулах хүрээнд нийслэлийн Баянхошуу, Сэлбэ дэд төвүүдийн бүтээн байгуулалтын ажил олны анхаарлыг татаж байна. Энэ төслийн удирдагч А.Хекманны ярьж буйгаар бол тус төслийн эхний шат үндсэндээ хэрэгжиж дуусч байгаа юм байна. Тэрээр Франц улсын иргэн. Монголд ирээд таван жил болж байна. Өмнө нь Дэлхийн банк, Францын хөгжлийн агентлаг, Хятад, Вьетнам, Филиппин улсуудад хот байгуулалт, төлөвлөлт, бүсийн хөгжлийн төлөвлөлтийн чиглэлээр 20-иод жил ажилласан туршлагатай, газар зүй, хотын газар зүйч мэргэжилтэй аж.

---

-Яагаад Монголд ирэх болов?

-Азийн хөгжлийн банк надад БНХАУ, Монголд ажиллах санал тавьсан. Би тэр саналыг хүлээж авахаасаа өмнө 2008 онд Монголд ирж үзсэн. Надад үнэхээр таалагдсан. Тийм учраас би ажилдаа орохдоо удирдлагадаа “Би Монголд түлхүү ажиллана шүү” гэж хэлсэн. Удирдлага маань ч зөвшөөрсөн.

-Одоо ажиллаж байгаа төслөө танилцуулахгүй юу?

-Одоогоор бид гурван төсөл дээр ажиллаж байна. Эхнийх нь нийслэлийн дэд төвүүдийг хөгжүүлэх, удаах нь гэр хорооллыг хөгжүүлэх эко хороолол төсөл, гурав дахь нь БХБЯ-тай хамтран аймаг, сумын төвүүдийг хөгжүүлэх төсөл дээр ажиллаж байна.

-Төслийн нийт өртөг, хугацаа хэд вэ?

-320 сая долларын өртөгтэй, арван жилийн хугацаанд хэрэгжинэ.

-Төслийг хэрэгжүүлэхэд ямар хүндрэл байна?

-Аливаа төсөл хэрэгжих шаардлагатай эсэх, хэрэгжээд үр дүн өгөх эсэх, тухайн орны Засгийн газартай тохирох, судалгаа хийх, санхүүжилт батлах зэрэгт маш урт хугацаа ордог. Энэ төсөл 2010-аад оноос яригдаж эхлээд одоо хэрэгжиж байна. Асуудал юунд байсан гэхээр энэ гэр хорооллыг дахин төлөвлөх асуудал нийслэлийн ерөнхий төлөвлөгөөнд тусгагдаагүй байсан. Энэ тохиолдолд гэр хорооллыг дахин төлөвлөх, төсөл хийх боломжгүй. Бас нэг асуудал бол гэр хорооллын дахин төлөвлөлт гэдэг бол зөвхөн инженерийн байгууламжийн хангамжаар зогсохгүй, нийгмийн асуудал, байгаль орчинд хоргүй, үер усны аюулаас иж бүрэн хамгаалагдсан орчин бүрдүүлэхийг хэлж байгаа юм.

-Та бүхний төсөл юунаас эхэлсэн бэ?

-Анх төслийн тухай ярьж байхдаа эхний ээлжинд цаашдаа хөгжих боломжтой газруудыг сонгох зарчим барьсан. Мөн үнэхээрийн зайлшгүй шийдэх хүндрэлтэй асуудалтай аль хэсэг байна гэдгийг судалсан. Дэд төвүүдээ сонгохдоо ирээдүйд холбож, цогц байдлаар хөгжүүлэх бодлого баримталсан.

-Төсөл хэрэгжих эхний алхам юу байсан бэ?

-Дэд төвүүдээ шийдсэний дараа тэнд хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулагчдыг татахын тулд мэдээж дэд бүтцийг байгуулах, шинэчлэх, сайжруулах шаардлагатай.

-Төслөө анх хэнд танилцуулсан бэ?

-Э.Бат-Үүл дарга сонгуульд ялчихаад ажлаа авахаас хоёр долоо хоногийн өмнө танилцуулсан шиг санаж байна. Тэрээр баясгалантайгаар “Би яг ийм төслийг хүсч байна” гэж хэлж байсан.

-Та бусад олон оронд хотын захын төлөвлөлт хийж байсан туршлагатай. Манай гэр хорооллыг хэрхэн харж байна?

-Улаанбаатарын гэр хороолол бол нийслэлийг хөгжүүлэх маш том боломж гэж харж байгаа.

-Төсөл ямар шатандаа явж байна?

-Төсөл гурван үе шаттай хэрэгжинэ. Эхний ээлжинд Баянхошуу, Сэлбийн дэд төвийн төсөл хэрэгжинэ. Нэгдүгээр үе шат болох цэцэрлэг, сургууль энэ жилдээ ашиглалтад орох байх. Инженерийн дэд бүтэц шийдэгдсэн. Эхний үе шат ирэх жилдээ багтаж хэрэгжиж дуусна. Дээрх байгууламжуудын газрын асуудал шийдэгдсэн.

-Иргэд, бизнесмэнүүд энэ төсөлд хэрхэн хамрагдах вэ?

-Дэд бүтэц бэлэн болж байгаа нь эхний алхам. Дараагийн алхам нь дэд бүтэцдээ тулгуурласан бизнес төлөвлөгөө хийх ёстой. Төлөвлөгөө хийхийн тулд эхний ээлжинд тухайн бүсэд амьдарч байгаа иргэдийнхээ саналыг авна. Дээр нь одоогийн тухайн бүсэд ажиллаж байгаа аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтрах боломжийг судална. Дараагийн ээлжинд баригдсан дэд бүтэц дээрээ хувийн хэвшлийг татан оролцуулах талаар бизнесийн орчин бүрдүүлэхээр ажиллана.

-Энэ бүсэд хэдэн өрх, ямар хэмжээний газар хамрагдаж байна?

-Хоёр бүсэд нийтдээ 30-40 мянган өрх, харин нийт зургаан төвд 500-600 орчим га газар хамрагдана.

-Энэ бүх өрхтэй газар чөлөөлөх гэрээ хийсэн үү?

-Үгүй. Дэд бүтэц байгуулахад шаардлагатай 1200 айлын газрыг чөлөөлсөн.

-Хувийн хэвшлийг татах ямар баталгаа байна?

-Төлөвлөсөн газруудад эко хорооллууд баригдана. Бизнесмэнүүд сонирхолтой санал тавих болохоор хувийн хэвшлийнхэн сонирхоно гэж бодож байна.

-Эко хороолол гэж юу вэ?

-Энэ бол бүх дэд бүтэц, нийгэм, ногоон байгууламжийн асуудал нь шийдэгдсэн хотхоныг хэлж байгаа юм.

-Эко гэдэг нь?

-Тухайн хотын талбайн 30-аас доошгүй хувь нь ногоон байгууламжтай. Дээвэр нь нарны илчээр цахилгаан хураадаг. Барилгууд цэвэр эко материалаар баригдсан байх.

-Эко хотхонд хэн амьдрах вэ?

-Бага, дунд, өндөр орлоготой хэн ч амьдарч болно.

-Өндөр орлоготой, бага орлоготой иргэд ижил түвшний орон сууцанд амьдрах уу?

-Энэ нь хотхоны тухай ойлголт байгаагаас хамаарч байгаа юм. Эко хотхоны талбайд төлөвлөлт хийхдээ өндөр, дунд, бага, орлоготой иргэдэд зориулсан талбай, давхар зэрэг ялгаатай барилгууд баригдана. Дээр нь түрээсийн барилга ч баригдана. Гэхдээ чанар, стандартын хувьд адилхан.

-Өндөр, бага орлоготой иргэд ижил чанартай орон сууц авч чадах уу?

-Учир нь энд байгаа юм. Хувийн хэвшлийг татах санал ч энд хамтдаа байгаа. Олон улсын ногоон сангаас эко хороололд зориулж 85 сая доллар өгч байгаа. Тийм учраас энэ нь хувийн хэвшлийн анхаарлыг татна.

-Яаж?

-Жишээлбэл, тухайн бүсэд барих нийт барилгын 55 хүртэлх хувийг бага орлоготой буюу орлогод нийцсэн иргэдэд зориулж барина, үлдсэн барилгыг тухайн барилга барьсан компани өөрөө зах зээлийн үнээр зарах эрх эдэлнэ. Зээл олгоно. Дээр нь тухайн компанийн эко байгууламжид оруулсан хөрөнгийг дээрх 85 сая доллараас буцааж олгоно.

-Бүх барилгад оруулсан эко хөрөнгө оруулалтыг буцааж олгоно гэсэн үг үү?

-Тийм. Гэхдээ дээвэр дээрх панель, цэцэрлэгт хүрээлэн гэх мэт байгууламжийг ногоон байгууламжид тооцож үзэж байгаа юм.

-Энэ мөнгө буцааж төлөгдөхгүй юу?

-50 сая доллар буцалтгүй тусламж, 90 сая доллар хүүгүй 40 жилийн хугацаатай.

-Хаанаас гарч байгаа мөнгө вэ?

-Парисын озоны давхаргыг бууруулахаар олон улсын COP 21 гэрээний хүрээнд байгуулсан сангаас гарч байгаа хөрөнгө.

-Дахин төлөвлөлтийн хамгийн том бэрхшээл нь газар чөлөөлөлт гэдэг нь өнгөрсөн жилүүдэд харагдсан. Та нарын төлөвлөгөө өмнөхөөс ямар давуу талтай вэ?

-Зарим орнуудад газрыг албан чөлөөлдөг. Засгийн газар тодорхой хэмжээний нөхөн төлбөр санал болгодог. Эс зөвшөөрвөл албаддаг. Харин Монголд тийм юм байхгүй. Өндөр үнэ хэлээд суугаад байвал ажил гацах юм бололтой юм билээ. Гэхдээ бид өмнөхөөс арай давуу санал тавьж байгаа гэж. Тухайн дахин төлөвлөлтөд орох бүсийн бүх өрхүүд 100 хувь гарын үсэг зурж зөвшөөрсөн байх ёстой. Дээр нь түрээсээр амьдарч байгаа иргэдийн саналыг авна.

-Өмнө газрын эздийн 75 хувь нь гарын үсэг зураад ч дахин төлөвлөлтийг гацаах гол шалтгаан болсон шүү дээ.

-Амаргүй л дээ. Ер нь Улаанбаатар хотын гэр хорооллын дахин төлөвлөлт гэдэг нь дэлхий дээр хамгийн бэрхшээлтэй асуудал гэж үзэж байна. Эко хотхонд байр худалдаж авсан иргэдэд бас маш бага хүүтэй зээл олгоно. Энэ бүхэн иргэд болон компаниудын сонирхлыг татах байх гэж бодож байна.