Author: ХАЯНХЯРВААГИЙН БАТТӨГС

Монголчууд өөрсдийгөө амны хишигтэй улс гэж ярьдаг. Үнэхээр амны хишигтэй. Газрын дээр, доор байгаа баялгаа тооцвол гурван сая гаруй иргэн цөм долларын саятан байх боломжтой. Хэдийгээр нүүрсний экспорт ааштай авгай шиг болсон ч дэлхийн зах зээлд манай хөдөө аж ахуйн түүхий эдийн эрэлт байнга өсөн нэмэгдэж байна. Дээр нь сэргээгдэх эрчим хүчний эрэлт нэмэгдэж байгаа нь манай зэс, уран, газрын ховор элементийн ордуудыг үнэд оруулна. Манайд зэсийн цөөнгүй орд бий. Өнөөгийн байдлаар Эрдэнэт, Оюу толгой компаниуд олборлолт хийж байна. Цаашдаа олон орд илрэх магадлал өндөр байгаа тухай мэргэжилтнүүд ярьдаг. Монгол орны нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд 36.3 сая тонн зэсийн нөөцийг хайгуул хийж тогтоогоод байна. Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэр манай улсын эдийн засгийн 20 гаруй хувийг бүрдүүлдэг. Тус үйлдвэрийн зэсийн нөөц нь 4.6 сая тонн, харин молибидений нөөц 125 мянган тонн. Гэвч үйлдвэрийн ашиглах нөөц саяхан УУХҮЯ-наас мэдээлснээр гурван сая тонн зэс, 55 мянган тонн молбиденээр нэмэгджээ. Энэ нөөцийг 24 тэрбум ам.доллараар үнэлж буй. Оюу толгой орд нөөц, уурхайн хүчин чадлаараа дэлхийд эхний тавд ордог гэдэг. Тус ордоо 31.1 сая тонн зэс, 1.3 тн алт, 7.6 мянган тн олборлоно хэмээн тооцсон. Өнөөгийн байдлаар Оюу толгой компани баяжуулах үйлдвэрээ барьж эдүгээ туршилтын журмаар ажиллаад байна. Уг баяжуулах үйлдвэр өдөрт 100 мянган тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай. Цагаан суваргын ордын лицензийг “МАК” компани эзэмшдэг. 94.7 сая тонн сульфидийн хүдрийн нөөцтэй. Тус ордоос 568.6 мянган тонн зэс олборлох боломжтой. Хэрэв Эрдэнэтийн шинээр илэрсэн гурван сая тонн зэсийн нөөц 24 тэрбум ам.доллар юм бол Оюу толгойн нөөцийг 240 тэрбум доллараар үнэлж болно. Шинжээчдийн үзэж буйгаар өнөөгийн илэрсэн ордууд мөсөн уулын орой гэх нь бий. Учир нь Монголын газар нутгийн 20 хүрэхгүй хувьд л хайгуулын ажил хийгдсэн. Өнөөгийн Монгол төрийг самраад байгаа зэсийг төрийн ба хүний гэж хоёр хувааж болно.

ТӨРИЙН ЗЭС

Мэдээж төрийн зэс бол Эрдэнэт үйлдвэр. Монголын авлигын голомт болсон энэ үйлдвэрийн ашиг хэд гэдгийг бодитоор хэлэх хүн өнөөдөр алга. Түүгээр зогсохгүй хэний өмч нь ч мэдэгдэхээ больсон. Монголын улстөрчийг авлигач болгосон төрийн зэс худалдах гэрээ нь л хэдэн тэрбумын ашигтай гэдэг. Дээр нь оросуудаас 49 хувийг авчирсан залуус эх орончид уу, эх захаа алдсан луйварчид уу гэдэг нь тодорхойгүй өнөөдрийг хүрч байна. Зарим эх сурвалжийн мэдээллээр Эрдэнэтийн 49 хувийг хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд төсөвт төлөх татвар 30 гаруй хувиар нэмэгдэх боломжтой. Өнөөдөр Монголын намуудын мөрөөдөл Эрдэнэт, Таван толгой тэргүүтэй төрийн мэдлийн ордууд бол улстөрчдийнн мөрөөдөл лиценз болсон гэхэд хилсдэхгүй. Эрдэнэт үйлдвэрийн ажилчид дэлхийн ижил төстэй үйлдвэрүүдтэй харьцуулахад хамгийн бага цалин авдаг, энэ үйлдвэрт шилэн дансны хууль үйлчлэхгүй, техник технологи хоцрогдсон гээд олон муу мэдээ байдаг. Энэ үйлдвэрт өчнөөн тэрбумын шахааны асуудал яригдсаар ирсэн. Харин 49 хувь нь хувийн компанид өгсөнөөс хойш улстөрчдийн шахааны талаарх шуугиан эрс багассан тал бий. Газрын теннисний талбайгүй боловч найман мянган ширхэг газрын теннисийн бөмбөг шахсан гэсэн мэдээллийг шалгах газар байхгүй гэдэгт итгэхэд бэрх. Хүний санаанд оромгүй мэдээлэл сошиалаар зураг хөрөг, тоо баримттайгаа гарсаар байгаа ч өнөөдөр хуулийн байгууллага үнэн эсвэл худал гэсэн мэдээллийг өгөөгүй байна. Эрдэнэт бол аль хэдийнэ өртгөө нөхсөн үйлдвэр. Ашиг бол хангалттай. Гэтэл үйлдвэрийн удирдлагууд байнга техник, технологи шинэчлэхэд хөрөнгө оруулалт шаардлагатай хэмээн гомдоллодог. Гэтэл шахаа нь үнэн бол хангалттай хөрөнгө оруулах боломж байгаа нь харагдана. Эцэстээ энэ үйлдвэртэй холбогдсон асуудал улс төр бол хувирч байна. Ерөнхий асан С.Баярын үед “Жаст”-ын Ш.Батхүү Эрдэнэтийн 51 хувийг барьцаалж зээл авсан байдаг. Зээл авсан банк Хятадын мэдэлд очсон мэдээлэл бий. Харин сүүлийн үеийн мэдээгээр нөхөр Ш.Батхүү Эрдэнэтийн 49 хувийг биш зэс худалдах гэрээгээ л барьцаалсан тухай яриа гарсан. Түүний авсан зээл 100 сая ам.долларын өрөнд Монголыг унагаж байгаа нь зэс нь худалдааны гэрээнээс үнэтэй гэсэн үг биш. Харин зэсийн борлуулалтын орлогыг л хэд дахин дардаг гэсэн харыг төрүүлнэ. Өнөөдөр Эрдэнэтийн үйл ажиллагаа ямар хуулиар зохицуулагдаж байгаа нь тодорхой бус. Учир оросуудтай байгуулсан гэрээ хүчинтэй эсэх, Дээд шүүхийн гаргасан шийдвэрийг УИХ биелүүлэх эсэх нь тодорхойгүй болов. Энэ үйлдвэр өнөөдөр улстөрчдийг ачуулаад зогсохгүй Монгол Улсын хууль эрх зүйн өвчин болж хувирч байна. Монгол төрийг сүйрүүлж мэдэх энэ үйлдвэрийг цэгцлэх ганц арга бол Эрдэнэтийн хувьцааг биржээр арилжаалах гэж зарим эзийн засагч үздэг.

ХҮНИЙ ЗЭС

Оюу толгойн тоо баримтыг нийтлэлч Баабар саяхан манай сонинд дэлгэрэнгүй нийтэлсэн. Мөн Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж “Анхнаасаа би Ерөнхий сайд С.Баярт Монголын тал хувь эзэмшээд хэрэггүй гэсэн санал тавьж байсан. Гэтэл нийгэм хүлээн зөвшөөрөхгүй. Тэгвэл барууны хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй гэсэн” хэмээн ярив. Эндээс харвал тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Баярт 34 хувийг авах эсвэл нэг ч долларын хөрөнгө оруулалтгүй үлдэх гэсэн хоёр сонголт үлдсэн нь анзаарагддаг. Үнэн хэрэгтээ түүнд сонголт байгаагүй. Дотоодын дарамтыг зөөллөхийн тулд л 34 хувийг авч “Рио тинто”-гийн аманд унасан юм. Зах зээлийн эдийн засгийн хувьд монголчууд лицензээ хувьцаалж болох байсан. Гэхдээ бид Оюу толгойтой толгойгүй амьдарсаар л ирсэн. Бэрдийн нүдэнд далай харам гэгчээр өнөөдөр Оюу толгойг маш их мөнгө гэж харахаасаа илүүтэй өндөр хөгжилтэй орны соёл иргэншил, бизнесийн зарчим, техник технологийн нутагшил гэж харсан нь бидэнд өлзийтэй тусна. Оюу толгойн гүний уурхайн өрөмдөх машин нь дэлхийд хоёрхон байдаг. Нэгийг нь Чилид болсон ослын үеэр хэрэглэсэн гэдэг. 1000 метрээс доош гүнд өрөмддөг машин Монголд ажиллаж байгаа нь дэлхийн уул уурхайн акулуудын анхаарлын төвд байна. Дэлхий монголчуудыг Чингис, 1990 оны цуглаан, самбо, сумогоор л мэддэг байсан. Харин өнөөдөр санхүүгийн том гарууд өдөр шөнөгүй ажигладаг болсон. Өнөөдөр “Рио тинто” Монголд байх эсэх асуудал яригддаг. Гараад явж болно. Мэдээж эзэн нь өмнөх хөрш болно. Гэхдээ технологио аваад л гарна. Өөрөөр хэлбэл дэлхийд хоёрхон байдаг машины нэгийг хятадуудад орхихгүй. Гэсэн хятадууд түүнийг нь ямар ч үнээр авч чадна. Тэдэнд газрын гүнд байгаа зэс биш, Монголд өөрийн гэсэн бүс байх л сонирхол бий. Бидний ад үзээд байгаа “Рио тинто” цаашид үйл ажиллагаа явуулах нь дараа дараагийн олон том ордыг ашиглах замыг нээж өгнө. Энэ компани 2012 – 2018 онд улсад өгсөн татвар хураамжаас гадна Өмнөговь аймагт үндсэн болон дэд бүтцийг барьж байгуулахад 400 шахам тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийжээ.

ТАНИХГҮЙ ЗЭС

Саяхан УИХ дээр гарсан хэрүүл хөрөнгө оруулалтыг таг зогсоох шалтгаан болно. УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаярыг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Цагаан суваргын ордоо буцааж өг” гэсэн санал, заналхийлэл хоёрын аль нь мэдэгдэхгүй загнав. Хэрэв УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаяр тус ордыг хуулиар авсан бол Ерөнхий сайд булааж авах эрхгүй. Хууль бусаар авсан бол Ерөнхий сайдгүйгээр дээлээ нөмрөх учиртай. Бид хүний болон төрийн зэсийн нийгэмд үзүүлж байгаа нөлөөллийг мэднэ. Ерөнхий сайдын хэлсэн үгнээс болж ямарч тохиолдолд Цагаан суваргын ордод хөрөнгө оруулах сонирхол гадныханд төрөхгүй л болов уу. Учир нь “УИХ-ын гишүүн бизнес хийж чадахгүй байхад бид хөрөнгөө оруулах нь элсэнд ус асгахтай адил хэрэг болно” гэж тэд болгоомжилно.

“Монголын бяслаг урлаачдын холбоо”-ны тэргүүн М.Морроу монголд 2013 онд иржээ. Түүний үзэж буйгаар монгол сүүгээр дэлхийн стандартад нийцсэн бяслагийг үйлдвэрлээд эхэлсэн. Хоёр хөршөөс эхлээд монгол бяслагийг авахад бэлэн байгаа. Гэтэл монголчууд олборлох боломжтой сүүнийхээ 15 хүрэхгүй хувийг сааж байгаа гэнэ. Хэрэв бяслагаа экспортолж чадвал сүүнээс малчдын гар дээр очих мөнгө гурав дахин нэмэгдэнэ. Тэрээр АНУ-ын иргэн, Азийн олон оронд ажилласан туршлагатай бөгөөд Монголын сүүг дэлхийн зах зээлд гаргах зорилготой ажиллаж байна. М.Морроу сэтгүүлч мэргэжилтэй. Ветьнам, Кампучийн дайныг сурвалжилж байхдаа олон ажил хийж байсан. Сүүлд нь түүний хобби бяслаг болж хувирчээ.

---

-Танай байгууллагын хэтийн зорилт юу вэ?

-Өнөөгийн байдлаар Монголын малчид авах боломжит сүүнийхээ маш бага хувийг хямд үнээр борлуулж байна. Нэгэнт хямд учраас малчид малаа саах сонирхол бага. Гэтэл дэлхийд сүүлийн үед улам үнэд орж байгаа бяслагийн үндсэн түүхий эд нь сүү. Тэр тусмаа элдэв химийн бордоогүй, байгалийн гаралтай, тэжээлтэй малын сүү. Энэ нь өндөр орлоготой хүмүүсийн сонирхлыг татдаг. Энэ утгаараа монгол сүүний бяслаг үнэтэй байх боломжтой. Бид өнөөдөр дэлхийн зах зээлийн шаардлага хангасан хэд хэдэн төрлийн бяслагийг Монголд үйлдвэрлээд эхэлсэн. Өмнөд, хойт хөршийн албаны болон хувийн байгууллагад танилцуулсан. Тэд авахад бэлэн гэдгээ мэдэгдсэн. Бусад оронд ч гаргах боломжтой. Тиймээс бидний хэтийн зорилго дэлхийд “Монгол бяслаг” гэдэг брэндийг гаргах юм.

-Яагаад Монголыг сонгох болов?

-Миний төрсөн нутагтай адил цаг уур, байгальтай. Мөн монгол мал эко хүнстэй гэдэг нь анхаарал татаж байгаа юм.

-Хоёр жилийн дараа 1000 тонн бяслаг үйлдвэрлэх ойрын зорилт тавьсан байна.

-Ийм боломж бий. Сүүлийн жил гаруй хугацаанд судалгаа хийсэн. Өмнө нь бяслаг хийгээд эхэлсэн иргэдээс туршлага судалсан. Хамгийн гол нь монгол малын сүүний гарцыг нэмэгдүүлэх боломж байгаа юм. Энэ нь малчдад, бяслаг үйлдвэрлэгчдийн ашгийг нэмэгдүүлэх боломж. Саалийн улирал болох зуу хоногт сүүний гарцыг нэмэгдүүлэхэд 1000 тонн бяслаг үйлдвэрлэх бүрэн боломжтой. Зөв бодлого хэрэгжүүлж чадвал 5000 тонн ч болох боломжтой.

-Талаар нэг тарсан малчдын сүүг их хэмжээгээр цуглуулах боломжтой юу?

-Сүүний улиралд 10-20 км-ийн тойрогт сүү боловсруулах цех байгуулаад сүүгээ хураагаад байж болно.

-Жишээлбэл?

-100 тонн сүү хураагаад, сарын дараа 1000 тонн бяслаг гарна.

-Одоогийн бяслагийн үйлдвэрийн хүчин чадал ямар байгаа бол?

-Би энэ салбарт ажиллаж эхлээд удаагүй. Миний мэдэхээр Төв аймгийн Алтанбулаг суманд 1995 онд байгуулагдсан бяслагийн үйлдвэр байдаг. Энэ үйлдвэрийн бяслаг Монголд төдийгүй олон улсад танигдаж эхэлж байна. Нийтдээ 10-15 жижиг бяслаг үйлдвэрлэгчид бий. Тэд тус бүртээ жилд 500 кг-аас багагүй бяслаг үйлдвэрлэдэг. Дотооддоо нийтдээ 30 тонн бяслаг үйлдвэрлэж байгаа. Харин монголчуудын хэрэглээ нь 900 тонн.

-Яаж экспорт хийх вэ?

-Саяхан би экспорт хийх боломжтой бяслагийн үйлдвэр ашиглалтад оруулсан. Энэ үйлдвэр жилд 30 тонн бяслаг үйлдвэрлэх хүчин чадалтай.

-Дэлхийн зах зээлийн хэмжээ хэд вэ?

-Багаар тооцоход жил бүр 25 сая тонн.

-Стандарт хангагдаад, үйлдвэрлэл нэмэгдлээ. Экспорт хийх эрх зүйн орчин бүрдсэн үү?

-Энэ өөрөө асуудал болчихоод байгаа юм. Гэхдээ бяслагийг маш чанартай үйлдвэрлээд, тогтвортой хугацаанд хадгалах шаардлага хангасан байх ёстой. Монголын хувьд их хэмжээний бяслаг үйлдвэрлэх нь гол зорилго биш. Харин бага хэмжээний бяслагийг үнэ хүргэх нь чухал байгаа юм.

-Таны төслөөс хэн ямар ашиг хүртэх вэ?

-Эхний ээлжинд малчид. Үйлдвэрийг тойрсон малчид сүү цуглуулах цэг дээр 40 л сүү тушаагаад бэлэн мөнгө авна.

-Үнэ?

-Үнэ ямар малынх, чанар, улирал зэргээс хамаарч малчидтай тохиролцоно. Саалийн улиралд нэг өрх 1000 долларыг зөвхөн саалиас олох тооцоо хийсэн.

-Өдөр шөнөгүй хонь, үнээгээ саах уу?

-Тэр айлын өмнө нь амьдарч байсан хэв маягт нөлөөлөхгүй.

-Жишээлбэл?

-Наадамдах, морь малаа уях зэрэгт саад болохгүй шүү дээ. Дээр нь малчид үйлдвэрт хувь нийлүүлж болно. Тэгвэл ашиг хүртэнэ.

-Яагаад монгол бяслагийг илүү сонирхов?

-Дэлхий дээр чанартай бяслагийн эрэлт хурдацтай нэмэгдэж байна. Монгол бяслаг энэ хэрэгцээ шаардлагыг хангаж чадна. Хамгийн ойрхон жишээ гэхэд өмнөд хөршид дундаж давхарга хурдацтай нэмэгдэж байна. Тэдний амьдралын хэв маяг баруунжиж эхэлсэн. Итали, Франц улаан дарсны хэрэглээ эрс өсч, удахгүй дэлхийд тэргүүлэх байх. Улаан дарс бяслаг маш зохицолтой хүнс учраас бяслагийн хэрэглээ ч өсч байна.

-Бяслагийн үйлдвэрийг ямар зарчмаар байгуулах боломжтой вэ?

-Орон нутагт байгуулсан нь малчдад илүү ашигтай тусна. Жишээлбэл, баруун аймгуудад ирвэст малаа алдах тохиолдол гардаг. Энэ тохиолдолд үйлдвэрийн ашгаас нөхөн төлдөг байж болно.

-Малчид малаа зараад, нийлээд үйлдвэр байгуулах санаа гаргавал хэнд хандах вэ?

-Манай сая байгуулсан үйлдвэр дээр ирээд туршлага судалж, дадлага хийж болно. Бид тэдэнд техник, технологийн зөвлөгөө өгөх боломжтой. Компанийг яаж зохион байгуулах аргыг хэлж өгнө. Эсвэл бяслагийн борлуулалтад тусалж болно.

-Үйлдвэр байгуулах эхний алхам юу байх вэ?

-Эхний ээлжинд сайн бяслаг гэж юу гэдгийг мэдэх хэрэгтэй. Улмаар үйлдвэрийн зураг, төсөлд манай холбоо зөвлөгөө өгнө.

-Одоо ажиллаж байгаа Төмөрхуягийн үйлдвэрийг байгуулахад ямар хэмжээний зардал гарах бол?

-Дээд тал нь 150 мянган доллар хэрэгтэй. Энэ мөнгөөр үйлдвэрээ барьчихна. Тоног төхөөрөмжөө авчихна. Хэрэв 100 мянган доллартай бол манай холбоо үлдэгдлийг зээлээр гаргаж болно. Энэ бол бага орлоготой малчдад их, их орлоготой малчдад бага мөнгө. Дундаж орлоготой малчдад тохирох байх гэж бодож байна.

-Манай малчид түүхий эдээ хямд үнээр өгөөд сурчихсан.

-Харин тийм. Нэмүү өртөг шингээх талаар бага анхаардаг. Малын түүхий эдийн үнэ тийм ч өндөр биш. Харин нэмүү өртөг шингэж чадвал нэг малаас авах ашиг хэд дахин нэмэгдэх боломжтой. Зах зээл нь бэлэн байна шүү ээ.

-Цөөн малтай малчид нэгдэж үйлдвэр байгуулах ямар боломж байна?

-Малаа хувьцаа маягаар нийлүүлээд, түүгээрээ компани байгуулж мөнгө босгож болно. Хөвсгөлд их малтай малчин нь эхэлж хөрөнгөө гаргаад, бага малтай нь хувь нийлүүлээд, дараа нь сүүгээр төлөх ажил зохин байгуулж байгаа.

-Танай бяслаг олон улсын стандартыг хангасан гэдгийг юугаар батлах вэ?

-Бид БНХАУ, ОХУ, БНСУ гээд олон орноос эксперт авчирч бяслагаа шалгуулсан. Хариу сайн гарсан.

-Тэгээд яагаад экспорт хийхгүй байна?

-ХХААХҮЯ, ГХЯ-нд хүсэлт тавьж байгаа. Нааштай хариу өгнө гээд хүлээгээд сууж байна.

-Зөвхөн манайхаас шалтгаалаад байгаа юм уу?

-Тийм.

-Хөршүүдийн хүнсний хоригийг давж чадах уу?

-Чадна. Сүүг үнэд оруулах маш том боломж шүү дээ.

Түрүүч нь №250(603) дугаарт

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн асан А.Бакей ХААИС-ийн харьяа Хөдөө аж ахуйн эдийн засаг, хөгжлийн судалгааны төвийн захирлаар ажиллаж байна. Тэрээр эдийн засгийн ухааны доктор, академич цолтой, 2004-2008, 2012-2016 онуудад АН-аас нэр дэвшиж УИХ-д сонгогдож байсан юм.

---

-Хөдөө аж ахуйн эдийн засаг, хөгжлийн судалгааны төв нь юу хийдэг байгууллага вэ?

-Одоогоор макро түвшинд эдийн засгийн судалгаа хийдэг байгууллага үндсэндээ байхгүй болсон. Өмнө нь Академийн дэргэд эдийн засгийн хүрээлэн гэж байсан. МУИС-д очсон. Манай ХАА-н хүрээлэн гэ байсан. Бас татан буугдсан. Тэгээд л ХАА-г хөгжүүлэх бодлого тодорхойлох хэрэгтэй энэ төвийг байгуулах хэрэгтэй гэж үзсэн.

-Манай ХАА маш их нөөцтэй. Гэхдээ нэмүү өртөг авч чаддаггүй гэдэг нь ямар учиртай юм бэ?

-Би хувьдаа Монголын эдийн засгийн суурь нь ХАА гэж үздэг. Манай эдийн засаг гурван тулгуур хөлтэй.

-Тэр юу юм?

-Хөдөө аж ахуй, уул уурхай, аж үйлдвэр. Үйлчилгээний салбар нэмэгдэнэ.

-Таны ярьж байгаа ХАА монголчуудад юу өгөх вэ?

-70 гаруй сая толгой мал тоологдох байх. Дунджаар жилд 400 мянган тонн мах бэлдэж байна. 11-12 сая арьс, шир гарч байна. Ноолуур зургаан мянга гэдэг байсан. Арван мянган тонн хүрлээ. Хятадуудын дараагийн хамгийн том нийлүүлэгч болж байна.

-Манай ноолуур чанараараа тэргүүлдэг гэсэн үнэн үү?

-Үнэн байсан. Гэхдээ анхаарах асуудал гарсан.

-Ямар?

-Манайхны сүргийн бүтцэд сэрхний хувийн жин их болсон. Ингээд ноолуурын бүдүүн ширхэг нь өсдөг юм байна. Харин хятадууд ноолуураа нарийн болгох бодлого явуулж байгаа. Ноос 50 шахам мянган тонн, сүү багаар тооцоход сая тонн гарна.

-Тэгээд энэ их бүтээгдэхүүнийг борлуулж чадахгүй юу?

-Харин тийм. Мах, сүүний арван хувийг, бусад нь олигтой гадагшаа гаргаж чадахгүй байна.

-Сая Ерөнхийлөгч УИХ-аас ХАА-н парк байгуулах гээд 500 сая төгрөг нэхлээ. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Уг нь эдийн засгийн утгаар харвал малчдын орлогыг хоёр дахин нэмэгдүүлэх арга.

-Яаж?

-Асуудлыг цогцоор нь шийдэх хэрэгтэй байгаа юм. Хотноос гарсан хонь дэлхийн зах зээлд хүрэх замыг парк л шийднэ. Үүнийг л ойлгочихвол малчдын орлого багаар тооцоход хоёр дахин нэмэгдэнэ.

-Тэгээд 500 тэрбумыг хэн төлөх юм бэ?

-Нийт эдийн засагт орох орлогыг хар.

-Малчид гайгүй орлоготой биз дээ?

-Өнөөдөр 4-5 жил малласан хонь 70 мянган төгрөг байна. Өндөр хөгжилтэй орны гайгүй зоогийн газрын нэг таваг шөлний мөнгө.

-Та баруун бүсээс сонгогдож байсан УИХ-ын гишүүн. Танай аймаг өнөөг хүртэл цахилгааны хомсдолтой байна.

-Энэ асуудлыг шийдэх боломж байгаа юм. Гэхдээ миний яриад байгаа сонгуулийн жижиг тойрог нөлөөлөөд байна л даа. Аймгийн, бүсийн асуудлыг шийдэхээс илүүгээр тухайн сонгогдсон сумын асуудлыг шийдэх сонирхол гишүүдэд байдаг. Энэ нь сонгуулийн жижиг тойргоос болж байгаа юм.

-Шийдэх ямар гарц байна?

-Баруун бүсээс сонгогдсон гишүүд нийлж байгаад эхлээд энэ аймгийн нэг том асуудлыг, дараа нь нөгөө аймгийн бас нэг асуудлыг шийдэх хөрөнгө оруулалт хийх шийдвэр гаргах хэрэгтэй. Ийм бодлого хэрэгтэй байхад сүүлийн үед бүр дордоод явчихлаа.

-Яаж?

-Бүр ЖДҮХС-гаас идээд эхэллээ. Ийм байхад яаж баруун бүсэд хөгжил ирэх юм бэ. Том хэмжээний хөгжлийн хөтөлбөр боловсруулаад хуульчилж өгөх хэрэгтэй байхгүй юу.

-Баруун бүс төв рүү бараагаа зарахад өртөг нэмэгддэг. Хилийн зурвасаа ашиглаж болохгүй юу?

-Чөлөөт бүс гэж нэг юм байгаа юм. “Цагаан нуур”-ын чөлөөт бүс гэсэн нэртэй. Манайхан “Алтан булаг”, “Замын-Үүд” нэртэй чөлөөт бүс нэрийн дор хашаа барьчихсан. Гэтэл чөлөөт бүс гэдэг чинь иж бүрнээрээ ажилладаг механизм байхгүй юу. Үүнийг ойлгохгүй байна.

–“Цагаан нуур” чинь ажиллахгүй байгаа юм уу?

-Хашаанаас өөр юмгүй. Хэдэн хүн цалин авдаг сураг бий.

Уг нь чөлөөт бүс гэдэг нь гадныхан бараагаа авчирч хямд зараад, манайхан ч юмаа зарах боломжтой газрыг хэлж байгаа юм. Гэтэл энэ нь улстөрчдөд ашиггүй учраас л хэрэгжихгүй өнөөг хүрч байна. Ингэснээрээ чөлөөт бүсийн нэр хүндийг гутаачихаж байгаа юм. Нефтийн хоолой дамжих хамгийн дөт зам баруун бүс. Ийм асуудалд анхаарлаа хандуулахын оронд хууль гаргаад хашаа барьчихаад суугаад байгаа байхгүй юу.

УИХ-ын гишүүн асан А.Бакей ХААИС-ийн харьяа Хөдөө аж ахуйн эдийн засаг, хөглийн судалгааны төвийн захирлаар ажиллаж байна. Тэрээр эдийн засгийн ухааны доктор, академич цолтой, 2004-2008, 2012-2016 онуудад АН-аас нэр дэвшиж УИХ-д сонгогдож байсан юм.

---

-Саяхан АН-ын их хурал хуралдлаа. Та суусан уу?

-Суулгүй яахав.

-Ямар үр дүн гарсан гэж үзэж байна?

-Ямар ч байсан. АН их хурлаараа өмнөхөөс гайгүй, дорвитой бичиг баримтууд гаргаж чадсан.

-Хоёр удаа УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож байсан хүнд өнөөгийн УИХ ямар харагдаж байна?

-Ард түмнээс мандат авч төрийн бодлогыг тодорхойлох бүрэн эрхтэй байгууллага шүү дээ. Гэтэл энэ байгууллагын чанар чансаа улам л муудаад байгаа харагдаж байна. Би хэдийгээр АН-ын гишүүн боловч 2016 оны УИХ-ын сонгуулиар МАН 65 суудал авахад хэрүүл уруул багасч, төрийн бодлого гацаагүй явах нь гэж бодож байсан. Иргэн хүний хувьд олон жил шийдэгдээгүй төрийн томоохон асуудлыг шийдэх боломж гарч байна гэж харж байсан. Гэтэл энэ бүхэн талаар болчихлоо. Тийм учраас хоёр удаа сонгогдож байсан хүн, жирийн сонгогчийн хувьд ч үнэхээр харамсаж байна.

-Өмнө танай нам ч хоёр хуваагдаж байсан. Гэхдээ өнөөдрийн МАН-ын хуваагдал төрийг гацаах аюул авсан гэдэгтэй санал нийлэх үү?

-Нийлнэ. Үндсэн хуулиар УИХ-ын гишүүн нийт ард түмний эрх ашгийг хамгаалах үүрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл хувийн тойргийн, намын фракцийн эрх ашгийг хамгаалах ёсгүй. Тангараг өргөхдөө тийм ёс баримталдаг. Гэтэл өнөөдөр эрх барьж байгаа нэг намын гишүүд хэсэг бүлгээрээ хуваагдаад төрийн ажлыг гацааж байна. Энэ нь тангаргаасаа няцаж, Үндсэн хууль зөрчиж байгаа хэрэг л дээ.

-Юунаас болж байна гэж үзэж байна?

-Эрх мэдэл, эд баялгийн сонирхлоос болж зөрөлдөж байна. Зөрчилдөө ард түмний эрх ашиг, шударга ёсны нэрийг барьдаг. Би бол түүнд нь итгэхгүй байгаа. Цаашид эдгээр гишүүд ард түмний нэрийг барих нүүргүй болж байх шиг байна.

-Эд баялгийн төлөө тэмцэл гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Оюу толгой, Таван толгой, Эрдэнэт гэх мэт том төслүүдэд хэсэг бүлгээрээ хяналт тогтоох гэсэн оролдлогыг хэлж байгаа юм. Том маргааны цаана ийм л асуудал явж байгаа юм.

-Гишүүн байхдаа байнгын хорооны дарга болж байсан. Өнөөгийн ийм зөрчилдөөн гардаг л байсан.

-Тэр үед би арга эвийг нь олох гэж их л зүтгэдэг байсан. Өөрийгөө багагүй зовж байна гэж үзэж байсан. Харин өнөөгийн УИХ-ыг хараад миний тэр үеийн зовлон өнөөгийнхтэй харьцуулахад бараг жаргал байсан юм шиг санагдаж байна. (инээв).

-Хуучин гишүүд л зөвлөгөө өгмөөр юм.

-Намайг байнгын хорооны дарга болсны маргааш хууль Б.Чимид гуай өрөөндөө дуудсан юм. Яваад ортол “Чи гишүүдийг дөрөв ангилдгийг мэдэх үү” гэж асууж байна. Би хариуд нь “Мэдэхгүй. Та надад хэлж өгөөч” гэсэн. Тэрээр нэгдүгээрт олон удаа сонгогдсон хуулиа сайн мэддэг, туршлагатай гишүүд бий. Гэхдээ тэд энэ мэдлэг, туршлагаа эх орон ард түмнийхээ төлөө биш, буруу зүйлд ашиглах гээд байдаг юм. Хоёр дахь хэсэг нь нэгээс хоёр удаа сонгогдсон дээр шинэ гишүүд гэдэг бүлэг. Тэд эхний туршлагатай бүлэгт дөрлөгдөөд явж байдаг. Гурав дахь хэсэг нь том улстөрчийн татаасаар орж ирсэн. Зөвхөн түүнийгээ л шүтээд явж байдаг. Дөрөв дэх бүлэг нь хэт их попроод явдаг. Үнэн хэрэгтээ тэр үгнээсээ зөрүүтэй хэсэг. Гэхдээ бас шударга хэсэг бий гэж хэлж өгсөн. Ийм байхад УИХ дээр асуудлыг зөв шийдэх боломж бага тухай ярьж байсан юм. Түүний хэлсэн үнэн л байсан. Нэгэнт гишүүнээр сонгогдсон бол шударга л байх хэрэгтэй.

-УИХ-ын гол асуудал байнгын хорооны хурал дээр шийдэгддэг гэж ярьдаг. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-УИХ-ын байнгын хороо бол үндсэн бүтцийн нэгж. Тухайн хуулийг хамгийн их мэтгэлцэж, асуудлыг боловсруулах гол талбар нь байнгын хороо байдаг. Сайн боловсруулж, зөв шийдсэн бол УИХ-аар асуудалгүй шийдэгдээд явдаг. Байнгын хорооны хурал дээр дутуу дулимаг түүхий шийдэгдсэн бол УИХ дээр асуудал үүсгэдэг байхгүй юу.

-Өнөөдөр намууд УИХ-д мөнгөтэй хүнийг дэвшүүлж мөнгө авдаг гэсэн шүүмжлэл байна.

-1990 оноос хойш манай улсад нааштай олон зүйл гарсан. Ганц л зүйл дээр ахиц гарсангүй. Энэ нь намуудын төлөвшил. Энэ бол хуучин шинэ намуудад бүгдэд нь хамаатай. Нам төлөвшинө гэдэг бол улс төрийн маш том соёл байдаг юм байна. Нам гэдэг бол улс орноо хөгжүүлэх үзэл дээр тулгуурласан хүмүүсийн эв нэгдэл. Гэтэл энэ байгууллагыг хувийн ашиг хонжоо хайх хэрэгсэл болгон ашиглаж байна. Нөгөө талаар том намууд улс орон даяар үйл ажиллагаа явуулахад санхүүгийн асуудалд гарцаагүй тавигдаж байгаа юм. Ийм учраас мөнгөтэй хүмүүст хандахаас аргагүй болно. Тэгэхээр нөгөө санхүүжилт авсан хүнээ нэр дэвшүүлэхээс эхлээд буруу мэхэнд автах замд хүртэл орно. Санхүүжилтийг улс төрөөр хариулахаар дахиад намын төлөвшилд нөлөөлөөд эхэлнэ.

-Энэ гажуудлыг засахын тулд юу хийх ёстой вэ?

-Энэ УИХ-ын хувьд ярихад үлдсэн хоёр жилд нэг их сүйдтэй юм хийж чадахгүй гэж бодож байна. Харин ганц гавьяа байгуулах боломж бий. Энэ нь Үндсэн хуулиа тогтолцооны саадыг арилгах өөрчлөлт оруулах. Намууд болон сонгуулийн тухай хуулийг сайжруулах хэрэгтэй. Энийг хийчихвэл тарсан болно гэсэн юм бодогдоод байх болсон. Өөрчлөлтийг хийж чадсан тохиолдолд энэ УИХ Монголын түүхэнд гавьяа байгуулснаар бичигдэх болно. Эс чадвал хамгийн муу УИХ-аар түүхэнд үлдэнэ.

-Та Үндсэн хуулийн гол өөрчлөлтийг юу байх ёстой гэж үзэж байна?

-Гол нь эрх мэдлийн хуваарилалт. Шүүхийн хараат бус байдал. Шүүх аль нэг субьектийн гар, хөл болохгүй байх нөхцөлийг эхний ээлжинд бүрдүүлэх ёстой. Мөн хууль тогтоох болон болон гүйцэтгэх засаглал нэгдмэл байдлаар шийдвэр гаргах нөхцөл бүрүүлэх шаардлагатай.

-Жишээлбэл?

-Магадгүй, манайх шиг жижиг оронд байнгын 76 гишүүн жилийн турш суугаад хуралдаад байх шаардлага байна уу, үгүй юу.

-Та ямар хувилбарыг санал болгож байна?

-Дээд танхим нь УИХ, доод танхим цэвэр мэргэжлийн хүмүүсээс бүрдсэн байнгын ажилтай танхим байж болно гэж үзэж байна.

-1990-1992 оны тогтолцоог хэлж байна уу?

-Түүнтэй төстэй. Дээр нь гүйцэтгэх засаглалаа жаахан бэхжүүлж өгөх хэрэгтэй. Ерөнхий сайд нь шууд кабинетийн сайд нартаа хариуцлага тооцдог эрхтэй байх ёстой.

-Ерөнхий сайд УИХ-ын дээр гарчихлаа гэсэн шүүмж байгаа шүү дээ.

-Тэр яах вэ. Хувь хүний харах өнцгүүдийн л нэг. Үнэн хэрэгтээ Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёулаа л гүйцэтгэх засаглал шүү дээ. Яагаад нэгтгэж болохгүй гэж.

-Ерөнхийлөгчийн засаглал уу?

-Үгүй ээ. Парламентын засаглалтай ч Ерөнхийлөгч нь Засгийн тэргүүн байж болно. Манайх шиг цөөн хүн амтай оронд байж болох хувилбар шүү дээ.

-Сүүлийн үед улстөрчдийн ёс зүй гэдэг юм байхгүй боллоо гэсэн шүүмжлэл газар авч байна.

-Улстөрчид хоёр шалгуураар амьдарна. Нэг хууль. Нөгөө нь ёс зүй. Хуулийн өмнө бүгд тэгш эрхтэй. Ёс зүй нь улстөрчийн дотоод үнэмшил. Хүмүүжлийн хэр хэмжээ. Дээд шатны улстөрчид өөрөөр хэлбэл УИХ, Засгийн газрын гишүүд хууль зөрчөөд ирэхээр тэдэнтэй ёс зүйн тухай ярих орон байхгүй болчхож байгаа юм. Дахиад л намуудын төлөвшлийн асуудал яригдаж байгаа юм. Улстөрчдийн ёс зүйн хэм хэмжээ нь намуудыг төлөвшлийн хэмжүүр болж байгаа юм.

-Таныг УИХ-д байхад ЖДҮХС-гаас хулгай хийдэг байсан уу?

-Байгаагүй.

-Яагаад?

-Тэр үед зээлийг банкаар тараадаг байсан. Банк хариуцлагатай байдаг байхгүй юу.

-Жаахан эвгүй байж магадгүй. Сүүлийн үед казах түмнээс сонгогдсон улстөрчид хэл аманд орох үзэгдэл гарч байна. Жекей, Мурат, Солтан гэх мэтээр. Өмнө нь Баян-Өлгийгөөс сонгогдсон гишүүдийг өндөр суртахуунтай гэдэг байсан шүү дээ.

-Энэ нь бас л жижиг тойрогтой хамааралтай. Мөнгөтэй хүн жижиг тойрог дээр ажиллах боломж бүрддэг.

-Та гишүүдийг хурууны хээгээр санал өгөх санаа гаргаад бараагүй. Өнөөдөр хүний өмнөөс санал өгөх үзэгдэл газар авлаа.

-Бид тийм санал гаргаад яваагүй. Гэхдээ хэрэв Үндсэн хуулийн Цэцээр хүний өмнөөс санал өгсөн нь нотлогдвол тухайн хууль хүчингүй болох хууль бий.

Үргэлжлэл бий.

“NASA”-г байрлуулсан анхны Ангарагийн гадаргуугийн зураг

АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч М.Пенс өнгөрсөн сарын 27-ны өдөр NASA болон Америкийн “Lockheed Martin”, “Ula Launch” компаниудад баяр хүргэлээ. Ангараг гариг дээр тэдний буулгасан нислэгийн автомат төхөөрөмж амжилттай газардаад зогсохгүй тус гаригийн зургийг эх дэлхийдээ илгээсэн юм. Их гүрний дэд ерөнхийлөгч өөрийн иргэд, компанийн амжилтыг “хосгүй амжилт” хэмээсэн байна. NASA болон дээрх компаниудын зохион бүтээсэн “Mars In­Sight” автомат нислэгийн төхөөрөмж нь өнгөрсөн сарын 26-ны өдөр Ангараг гаригийн Элизий нэртэй уулархаг бүсэд газарджээ. Тус төхөөрөмжийг өнгөрсөн тавдугаар сард Калифорни муж дахь Ванденбергийн цэргийн нисэх хүчний баазаас хөөргөсөн аж.

Mars InSight-ээс явуулсан зургууд дэлхий нийтийн анхаарлыг татаж байна. Гэхдээ АНУ-ын эрдэмтэд бүх баримтыг дэлгэх гэж яарахгүй байгаа тухай зарим орны шинжлэх ухааны байгууллагууд мэдээлсэн байна. Эрдэм шинжилгээний төхөөрөмж Марс гаригийн өвлийн 26 сарын турш тивийн дотоод бүтэц,хөрсний гадаргуу, хөрсөн доорх хөдөлгөөн, агаарын бүтэц, дулаан, хүйтний өөрчлөлтийг судлан шинжлэнэ. Дээрх судалгаа хийх төхөөрөмжийг бүтээхэд америкууд 850 сая доллар зарлагаджээ. Америкууд 1960 оноос эхлэн өнөөг хүртэл Ангараг гаригт төхөөрөмж буулгах 21 оролдлого хийжээ. Үүнээс долоо нь бүтэлтэй болсон. Гэхдээ өнөөгийн найм дахь оролдлого шиг амжилттай болоогүй юм. Өмнө нь Ангарагийг зорьсон хиймэл дагуулуудын гуравны нэг нь газардах үедээ осолдож байсан тул InSight-ыг амжилттай газардсанд NASA-гийн мэргэжилтнүүд ихээхэн баяртай байгаа аж..

Дэлхий нийтийн сонирхоод байгаа Ангараг гаригийн тухай доорх мэдээлэл байдаг юм байна. Ангараг нь Дэлхийтэй адил хатуу хөрсөөр хучигдсан гариг бөгөөд татах хүч нь Дэлхийн 40 хувьтай тэнцэнэ. Хэдий Дэлхийгээс жижиг боловч далай байхгүй тул Дэлхийн хуурай газрын хэмжээтэй ижил хэмжээний хуурай газартай. Ангараг нь Дэлхий болон Сугар гэсэн адил хатуу хөрст гаригуудтай харьцуулахад жижиг масстай. Ангарагийн агаар мандал нь маш нимгэн бөгөөд агаарын даралт нь ойролцоогоор 750 Пк буюу Дэлхийн агаарын даралтны зөвхөн 0.75 хувьтай нь л тэнцэх аж. Хэдий нимгэн боловч татах хүч нь сул тул агаар мандалын өндөр нь 11 км буюу дэлхийн агаар мандлын өндөр зургаан км-ээр өндөр аж. Агаар мандал нь 95 хувь нүүрс хүчил 3 хувь нитроген 1.6 хувь нь аргоноос бүтнэ. Ангараг гаригийн радиус нь Дэлхийн радиусын хагастай, жин нь 1/10-тэй тэнцэнэ. Ангараг гаригийн улаан өнгө нь түүний гадаргуу дээр өргөн тархалттай байдаг төмрийн усан исэл буюу гематиттэй холбоотой. Ангараг гаригийн англи нэр болох Mars нь Ромын дайны бурхны нэр юм. Монголчууд “Улаан нүдэн гариг” гэж нэрлэх нь бий.

“NASA”-гийн зургийг явуулсан “Mars InSight” автомат нислэгийн төхөөрөмж

NASA-гийн захирал Д.Брайдестайны захирал 2030 оны үед Ангараг руу нисэгчтэй хөлөг илгээнэ. Тэрээр Ангарагаас шинэ зураг ирүүлсний дараа өгсөн ярилцлагадаа “Ангараг руу нисэх хөлгийн дотоод дэд бүтцийн асуудлыг шийдсэний дараа нисгэнэ. Гэхдээ үүнээс өмнө хүн төрөлхтөн сарны аялал хийсэн байх болно” гэж мэдэгджээ. Бас нэг сонирхолтой мэдээллийг БНХАУ-ын CCTV мэдээллийн агентлаг мэдээлж байна. Тус агентлагийн мэдээгээр саяхан Ангараг гариг дээр газардсан автомат төхөөрөмжид дэлхийн иргэдийн 2.5 сая нэр явсан аж. Түүнээс 260 мянга нь хятад иргэдийн нэр. Энэ Ангарагийн аялал эхэлбэл хятадууд олноор явах магадлалтайг харуулж байгаа гэнэ.

Харин оросууд 1958 оноос өнөөг хүртэл Ангараг руу аялах олон төсөл санаачилсан ч технологи, санхүүгийн боломжоос хамаарч өнөөг хүртэл амжилтад хүрээгүй юм байна. Гэхдээ 2018 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нд ОХУ-ын “Роскосмос” корпорацийн захирал И.Комаров “Бид 2028 онд Ангараг руу аялна. Гэхдээ түүнээс өмнө сарны аяллыг хэрэгжүүлсэн байх болно” гэж мэдэгджээ.

Ангараг гариг нь дээр үеэс социалист, капиталист лагериудыг тэргүүлэгч ОХУ АНУ-ы өрсөлдөөний талбар болсоор иржээ. Оросууд хэдийгээр сансрын технологиор америкуудаас давуу боловч Ангараг гаригийн судалгааны хувьд хоцорч яваа аж. Ангараг нь энэ хоёр улсын хувьд зөвхөн сансрын технологийн өрсөлдөөн бус, улс төр үзэл суртлын том тулааны талбарт тооцогдоно. Харин Европын сансрын агентлаг 2033 онд нисэгчтэй сансрын хөлөг илгээх “Аврора” төсөл хэрэгжүүлж байна. Гэхдээ санхүүжилтийн томоохон хамтын ажиллагаанаас босгож чадахгүй бол энэ төсөл хэрэгжих магадлал бага. Ангарагийг сонирхож байгаа өөр хоёр орон байдаг. Энэ Энэтхэг, Арабын нэгдсэн Эмират. 2004 оны зургадугаар сарын 26 Энэтхэгийн ерөнхийлөгч А.Калам 2050 он хүртэл Америк, Энэтхэгийн хамтарсан хамтарсан экипажийг Ангараг руу илгээх төсөл хэрэгжүүлэх тухайгаа зарлажээ. Хэдийгээр Арабын нэгдсэн Эмират улс Ангарагтай танилцах төсөл хэрэгжүүлэх саналтай байсан ч, тус улсын шашны зөвлөл “Дэлхийгээс өөр гариг руу нисэх нь амиа хорлосонтой дүйцэх хэрэгт тооцогдох бөгөөд шашны номлолд хориотой” гэж үзсэнээр өнөөг хүртэл дахин яригдаагүй аж. Хүн төрөлхтөн эхний ээлжид Сар, Ангарагийг эзлэх хийж байна. Хэдэн илийн өмнө Оросын нэгэн Антарктид судлаач мөсний гүнд төрийнхөө далбааг байрлуулжээ. Түүнийгээ “ОХУ Антарктидад ихээхэн хэмжээний талбайтай боллоо” хэмээн зарлав. ОХУ тэр эх орончийг хүндэтгэлтэйгээр хүлээн авч урамшуулсан гэдэг. Харин АНУ нэгэн улстөрч “Оросуудын хатгасан далбааны хэмжээгээр эзэмшил нэмэгдэх нь юу л бол” хэмээн эгдүүцэж байж. Хүн төрөлхтөн өнөөдөр Сар, Ангарагт ноёрхлоо тогтоосноор цаашид бусад гаригуудыг судлах, нээх зам, туршлагатай болно. Дэлхийд ховордсон эсвэл огт байхгүй бодис, амьтан ургамлыг нээх горьдлого тээдэг гэнэ. Зарим нэгэн хошин эрдэмтэд Магадгүй маш их мөнгө зарсан Ангарагт юу ч байхгүй байх болно. Тэр тохиолдолд цаазалж болохгүй гэмт хэрэгтнүүдийг тусгаарлахад хэрэг болно” гэдэг гэнэ. Гэхдээ сансрын аялал нэг их холын мөрөөдөл биш.

Дэлхий Ангараг гариг

Өнөөгийн байдлаар ОХУ-ын сансрын хөлгөөр цөөнгүй сансрын жуулчин үйлчлүүлжээ. Хамгийн анхны арилжааны нислэг хийсэн хүн АНУ-ын иргэн багш эмэгтэй К.Маколифф байжээ. Тэрээр 1986 онд анхны сансраас хичээл заах зорилгоор ниссэн ч “Челленджер” хөлөг сүйрчээ. Дараа нь 1990 онд Японы сансрын нисгэгч Т.Акияма, 1991 онд Английн сансрын нисэгч Х.Шарман, 2001 онд итали гаралтай Америкийн бизнесмэн Д.Тито, 2004 онд ӨАБНУ-ын бизнесмэн М.Шатллворд, 2005 онд Америкийн бизнесмэн Г.Олсен нар арилжааны нислэг хийээ.

2012 он гэхэд Оросын сансрын хөлгөөр нийт долоон хүн арилжааны нислэг хийжээ. 2007 онд нислэгийн үнэ 20-40 сая доллар байсан. Мөн задгай сансарт гарсан тохиолдолд нэмж гурван сая доллар төлнө.

ХХААХҮЯ, Мал эмнэлгийн хүрээлэн, Мах Маркет ХХК, Хөдөө аж ахуйн эдийн засаг, хөгжлийн судалгааны төв, Инвест Ко-оп Монгол төсөлтөй хамтран “Хонины махны ашиг шим ба экспортыг нэмэгдүүлэх боломж” сэдэвт бага хурал зохион байгууллаа.

Зорилго нь Монгол Улс хөдөө аж ахуйн салбарыг эдийн засгийн тэргүүлэх салбар болгон хөгжүүлж, эрүүл, аюулгүй хүнсээр иргэдээ хангах, хөдөө аж ахуйн боловсруулах үйлдвэрлэлийг олон улсын стандартад нийцүүлэн хөгжүүлэх, хүнс экспортлогч орон болох” зорилтыг дэвшүүлсэн бөгөөд үүнд мах, махан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, экспорт голлох үүрэг гүйцэтгэх бодлогын талаар хэлэлцэх. Засгийн газраас “Мах, сүүний анхдугаар аян”-ыг орон даяар зарласан. Аяны хүрээнд махны салбарын тогтвортой хөгжих эрх зүй, эдийн засгийн орчныг бүрдүүлэх чиглэлээр олон арга хэмжээг хэрэгжүүлж байгаа аж. Өнгөрсөн онд Малын генетик нөөцийн тухай, Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийг баталжээ. Тус хуулийн дагуу Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Мал эмнэлгийн ерөнхий газрыг шинээр байгуулсан юм. Гаалийн мэдээгээр энэ оны эхний арван сард 27.2 мянган тонн мах, 16 мянган тонн дулааны аргаар боловсруулсан махан бүтээгдэхүүн, нийт 43.2 мянган тонныг тус тус экспортолжээ. Бага хуралд малчид, эрдэмтэд төрийн албаныхан оролцов. Төрийн албаны төлөөлөгчийн ярьж буйгаар бол шинэ хуулиуд батлагдсанаар оны эхнээс малын үржил, эрүүл мэндийг хариуцсан төрийн хоёр албан хаагч сум бүрт ажиллаж эхэлнэ. Мөн хувийн мал эмнэлгүүд малд үзүүлсэн үйлчилгээнийхээ төлбөрийг төрөөс авна. Өнөөгийн малын эмч нар өвчин гарсан тохиолдолд мэдээлэх, тоолох, нөхөн олговрын хэмжээ тогтоох гэх мэт ослын ажиллагаа л явуулдаг аж. Харин төрийн ивээлд орсноор урьдчилан сэргийлэх, мал, малчин хоёрыг соён гэгээрүүлэх ажиллагаа явуулна. Ингэснээр мал эрүүлжих үндсэн нөхцөл бүрдэнэ. Монгол мал эрүүлжсэн тохиолдолд дэлхийд өрсөлдөх чадвартай болно. Аль ч орон монгол малыг сонирхдог зөвхөн малын элдэв өвчин л хамгийн том саад болдог аж. Энэ талаар хурал зохион байгуулагч, Хөдөө аж ахуйн эдийн засаг, хөгжлийн судалгааны төв захирал, академич А.Бакей сонирхолтой илтгэл тавьсан юм. Малаа эрүүлжүүлсэн тохиолдолд хурга, төлөггүй шажигнатал зарна гэнэ. Лалын шашинт баян орнууд их хэмжээгээр хурга, төлөг авахад бэлэн. Гэхдээ тэдний тавих шаардлага бас амар биш. Хонийг цус юүлэх буюу халаал аргаар бэлдэнэ. Адуу, гахай, загасны мах боловсруулдаг үйлдвэрт халаал аргаар мах бэлтгэхийг хориглоно гэх мэт өндөр шаардлагатай. Одоохондоо хятадууд арай ахиу мах авч байгаа юм байна. Гэхдээ мэргэжилтний ярьж буйгаар бол энэ худалдаа ямар ч баталгаагүй. Учир нь манайд махны түүх гэж байдаггүй. Зүй нь олон улсын хүнсний бүтээгдэхүүн төрснөөсөө эхлээд хэрэглэгчийн гар дээр очих хүртлээ түүхтэй байдаг. Гэтэл манайхан гэрээ хэлцэл ч байхгүй гуйлгаар наймаа хийдэг. Энэ худалдан авагч дуртай үедээ худалдааг зогсоох үнэ буулгах боломж хятадуудад олгодог аж. Мэргэжилтнүүдийн үзэж буйгаар хөдөөгийн бодлогын яам малын гаралтай түүхий эдийн үнийг байнга өсгөх бодлого барих үүрэгтэй. Махны экспорт малын тоо толгойг бууруулна гэж үздэг мэргэжилтнүүд ичих хэрэгтэй гэнэ. Учир нь малчид малаасаа ашиг олох тусам малаа өсгөнө. Индонезийн жишгээр бол мал экспортлох тусам мал нь чанаржиж, малчдын амьжиргаа сайжирч, төрд тушаах татвар нь хэдэн арав дахин нэмэгдсэн гэдэг.

Харин малчид махны үйлдвэрүүдэд махаа тушаахдаа жаахан гомдолтой байдаг бололтой юм. Улсын хэмжээнд 50 гаруй махны үйлдвэр бий. Өнөөдөр яригдаж байгаа хурганы мах нийлүүлэхэд малчид бэлэн. Гэхдээ яригдаж байгаа насны мал 50 мянган төгрөг. Гэтэл малчид нэг толгой малаа 200 мянга орчим төгрөгөөр зарах хүсэлтэй. Дээр нь үйлдвэрүүд хонь авахдаа сүүл, ууцны өөхийг шулчихдаг гэнэ. Малчид махны жингээ нэмэх сонирхолтой. Харин үйлдвэр зөвхөн зах зээлд захиалгатай мах бэлдэх сонирхолтой.

Сонирхолтой нь нэг доктор “Махыг монгол ёс заншлаа бодож, уламжлалт аргаар бэлдэж, гаргах хэрэгтэй” гэв. Харин миний ард сууж байсан эмэгтэй “Манайхан ингэж элийрсээр байгаад өнөөг хүртэл экспорт хийж чадахгүй байгаа юм. Гадныханд нэртэйгээр ууц хийгээд явуулаад үз, нөгөөдүүл нь шиншлэх ч үгүй” гэх нь дуулдав. Сурвалжлагын дараа махны үнэ сонирхвол төлөг 70, эр хонь 120 мянган орчим төгрөгөөр зарагдаж байгаа гэнэ. Бага хурлын дараа зохион байгуулагчдын нэг “Мах маркет” компанийн төлөөлөгч Н.Анхтуяагаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

Н.АНХТУЯА: БИД МАЛЧДААС МАХЫГ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ҮНЭЭС
500 ТӨГРӨГӨӨР ИЛҮҮ ҮНЭЛЖ АВДАГ

-Хурга, төлөгний махыг гадагшаа гаргах хэр боломжтой вэ?

– Манай компани судалгаа хийж байна. Ямар орнуудад, ямар хэмжээний зах зээл байгааг тодорхойлно.

– Өмнө нь танай компани Иранд хурга гаргасан туршлагатай гэсэн.

-Бид 2010-2011 онд Иранд хурганы мах гаргасан. Гэхдээ тэдний хүсэлтийн дагуу халаал аргаар нядалж гаргасан. Өнөөдөр энэ орнуудын зах зээлийн тухай мэдээлэл хүргэлээ.

-Манайхан их хэмжээгээр тэдний тавьсан шаардлагаар хурга, төлөгний мах гаргаж чадах уу?

-Хурганы махны зах зээл Ойрхи Дорнодод маш их байгаа. Энэ бүсэд 17 орны 400 гаруй сая хүн байдаг. Энэ орнууд руу жилд 3.7 сая тонн мах ордог. Хурганы махны 69 хувийг Австрали нийлүүлж, удаад нь Энэтхэг, Шинэ Зеланд орно.

-Заавал хурганы мах авах уу?

-Хонины махыг нийтэд авна. Гэхдээ хурганы мах илүү үнэ цэнэтэй.

-Манайхан хурга нийлүүлэх боломжтой юу?

-Манай улс жилд арав гаруй сая төл авдаг монголчууд төл малыг хүнсэндээ ихээр хэрэглэдэггүй учраас боломжтой.

-Яг ямар малын мах илүү үнэлэгдэх вэ?

-Хурга, төлөг нь хамаагүй эр байх хэрэгтэй. Тэгээд 12-21 кг татаж байхад шаардлага хангана. Бид 2016 онд Иран руу экспортоо сэргээсэн.

-Хэр хэмжээгээр гаргадаг вэ?

-Энэ жилийн эхний арван сарын байдлаар 1260 тонн мах гаргасан.

-Малчдаас махаа ямар үнээр авдаг вэ?

-Малчдаас мах авахдаа зах зээлийн үнээс 500 төгрөгөөр илүү үнэ төлдөг.

-Малчдаас малын махыг ямар хэлбэрээр авдаг вэ?

-Малчид амьдаар болон манай үйлдвэрт нядлуулж гулуузаа өгдөг.

-Гулуузны сүүл, нурууны өөхийг хасдаг гэсэн малчдын шүүмжлэл гарлаа.

-Буруу ойлголт байж магадгүй. Манайх бүгдийг жинлээд төлбөртөө тооцож авдаг. Харин захиалагч өөхгүй мах авах хүсэлт ирүүлсэн тохиолдолд мэдээж өөхгүй мах өгнө. Махнаас салгаж авсан өөхөө бид бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх дээ ашиглана.

– Жилд хэр хэмжээний мах авдаг вэ?

– Өнгөрсөн онд 100 мянган толгой мал авсан. Энэ жил 60 орчим мянган толгой болсон.

-Яагаад экспорт буурав?

-АНУ Ираны эсрэг эдийн засгийн хориг арга хэмжээ авсантай холбоотой. Төлбөр тооцооны асуудал гарсан. Үүнээс болоод бэлтгэн нийлүүлэх ажил хугацаа алдсан. Гэхдээ ирэх жил арай их 200 мянган толгой малын мах бэлтгэнэ.

-Ирэх жил америкууд хоригоо цуцлах юм уу?

-Үгүй ээ. Бид зөвхөн Ирантай харьцдаггүй шүү дээ.

ДЭЛХИЙН НҮҮРСНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛ

Монголчуудын амьдрал нүүрснээс хамаараад арваад жилийн нүүр үзэж байна. Саяхан Монголбанкнаас бодлогын хүүгээ нэг хувь нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан. Ийм шийдвэр гаргах болсон шалтгааны нэгээр өмнөд хөрш Монголоос авах нүүрсний импортоо бууруулсан явдал гэх тайлбарыг төв банкнаас өгөв. Уг нь БНХАУ нүүрсний хамгийн том импортлогч. Дэлхийн нийт нүүрсний импортын 49 хувь буюу 3.8 тэрбум тонныг БНХАУ эзэлдэг. Харин бид жилд 42 сая тонн нүүрс хятадуудад зарах өөдрөг тооцоог төсөвтөө суулгасан. Гэтэл бидний өрсөлдөгч Австрали 390, Индонез 330, ОХУ 156 сая тонн нүүрс экспортолдог. Эрчим хүч үйлдвэрлэх салбарт нүүрс нефтийн дараа орно. Бидний политэконом болсон нүүрс өнөөдөр дэлхийн зах зээлд хэр хэмжээгээр байдгийг сонирхъё.

2016 онд дэлхий нийтээр 7.5 тэрбум тонн нүүрс олборложээ. Үүнээс БНХАУ 4.5 тэрбум тонн, Энэтхэг 700 шахам сая тонн, АНУ 660, Австрали 500 шахам сая тонн, Европын холбоо 480 сая тонн, Индонез 430 сая тонн, ОХУ 385 сая тонн нүүрс олборлосон байна. Эндээс харвал бидний амьжиргаа болох 42 сая тонн нүүрс дэлхийн зах зээлд дусал төдий хэмжээтэй. Энэ хэмжээний нүүрс акул орнуудад мэдрэгдэхгүй. Хятадуудад бидний 42-хон сая тонн нүүрс нэмэр ч болохгүй, авахгүй байлаа гээд хотойх юм байхгүй гэсэн үг. Харин бидний хувьд бол хятадууд манайхаас нүүрс авахгүй томоохон асуудал. Эхний дохио нь Монголбанкны бодлогын хүү нэг хувиар өссөн явдал. Дараагийн хохирол нь хоёр их наяд төгрөгийн алдагдалтай баталсан төсвийн алдагдал улам томрох эрсдэл юм. Хятадууд нүүрс авах баталгаа гаргахгүй. Тэд Парисийн COP 21 гэрээнд нэгдсэнээр нүүрсний хэрэглээгээ бууруулаад эхэлчихсэн. Энэ бодлогод өртөх хамгийн эхний орон Монгол Улс. Учир нь энэ улсын эдийн засагт зах зээлийн биш, улс төрийн хууль үйлчилдэг. Монгол нүүрс Австралийнх шиг зах зээлийн хуулиар явдаггүй. Улс төрийн зарчмаар зарагддаг. Монгол нүүрс монгол улстөрчдийн том бялуу болсон учраас хятадууд монгол нүүрсийг улс төрийн том хөзөр гэж хардаг. Хятадуудын Монголд хандах хандлагыг хилээр гарсан нүүрсний хэмжээгээр харж болно. Манай хоёр хөрш биднээс хэд дахин илүү нүүрс олборлож байхад бид төсөвтөө их хэмжээний нүүрс худалдах мөнгө суулгаж байгаа нь амиа хорлохтой адил хэрэг гэж эдийн засагчид сануулсан ч эрхэм гишүүд энэ санааг анхаарсангүй. Эндээс харахад дэлхий монгол нүүрстэй, нүүрсгүй амьдарна. Харин манай нүүрсний эдийн засаг л дэлхийн зах зээлээс гарвал сүйрэх аюул нүүрлэх болов уу.

НҮҮРСНИЙ ЭДИЙН ЗАСГААС ХӨДӨӨ АЖ АХУЙГ СОЛОНГОРУУЛАХ БОЛОМЖ

Сүүлийн жилүүдэд нүүрс улс төр болж хувирсны хамгийн том жишээ бол “Эрдэнэс Таван толгой” . Монгол төрийн хамгийн том хоёр хөзөр бол Эрдэнэт болон Эрдэнэс Таван толгой. Өнөөдөр Эрдэнэт хэний мэдэлд байгаа нь тодорхой бус. Энэ тохиолдолд Эрдэнэс Таван толгойн 30 хувийг гадныханд борлуулна гэдэг үлгэр болж хувирна. Хятадуудын тавьсан хориг дээр нөхөр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх эрхэм гишүүн Н.Номтойбаяртай хэрэлдэхдээ “Та Цагаан суваргаа буцааж өгөөрэй” гэсэн нь Оюу толгойн хоёр дахь хөрөнгө оруулалтаас бусдыг үндсэндээ зогсоох шатанд оруулав. Инээдтэй нь Уул уурхайн сайд Д.Сумъяабазар Эрдэнэс Таван толгойн 30 хувийг борлуулах гэж өдөр шөнөгүй гүйж байгаа. Энэ компанийн 15 хувь нь иргэдэд, 30 хувь нь гадныханд очно гэж тооцвол 55 хувь нь төрийн мэдэлд үлдэнэ. Энэ тохиолдолд хятадуудад хориг тавиулсан нүүрсэнд хөрөнгө оруулах гадны гэнэн бизнесмэн олдох эсэх нь эргэлзээтэй. Ирэх жилийн хувьд хүндрэлээс гарах ганц гарц бол Д.Сумъяабазар сайдын оросуудад зарах 30 сая тонн нүүрсний гэрээ байж мэдэх юм. Ямар ч тохиолдолд Хятадын хориг багаар тооцоход хоёр жил үйлчлэх нь тодорхой болж байна. Төрийн Таван толгойд хөрөнгө оруулагч олдохгүй тохиолдолд төсөв болон түмэн олны хүлээсэн ногдол ашгийг хэрхэх вэ гэсэн асуулт гарна.

Ерөнхийлөгч Х.Баттулга “Эрдэнэс Таван толгой”-н удирдлагыг хүлээн авч уулзахдаа иргэддээ ногдол ашиг хуваарилахыг сануулсан байдаг. Нөгөөдүүл нь саналыг дэмжиж байгаагаа зарлаад зогсохгүй энэ онд ногдол ашиг олгохоо зарласан. Гэтэл хятадууд нүүрс авахаа зогсоолоо. Энэ нь зөвхөн төсвийг сүйрүүлээд зогсохгүй ганц ашиг хуваарилах боломжтой төрийн Таван толгойг дэлхийд муугаар сурталчилна. Өнөөдөр төрийн Таван толгойг ашигтай ажиллуулах ганц арга нь нүүрсээ угаах, эсвэл цахилгаан болгон өмнөд хөршид худалдах. Харамсалтай нь манай төр арван сая тонн нүүрсийг Өмнөд Монголд угаах болсон тухай MMJ сэтгүүлд мэдээлжээ. Хэрэв энэ мэдээлэл үнэн бол дотоодын нүүрс угаах үйлдвэрүүдэд томоохон цохилт болно. Гэтэл бид зургаан мянган тонн ноолуур, 30 мянган тонн ноосныхоо 70 хувийг анхан шатны боловсруулалт хийж экспортод гаргаж байна. Дээрх баялгийг бүрэн хэмжээгээр боловсруулсан тохиолдолд 42 сая тонн нүүрс зарснаас их хэмжээний хөрөнгө босгоно гэсэн тооцоо байдаг гэнэ. Энэ ажлыг хийхэд эхний ээлжинд 500 тэрбум төгрөг шаардлагатай. Өнөөдөр энэ мөнгө төрд бий. Төр хөдөө аж ахуйд 500 тэрбум төгрөг гаргахад л 42 сая тонн нүүрснээс болж сүйрэх төсвийн 1.3 их наяд төгрөг багаар тооцоход дөрвөн их наяд төгрөг болж үржинэ. Эндээс харвал улстөрчид нүүрсэнд л ач холбогдол өгөөд байгаа болохоос өөр гарц бий гэдэг нь үнэн болж таарна.

ХЯТАДУУД ЯАГААД ЗӨВХӨН НҮҮРСЭНД ХОРИГ ТАВЬСАН БЭ

Бид Хятад руу нүүрс, зэс, ноолуур гаргадаг. Гэтэл яагаад зөвхөн нүүрсэнд хориг тавьсан бэ гэсэн асуулт гарна. Өдөр ирэх бүр батлан хамгаалахынхаа төсвийг нэмж байгаа хятадуудад зэс бол стратегийн бүтээгдэхүүнд тооцогдоно. Ноолуурын ашиг өмнөд хөршид асар их ашиг авчирна. Харин нүүрс тодорхой хэмжээний ашиг өгдөг ч Монголын төрд үзүүлэх томоохон дарамт болж чадна. Өнөөдөр төсөвт сануулга өгөх ганц боломж бол нүүрс. Энэ түүхий эдэд хориг тавьснаар Монгол Улсын төсөвт 1.3 их наяд төгрөг сох дутна. Энэ ачааг монгол төр л үүрнэ. Саяхан болсон Киев Москвагийн усан дайн Вашингтоныг Оросын эсрэг авах арга хэмжээг чангатгахад хүргэнэ гэсэн мэдээлэл бий. Энэ тохиолдолд ерөнхийлөгч Д.Трамп худалдааны дайныг гүнзгийрүүлж Хятадад стратегийн бүтээгдэхүүн нийлүүлэхийг хориглож болзошгүй гэнэ.

Энэ нь зэс байх өндөр магадлалтай аж. Энэ тохиолдолд манай төсөв гурван их наяд төгрөгөөр дутах аюул нүүрлэнэ. Хятадуудын авсан хэмжээ төсвийг алдагдалд оруулж Монголбанкийг бодлогын хүүгээ нэмэхэд хүргэлээ. Цаашдаа ямар үр дагавар дагуулахыг өнөөдөртөө урьдчилан харах боломжгүй. Энэ тохиолдолд төрийн Таван толгойг үнэд оруулах ганцхан арга нь төрөөс салгах гэж эдийн засагчид ярьж байна. Тус компанийн 50 хувиас дээш хувийг хувьчилсан тохиолдолд их хэмжээний хөрөнгө босгох боломж бүрдэнэ гэсэн тайлбар бий. Японы эдийн засагчийн үзэж буйгаар хөрөнгө оруулагчид төрийн Таван толгойг дэндүү их улс төр орсон учраас сонирхохгүй. Төрийн Таван толгой төмөр замгүй, хэтийн төлөв байхгүйдээ үнэгүйдээгүй, төрийн мэдэлд байгаадаа л үнэгүйдэж байгаа аж. Хэрэв хувийн хэвшилд байсан бол жижиг Таван толгой шиг асар их хэмжээний ашиг тараах боломжтой гэдэг үнэний ортой л мэдээлэл. Төрийн Таван толгойн ихэнх хувьцааг хувьчилсан тохиолдолд Хятадын төр нүүрсэнд хатуурхах нь зөөлрөх магадлалтай гэсэн таамаг ч дуулддаг.

ОЙРЫН ХОЁР ЖИЛД

Хятадын төр ойрын хоёр жилд нүүрсний хэрэглээгээ их хэмжээгээр бууруулахаа мэдэгдлээ. Харин монголчууд нүүрсэнд улс төр, эдийн засгаа улам их хараат болгох бодлого баримталж байна. Хэдийгээр нүүрсний зах зээл бидэнд хангалттай боловч хөршүүд маань бидэнд тэр боломжийг олгохгүй. Нэгэнтээ Оросын Находка боомтоор гаргахад оросууд их хэмжээний хөнгөлөлт үзүүлэх тухай мэдээлэл гарсан. Түүгээр ч зогсохгүй 4000 тн нүүрс ачиж Находка боомт хүртэл тээвэрлэх зураг гаргасан гэдэг. Харин энэ талаарх мэдээлэл өнөөг хүртэл нам жим байгаа. Учир нь зүүн өмнөд Азийн орнууд нүүрсийг хувийн хэвшилтэй гэрээлэх санал тавьдаг аж. Хэрэв төрийн Таван толгойг хувьчилбал Японы тал хамтрах боломжтой гэдэг. Өнөөдөртөө хятадуудад нүүрсний наймаанд нөлөөлж чадах ганц улс бол Япон. Хэрэв япончуудтай тохирч чадвал ойрын хоёр жилд Хятадын нүүрсний хоригоос ангижрах боломжтой гэсэн яриа дуулддаг. Тээврийн хувьд оросуудтай япончууд тохиролцож чадна. Харин нүүрсэнд зориулсан төмөр замыг монголчууд өрөнд орон байж барих шаардлагагүй гэнэ. Хэрэв бид өнөөдөр их хэмжээний өр тавиад төмөр зам тавьчихсан байсан бол өдөрт хэдэн тэрбумын өр төлөөд төмөр зам нь ямарч ашиглалтгүй байх нь гарцаагүй үнэн. Бидний ярьдаг төмөр болон авто замын босоо тэнхлэгүүд хоёр хөршид маань 30аад тэрбум долларын ашиг өгнө. Харин монголчууд арав шахам тэрбум долларын өрөнд орж 3-5 мянган үйлчилгээний ажлын байртай болох тооцоо бий. Ойрын хоёр жилд төмөр зам баривал хятадуудтай нүүрсээр, оросуудтай махаар төлбөр хийх нөхцөлтэйгөөр бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлэх хэрэгтэй гэсэн гарцыг учир мэдэх улс хэлж байна.

БЕНЗИНИЙ ҮНЭ ЮУНААС БҮРДДЭГ ВЭ

Сүүлийн үед дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ буугаад, харин манайд түлшний үнэ өсөөд л… Монголчууд заяаны унаатай цөөн орнуудын тоонд ордог гэнэ. Тэр нь морь. Чингисийн үед олон морьтын дуу, тоос нь одоогийнхоор бол цөмийн зэвсэг шиг айдас төрүүлдэг байсан тухай Оросын хэвлэлд бичсэн байдаг. Харин өнөөдөр орчин цагийн автомашинууд монголчуудын өдөр тутмын хэрэглээ болсон. Ингэснээр түлш, цахилгааны үнэ бидний амьжиргааны суурь үнийг тогтоодог болов. Цахилгааны хэрэгцээг 90 хувь дотоодоос хангадаг бол шатахууны хэрэгцээг 100 хувь гаднаас хангасаар ирэв. Энэ нь дэлхийн зах зээл дэх нефтийн үнээс монголчуудын амьдрал хамаарах шалтгаан болжээ. Улстөрчид “Дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ өссөн учраас манайд бензиний өсөөд байна” гэж тайлбарладаг. Харин дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ буурахад манай бензин яагаад буурдаггүй тухай хэн ч тайлбар хийдэггүй. Үнэн хэрэгтээ компаниудад үнээ бууруулах боломж байдаг ч түүнийг нь төр хаагаад хаячихдаг гэнэ. УУХҮЯ-ны газрын даргын тайлбараар бол дэлхийн зах зээлд бензиний үнээ буурахаар төр татвараа нэмнэ. Энэ тохиолдолд компаниуд буулгах боломжгүй болно. Бензиний үнэ худалдан авсан бензиний үнэ, тээвэрлэлт түгээлтийн зардал, төрийн татвар гурваас л бүрдэнэ. Бензиний татварын графикаас дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ буурах бүрт манай нефтийн бүтээгдэхүүнд ногдуулах татвар нэмэгдсээр иржээ. Энэ нь төрийн хамгийн их оролцоо нефтийн бүтээгдэхүүнд байгааг илтгэнэ. Эндээс хэн бензиний үнэ өсгөөд байгааг харж болно. Гэхдээ бензиний үнэ буух магадлал маш бага. Нефтийн компанийн захирлууд үнээ зоригтой нэмэх, улстөрчид түүнийг нь хорих чадал гэхээсээ илүү хүсэл байхгүй. Учир нь өнөөгийн улс төрийн бүлэглэлүүд нефть, нүүрс, зэсийн салбарт хяналтаа тогтоосон гэдэг. Эрдэнэтийн зэс биш, зэс борлуулах нь гэрээнээс хангалттай ашиг олно. Таван толгойн нүүрс ачих гэрээ нь хэрхэн хэдэн тэрбумыг олдог нь Засгийн газар солигдох бүрт Таван толгойн захирлыг сольдог жишиг тогтсоноос харагдана. Гэхдээ эдгээрийн үнийн өсөлтийг дээгүүрээ л хувааж хүртэнэ.

Харин дуртай үедээ үнэ нь нэмэгддэг бензин монголчуудыг нийтээр хамарна. Сүүлийн жилүүдийн инфляци, үнэ өсөлт бүхний шалтгаан бензиний үнэ. Бензиний үнийн өсөлтийг хэн ч, яаж ч шүүмжлээд бууруулж чадахгүй. Бид сүүлийн арван хэдэн жилд түлшний экспортод 20 гаруй тэрбум доллар зарцуулсан судалгаа байдаг. Төр үнэхээр бензиний үнийг буулгах хүсэлтэй бол эхний ээлжинд онцгой албан татварыг тэглэчихэд л хангалттай буурах боломжтой.

Бид жил бүр 1.2 сая тонн нефтийн бүрээгдэхүүн хэрэглэдэг. Үүнд дунджаар 1.5 тэрбум доллар зарцуулна. Улстөрчид хүссэн бол нэг жилд нефтийн бүтээгдэхүүн авах мөнгөөр л нефть нэрэх үйлдвэр барьчих боломжтой. Үйлдвэр барьсан тохиолдолд нефтийн үнийг бараг 30 хувиар бууруулах боломжтой гэдэг судалгааг хэдэн жилийн өмнө хийсэн байдаг. Дээр нь валютын нөөц жил бүр 30-50 хувиар өсөх магадлалтай. Үйлдвэр барьсан тохиолдолд нефтийн түлшнээс үлдсэн шаарыг химийн үйлдвэрт боловсруулснаар 1000 төгрөгт багтаах боломж өндөрсөнө гэнэ.

ДЭЛХИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ БА ДОТООДЫН ХЭРЭГЛЭЭ

Дэлхийд нефтийн экспортоор Саудын Араб, ОХУ, Иран, Ирак, Нигери, Арабын нэгдсэн Эмират тэргүүлж байна. Дээрх орнуудаас бид ОХУ-аас нефтийн бүтээгдэхүүн авдаг. Тиймээс бидний дэлхийн зах зээл гэдэг нь ОХУ болж таарна. Энэ улсын ааш аяг ямар байна. Түүнээс манай хэрэглээ хамаарна. Хэрэв оросууд үнэ нэмбэл бид яаж ч тийчлээд бууруулж чадахгүй. Өөр ямар ч орноос авах боломжгүй. Гэхдээ оросууд бидэнд түлшийг дэлхийн зах зээлийн үнээр өгсөөр ирснийг мартах учиргүй. Харин оросуудад дэлхийн зах зээл дээр түүхий нефтийн үнэ өсөх нь ашигтай байдаг гэнэ. Учир нь тэд урсгал зардал багатай түүхий нефтийг борлуулах ашигтай байдаг аж. Харин түүхий нефтийн үнэ буурахад өндөр ашигтай зарахын тулд түлш болгон зарах замаар ашиг олно. Монголчуудын хэрэглээ болсон сая гаруй тонн нефтийн бүтээгдэхүүний 70 хувийг уул уурхайн компаниуд хэрэглэнэ. Ердөө 30 хүрэхгүй хувь нь л ахуйн буюу иргэдийн хэрэглээнд зарцуулагддаг. Энэ тохиолдолд ахуйн хэрэглээний үнийг нэмэхгүйгээр дэлхийн зах зээлийн үнийн өсөлтийг өндөр орлоготой уул уурхайн компаниудад тараан байрлуулж болох тухай эдийн засагчдын санал байдаг. Мөн нефтийн бүтээгдэхүүний онцгой албан татварыг тэглээд зэс, нүүрсний экспортод багахан хэмжээний татвар тавьчихад л төр 300 биш, 600 тэрбумыг олчихно. Монголчууд өнөөдөр малаа мотоциклоор хариулж байгаа тухай Японы нэгэн сонин хэдэн жилийн өмнө бичсэн гэдэг. Түүндээ 100 хувь гаднаас авдаг түлшээр малаа хариулж байгаа монголчуудыг хараад гайхсан тухайгаа бичсэн байдаг аж. Тухайн үед дэлхийн зах зээлд бензиний үнэ өсөөд япончууд хэрэглээгээ танаж эхэлсэн аж. Гэтэл Монголд танах нь бүү хэл улам нэмэгдэх хандлагатай байсан гэдэг. Энэ нь бид импортын түлшийг гамгүй хэрэглэдэг гэсэн санаа. Орос түлшинд монголчууд хар тамхинд орсон мэт дурладаг тухай оросууд ч бас бичиж байсан байна. Түүндээ “Бид өөрсдөө хямд түлш хэрэглэж чадахгүй байхад монголчууд хятад мотоциклоор бараг гэрээ нүүлгэдэг болж байна” гэсэн байдаг аж. Улстөрчид, нефтийн компаниуд үнэ өсөх бол жирийн л үзэгдэл гэх сэтгэхүйтэй болжээ. Нэгэн таксины жолоочийн ярьснаар бол бензиний үнийг буулгах гэж тэмцээд үр дүн гарахгүй. Түүний оронд км-ийн үнээ нэмсэн нь амар аж. Эндээс харвал дэлхийн зах зээл дээр үнэ яаж ч буурсан, манай засаг төр татвараа нэмээд буулгадаггүй аж. Тиймээс дэлхийн зах зээлийн үнэ ямар байх нь бидэнд хамаагүй болж таарч байна.

ЯАГААД ӨНӨӨГ ХҮРТЭЛ НЕФТИЙН ҮЙЛДВЭР БАЙГУУЛАГДААГҮЙ ВЭ

Төрийн сайд асан, доктор Т.Намжим 2014 онд япончуудтай жилд сая гаруй тонн нефтийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэр байгуулах тухай гэрээ байгуулжээ. Технологи япон санхүүжилт Японы компани, гүйцэтгэгч нь “Тоёо инженеринг” компани, менежмэнтийг алдарт “Марубени” компани. Уг төслийг хэрэгжүүлэх талаар УИХ тав, Засгийн газар дөрвөн удаа тогтоол гарсан боловч өнөөдөр усанд хаясан чулуу мэт сураггүй байна. Тэр бүү хэл 2013 онд Монгол Японы Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг Ш.Абэ нар уулзалтынхаа үеэр тус үйлдвэрийг барихаар тохиролцсон байдаг.

Энэ үйлдвэрийг барихад Японы талаас жилийн 3.76 хувийн хүүтэй, арван жилийн хугацаатай 1.5 тэрбум доллар гаргана. 2015-2018 онд япончууд үйлдвэрийг түлхүүр гардуулах журмаар Монголд хүлээлгэн өгөх гэрээтэй.Энэ үйлдвэр баригдсан бол жилд сая тонн дизелийн түлш, 600 мянган тонн АИ 92 бензин үйлдвэрлэх байв. Хэрэв энэ төсөл хэрэгжсэн бол өнөөдөр Дархан хотод япончууд түлхүүр гардуулж өгөх байсан аж. Энэ үйлдвэрт оросууд нефть нийлүүлэх тухайгаа ч мэдэгдэж амжсан гэдэг. Энэ үйлдвэр яагаад төрөөс дэмжигдээгүй тухай лавлахад яамны зүгээс “Тухайн үедээ санхүүжилт нефтийн хангалтын асуудал шийдэгдээгүй байсан” хэмээн барин тавим худал хариулт өгч байх юм. Японы ерөнхий сайд Ш.Абэ түүхий асуудал дээр хамтран ажиллах гэрээнд гарын үсэг зурсан гэдэгт манай УУХҮЯ-наас өөр газрын итгэх болов уу даа. Төр энэ үйлдвэрт хориг тавьсан шалтгааныг МҮХАҮТ- ийн ерөнхийлөгч Б.Лхагважав “Стратегийн том салбарууд улстөрчдийн мэдэлд байдаг Түүндээ хэн дуртай хүнийг оруулахгүй л дээ” хэмээн ярьж байна. Жилийн өмнө Т.Намжим гуайг нас барахад Японы элчин сайд эмгэнэл илэрхийлэхдээ хүү Т.Итгэлд “Бид байгуулсан гэрээндээ үнэнч хэвээрээ байгаа шүү” хэмээн сануулжээ. Гэхдээ үйлдвэр байгуулах оролдлого зөвхөн энэ биш аж. Хэдэн жилийн өмнө манай нэгэн үйлдвэрлэгч залуугийн үйлдвэр дээр өнжсөн юм. Тухайн үед тус үйлдвэр хоолны хаягдлаар сард хэдэн тонн дизель үйлдвэрлэж байв. Харамсалтай нь үйлдвэрийн эзэн нас бараад тухайн үйлдвэрийн хувь заяа хэрхэн шийдэгдсэн нь тодорхойгүй үлджээ. Мөн Эрдэнэт хотод хаягдал дугуйнаас дизель түлш гаргаж авдаг үйлдвэр байдаг гэсэн мэдээ бий. Түлш үйлдвэрлэх зөвшөөрлийг төрөөс хэд хэдэн хүнд олгосон гэдэг. Гэхдээ үйлдвэр байгуулах боломж бүрдүүлсэн Т.Намжим, Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуайн хүү Хүдэр-Янд л зөвшөөрөл олгоогүй өнөөг хүрчээ. Энэ нь зүгээр л бензин “пээдийгээд” байгаа юм биш. Дуртай үедээ үнээ нэмдэг “пээдгэр” бензиний ард улстөрчид байгаа учраас ард түмэнд аймшиггүйгээр “пээдийдэг” аж.

ТӨРИЙН БЕНЗИН

УУХҮЯ-наас хамгийн сүүлд доорх мэдээг гаргажээ. Тус мэдээнд “Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн өргөтгөсөн хурал Ашигт малтмал, газрын тосны газрын хурлын танхимд энэ сарын 15-ны өдөр боллоо. Энэхүү хурлаар Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын нутагт байгуулах “Газрын тос боловсруулах үйлдвэр болон түүхий тос дамжуулах хоолой барих төсөл”-ийн нарийвчилсан техник, эдийн засгийн үндэслэлийг хэлэлцэж, хүлээн авсан юм. Өргөтгөсөн хуралдаанд төсөл хэрэгжүүлэгч “Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэр” ТӨХХК болон ТЭЗҮ-ийг боловсруулсан БНЭУ-ын Зөвлөх “Инженерс Индиа Лимитед” компанийн удирдлагууд, инженерүүд оролцож төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийг танилцуулав. Нарийвчилсан техник, эдийн засгийн үндэслэлээр энэхүү үйлдвэр нь жилд 1.5 сая тонн газрын тос боловсруулж Евро-4,5 стандартын шаардлага хангасан 500 мян.тн автобензин, 800 мян.тонн дизель, 40 мян.тонн онгоцны түлш үйлдвэрлэхээр тусгагдсан. Үйлдвэрийн гаднах дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын төслүүд болох салаа төмөр зам, хатуу хучилттай авто зам, цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын ажлын гүйцэтгэл одоогийн байдлаар 40 гаруй хувьтай явж байна. НТЭЗҮ-ийг эцэслэн хүлээж авснаар Төслийн менежмэнтийн зөвлөх компанийг сонгон шалгаруулах ажлыг БНЭУ-ын “Эксим” банктай хамтран зохион байгуулах юм” гэжээ. Дээр дурдсан олон боломжуудаас төр гаднаас зээл авч нефть боловсруулах үйлдвэр барихыг сонголоо. Оргүйгээс охинтой нь дээр гэсэн хачин хэлц үг байдаг. Түүнтэй адил төр засаг маань Энэтхэгээс тэрбум доллар зээлж нефтийн үйлдвэр Дорноговь аймгийн Алтан ширээ суманд барих ажлыг эхлүүлсэн. Зарим мэргэжилтний үзэж буйгаар тус үйлдвэр түүхий нефтиэ 500 гаруй км-ийн зайнаас татах нь асуудал үүсгэх аж. Улмаар тус үйлдвэр төрийн мэдэлд очих бололтой юм. Энэ тохиолдолд бас нэг Эрдэнэт үүсэх нь гарцаагүй. Үйлдвэр ашиглалтад ороод үнэ буурна гэдэг нь маргаантай. Үйлдвэр цаашдаа улсын мэдэлд байвал үнэ буурахгүй тухай таамаг бий. Харин үйлдвэр явуулсан нэртэйгээр хоёр дахь Эрдэнэттэй байснаас шууд хувьцаа гаргах замаар хувьчилбал Энэтхэгийн зээлийг төлөхөд хялбар болох аж. Харамсалтай энэ бүрхэг үйлдвэрийн хувьцааг хэн ч авахгүй болов уу. 2022 онд л энэ үйлдвэрийн хувь заяа хэрхэхийг харах үлдэж байна.

Түрүүч нь № 229, 230(6072, 6073)дугаарт

Сүүлийн үед дэгдээд байгаа ЖДҮХС-гаас өндөр албан тушаалтнууд бага хүүтэй зээл авсан тухай шуугиан нийгмийг цочроож байна. Энэ талаар УИХ-ын гишүүн, Ерөнхий сайд асан, СЭЗИС-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга Р.Амаржаргалтай ярилцлаа. Тэрээр 1999 оны долдугаар сараас 2000 оны долдугаар сард болсон УИХ-ын сонгууль хүртэл Монгол Улсын Ерөнхий сайд, МҮАН-ын даргын албыг хашсан юм.

---

-Та АН-даа байгаа юу?

-Байгаа. Намайг хассан барьсан тухай юм дуулдаагүй шүү дээ. Намын батлах маань байж л байна.

-Намын хуралдаа очдог уу?

-Дуудвал очилгүй яахав. Ойрд хэл дуулаагүй л байна.

-Сүүлийн үед АН-аас хүмүүс хөөгдөж байгаа мэдээ дуулдах боллоо…

-Би сониноос уншсан. Гэхдээ намын тухай нэг их бодоод байгаа зүйл алга. Шинэ удирдлага, шинэ дүрэмтэй болсон, намаа шинэчлэх талаар ажиллаж байгаа байх гэж бодож байна. Алдаж, онож байгаа юм байгаа л байх. Гэхдээ эцсийн дүндээ энэ нам хэр шинэчлэгдэж олны итгэл дааж байгаа вэ гэдэг нь улс төрийн сонгуулиар дүгнэгдэнэ шүү дээ.

-Таны хувьд намуудыг юу гэж харж байна?

-Ний нуугүй хэлэхэд эрх баригч нам явахгүй л байна. Хүмүүстэй уулзаж байхад “Танай энэ намуудыг харахаар бөөлжис цутгаж байна” гэж шууд хэлдэг болчихож. Намууд ийм тийм сайн зүйл хийчихлээ гээд тайлбарлах зүйл надад бага байна. Үнэхээр байдал ийм байхад ямар нэгэн гоё тайлбар хийж хүн хуурах хэрэггүй.

-Та намын дарга байсан бол юу хийх байсан бэ?

-Намууд эрс шинэчлэгдэх ёстой. Хоёр нүүргүйгээр үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй. Ялангуяа өнөөдөр нийгэм шударга ёсыг нэхэж байгаа тохиолдолд шударга бус тийм үйлдэл гаргаж байгаа гишүүд, албан тушаалтнуудтай хариуцлага тооцох шаардлагатай байгаа юм.

-Та намын даргатай уулзаж энэ саналаа хэлсэн үү?

-Би намын даргатайгаа уулзаагүй хоёр жил шахам болж байна. Энэ хоёр нам чинь өөр нөхцөлд байгаа юм. Нэг нь эрх барьж байна. Нөгөөх нь сөрөг хүчин. Тэгэхээр хийх ажил нь өөр. Сөрөг хүчний хувьд гэрийн даалгавраа авчихсан гэсэн үг. Ард түмэн тэдэнд “За, та нар дөрвөн жил бод. Юун дээрээ алдав. Юун дээр онов гэдгээ тунгаа” гэсэн даалгавар өгсөн. Дээр нь цаашдаа улс орныг ямар бодлогоор, боловсон хүчнээр авч явах юм бэ. Тэгээд 2020 онд дахиад гүйгээд ир гэсэн даалгавар өгсөн. Сөрөг хүчин байхдаа энэ даалгавраа сайн хийчихээд ард түмэндээ очих бол нэг хэрэг. Харин эрх барьж байгаа улс төрийн хүчин бол мэдээж хэрэгжүүлж байгаа бодлогоо олон түмэнд хүртээлтэй байлгах, улс орны хөгжлийг нэг шатаар ахиулах, нийгмийн үнэт зүйлс болсон шударга, зарчимч, хариуцлагатай байх чадвараа амьдралд батлаад явах шаардлагатай. Эрх баригчдын хамгийн гол зүйл нь нийгмийн амьжиргааг дээшлүүлэх юм.

-Нам энэ талаар Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд байсан хүмүүстэйгээ уулздаггүй юм уу?

-Бусадтай уулздаг эсэхийг мэдэхгүй байна. Намын дунд шатны дарга нар хааяа уулзаж санал солилцох, лекц уншуулах ажил гардаг. АН-ын баруун, төв, зүүн бүсийн намын дарга нарт лекц уншсан.

-Намын дарга нарт ямар сэдвээр лекц уншсан бэ?

-“Төрийн алба, төрийн албаны зарим асуудал” гэсэн сэдвээр лекц уншиж, сонирхсон асуултад хариулсан. Би өөрийнхөө хэмжээнд өгсөн дүгнэлт, үнэлэлтээ ярьсан.

-Та намын дарга байсан хүн…

-Би АН-ын дарга байгаагүй шүү дээ. Би 1999 оны Монголын үндэсний ардчилсан нам (МҮАН)-ын дарга болоод тухайн үеийн таван намыг нэгтгэж одоогийн АН-ыг байгуулах ажлыг зохион байгуулсан. Би Монголд хоёр, гурван зонхилох нам байх ёстой гэж үздэг.

-Өнөөдөр намууд тарж, талцаж байгааг харахад тухайн үед таван нам нэгдэх хэцүү байсан байх даа гэж бодогдлоо?

-Нэгтгэдэг хүмүүс гэж байхад тараадаг хүмүүс гэж бас байдаг бололтой юм аа. Тухайн үед намууд нэгдэнэ гэдэг том шинэчлэл байсан. Би тэр ажлыг удирдсандаа баяртай байдаг. Түүнээс хойш алдаа, оноотой явсаар өнөөг хүрлээ. Одоо бол энэ хоёр нам дорвитой шинэчлэл хийхгүй бол болохоо байчихаад байна.

-Ер нь намын үүрэг юу юм бэ?

-Улс орныг хөгжүүлэх хөтөлбөр боловсруулах, түүнийгээ хэрэгжүүлэх боловсон хүчнийг шилж, сонгох, сургах, боловсруулах. Дээр нь тодорхой хариуцлага хүлээх, албан тушаалыг санал болгох.

-Өнөөдөр ийм байж чадаж байна уу?

-Үгүй. Өнөөдөр улс төр өөрөө бизнес болчихоод байна. Гишүүн байх нь хүртэл бизнес болсон. Хэн нэг нь намын албан тушаалд сонгогдохдоо гишүүдийнхээ саналыг худалдаж авна. Боловсон хүчний бодлого гэж бүр байхгүй. Би нэг намын даргын сэтэр зүүсэн байхад л хангалттай мөнгө хийнэ. Энэ бүр технологитой болсон. Намын дарга суудлаа хамгаалж үлдэхийн тулд өөрийн тойрон хүрээлэгчтэй. Тойрон хүрээлэгч албаны өмнө хариуцлага хүлээхээс илүү намын даргын хүслийг гүйцэлдүүлнэ. Үг дуугүй захирагдана гэх мэт зарчмуудтай. Гэхдээ энэ бол зөвхөн АН-д газар авсан үзэгдэл биш. МАН-д ч нэвчсэн үзэгдэл. Жишээлбэл, хотын фракц билүү дээ, нэлээд хүчтэй фракц МАН-д байдаг гэдэг дээ.

-Зөвхөн намын дарга болоод эрх барихгүй биз дээ?

-Намын дарга болоод эрх барьчихвал мэдээж сайн хэрэг. Болоогүй тохиолдол ч намын даргад ашигтай. Сөрөг хүчний дарга эрх баригчдаа айлгаж, шантааж хийх эрхтэй үлдэнэ. Тулган шаардах боломж байхад л ер дийлдэхгүй дээ.

-Та АН-ын аль нэгэн фракцад байсан уу?

-Би нэг их тэгж гүйдэггүй дээ. МҮДН 2000 ондоо татан буугдаад фракц элдэв юм зохион байгуулаагүй шүү дээ.

-Яагаад намууд, бизнесмэнүүд хэдэн тэрбум төгрөг хаяж УИХ-д суух гээд байна?

-Бизнес хийх эрхгүй, өмч, хэлцлийн хууль байхгүй болохоор өмчөө, бизнесээ хамгаалах хэрэгтэй. Тэрнээс гадна иргэд мөнгөгүй болохоор төр л ажил олгогч болж хувирч байна. Төр нь их мөнгөтэй болохоор төр рүү тэмүүлж л тэр их мөнгөнд ойртоно. Тийм учраас төр рүү зүтгээд байгаа юм. Энэ бол бидний алдаа. Ядахдаа энэ байдлаа цэгцэлж хойч үедээ үлдээх нь бидний үүрэг гэж ойлгож байна.

-Намууд яагаад төлөвшихгүй байна?

-30 жил гэдэг бас их хугацаа биш л дээ. Улс төрийн намын хувьд бага хугацаа. Энэ хугацаанд нэг их төгс нам төрнө гэж бодохгүй байна. Гэхдээ хийж болох олон зүйл байгаа. Намууд олонхын дэмжлэг авахыг хүсч байгаа бол эхний ээлжинд хоёр нүүр гаргаж болохгүй. Эрх барьж байхдаа нэг юм хэлдэг. Сөрөг хүчин болоод шал эсрэг ярьдаг. Эсвэл сөрөг хүчин байхдаа нэг юм ярьдаг. Эрх бариад эсрэгээр нь хийдэг. Ийм л байж болохгүй.

-Сонгууль дөхсөн энэ үед намууд яах ёстой вэ?

-Их ноцтой асуудал үүсч байгаа өнөө үед намууд, түүний удирдлагуудын нүүр царай илүү тод харагдана. Ер нь аль ч үед намууд шударга, зарчимч гэдгээ харуулдаг байх хэрэгтэй. Хэрвээ сонгуульд сонгогчдын олонхын итгэлийг авмаар байгаа бол шударга бус зүйлтэй л бүү эвлэр. Эвлэрэхгүйгээр барахгүй тэмцэж, таслан зогсоо.

-ЖДҮХС-г хэлж байна уу?

-Олны анхааралд өртсөн үе таараад л иргэд энэ асуудал дээр бухимдаад байгаа юм. Зөвхөн энэ биш, өөр олон асуудал дээр намууд байр сууриа илэрхийлэх ёстой. Шударга бус зүйл, түүнтэй холбогдсон албан тушаалтан, гишүүдтэйгээ хариуцлага тооцож чадахгүй л бол намууд цааш явахгүй л дээ. Алив нэгэн асуудалд орооцолдсон гишүүнээ өөрийн цүнх баригч, элдэв юмыг долоож явдаг, нутаг нуга, төрөл садан, фракц гэдэг утгаараа хамгаалаад үлдвэл тэгээд л сонгогчид нүүрээ буруулна. Намаа л сүйрүүлж байгаа гэсэн үг.

-Эрх барьж байгаа хоёр намын рейтинг нийлээд сонгогчдын 30 хувийн дэмжлэг авахгүй байгаа тухай мэдээ нь зарим хүнд засаглалаа солих цаг болсон гэсэн сэтгэгдэл төрүүлж байх шиг байна?

-Энэ хоёр нам хэдий чинээ арчаагүй, туйлбаргүй, авлигач, хулгайч байна бусад хүчний орон зай тэлэх боломж гарч ирнэ. Тэр орон зайд хэн ч тоглох боломжтой. Нэг нь боломжийн юм ярьж болно. Нөгөө нь хувийн тоглолт хийж болно. Ерөнхийлөгч тэр бүү хэл фашист засаглалын төлөө ч энэ оронд зайд тоглож болно. Энэ болж бүтэхгүй юм цаашид томрох уу, жижгэрэх үү гэдэг нь энэ хоёр намын үйл ажиллагаанаас хамаарна.

-Яавал ямар нэгэн хаос үүсэхгүй вэ?

-Энэ хоёр шударга, зарчимтай, ёс зүйтэй, үнэт зүйлтэй байх юм бол энэ зай хумигдана. Энэ хоёр нам өнөөгийн улс төрийн цаг агаарыг тодорхойлж байна.

-Цаг агаар сайхан болох болов уу?

-Энэ хоёр нам цаашид яах бол гэдэг нь өнөөдөр олонхын анхаарлыг татаж байх шиг байгаа юм. Судалгаагаар сонгогчдын 70 хувь энэ хоёр намд итгэхгүй байна гэдэг бол нийгмийн төрд итгэх итгэл ямар байгааг харуулж байна. Тэр том орон зайд төрийн тогтолцооны асуудал ярих боломж бүрдэнэ.

-Та засаглалын ямар тогтолцоог дэмждэг вэ?

-Парламентын засаглалыг дэмжигч.

-Та Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эрхтэй бол ямар өөрчлөлт оруулах вэ?

-Наадах чинь сайн дурын уран сайханчийн асуулт байна. Цай уух зуур Үндсэн хууль өөрчилчих юм уу.

-Яагаад, би Ерөнхий сайд байсан хүний бодлыг сонирхож байна шүү дээ?

-Би хэдийгээр Ерөнхий сайд байсан, эдийн засаг жаахан гадарладаг хүн хэдий ч захын хүн Үндсэн хуульд ийм өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй гээд хэлчихдэг юм биш. Би Үндсэн хуулийн экономик талаас нь ганц хоёр юм хэлчихэж магадгүй. Түүнээс ийм өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй гээд шууд хэлчих хүн гэж өөрийгөө бодохгүй байна. Эхлээд Үндсэн хуулийн үзэл санаа гэж юу байдгийг мэдэх хэрэгтэй.

-Юу байдаг юм?

-Үндсэн хуулийн эрх зүй, эдийн засаг, социологи, философи гээд олон юм бий. Бид дэлхийн хаана явна. Иракт тавьсан эдийн засгийн хориг, Хойд Солонгосын байдал, цаашаа эдийн засаг хаашаа явах юм гээд олон асуудлыг багцаар харах хэрэгтэй. Үндсэн хууль чинь өөрөө асар том шинжлэх ухаан байхгүй юу. Тэгэхээр тэр том хэмжээнд сэтгэх чадвартай бүтэц Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ярьдаг юм.

-Анх манай Үнсэн хууль яаж батлагдсан юм бэ?

-Маш их шүүлтүүрээр орсон. Одоо ч өөрчилж болно гэхдээ мэргэжлийн байгууллагуудаар сайн боловсруулаад сайн шүүж байж иргэдийнхээ гар дээр тавих ёстой. Нэг уулзалт хийчихээд алга ташилт сонсоод өөрчилдөг юм биш.

-Намыг гишүүнчлэлгүй болгох тухай яриа байдаг.

-Тийм юм байдаг. Миний сонирхлыг татдаг. Их ирээдүйтэй санагддаг. Намд гэхээсээ илүү ашиг сонирхлын бүлгүүд байх хэрэгтэй. Жишээлбэл, фэйсбүүк дээр цэцэг сонирхогчдын бүлэг гэж байдаг даа. Түүнтэй төстэй. Тийм бүлгүүд ирээдүйд олшрох байх. Ийм бүлгүүд л манай нийгмийг баяжуулж сонирхолтой болгож байгаа юм шүү дээ.

-Ийм бүлгүүд яаж төр рүү орох вэ?

-Магадгүй 50-100 жилийн энэ бүлгүүд гол асуудал болох байх. Өнөөдөр бол хоёр намаар дамжиж орно. Гэхдээ янз бүрийн шийдлүүд байна. АНУ-д намууд гишүүнчлэл байхгүй. Саналаа өгсөн сонгогчийг гишүүнд тооцно. Английн намын хуульд хоёр хүн нам байгуулж болно гэж заасан байдаг. Тэнд 400-гаад нам байдаг. Гэхдээ парламентад 2-3 нам зонхилдог.

-Нөгөө намууд нь яасан бэ?

-Тэд нь орон нутгийн түвшинд тодорхой асуудал шийдэх замаар байгуулаад эргээд алга болдог.

-Та гадагшаа ямар ажлаар явах гэж байна?

-Азийн тинк танкуудын дээд чуулганд уригдсан. Хөндөж байгаа асуудлууд нь аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал, бүс нутгийн аюулгүй байдал, глобал эдийн засаг. Нийт 20-иод том байгууллага оролцоно.

УИХ-ын гишүүн, Ерөнхий сайд асан Р.Амаржаргал өнөөдөр СЭЗИС-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга хийж байна. Тэрээр улстөрчдийн хамаатан бизнес хийх эрхтэй, гэхдээ шударгаар бизнес хийж байвал нийгэм хүлээн зөвшөөрнө. Харин гарын үсгээрээ хөрөнгөжиж байгаа нь төрийг сүйрүүлж байна гэж үзэж байна. Түүний үзэж буйгаар өнөөгийн ЖДҮХС-гийн зээлтэй холбогдсон улстөрчдийн талаар барих бодлогоор У.Хүрэлсүх, С.Эрдэнэ нарын жинхэнэ нүүр царай харагдана гэнэ.

---

-Сүүлийн үед ЖДҮХС-гаас улстөрчдийн хамаарал бүхий этгээдүүд их хэмжээний зээл авсан талаар нийгэмд шуугиан үүслээ.

-Ний нуугүй хэлэхэд нарийн ширийн юмнуудыг мэдэхгүй. Гэхдээ миний ойлгож байгаагаар манай дээд шатанд эрх барьж байгаа улстөрчдийн завхарлын тод илрэл. Энэ асуудал өчигдөр гэнэт үүсээгүй байх. Нэлээн удаан ужгирч байгаад өнөөгийн байдалд хүрэх шиг боллоо.

Эндээс бид төрийн албаа зүгшрүүлж чадаагүй, улстөрийн намууд төлөвшөөгүй, төрийн албанд ажилладаг хүмүүсийн ёс суртахуун, ёс зүй яаж доошилсон, Монгол Улсын банк санхүүгийн тогтолцоо ямар түвшинд очсон, эдийн засгийн бодлого харагдаж байна. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд цаана нь юу байгааг сайн олж харах хэрэгтэй. Үүнтэй уялдуулаад хэлэхэд нүдэн дээр ил байгаа зээл авсан улсууд зохион байгуулалттай гэмт хэргийн шинж харагдаад байгаа юм. Бүлэглэж хийсэн хэрэг юм болов уу гэсэн бодол надад төрөөд байна. Хэрэв тийм бол төр засаг, хууль хяналтын байгууллага төмөр нүүрээ харуулах хэрэгтэй. Улстөрчид гэж өөрсдийгөө нэрлэдэг хүмүүс хаана, юунд зогсож байгаа гэдгээ харуулах хэрэгтэй. Энэ асуудлыг нэг мөр шийдэж байж л асуудал цаашаа явна.

-Та тэгж шийдэж чадна гэж бодож байна уу?

-Чадах ёстой. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тэр зээл авсан УИХ-ын гишүүддээ дээд зэргийн хариуцлага тооцох ёстой. Ямар нэг урвалт шарвалт тайлбар байх ёсгүй. Тэгж байж энэ хүн “МАН-аа цэвэрлэлээ, дээд шатанд гаргалаа” гэж ярих эрхтэй болно. Түүнээс ганц нэг хүнээр туг тахичихаад “асуудлыг шийдсэн” гээд цааш явах гэж байгаа бол нийгэм хүлээж авахгүй. Гэхдээ энэ бол зөвхөн МАН-д хамаатай асуудал биш. АН-д ч гэсэн маш том боломж олгож байгаа юм.

-Ямар боломж?

-Яг одоо дэгдээд буй асуудалтай холбоотой алдаа, булхай АН-д байгаа бол цэвэрлэгээ хийж авах хэрэгтэй. Энэ асуудал хоёр намын алинд нь ч хамааралтай. Элдэв үл бүтэх юмнууд байгаа бол энэ асуудлыг шийдэх хүрээнд шинэчлэл хийх боломж гарч байна. Тийм хүмүүст намын нэрээр төрийн үйл ажиллагаанд оролцох замыг хязгаарлах хэрэгтэй. Ингэж байж л энэ хоёр нам ард олны өмнө нэр нүүрээ олж авна. Төр гэдэг бол шүдгүй арслан биш юм байна гэсэн итгэлийг ард түмэнд төрүүлнэ.

-Ийм эрс алхам хийвэл Ерөнхий сайд огцрох аюултай биз дээ?

-Огцорч болно. Эцсийн дүнд шударга ёс тогтох нь чухал уу, нам нь чухал уу, эсвэл тэр бүлэг фракц нь чухал уу гэдгийг бодох ёстой. Шударга бус, ёс зүйгүй юмтай эвлэрэхгүй гэдгээ У.Хүрэлсүх, С.Эрдэнэ хоёр харуулах хэрэгтэй.

-Улстөрчийн хүүхэд бизнес хийж болдоггүй юм уу гэсэн асуулт яваад байна.

-Мэдээж улстөрчийн хүүхэд бизнес хийж болно. Гэхдээ эрх мэдэл, албан тушаалаа урвуулан ашиглаж болохгүй. Эрх мэдэлтэй, мэдээлэлд ойрхон байдлаа ашиглаж бусдыг далайлган шийдвэр гаргуулж болохгүй. Хэрэв бизнес хийх гэж байгаа бол улс төрөөс холдох хэрэгтэй. Хэрэв улс төрд орсон бол шилэн байх ёстой. Үйлдэл нь нийгэмд ил тод байх үүрэгтэй. Бас зарим эрхээсээ татгалзах үүрэгтэй. Улс төр бизнес хоёрыг зэрэгцүүлээд яваад байж болохгүй. Улстөрч хүний уудаг, иддэг, хэрэглэдэг юм хязгаартай гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тэгж байж улс төрд орно. Хэмжээ хязгааргүй идэж уух гэж байгаа бол нөгөө салбартаа л байх хэрэгтэй. Үүнийг л улстөрчид ойлгохгүй байгаа юм. Үүнээс гадна нийгэмд асар их ялгарал үүсээд байна. Баян ядуу гэдэг давхарга л байна. Дундаж давхарга бараг байхгүй боллоо.

-Энэ юунаас болж байна?

-Хэрэв хүн үнэхээр хөлсөө дуслуулж хөдөлмөрлөөд баяжиж байгаа бол нэг хэрэг. Харин эрх мэдэл, албан тушаалаа ашиглаж гарын үсгээрээ баяжчихаад хариуцлага хүлээхгүй байгаа бол огт ондоо хэрэг. Ингэж дэндүү шударга бус байж таарахгүй. Орлогын ялгаа ихсээд байгааг шударга бус явдалтай холбож тавихаас аргагүй нөхцөл үүсчихлээ. Улстөрчид ийм үйлдэл хийснээрээ Монгол төрийг сулруулж байна шүү дээ. Үүнийгээ олж харахгүй, ойлгохгүй байгаад гол учир байгаа юм. Монгол Улсын төр, шүүх, гүйцэтгэх засаглалд итгэл итгэл алдраад байна.

-Намууд өөрсдөдөө хариуцлага тооцох болов уу?

-Шударга ёсыг тогтоох гэж байгаа бол тооцох л хэрэгтэй. Харин тэр хүмүүст л би хэлээд байгаа. Огцроод ч хамаагүй төрөө цэвэрлэх үү, эсвэл өөрийгөө авч үлдэх тухай бодох уу гэдэг нь тэр хүмүүсийн сонголт болж байна. Энэ асуудлыг даваад гарахад төр арай өөр түвшинд очно. Тийм учраас У.Хүрэлсүхэд өөрийгөө авч гарах уу, төрөө цэвэрлэх үү гэдэг асуудал тулгарч байгаа юм.

-Үндэсний статистикийн хороо саяхан мэдээлэл хийсэн. Эдийн засаг нэлээд өсөлттэй гарсан. Зарим хүн энэ тоонд итгэхгүй байна.

-Итгэхгүй байх арга байхгүй. Энэ байгууллага өөрөө хууль ёсны тоо гаргах эрхтэй байгууллага. Дүгнэлт шинжилгээ хийх гэж байгаа бол энэ тоонууд дээр л хийнэ. Миний ойлгосноор эдийн засаг нэлээд өсөлттэй гарсан. Сүүлийн хоёр жил сонсогдоогүй сайн үзүүлэлт.

-Энэ өсөлт юунаас үүдэлтэй вэ?

-2-3 жилийн өмнө хийсэн хөрөнгө оруулалтын үр дүн. Хүмүүс энэ тоонд итгэхгүй байгаа нь эдийн засгийн өсөлт өөрсдөд нь мэдрэгдэхгүй болохоор тэр л дээ. Цөөн хүмүүст эдийн засгийн өсөлтийн үр шим нь мэдрэгдээд нийгэмд нөлөө нь тусахгүй байгаа юм. Сүүлийн хоёр жилд хөрөнгө оруулалт нэг их хийгдээгүй.

-Нийгэмд мэдрүүлэх ямар арга байна?

-Өсөлттэй салбаруудаас бусад салбарт боломж олгох хэрэгтэй.

-Саяхан батлагдсан төсвийг хэрхэн харж байна вэ?

-Шагширч магтаад байх төсөв биш. Төсөв иймэрхүү маягаар батлагддаг. Политэконом талаас харвал сонгуулийн өмнөх төсөв гэдэг нь тодорхой. Төсөв батлах нэг хэрэг. Гол асуудал гүйцэтгэл дээр үүснэ. Санхүүжилт, зарлага тал дээр гүйцэтгэл ямар байх вэ гэдгээс 2019-2020 оны эдийн засаг хамаарна.

-Өнөөгийн эдийн засгийг таны Ерөнхий сайд байсан 1999 онтой харьцуулбал ямар харагдах бол?

-Хэмжээг бол харьцуулах арга байхгүй. Тухайн үед төсвөөр шийдэх асуудал өнөөдөр шийдэж байгаа асуудал шал өөр. Тухайн үед яаж амьд үлдэх, хөл дээрээ зогсох тухай л яригдаж байсан.

-Таныг ерөнхий сайдаар ажиллах үед хамгийн том хүндрэл юу байсан бэ?

-Банк санхүүгийн асуудал байсан. Мөнгө урсах банк санхүү нь таг зогссон. Намайг ажил авч байхад цалин, тэтгэврээ тавьж чаддаггүй байсан. Төсвөөс санхүүжилт хийчихсэн үед хөдөө орон нутагт мөнгөө тавьж чадахгүй байсан үе. Банкны систем нь ажиллахгүй болсон. Миний хийсэн юмнуудын нэг бол ямар ч байсан банкны системийг амилуулсан. Дээр багаар ч боловч хүүхдийн мөнгө, тэтгэвэр тэтгэмжийг нэмэгдүүлэх зорилт байсан. Тэгэхдээ л бодит орлогыг нэмэгдүүлж чадсан. Ерөнхий сайд байсан хүнийхээ хувьд нэрлэсэн орлогоо гадна бодит орлогыг нэмэгдүүлэх сувгийг олж харсан.

-Сүүлийн үеийн төсвөөс юу харагдаж байна?

-Хэд хэдэн зүйл харагддаг. Төсөв нийгмийн баялгийг хуваарилдаг асар том хэрэгсэл болж хувирсан. Төсвөөр дамжиж орлогын ялгаа бий болдог болсон. Авлига гэх мэт муухай юм төсвөөс үүсдэг болсон. Суурь асуудлаа шийдээгүй байж төсвөө нэмээд байх нь нөгөө л хээл хахууль муу юмнуудаа тэлээд байна гэсэн үг л дээ. Учир нь төсөв тэлэх тусам албан тушаалтнуудын мэдэлд очих мөнгө нэмэгдээд байгаа юм. Төсвийн зарлагаас харахад асуудлуудаа эрэмбэлэхгүй үндсэн зорилгоосоо гажаад байна уу гэж хардаг. Тухайлбал боловсролын төсөв. Харахад гайгүй юм тавьж байгаа боловч өнөөгийн боловсролын чанар чансааг сайжруулахад хаана нь ч хүрэхгүй мөнгө.

-Ямар утгаараа?

-Аливаа улс орныг сүйтгэхийн тулд боловсролыг нь сүйтгэхэд хангалттай. Заавал цэрэг цагдаа, банк санхүүг нь нураах шаардлагагүй. Боловсролын системийг нь нураачихад л бүх салбарууд унана. Их, дээд сургууль төгссөн хүүхдүүд худалдагч, харуул болно. Инженер зам тавилаа гэхэд сар болохгүй урсаад явчихна. Эмч мэс заслын ширээн дээр хүний амьдралаар тоглоно. Багш хүүхдийнхээ толгойд буруу юм хийнэ. Ингээд нэгээс хоёр үе солигдоход улс орон бүрэн сүйрнэ. Мэдлэггүй боловсролгүй хүмүүс төрд шургалж байшин бариад, Хөдөө аж ахуйг залаад ирэхээр эдийн засаг сүйрдэг. Хэрэв үүнийг ойлгож байгаа бол төсөвтөө боловсролын зардлыг яаж хийх ёстойг тодорхой болгох хэрэгтэй.

-Төсөвт яг яаж хандах ёстой вэ?

-Улс орноо хөгжүүлэхэд хоёр асуудлыг тэргүүнд тавих ёстой. Боловсрол, эрүүл мэндэд гол ач холбогдлоо хандуулах хэрэгтэй. Үүнийг олж харахгүй жижиг, дунд үйлдвэр тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан нэрээр мөнгө зувчуулаад байж болохгүй.

-Төсвийн зарлагыг сайжруулах замаар боловсрол, эрүүл мэндийн салбарыг босгох боломжгүй юу?

-Болно. Сургуулийн барилга байна. Нэг суманд хэдхэн хүүхдэд зориулж хэдэн тэрбумаар сургууль барьж байна. Гэтэл өөр газар гурван ээлжээр хичээллэж байх жишээтэй. 5-10 жилийн дараа Монголд юу хэрэгтэйг тодорхойлж өнөөдөр төсөвт суулгаж өгөх ёстой. Морь уралдуулж, бөх барилдуулахад мөнгөө зараад байвал яаж эдийн засаг сэргэх юм бэ.

-Танай сургууль, Налайхын Германы хөрөнгө оруулалттай сургуулийн диплом л олон улсад хүлээн зөвшөөрөгддөг юм билээ. Бас л бодох асуудал шүү…?

-Манай сургууль Монголын нүүрийг тахалж байгаа нь үнэн. Гэхдээ Монголдоо л болохоос дэлхийн хэмжээнд хүрэхэд маш их ажиллах хэрэгтэй. Морь, бөхөд олдоод байгаа 200-300 сая төгрөг манай сургуульд олдвол маш их юм хийж болно. Бид зөвхөн газрын төлбөрт 200-гаад сая төгрөг өгч байна. Төр үнэхээр ийм асуудалд хөнгөлөлт үзүүлэх хэрэгтэй.

-Багш нарын ажил хаялтыг дэмжиж байна уу?

-Зөв. Энд тэнд сургууль барина гэж хэдэн тэрбумаар хөдөө цацах мөнгө бол багш нарын цалинг нэмэх хэрэгтэй шүү дээ. Тэгвэл ядаж хулгайлах юм багасна биз дээ.

-Шударга ёс тогтох болов уу?

-Тогтоохын төлөө дуугарах хэрэгтэй. 1990-ээд оны шүүгчид хэрэг шүүж байгаа хүнийхээ унаагаар явдаг, цалин гэж хөгийн юм байсан. Одоо тэр үетэй харьцуулшгүй сайжирсан. Гэхдээ улстөрчид шүүх засаглалыг сул байгаасай гэж хүсдэг юм шүү. Шүүхийг хараат бус байлгахын тулд юу хийх ёстой вэ гэдгийг улстөрчид бодох ёстой. Нэг Ерөнхийлөгч гарч ирээд хэсэг шүүгчийг сольдог байж таарахгүй.

-Та өмчийн эрхийн тухай хуулиа юу болгож байгаа вэ?

-Олон жил ярьж байгаа. Монгол Улсын Үндсэн хуулиар иргэн өмчтэй байж болно, өмчөө өсгөж үржүүлж болно. Гэтэл энэ эрх амьдрал дээр яаж хангагдаж байна гэсэн асуудал бий. Миний ажигласнаар бол монголчуудын бизнес эрхлэх сонирхол буураад байна. Ингэж үйл тамаа эдэлж байхаар гадагшаа явах гэсэн хандлага өсөөд байх шиг. Сүүлийн үед надтай тийм хүмүүс олон тааралдаж байна.

-Шалтгаан нь юу юм бол?

-Өмчийн эрх нь баталгаажаагүй болохоор бизнес хийх боломж бага байгаа юм. Хүн ямар нэг юм хийхээр төрийн нэрээр булааж авна. Юм бүтээхээр тэрийг нь дээрэмддэг тогтолцоо байна. Эрх мэдэл албан тушаалаараа рекэт хийдэг. Эцсийн дүндээ эдийн засаг хувийн өмч дээр тулгуурлана. Энэ асуудлыг онцгой анхаарахгүй бол байдал хэцүүдчихлээ. Өмчийн эрхийг дагаж явдаг нэг зүйл бол хэлцлийн эрх.

-Хэлцлийн эрхийн хуулиар юуг зохицуулах вэ?

-Энэ хуулиар хоёр иргэний хэлцлийг зохицуулна. Төр зөвхөн маргаан гарсан тохиолдолд гэрээнд оролцогч талуудыг үүргээ биелүүлэхэд л оролцоно.

-Яагаад компаниудыг дээрэмдээд байна?

-Сүүлийн үед би компаниудад хувьцаат болгох талаар зөвлөгөө өгч байгаа. Хэрэв тэгвэл улстөрчид дээрэмдэж чадахгүй. Ганц хүн дарамтад орохдоо амархан байдаг.

-Хувьцаат компани болчихвол эрх зүйн орчин боломжтой юу?

-Харин ч их гайгүй хуультай байгаа шүү.

Үргэлжлэл бий