Author: БОЛД БАТБОЛД

Улсын Их хурлын найм дахь удаагийн сонгуульд ялалт байгуулсан 75 гишүүн (Сэлэнгэ аймгаас сонгогдсон Ж.Эрдэнэбат шоронд хоригдож байгаа учир тангараг өргөөгүй) Монгол төрийн индэр дээр нэг нэгээрээ гарч Монголын төр, ард түмний өмнө тангараг өргөсөн. Уг тангарагт “Монгол Улсын Их хурлын гишүүн би ард түмнийхээ элчийн хувьд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн, төрт ёс түүх соёлынхоо уламжлалыг хүндэтгэж Монгол Улсын Үндсэн хуулийг дээдлэн сахиж авлига, ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байж гишүүний үүргээ чандлан биелүүлэхээ тангараглая. Миний бие энэ тангаргаасаа няцвал хуулийн хариуцлага хүлээнэ” гэж маш тодорхой заасан. Ингэж Их хурлын гишүүд ард түмний элчийн хувьд авлига, ашиг сонирхлоос ангид байна гэдгээ төрийн индэр дээрээс тангараглаж ам өчгөө өгсөн. Хэрвээ өргөсөн тангаргаасаа няцвал хуулийн хариуцлага хүлээнэ гэдгээ бүгд амаараа хэлсэн. Тэгээд зогсохгүй гарын үсгээ зурж баталгаажуулсан. Тангаргийн үг бүр айхавтар, цаанаа хуулийн нэхэл дагалтай. Жаахан буруу үйлдэл гаргах аваас хуулийн өмнө хариуцлага хүлээх болно гэдгээ олон нийтэд зарлан тунхагласан.

Монголчуудын дунд тангараг нь тонгорог болох аюултай гэсэн хуучны хэлц үг байдаг. Тангараг нь тангаргаараа байх аваас ертөнцийн зүй найрал тогтож, тэндээс амар амгалан үүснэ. Сайн сайхны үүд хаалга нээгддэг гэдэг. Харин тангараг нь алдарч, тангарагласнаа мартах аваас өөрийгөө хөнөөж сүйдлэх төдийгүй нэг нэгнээ эсгэх хүйтэн мэс тонгорог болж гай дагуулдаг. Үндсэндээ тангараг нь тонгорог болох гэдэг ийм аюул гачлантай, аминд халтай. Их хурлын зарим гишүүд төрийн эрх мэдэл атганд минь ирлээ гэсэн байдалтай баяр бахдалтайгаар тангаргаа өргөж харагдсан. Өөрийнх нь хар толгойтой эргээд яригдах зүйл гэдгийг эрхбиш мэддэг л байгаа даа гэж санагдахаар. Тангаргийн үгийг уншаад үзэхээр юмны наад цаад учрыг гадарлах хүнд өөрийн эрхгүй агдасхиймээр. Түүнээс “Ингээд гишүүн болчихдог юм байна” гэж хөөрч догдолж баярлаж бахдахаар зүйл огтоос биш шиг. Ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байна гэдэг Их хурлын гишүүнд халтай заалт яах аргагүй мөн.

Тухайлбал, уул уурхайн асуудал Их хурлаар хэлэлцэхэд уул уурхайтай холбоотой, энэ чиглэлийн компани, аж ахуйн нэгжээс хувьцаа эзэмшдэг бүх гишүүдэд хаалттай болж эхэлнэ. Их хурлын гишүүний тангарагт тодорхой заасан ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байх гэдэгтээ зөрчилдөх учир хаалттай, хориотой болж байгаа юм. Зөвхөн уул уурхай гэлтгүй алт, нүүрс, ашигт малтмал, аялал жуулчлал, барилга, худалдаа үйлчилгээ, хэвлэл мэдээлэл, боловсрол, нефть гээд бүхий л салбарын асуудал хэлэлцэгдэх үед тэр чиглэлийн бизнестэй, тухайн чиглэлийн компанийн хувьцаатай гишүүдийн асуудал хөндөгдөж тэд хууль батлахад оролцох эрх хязгаарлагдана. Энэ талаар улс төр судлаач, хуульчдын байр суурийг хүргэе. Улс төр судлаач, доктор Э.Гэрэлт-Од “Гишүүд нэг нэгээрээ тангараг өргөж ард олонд хөдөлшгүй баримт болж үлдэж байгаа нь маш том дэвшил боллоо. Төрийн түшээд буруу зүйл хийвэл ард түмэн тангаргийнх нь үгийг бариад амыг нь асуух боломжтой. Их хурлаар юм уу, байнгын хороогоор тухайн гишүүний бизнестэй холбоотой, нэг үгээр хэлбэл тухайн гишүүнтэй ашиг сонирхлын зөрчилтэй хууль хэлэлцэх үед тухайн гишүүн хуралдаанд оролцохгүй гэдгээ илэрхийлж олон улсын жишгийн дагуу маягт бөглөх ёстой юм. Дэлхий нийтийн туршлагад ашиг сонирхлын зөрчлийн маягт гэж байдаг. Түүнийг бөглөөд шийдвэр гаргахад оролцохгүй гэдгээ илэрхийлэх ёстой” гэв. Олон улсын жишгээр бол барилгын юм уу, уул уурхайн хууль чуулганаар орох үед Б.Чойжилсүрэн гишүүн “Миний бизнесийн сонирхол энэ хуультай зөрчилдөх учраас би сайн дураараа ашиг сонирхлын анкет бөглөөд оролцохгүй” гээд чуулганыг орхих юм байна л даа. Дэлхийн улс орнууд уг хуулийг ягштал мөрддөг, ард иргэд нь гишүүдээсээ шаарддаг байна. Харин манайд бол ийм туршлага ч байхгүй, ашиг сонирхлын зөрчлийн хуулинд ч энэ талаар нарийн зүйл заалт байхгүй гэдгийг судлаачид, хуульчид хэлж байна.

Манай төрийн жишгийг харахад ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэж өөрийгөө чөлөөлөх биш, харин эсрэгээрээ “Энэ салбарын бодлогыг би илүү сайн мэднэ. Энэ чиглэлээр олон жил ажилласан, бизнес эрхэлсэн. Тиймээс би сайд болж салбарынхаа ажлыг өөд нь татмаар байна” гээд сайд болцгоодог хамгийн буруу жишиг тогтжээ. Хуучин барилгын бизнес эрхэлж байсан хүнийг Барилга хот байгуулалтын, махны юм уу, гурилын үйлдвэрийн эзнийг Хөдөө аж ахуйн, боловсролын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байсан нөхрийг Боловсролын, эмийн үйлдвэрийн боссыг Эрүүл мэндийн сайдаар томилж байсан жишээ захаасаа аваад бий. Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газарт Эрчим хүчний сайдаар нэр дэвшсэн Ц.Цэнгэл ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэх шалтгаанаар унаж байсан. Эхнэр нь Эрдэнэт Булганы цахилгаан түгээх сүлжээний захирал ч билүү, ямар чиг байсан сайд болоогүй юмдаг. Ганц нэгхэн тийм тохиолдол сайд дээр яригддагаас ихэнх нь чимээгүйхэн, нууцгайхан сайд болцгоодог. Уул нь “Ашиг сонирхлын зөрчлийн” гэх тодотголтой хуулийн 8.1-д “Энэ хуулийн 23.8-д заасан журамд заасны дагуу албан тушаалтан захиргааны шийдвэр гаргах, удирдах, хяналт шалгалт хийх, хариуцлага хүлээлгэх, гэрээ байгуулах, эдгээрийн хэлэлцэх, бэлтгэх, оролцохын өмнө тус бүр ашиг сонирхлын зөрчилгүй гэдгээ илэрхийлсэн мэдэгдэл гаргана”, мөн 8.2-т “Албан тушаалтан албан үүргээ гүйцэтгэхэд ашиг сонирхлын зөрчил үүссэн, үүсч болзошгүй нөхцөлд албан үүргээ гүйцэтгэхээс татгалзаж, энэ тухай эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд бичгээр мэдэгдэх үүрэгтэй” гэжээ.

Ашиг сонирхлын зөрчлийн хууль Их хурлын гишүүдийн хөрөнгө оруулгын мэдүүлэгтээ давхар уялдаж, нарийн нягт зохицолдох ёстойг улс төр судлаачид хэлдэг. Тухайн гишүүн ямар ямар компанийн хувьцаатай, хаанаас хөрөнгө оруулалттай, хамаарал бүхий иргэд нь ямар ямар бизнестэй гээд маш тодорхой байхыг сануулдаг. “Гишүүд ирээдүйн хулгайгаа далдлах зорилготойгоор ХОМ-ээ нэмэгдүүлээд биччихдэг, үүнийг зохицуулсан хуулийн процедур манайд алга” гэдгийг олон хүн хэлдэг. “Гишүүдийн тангараг өргөх нь бэлгэ тэмдгийн шинжтэй мэт харагддаг. Үнэн хэрэгтээ бол ард түмний өмнө Үндсэн хуулийг дээдэлж шударга ёсыг сахиж ажиллахаа тангараглаад, тангаргаасаа няцвал хуулийн хариуцлага хүлээнэ гэдгээ хэлсэн айхавтар зүйл. Үүнийг нь бид зүгээр нэг бэлгэ тэмдгийн юм уу, ёслолын чанартай гэж хүлээж авч болохгүй. Их хурлын гишүүн ямар эрх үүргийн дагуу ажиллах ёстойг нь бид шахан шаардах хэрэгтэй. Намын мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлэхийг нь тулган шаардах ёстой. Тэгээд мэдээж хуулийн дагуу ёс зүйтэй ажиллахыг нь харна. Өргөсөн тангарагтаа үнэнч байж чадвал жишиг болж тогтоно, чадахгүй бол жүжиг болоод төгсөнө” гэж Д.Бумдарь судлаач хэлж байна.

Ямар чиг байсан шинээр сонгогдсон гишүүд Монгол төрийн индэр дээрээс авлига, ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байна гэдгээ тангараглалаа. Олон улсын жишигт ашиг сонирхлын анкет бөглөөд өөрийнх нь бизнестэй холбоотой хуулийн асуудалд оролцдоггүй байх нь. Монгол Улсын Их хурлын гишүүд олон улсын энэ зарчмыг баримталж ажиллах цаг нь болжээ. Энэ талаарх хууль зүйн зохицуулалтыг нэн даруй хийж, улмаар ард нийт шахан шаардах ёстой. Хэрвээ тангаргаа зөрчиж ашиг сонирхлын зөрчилтэй хууль батлах, ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулбал “хуулийн хариуцлага хүлээнэ” гэж хэлснийг нь Монголын төр ёсоор болгох нь дамжиггүй. Эрхэм гишүүд минь төрийн жолоог ухаалаг барьж, аливаад ул суурьтай хандаж ёс зүй, хууль ёсыг чандлан сахиж өргөсөн тангарагтаа үнэнч явахгүй бол тангараг чинь тонгорог болж гишүүнээсээ татагдааад зогсохгүй хуулийн хариуцлага хүлээх аюул ойрхон байна.

Загас өгөх биш, харин загас барих аргыг зааж өгөх нь чухал гэсэн үг бий. Үндсэндээ загас барих аргыг зааж өгөлгүйгээр загасыг нь шууд барьж өгөөд байна гэдэг нь тухайн хүндээ сайн санасан явдал гэхээсээ хорлож байгаа асар хор урхагтай үйлдэл болдог. Тэгвэл манай Ерөнхий сайд маниусыгаа “загас”-аар зай завсаргүй тэжээгээд сүйд болж байна. Сонгууль ч ойртсоныг хэлэх үү, ёстой нөгөө баян намсрай гэдэг шиг баруун солгойгүй цацаж байна. Ямаанд мөнгө өглөө л гэнэ, хүүхдэд мөнгө өглөө л гэнэ, нийгмийн даатгалын шимтгэлээс чөлөөллөө л гэнэ. Юу юу ч болов. Эдгээрийг жаахан дэлгэрүүлбэл, малчдын орлого болон ноолуурын салбарын дотоод үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор малчин өрхүүдэд ноолуурын килограмм тутамд 20 мянган төгрөгийн урамшуулал олгохоор болсон. Ингэж Монголын Засгийн газар ямаанд хайр зарладгаараа зарласан.

Дараа нь залгуулаад энэ оны дөрөвдүгээр сарын нэгнээс аравдугаар сарын нэгнийг хүртэлх хугацаанд 0-18 насны хүүхэд бүрт сар болгон 100 мянган төгрөг олгохоор болсон. Үндсэндээ хүүхдэд олгож байсан 30 мянган төгрөгийг 70 мянгаар шууд нэмэгдүүлж 100 мянгыг өгөхөөр болсон. Мөн нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай бага орлоготой 122 мянган хүнд сар бүр 16 мянган төгрөгийн хүнсний талон олгодгийг 32 мянга, хүүхдэд найман мянган төгрөг олгодгийг 16 мянга болгож хоёр дахин нэмэгдүүлсэн. Энэ сарын нэгнэээс нийгмийн халамжийн тэтгэврүүдийг 100 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх үүнд, нийгмийн халамжийн сангаас тэтгэвэр авдаг өндөр настан, өнчин хүүхдүүд, өрх толгойлсон эцэг эхчүүдийн тэтгэмж, одой иргэдэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд олгодог тэтгэмж зэргийг сар бүр 100 мянгаар нэмэгдүүлж 288 мянган төгрөг олгохоор шийдвэрлээд байна. Эдгээр халамжид нийтдээ 793.6 тэрбум төгрөг зарцуулахаар болсон.

Засгийн газар ингэж “загас”-аар тэжээж байгаад ард түмэн дуртай байна. Төр засаг нь юм өгч байхад яалаа ч гэж дургүйлхэх билээ. “Өөрсдөө идэж байхаар бидэнтэйгээ хуваавал таарна” гэсэн монгол филосифиороо өөр хоорондоо сүрхий ярьцгааж байна. Хуваагаад хүртчихсэн бол хулгай хийсэн хүнээ хүртэл муу хэлдэггүй зантай ард түмэн шүү дээ, бид чинь. Шилийн сайн эр хулгайн адуун сүргээсээ ганц сарваа өгчихсөн байхад түүнийгээ муулдаггүй, бүр нэг хир халдаагүй явж ирсэн үүх түүх бий л дээ. Тиймээс тав арван төгрөг илүүчилж байгаа төр засагтаа яг энэ үед манайхан ам сайтай л байна. Хүрэлсүхийн Засгийн газар ээлжит бусаар өдөр шөнөгүй хуралдаад л хэдэн сайдууд нь зай завсаргүй мэдэгдэл хийж олон түмэнд юм амлаад байх шинжтэй. Цар тахал ч нүүрлэж, аж ахуйн нэгжүүд үүд хаалгаа бариад хэцүүхэн байгаа нь жаахан юмаар хуурч байгаа засагт бол ихээхэн “коко” авахаар байна. Дээрээс нь сонгуулийн халуу шатсан өдрүүд эхэлж байгаа учир эрх баригч намын дарга, Ерөнхий сайд маань амандаа багтсан бүхнээ ард түмэнд өгнө гэж байх шиг байна. Ард түмнээ бодож алгаа тэнийж үзээгүй Сангийн сайд, өгнө авна гэдгээ ч ойлгодоггүй Ерөнхий сайд хоёрыг гар тэнийж уруул цорвойж байхыг харах сайхан байна. Сонгууль өнгөртөл, үндсэндээ ирэх аравдугаар сар хүртэл энэ төр засаг идэж уух юм бага сагаар тараагаад болоод явчих юм байна.

Харин “загас”-аа дуусахаар “загас”-аа хэрхэн яаж барих билээ, Ерөнхий сайд минь. Өгдөг юм хэмжээтэй нь мэдээж. Сонгууль болоод өнгөрөх нь бас мэдээж. Мөнхөд өгөөд байж чадахгүйгээс хойш загас хэрхэн яаж барих тал дээр бодож, санаж, төлөвлөсөн, ур ухаанаа уралдуулсан юм байна уу, ингэхэд. Дампуурлаа зарлах дээрээ тулаад, хаалга үүдээ барьсан аж ахуйн нэгжүүдээ төр засгаас хэрхэн дэмжиж, улс орны эдийн засгийн гол судасны эргэлт болсон хувийн хэвшлийнхнийг толгой дараалан сөхрүүлчихэлгүй яаж авч үлдэх гэж байна. Цаашид ажлын байрыг олноор нь яаж бий болгож, ковид гуайн өмнө сөхөрсөн ард түмнээ ажилтай, орлоготой болгох гэж байна. Хөдөө аж ахуй газар тариалангийн салбараа яаж дэмжих гэж байна. Тариалангийн компаниуд бүгд улсаас зээлтэй, амьхандаа тариагаа тарьж, ирэх намар ургац гайгүй хураан авч, улсад улаанбуудайгаа тушаагаад таван төгрөгийн ашиг орлого, эргэлтээ бодоод дор бүрнээ зүтгэж байгаа. Тэдэнд бодитойгоор ямар дэмжлэг үзүүлэх вэ. Уул нь зун, намрын цагт тариа ногооны талбарт жаахан ажлын байр гардаг. Гэвч гар дээрээ бэлэн мөнгө авчихсан, дор хаяад хүүхдийнхээ 100 мянгаар дургиж байгаа нөхөд ажиллахгүй байх. Ингээд загас барих аргыг нь зааж өгөх биш загасаар хооллож хорлоод байх юм. Уул уурхай дээр Монголын төр цаашид ямар дорвитой бодлого, мега төслүүд хэрэгжүүлж улс орны эдийн засгийг аврах юм бол. Уул уурхайг хааж боож, тухайн нутгийн цөөн иргэд, мөн тав арван малчдын талархлыг хүлээж, тэдэнд сайхан харагдах гэсэн поп амлалт, хууль журмууд гаргаж ард түмний баатар болохоос өөрөөр дорвитой амлалт, урт хугацааны стратеги, хөгжлийн бодлого гэж байна уу. Уул уурхай, хөдөө аж ахуй Монголын эдийн засагт бодит нөлөөгөө өгнө. Гэтэл энэ тал дээр Хүрэлсүх сайд танай Засгийн газар Монголын хувь заяаны эсрэг зогсох юм, ямар учиртай юм бэ. Оюу толгойн асуудал гэхэд одоо олон улсын арбитрын шүүх дээр байж байна.

Татварын ерөнхий газраас 2018 онд Оюу толгой компанид 155 сая ам.долларын татварын акт тавьсан. Үүнээс 4.8 сая ам.долларыг нь төлсөн ч үлдсэн дүн дээр нь талууд шийдэлд хүрээгүй. Ингээд Оюу толгой компани 2009 оны хөрөнгө оруулалтын гэрээ, 2015 оны гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилтийн заалтад тулгуурлан арбитрын шүүхэд хандсаныг хөрөнгө оруулагч “Туркойз хилл ресурс” албан ёсоор мэдэгдсэн. “Оюу толгойн татвартай холбоотой маргаан дээр Засгийн газар ямар нэгэн байдлаар зөвшилцөхгүй” гэж ЗГХЭГ-ын дарга нь хэлсэн. Бодит байдал үндсэндээ ийм л байгаа. Одоо Оюу толгой ажилчдаа бөөн бөөнөөр нь халаад эхэлж байна, өөр яалтай. Таван толгой ямар байгааг бид мэдэж байгаа. Цар тахлын улмаас хил хаагдаж, алдагдал хүлээсэн. Мөн ард түмний гол найдлага тавьж байсан IPO-г Ерөнхий сайд та зогсоочихсон. Засгийн газар ээлжит бусаар хуралдаад л “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай Засгийн газрын 2019 оны 296 дугаар заалтыг бүхэлд нь хүчингүй болгосон. “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн 70 хувийн хувьцаа эзэмшигч Засгийн газар 2019 онд 296 дугаар тогтоол гаргаж “Эрдэнэс таван толгой” ХК-ийн охин компани болох “Эрдэнэс Таван толгой майнинг” ХХК-ийг үүсгэн байгуулахаар шийдвэр гаргасан. Тус охин компани нь нь Зүүн цанхийн хэсгийн ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг шилжүүлэн авч 30 хүртэлх хувийг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалж IPO босгох байсан юм. Гэвч Засгийн газар энэхүү тогтоолыг шууд хүчингүй болгосноор ард түмний горьдлого тасарсан. Дээрээс нь 2020 оны төсвийн орлогын гол найдвар, экспортын орлогын 30 хувийг бүрдүүлэх зэсийн уналт манай эдийн засгийг бүр сөхрөөлөө. Өнгөрөгч онд 6250 ам.долларт хүрч байсан зэсийн ханш он гарсаар 25 хувиар буугаад байна. Саарал жагсаалтад байсан манай улс Европын холбооны хар жагсаалтад орчихлоо. Энэ аюулаас гадна 2020 онд Монгол Улсын өр төлөлт гэж том юм байна.

Монголбанкны юанийн своп хэлцлээр авсан гурван хувийн хүүтэй 1.5 тэрбум ам.долларын зээлийг энэ онд эргүүлж төлнө. МИАТ төрийн өмчит хувьцаат компанийг 2013 онд 121.4 сая ам долларын 5, 7, 10 жилийн хугацаатай гурван дэд хэсгээс бүрдэх зээллэг хийхэд Засгийн газар баталгаа гаргасан. Уг мөнгөөр “Бойнг 767-300ER” агаарын хөлөг худалдаж авсны дэд зээлийн төлбөрт 10.7 сая ам.доллар буюу 28.6 тэрбумыг төлнө. Мөн “Самуурай” бондын хүүгийн төлбөрт 456 сая иен буюу 11.3 тэрбум төгрөг, Хятадын Хөгжлийн банкнаас зээлсэн 162 сая ам.долларын зээлэнд 27 сая ам.доллар буюу 72.1 тэрбум төгрөгийн үндсэн төлбөр, 4.5 сая ам.доллар буюу 12.1 тэрбум төгрөгийн хүүгийн төлбөр, “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн 2016 онд авсан 35 сая ма.долларын зээлээс өнөө жил 0.1 сая ам.доллар буюу 0.3 тэрбум төгрөгийн үндсэн төлбөр, 0.2 сая ам.доллар буюу 0.6 тэрбум төгрөгийн хүү төлөх хуваарьтай. Худалдаа хөгжлийн банк 2015 онд 500 сая ам.долларын 9.375 хувийн хүүтэй таван жилийн хугацаатай үнэт цаасыг олон улсын зах зээлд арилжаалсан. Тэгвэл энэхүү үнэт цаасны төлбөрийг 2020 оны тавдугаар сард төлж дуусах бөгөөд үндсэн төлбөрт 500 сая ам.доллар хүүгийн төлбөрт 23.4 сая ам доллар, нийт 523.4 сая ам.доллар буюу своп ханшаар тооцвол 1.034.4 тэрбум төгрөгийн төлбөр төлөх нь ээ. Энэ бүгдэд Ерөнхий сайд танд бодсон юм байна уу. Сонгуульд ялчих юм бол шийднэ гээд зүгээр хаяад байна уу. Ялагдчихвал маньд ямар хамаатай юм гэсхийгээд л гүйж байна уу. Сонгууль бодож ард иргэдээ “загас”-аар хуурч байтал улс орон чинь сүйрлээ. “Загас”-аар тэжээх Ерөнхий сайд минь дараа нь “загас”-аа яаж барих билээ гэх айхавтар асуултын өмнө ирснээ та мэдэж байна уу?

Улс эх орны тусгаар тогтнолын баталгаа бол эдийн засаг. Харин эдийн засгийн суурь баталгаа нь банк юм. Банкны үйл ажиллагаанд ямар нэгэн доголдол гаралгүй хэвийн ажиллаж байвал тухайн орны ард түмний ахуй амьдрал тогтвортой эдийн засгийн хувьд гачигдал чирэгдэлгүй санаа амар аж төрж байна гэсэн үг. Энэ бол улс гүрний тусгаар тогтнолын баталгаа болсон эдийн засгийн бичигдээгүй хууль. Банкны хадгаламж гэдэг ард түмний үүц хөрөнгө. Хүнд хэцүү цагтаа хэрэглэнэ гэж далд хийсэн нөөц бөгөөд ирээдүйдээ итгэх итгэл найдвар нь юм. Дэлхий нийтийг нөмөрсөн энэхүү цар тахлын үед хүн төрөлхтөн банкинд хадгалуулсан тав арван төгрөгтөө л найдаж сэтгэл өег нуруу тэнэгэр байгаа. Бүр тодруулаад хэлэх юм бол, улс орны нөхцөл байдал яаж ч хүндэрсэн, муугаар бодоход нийгэмд аюулын харанга дэлдсэн ч банкинд хадгалуулсан хэд гурван юм аминд орно гэж бодож байгаа. Цар тахал, ер юу ч болж байсан, ёстой дэлхий хөмөрч байсан ч банкууд хадгаламж эзэмшигчидтэй тохирсон хүүгээ өгөх үүрэгтэй. Тиймээс ард иргэдийн хамгийн их айж түгшиж сонсдог мэдээ банктай холбоотой мэдээлэл. Төр засгийн зүгээс банктай холбоотой ямар мэдээлэл дуулдах нь уу гээд л чих тавьдаг. Амь амьдралынх нь гол найдвар арга ч үгүй.

Дэлхийн бүх орнууд эдийн засгаа анхаарахдаа хамгийн түрүүнд банкаа анхаардаг. Улс орон оршин тогтнохын нэгэн баталгаа нь банк гэж үздэг учраас банкаа анхаарч түүндээ хөрөнгө оруулалт хийгээд эхэлдэг. Дээрээс нь ямар ч нөхцөл байдалд иргэдийнхээ хадгаламжид хууль журмын дагуу хандаж хамгаалдаг. Эдийн засгийн аюул нүүрлэхэд улс орнууд “Иргэд та бүхэн айж сандрах хэрэггүй. Банкны үйл ажиллагаанд ямар ч доголдол гараагүй. Банк хэвийн ажиллаж байгаа. Бид банкаа дэмжиж байгаа” гээд зарладаг нь цаанаа ийм учиртай. Өнөөдөр ийм арга хэмжээнүүдийг дэлхий даяараа авч байна. Хятадын Төв банк эхлээд 43 тэрбум ам.долларыг есөн банкиндаа хувааж өгсөн. Дараа нь 72 тэрбумыг банкуудаараа дамжуулан үйлдвэрлэл эрхлэгч нарт өгсөн. Мөн Америкийн ерөнхийлөгч төрөөс нэг триллион долларын санхүүжилтийг арилжааны банкуудаараа дамжуулсан гүйлгээ хийж эхэлсэн. Герман, Солонгос, Японы Засгийн газар болон Төв банкууд нь 56 тэрбум долларыг арилжааны банкуудаараа дамжуулж бизнес эрхлэгч нартаа олгож буйгаа дэлхий нийтэд зарлаад байна. Ингэж дэлхийн улс орнууд эдийн засгийн хүнд бэрх цагт арилжааны банкуудаа дэмжин томоохон үйлдвэрлэгч компаниудаа бодлогоор хөл дээр нь авч үлддэг.

Яагаад томоохон аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдээ бодлогоор дэмжиж эрсдэлээс авардаг вэ гэдэг нь бас л эдийн засгийн суурь зарчим. 3-30 хүнтэй аж ахуйн нэгж дампуурвал улс орныг унагах хэмжээнд хүргэхгүй. Үндсэндээ жижиг аж ахуйн нэгжүүд хаалгаа барихад мэдээж тэнд ажиллаж, цалин цавагтайгаа залгаж байсан хүмүүсийн ар гэр амьдрал хүндэрч таарна. Гэхдээ улс орон унах хэмжээнд очихгүй. Харин банк дампуурвал улс орон шууд ойчно. Тийм учраас дэлхийн улс орнууд томоохон аж ахуйн нэгж, компаниудаа, мөн банкаа хайрлан хамгаалж, эдийн засгийн бүхий л бодлого чиглэлээ энэ тал руу хандуулаад байдаг нь ийм учиртай юм. Энэ бол хүн төрөлхтний олон зууны туршид батлагдсан алтан зарчим. Хүн төрөлхтөн цагийн цагт эдийн засгийн хүнд сорилтуудтай нүүр тулж байсан. Тухайлбал, 19291933 оны хооронд бий болсон Америкийн хямралыг эдийн засагчид болоод томоохон банкирууд хэлдэг. Тухайн үед бүх оронд төв банк гэж байгаагүй, ганц нэгхэн оронд байсан гэдэг. Яахаа мэдэхгүйгээс болоод маш олон аж ахуйн нэгж, хүн хувь, өрх гэр, банкны хямралд өртөж асар ихээр хохирсон байдаг. Ингээд хүн төрөлхтний хөгжлийн аясаар Төв банкууд байгуулагдаад мөнгөний бодлогоо хэрэгжүүлдэг болж, эдийн засгийн хямралуудыг даван туулах арга замаа олж эхэлсэн байна. 2010-аад оны Америкаас үүдэлтэй Европ болоод дэлхий дахиныг нөмөрсөн их хямралын үеийн улс орнууд Засгийн газар болоод Төв банк нь арилжааны банкуудаа санхүүжүүлж давж гарсан байдаг. Ийм л жишигтэй.

Тэгтэл манай Ерөнхий сайд өнгөрөгч сарын 27нд Төрийн ордонд хэвлэл мэдээллийг цуглуулж байгаад жигтэйхэн попорсон интертайнмент мэдэгдэл хийхдээ шууд л банкуудыг өвтгөнө, эрүүл мэндэд чинь халдана, та нарыг хорлоно шүү гэж шүдээ зууж байгаад ил тод зарладаг нь ямар учиртай юм бэ. Ингэж хамгийн түрүүнд эдийн засгийн суурь баталгаа болсон банкаа багалзуурдана гэж улайран дайрдаг Ерөнхий сайд байх уу. Твиттер, фэйсбүүк, цахим сүлжээнд идэвхтэй байж, юу ч хамаагүй донгосч байдаг, банкнаас зээл аваад түүнийгээ төлж чадахгүй байгаа хэдхэн нөхдийн хийрхэлд хөтлөгдөн ингэж банкаа багалзуурдана гэж хэлж болохгүй байх аа. Энэ мэдэгдлийг хараад цахим ертөнцөд хий дэмий шүлсээ үсчүүлж цэцэрхэхээс өөрийг хийдэггүй нөхдийн хийрхэлд хөтлөгдөн, тэдэндээ өргөмжлөгдөж тэднийхээ баатар болох гэж хийсэн даанч болчимгүй үйлдэл гэхээс өөрөөр яалтай билээ. Цар тахлын хүнд сорилтын үед улс орноо хорлох гэсэн мэт бодлогогүй мэдэгдлийн дараа “Манай Ерөнхий сайд банкныхантай дайн зарлалаа”, “Ард түмнийг шулж байгаа энэ бакны эздэд маш том сануулга өглөө” гээд л дор бүрнээ дуу алдан бичицгээж эхэлсэн.

Хүрэлсүхийн энэ мэдэгдэл банкныханд маш муу дохио болж очлоо. Одоо гадны банк оруулж ирж дотоодын банкуудаа багалзуурдаж амийг нь таслах үйл ажиллагаа үргэлжлэх юм шиг байна. Банкны асуудал гэдэг үнэн чанартаа дан ганц банкны асуудал байдаггүй. Банкны асуудал бол бүх ард түмний асуудал байдаг. Монголын санхүүгийн зах зээлийн 95-аас дээш хувийг нь банкны салбар эзэлдэг гээд бодохоор энэ бол хүн бүрийн амин чухал асуудал мөн. Монголын төрөөс барьж буй энэ бодлогод банкны захирлууд айж жийрхээд үг сөрж эсрэг зогсож чадахгүй байх. Харин ард түмэн минь үндэсний банкуудаа хамгаалж, эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо ганхуулахгүй, гадныханд боомилуулчихалгүй бат бөх авч үлдэхийн тулд сонор соргог байх цаг нь иржээ. Банкийг өвтгөвөл Монгол Улс чинь өвдөнө шүү, Ерөнхий сайд аа.

Монголчууд бид хэдий болтол социализмын үеийн сэтгэлгээгээр амьдрах ёстой юм бэ. Хуучин нийгмийн үеийн сэтгэлгээ гэж төрсөн үрсээ төл малнаас дор үзэж ирсэн үнэн бодит байдлыг хэлж байна. Засгийн буюу ялтай мал маллаж байсан тэр цагт төрсөн үрээс нь илүү төлийн тоо, малын эндэгдэл чухал байсан нь гарцаагүй. Улс нийгмээрээ малын тоо толгойн тухай, төлийн хорогдлын тухай ярьж малчдын үр хүүхдүүдийг эцэг эхээс нь салган сумын төвд дотуур байр хэмээх боловсон шоронд хорьж цагдах болсон юм. Төл малыг эхээс нь салгаагүй хэрнээ төрсөн үрийг эцэг эхээс нь салган хорьж өлөн зэлмэн, хараа хяналтгүй өсгөх эх суурийг бүрэн утгаар нь тавьсан тийм л бүдүүлэг нийгэм байлаа.

Одоо эргээд бодоход хамгийн хатуу харгис ёс суртахуун тэндээс ноёрхлоо тогтоож, монголчуудын сэтгэлгээнд үр хүүхэд, хойч үеэ хайхардаггүй, тэдний өмнө хариуцлага хүлээнэ гэдгийг мэддэггүй ийм харалган байдал баттай суусан байдаг.

Энэ талаар өмнө нь “Өдрийн сонин”удаа дараа бичсэн. “Хонины хурга зутарна гээд хоньчны хөвгүүн бэтгэрэх ёсгүй” гээд бичиж байсныг уншигч олон санаж байгаа байх. Дэлхийн улс орнууд хүний эрх, эрх чөлөөг дээд зэргээр сахин хамгаалж хүнээ хайрласан, иргэнээ дээдэлсэн нэг үгээр хэлбэл хүн ёсны эрин зуунд аж төрж байна. Гэтэл бид аль хорьдугаар зууны эхэн хагасын хатуу харгис бодлого болох хүнээс нь илүүтэйгээр малыг нь анхаарч үздэг тогтолцоогоор явж ирлээ.

“Дотуур байрыг эсэргүүцлээ, шорон гэж үзлээ. Болоод ирсэн юмыг буруутгалаа. Бид чинь бүгд л дотуур байрны бүтээгдэхүүнүүд” гэж зэвүүцэх хүмүүс байдаг. Тухайн үедээ болж байсан бол өнөөгийн нийгэмд энэ тогтолцоо болохгүй байна. Учир нь гэр бүлийн халуун уур амьсгалыг тэгтлээ мэдрээгүй гэрээсээ хол, аав ээжээсээ хөндий өсчихсөн хүүхдүүд амьдрал дээр гэр бүл зохиож ижий аав болоод явахаараа үр хүүхдийнхээ өмнө тэгтлээ хариуцлага хүлээхгүй, өө яахав болоод ирсэн, болох л байлгүй гэсэн бодолтой байдаг. Энэ нь бодит амьдрал дээр олон зүйл дээр анзаарагдах боллоо. Сүүлийн хэдхэн жилийн хугацаанд Монгол Улсад нялх балчир үрс амиа алдсан тохиолдол хэрээс хэтэрсэн. Дайн дажинтай улсаас илүү айхавтар юм дуулдах боллоо. Хүүхэд хамгийн аюулгүй орчин болох гэртээ, сургуулийнхаа гадаа, хтоглоомын талбайд харамсалтайгаар амиа алдах болсон. Сэтгэл шимшрүүлсэн тэрхүү хэргүүдээс зарим нэгийг нь эргэн сөхье.

Хоёр жилийн өмнөх судалгаанаас харахад, 2018 оны зургадугаар сард гэхэд бараг л өдөр дараалж хүүхдүүд амиа алдсан харамсалт мэдээ дуулдаж байсан. Зургадуур сарын 15-нд БЗД-ийн Дарь-Эхийн шинэ эцэст хичээлээ тараад тоглохоор гарсан 11 настай хүү тогтоол усанд эндэж амиа алдсан. Зам гүүрний бүтээн байгуулалтын ажил явагдаж шороогоор далан босгосон нь цүнхээл үүсэх нөхцөл болж түүнийг мэдээгүй хүү амиа алдсан нь өөрийнх нь хохь болоод өнгөрсөн. Тэгвэл ердөө гуравхан хоногийн дараа мөн БЗД-ийн нутаг дэвсгэрт байрлах 79 дүгээр сургуулийн хөлбөмбөгийн талбайд тоглохоор очсон тавдугаар ангийн хүү хөлбөмбөгийн талбайн төмөр хаалганд даруулж амиа алдсан.Тухайн үед шуугиан болж байсан ч сургуулийн захирал Ш.Болор-Эрдэнийг ажлаас нь халснаар хөлбөмбөмгийн талбайд амиа алдсан хүүгийн хэрэг замхарсан. Сургуулийн захирал нь амиа алдсан хүүг зорилтот бүлгийнх, ээж аав нь салсан, аав нь архины хамааралтай гэж есөн шидээр хэлж байсан нь аймшигтай. Тоглоомын талбайд тоглохоор очоод эрдэнэт амиа алдсан хүүг захирал нь өнгөрснийх нь дараа ингэж элдвээр хэлэхээр юу болох уу.

Монгол Улс үр хүүхдэдээ хайртай, тэдний өмнө хариуцлага хүлээдэг орон мөн үү. Хөлбөмбөгийн талбайд хүүхэд амиа үрэгдсэнээс ердөө долоохон хоногийн дараа Сүхбаатар дүүргийн 11 хорооллын долдугаар байрныхаа гадаа тоглож байсан хүү “Эко шинэс” эмийн сангийн тогтой төмөр утсанд цохиулж тэр дороо амьсгал хураасан. Уг хэргийн ул мөрийг хөөгөөд үзэхээр эмийн санг нь нүүлгэх шийдвэр гарснаар хүүгийн амь настай холбоотой асуудал замхарсан байдаг. Хүүхэд байрныхаа гадаа тогонд цохиулж өнгөрсөн хэргээс хэдхэн хоногийн дараа буюу 2018 оны долдугаар сарын 05-нд Налайх дүүрэгт долоо настай хүү мөн тогонд цохиулж амиа алдсан хэрэг гарсан. Зайрмаг авахаар аавасаа мөнгө аваад гарсан ах дүү хоёр хоёулаа зам дээр машинд дайруулсан, аав ээж нь голын эрэгт хөзөр тоглож байх хойгуур нялх хүүхэд нь мөлхөж яваад ус руу орж эндсэн гээд хүүхдийн эндэгдлийг хэлээд барахгүй. Өнгөрөгч онд улсын хэмжээнд 1692 хүүхэд гэмт хэргийн улмаас хохирсон байдаг. Түүнээс 127 хүүхэд амь насаараа, 745 хүүхэд эрүүл мэндээрээ хохирсон судалгаа байна. Мөн сэтгэл санааны хүчирхийлэлд 424, бэлгийн хүчирхийлэлд 187 хүүхэд өртсөн гэх судалгаа байна.

Увс аймгийн Цагаанхайрхан суманд тэр жилийн Цагаан сарын өмнө ямар харуусалт хэрэг гарч байв. Аав ээж нь айлд Цагаан сарын бууз хийхээр явсан хойгуур гэртээ үлдсэн хоёр жаалхан амьтан аав ээжийнхээ араас явахдаа цасан шуурганд төөрч, долоон настай охин таван настай дүүдээ дээл хувцсаа бүгдийг нь тайлж өгөөд өөрөө осгож амиа алдсан байдаг. Долоон настай охин голоо тасартал дүүгийнхээ төлөө зүтгэсэн сэтгэл шимшрүүлсэн мэдээ хүн бүрт нэгийг бодогдуулж байсан. Үр хүүхдээ харгалзагч хүнгүйгээр гэрт нь үлдээгээд явж болохгүй юм байна гэх ойлголт хүмүүст төрж байсан. Гэвч манайхан зүгээр л яриад өнгөрсөн. Дараа нь үр хүүхдээ гэрт нь түгжиж орхиод л гэртээгээ шатсан тохиолдол зөндөө гарлаа. Баянхонгорын Баян-Овоо суманд 3-5 насны хоёр хүүхэд гэртэйгээ шатаж эндсэн. Аав нь сумын төв, ээж нь малдаа явсан байсан. Өвөрхангайн Арвайхээрт бага насны хоёр хүүхэд мөн л гэртэйгээ шатсан. Ховд аймагт 3-9 насны нэг айлын таван хүүхэд гэртэйгээ шатаж харамсалтайгаар амиа алдсан. Улаанбаатар хот болон Багануур дүүрэгт ийм хэргүүд удаа дараа гарсан. Сэтгэл сэрдхийлгэсэн ийм мэдээг хүн бүхэн цочирдон хүлээж авдаг ч эцэг эх, харгалзагч хүмүүст нь үүрэх хариуцлагын тухай хэн ч ярьдаггүй. Монголд ийм байдал үргэлжид давтагдсаар, нялх балчир үрс томчуудын буруугаас болж амиа алдсаар байх болно. Тэгэхээр одоо хуультай болъё. Дөнгөж саяхан Дархан хотод нэг айлын гурван хүүхэд гэртээ цоожлуулж үлдээд паар нь хагарснаас цахилгааны саатал гарч харамсалтайгаар амиа алдсан хэрэг гарсан. Бид бүхэн хэд хоногийн туршид цахим орчинд энэ тухай бичлээ.

Эрхэм төрийн түшээд минь Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийг эргэн харж, эцэг эх болоод асран хамгаалагч нарт оногдуулах үүрэг хариуцлагыг маш тодорхой болгох хэрэгтэйг сүүлийн сэтгэл шимшрүүлсэн хэрэг харууллаа. Миний бие үүнд хэн нэгнийг буруутгах гэсэнгүй. Харин Монголын ирээдүйн сайн сайхны төлөө, цаашдын элэг бүтэн амьдрал, айл өрх бүрийн аз жаргал, баяр баясгалангийн тухай өгүүлж байна. Замын хөдөлгөөний тухай хуулинд эцэг эх, асран хамгаалагч, бүх шатны боловсролын байгууллагын холбогдох албан тушаалтан 10 хүртэлх насны хүүхдийг харгалзах хүнгүйгээр замын хөдөлгөөнд оролцуулахгүй гэж зааж өгснөөр бага насны хүүхдийн авто замын осол харьцангуй буурсан. Эцэг эхчүүд хүүхдээ сургуульд нь заавал хүргэж өгдөг жишиг тогтсон. Яг үүн шигэцэг эх болон асран хамгаалагч нарт зориулсан хуультай болбол гэртээ харгалзах хүнгүйгээр бага насны хүүхдүүдийг орхидог байдал үгүй болж, ямар нэгэн осол эндэгдэл гарах нь багасна.

Нэгэнт л хууль хэрэгжээд эхэлбэл дээр доргүй хуулийн тухай ярьж, нэг нэгэндээ хараа хяналт тавиад бүгдээрээ цахим хэрэглэгч учир цахимаар шуугиад эхлэх нь мэдээж. Мөн үр хүүхдийнхээ өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй бол хуулийн дагуу ийм хариуцлага хүлээнэ гэдгийг ой тоонд нь суутал ойлгуулах хэрэгтэй. Ингэж монголчууд бид төрсөн үрсээ төл малнаас дор үздэг социализмын үеийн араншингаасаа салснаар үр хүүхэд улс орны хамгийн эрхэм баялаг гэдгийг жинхэнэ ёсоор ухаарна.Хуулиар хүлээсэн үүрэг хариуцлагаа ухамсарласнаар амьдралын шинэ хэв маягт шилжиж, улс орны хөгжил дэвшлийн ирээдүй ч гэрэлтэй болоод ирнэ.

Өнгөрөгч баасан гаригийн УИХ-ын чуулганаар Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн төслийг баталсан. Уг хуулийн төслийг Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Х.Нямбаатарын гаргасан горимын саналын дагуу анхны хэлэлцүүлгээр шууд баталсан юм. Энэхүү хууль батлагдсанаар шүүхийн шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэх үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах, мөн 2017 оны долдугаар сарын 01-нээс хойш өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд прокурорын шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэдэг үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах, мөрдөн байцаалтын шатанд байгаа хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацааг зогсоож сэргээн шалгахаар болж байна. Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслөөр гэмт хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг тоолох зохицуулалтыг өөрчлөхтэй холбогдуулан мөрдөн байцаалтын болон шүүхийн шатанд байгаа хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг хэрхэн тоолох талаар тодорхойгүй байдал үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх, түүнчлэн бусдад ял завшуулахгүй байх, хөөн хэлэлцэх хугацааг дууссан үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон авлига албан тушаалын гэмт хэргийг дахин шалгах шаардлагыг харгалзан уг хуулийн төслийг батлуулах болсноо ажлын хэсгийн зүгээс мэдэгдсэн.

Эрүүгийн хуулийн 1.10 дугаар зүйлийн “Гэмт хэргийг хөөн хэлэлцэх хугацаа”-нд өөрчлөн найруулалт орж тэрхүү хууль хэрэгжиж эхэлсэн өдөр буюу 2017 оны долдугаар сарын нэгнээс хойших хугацаанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр мөрдөн байцаалтын хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон хэргийн тоон судалгааг прокуророос гаргажээ. Улсын ерөнхий прокурорын орлогч М.Чинбатын хэлснээр 2018 онд дөрвөн хэрэг, 2019 онд есөн хэрэг нийтдээ 13 хэргийг хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгосон аж. Прокуророос албан ёсоор мэдэгдсэн энэхүү авлига, албан тушаалтны 13 хэрэгт Хөгжлийн банкны гэх хэрэг хамаарагдана. Хөгжлийн банкнаас улсын төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй 3.2 их наяд төгрөг нийтдээ зургаан их наяд төгрөгийн зээлийн асуудал яригддаг. Тухайн үед Эдийн засгийн хөгжлийн сайдаар ажиллаж байсан “Фортуна” Н.Батбаярыг эрх мэдлээ хэтрүүлэн улсад хоёр тэрбум 35 сая төгрөгийн хохирол учруулсан хэмээн буруутгаж байсан ч түүний хэрэг хэрэгсэхгүй болсон. Мөн УИХ-ын гишүүн асан Б.Гарамгайбаатарын хамаарал бүхий “Монроуд” компани замын тендерийн асуудалд орооцолдсон ч хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусч хэрэгсэхгүй болсон. Энэ хоёроос гадна “Хөгжлийн банкны” гэх тодотголтой хэрэгт тус банкны гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байсан Н.Мөнхбат, Эрчим хүчний сайд байсан М.Сономпил, Барилга, хот байгуулалтын сайд асан З.Баянсэлэнгэ, нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагчаар 2012-2016 онд ажилласан Э.Бат-Үүл, түүний хүү Б.Чулуудай, ТОСК-ын захирал А.Гантулга нарын олон хүн нэр холбогддог.

Мөн хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусч хэргээ хаалгасан хүн нь “хүргэн” Г.Дэнзэн. Өөрийн хадам аав Н.Алтанхуягийг Ерөнхий сайд байхад Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дэд даргын албан тушаал хашиж байхдаа эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж “Эрдэнэс Таван толгой” компаниас тендер авч эхнэрийнхээ “Говь повер” компани руу 17 тэрбум төгрөг шилжүүлсэн гэх үндэслэлээр 2015 оноос эхлэн шалгагдсан. Шүүхээс “хүргэн” Г.Дэнзэнг буруутай гэж үзсэн ч хэрэг нь хөөн хэлэлцэх хугацаагаар хаагдсан. Дээрээс нь Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан С.Баяр, Ч.Сайханбилэг, М.Энхсайхан нарын хэрэг яригдана. С.Баярыг АТГ-аас 2015 онд шалгаж, Оюу толгойн гэрээг хийхдээ албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглаж, бусдад давуу эрх олгосон байж болзошгүй гэх үндэслэлээр яллагдагчаар татан байцаалт авч цагдан хорьсон. Олон он дамжиж шалгагдаж байгаа тус хэргийг өнгөрсөн есдүгээр сард шалгаж дууссан ч хууль шүүхийнхэн өнөөг хүртэл ямар нэгэн үйлдэл хийгээгүй байна. Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг, Сангийн сайд асан С.Баярцогт нарыг Эрдэнэт үйлдвэр, Оюу толгойн гэрээтэй холбоотойгоор албан тушаалаа урвуулсан, бусдад давуу эрх олгосон байж болзошгүй гэх үндэслэлээр мөн яллагдагчаар татаж шалгасан. Мөрдөн шалгаж дуусаад шүүхэд шилжүүлэн багагүй хугацаа өнгөрч чимээгүй байсан ч хамгийн сүүлийн мэдээгээр Цагдаагийн ерөнхий газраас Ч.Сайханбилэгийг албан ёсоор эрэн сурвалжилж байгааг мэдэгдсэн. Мөн Улсын ерөнхий прокурор асан Д.Дорлигжавын хэрэг байна. Түүнийг ерөнхий прокуророор ажиллаж байхдаа дүү Д.Баатарынхаа компаниар дамжуулж “Алтан Дорнод Монгол” компанийн дэд захирал Ч.Бямбаагаар зуучлуулан дөрвөн сая ам.долларын хахууль авсан гэх дуулианд холбогдуулан цагдан хорьсон.Харин Д.Дорлигжав нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болгох саналыг Нийслэлийн прокурорын газарт өнгөрөгч оны сүүлээр хүргүүлсэн байдаг. Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэх үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгох саналыг АТГ-аас прокурорын байгууллагад хүргүүлсэн гэх мэдээлэл бий. Хамгийн олон жил яригдаж, шүүхийн шийдвэр гаралгүй сүүлдээ хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан гэх “Жаст”-ын Батхүүгийн хэрэг үүнд хамаарна байх. “Эрдэнэт” үйлдвэрийг барьцаанд тавьж, Африкийн Стандарт банкнаас 170 сая ам.долларын зээл авсан Ш.Батхүүгийн хэрэг шүүхийн хэдэн байшингийн дунд шийдэгдэлгүй арваад жил явж байгаа, Хууль зүйн сайд нь хүртэл аргаа барсан байдалтай хэлээд Монголын хууль шүүхийнхний завхрал гэдгийг чуулган дээр мэдэгдсэн.

Ийнхүү эрх баригч Ардын намын нөхөд олонхоороо түрж шүүх, прокурор, мөрдөн байцаалтын шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан хэргүүдийг дахин шалгахаар хуулийн төслийг яаравчлан баталлаа. Үндсэндээ хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан болон хэрэг нь хаагдсан дээрх нэр бүхий эрхмүүдийг дахин яллахын тулд уг хуулийн төслийг баталчихлаа. Дэлхийн хуулийн практикт хууль буцаж үйлчилдэггүй зарчимтай. Мэдээж хуулийг сэргээдэг зүйл бол бий. Харин хууль батлагдсан цаг мөчөөсөө дагаж мөрдөгддөг болохоос гэдрэг ухарч үйлчилдэггүй ийм л зүй ёсны зүйл. Хөөн хэлэлцэх асуудал дээр эрх баригч намын нөхөд хуулийг буцаж үйлчлүүлэхийн тулд сэргээж байна. Дэлхий нийтээрээ мөрддөг хуулийн зарчмыг гажуудуулж зөвхөн өс хонзон авах сэдлээр хөөн хэлэлцэх хугацааны төслийг сэргээн боловсруулж батлуулсан нь харамсалтай. Хууль буцаж үйлчлээд хонзон авах хэрэгсэл болбол хамгийн аюултай. Яагаад гэвэл өнөөдөр гэмт хэрэг биш байгаа аливаа үйлдлийг цаг хугацааны дараа гэмт хэрэг мөн гэсэн хууль батлаад эргээд үйлчилж эхэлбэл энэ амьдралд бүх зүйл утгаа алдана.

Магадгүй хэдэн жилийн дараа Монголын толгой баячуудын ач зээ нар төр бариад “Төв суурин газар амьдарч байгаа иргэн та үр хүүхдээ 18 нас хүртэл нь нийтийн шугамд холбогдсон халуун хүйтэн устай орон сууцанд амьдруулах ёстой” гээд хууль батлаад, энэ хууль эргэж үйлчилнэ гээд заачих юм бол Улаанбаатарын гэр хороололд амь зууж байгаа энэ олон иргэн бүгдээрээ шоронгийн хаалга татах болно. Хууль эргэж үйлчлэх ийм аюул дагуулдаг. Нэгнээсээ өс хонзон авах гэсэн нэхэл хатуутай айхавтар юмны үүд хаалгыг эрх баригч намынхан нээгээд өгчихлөө. Хэрвээ та нар хууль сэргээж хэрэглэхээр, шударга үнэний төлөө гэх байдлаар хуулийн төслийг баталж байгаа юм бол Хууль зүйн сайд асан Х.Тэмүүжингийн хэлээд байгаа шиг ЖДҮ-чдээ яллах хэрэгтэй болно. “Эрүүгийн хууль нэгэнт буцаж үйлчлэх зарчимд шилжиж байгаа бол 2017 онд бас хассан албаны нөлөөг хууль бусаар ашиглах гэмт хэргийг сэргээж ЖДҮ туусан гишүүдийг шоронд нь явуулъя” гэж Х.Тэмүүжин хэлээд байгаа.

Ардын намын нөхөд та нар хөөн хэлэлцэх хугацааг дахин сэргээж байгаа шигээ албаны нөлөөг хууль бусаар ашиглах гэмт хэргийг сэргээж ЖДҮ-чдээ шоронд явуулж чадахгүй л дээ. Ёстой сачий чинь дутна байх.Харин танай намынхан үүнийг хэрэгжүүлэхгүй байсан ч дараагийн улс төрийн хүчин төрд гарч ирээд шударга ёсыг хангахын тулд дээрх хуулийг сэргээж ЖДҮ-чдийг толгой дараалан шоронд хийнэ. Үндсэндээ ЖДҮ-тэй нэр холбогдсон Ардын намын дарга, Ерөнхий сайдаасаа аваад намын генсек, Их хурлын гишүүд бүгд шоронд орно. Яг ийм тамын тойрог цаашаа үйлчлэх өс хонзонгийн үүд хаалгыг та бүхэн өөрсдөө нээгээд өгсөн юм чинь яая гэхэв. Үндсэндээ хуулийн гажуудал үүсч болох эх үндсийг та нар сайхан гэгч нь тавиад өглөө шүү дээ, хөөрхий. “Хөөн хэлэлцэх”-ийг эргэж сэргээх нь хуулийн гажуудал бий болгох уу гэж миний бие асуугаад байгаа нь ийм учиртай.

Монгол Улс бол парламентын засаглалтай орон юм. Хууль тогтоох дээд байгууллага нь Улсын Их хурал. Тийм учраас Улсын Их хурлын дарга нь парламентын засаглалынхаа үүднээс улс орны тэргүүнд тооцогддог. Г.Занданшатарын хувьд Монгол Улсын тэргүүнд тооцогдох тийм өндөр албан тушаалтай хүн. Гэтэл тэрээр монгол төрийн албан хаагчдаа зомби буюу амьд үхдэл гэж доромжиллоо. Төрийн албаны ёс зүй, сахилга хариуцлагын тухай хуулийн төслийн хэлэлцүүлэгт оролцохдоо ноён спикер төрийн албан хаагчдаа Энэтхэгийн кастын систем шиг хуваасан, тэгэхдээ тав хуваасан. Нэгд нь зомби буюу амьд үхдэл гэж хэлсэн. Хоёрт нь хорлон сүйтгэгчид гэж зарласан. Өнгөрсөн онд 810 сая төгрөгийн хохирол төрд учруулсан байна гэдгийг хэлсэн. Тэгээд гуравт нь муу гүйцэтгэгчид, ажлыг хагас дутуу чанаргүй хийдэг гэж цоллосон. Харин дөрөвт нь сайн гүйцэтгэгчид гэх боловч энэ хэсэгт маш цөөхөн хүн хамаарна гэдгийг онцолсон. Тавд нь ялагчид гэж байгаа боловч Занданшатарын хэлснээр энэ хэсэгт багтах хүн Монголын төрийн албан хаагч дунд байхгүй бололтой. Зомби болон хорлон сүйтгэгчид нийт албан хаагчдын ихэнх хувийг эзэлж байгаа ажээ.

Парламентын засаглалтай орны хууль тогтоох дээд байгууллагын дарга хүн төрийн албан хаагчдаа ингэж гутаан доромжилж, нэр төрд нь хэрцгий хандаж болохгүй ээ. Энэ бол арай хэтэрсэн, дэндсэн асуудал боллоо. Их хурлын дарга Г.Занданшатар төрийн албан хаагчдаа ингэж гутаан доромжилсныхоо төлөө албан тушаалаасаа огцрох болзлоо хангалаа гэж үзэж болно. Парламент ёсыг, Монгол төрийг бэхжүүлэх үүрэгтэй Их хурлын дарга хүн төрийн албан хаагчдаа санасныхаа зоргоор доромжилж, байж боломгүй муухай үгээр дайрч давшлан нэр хүндэд ноцтойгоор халдсан нь эмгэнэл.

Энэ бол спикерийн байтугай Их хурлын гишүүний ёс зүйд нийцэхгүй. Төрийн албан хаагчаа амьд үхдэл болгон доромжилно гэдэг төрт ёсоо доромжилж гутааж байгаагаас ялгаагүй. Ер нь манай үе үеийн удирдлагууд, төрийн өндөр албанд очсон бүхэн төрийн албан хаагчдаа үзэж чаддаггүй нь сонин. Сүүлийн үеийн эрх баригчдаас П.Очирбат гуай, Н.Багабанди гуай хоёр л төрийн албан хаагчидтайгаа зүй ёсны хувьд харилцаж байсан байх. Бусад төрийн тэргүүн болоод Их хурлын дарга, Ерөнхий сайдууд төрийн албанд зүтгэж байгаа нөхдөө дандаа муулчилдаг, элдэв хоёроор хэлдэг. Ерөөс хамгийн гол дайсан мэтээр үзэж хонзогнодог. Авлигач, хулгайч, адгийн шаар, хүний мөсгүй гээд л есөн шидээр хэлж, занаж, зүхэж доромжилдог. Энэ бүхний төгсгөлийг Занданшатар гэдэг хүн ном ёсоор нь хийчихлээ. Төрийн албан хаагчдаа амьд үхдэл гэж хэлэхээс өөр ямар доромж байх билээ.

“Өдрийн сонин” Монгол төрийн албан хаагчдыг эрхэмсэг байх ёстой гэж үздэг. Тиймээс төрийн албанд зүтгэж байгаа хүмүүсийг хэрхэвч доромжилж болохгүй гэдгийг, тэдний гавьяа зүтгэлийг үнэлэх хэрэгтэй гэж үздэг. Гол учир нь төрт ёсоо дээдэлсэн төрийн албан хаагчид байсан цагт Монгол төр эрхэмсэг оршино.

Нийгэм цаг үе хөгжөөд төргүй болж, төрийн албан хаагч гэдэг ойлголт байхгүй болох үед л төрийн эрхэмсэг гэдэг ойлголт үгүй болох биз. Харин Монгол төр эрхэмсгээр оршиж байгаа цагт төрийн албан хаагчид мөн л эрхэмсгээр дээдлэгдэж байх учиртай. Түүнээс төрийн албаныхан гэдэг бол хэн дуртай дарга нь санааныхаа зоргоор доромжилж байдаг тийм хүмүүс биш л дээ. Ямар ч газар төрийн албан хаагч орж ирэхэд ард иргэд төрт ёсоо хүндэтгээд мэхийдэг, намсхийдэг байх ёстой. Тэгж байж монгол төрийн эрхэмсэг чанар хадгалагдаж, төрт ёс гэдэг ойлголт өндөрт өргөгдөж, төрийн албан хаагчдын үнэ цэнэ дээшлэн хүчирхэг далайцтай төртэй улс гүрэн болохын үүд хаалга нээгдэнэ. Төрийн албанд зүтгэж байгаа хүмүүс ч урам зориг орж, аливаа чадалтай чадавхтай байж, төрт ёсныхоо ажлыг нүүр бардам итгэл төгс хийх болно. Их хурлын дарга нь амьд үхдэл гэж хэлээд нохойноос дор үзэхээр төрийн албаныханд ямар байх билээ. Гэхдээ мэргэшсэн төрийн албан хаагчид гэж бид ярьдаг ч бусдыг хардаж сэрдээд байдагчлан төрийн алба төрлийн алба болж амьд үхдэлээр дүүрсэн байвал аюул. Хуучин цагт наад зах нь аравдугаар ангиа онц дүнтэй төгссөн шилдэг хүмүүс л төрийн албанд ордог байсныг санах хэрэгтэй. Нам дагасан нөхдөөр төрийн алба дүүрсэн бол бас бодох асуудал мөн. Гэхдээ ийм байлаа гээд нийт төрийн албан хаагчдыг, насаараа төрдөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж яваа төрийн хар хүмүүсийг зомби гэж доромжилж болохгүй.

Ер нь манай төрийн өндөр албан тушаалтнууд ард түмэндээ таалагдах гэж жигтэйхэн шударга, сайн хүн болох гэж жүжиглэхдээ өөрөөсөө бусдыг дандаа дорд үздэг. “Ажлаа хийж чадахгүй бол зайлаарай, Монголын төр чам шиг хулгайчаар дутахгүй” гэж зурагтын камерын өмнө хөмхийгөө зууж хэлснээр мундаг хүн болно гэж боддог. Тухайн агшинд өөрөө тодорч байвал хэнийг юу ч гэж хэлж мэднэ. Занданшатар яг ийм байдлаар тодрох гэсэндээ төрийн албаныхантай уулзах уулзалтынхаа үеэр төрийн хүний амнаас гарч болохооргүй үг хэлчихлээ. Төрийн албан хаагчидтайгаа ингэж ярьж, тэдэнд ингэж хандаж болохгүй ээ. Хаана, хэнд юу хэлэх вэ гэдгээ бодох хэрэгтэй. Манай Ерөнхий сайд сумын Засаг дарга нарыг Төрийн ордонд дуудаж зөвлөгөөн хийхдээ гэнэт л “юм” нь хөдлөв үү гэлтэй, “Ард түмний татварын мөнгө, авлигаар авсан алтан цаг, алтан бөгж, үнэтэй хөөргөө далд хий нөхөд өө” гээд попроод явчихсан. Түүнийг нь сонссон хөдөөх сумын Засаг дарга “Бидэнд юуных нь алтан цаг, алтан бөгж байх вэ дээ. Эцгээс дамжиж ирсэн нэг муу халтар манан хөөрөг л байх шив. Ерөнхий сайдыг тэгж хэлэхийг сонсоод энэ том дарга сайд нарт тийм үнэтэй зүйл байдаг юм байна” гэх зэвүү хүрсэн хэмээн халаглан хэлж байсан.

Манай дарга нар үнэхээр төрийн албан хаагчдыг нүүр хийх газаргүй болгож олны өмнө гөлөлзтөл загнаж хэл амаар доромжлон бах таваа хангадаг. Нэгнээ үзэж чадахаа байсан нийгэмд тэр нь сүрхий таалагддаг бололтой. Монгол төрийн хэн дуртай нь элдвээр зүхэж доромжилсоор байгаад ийм хөөрхийлөлтэй болгочихлоо. Дарга сайд бүхэн л төрийн албан хаагчид муу, би сайн гэх ойлголтыг түмэн олонд төрүүлэх гэж хичээх болсон. Төрд зүтгэж байгаа хүмүүс муу юм бол төрийг удирдаж байгаа чи ялгаагүй муу байж таарна. Ер нь тэгээд цэргээ доромжлоод дайнд ордог жанжин гэж хаана байсан юм бэ. Тэр жанжин яагаад ч дайны талбарт ялалт байгуулахгүй.

Монгол төрийн албан хаагчид бол Их хурлын дарга Г.Занданшатар, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх нарын торгон цэргүүд юм. Хууль тогтоох дээд байгууллага, Монголын төрөөс хэрэгжүүлж буй бүх хууль дүрэм журмыг ард түмэнд хүргэж, улс орны хөгжил дэвшил суурь ухагдахуун, үндсэндээ улс орны оршин тогтнохуйн баталгаа болж явах хүмүүс төрийн мэргэшсэн албан хаагчид.

Занданшатар та Монгол төрийн дархлаа, төр оршихуйн үндсэн баталгаа нь болсон төрийн албан хаагчдаа амьд үхдэл зомби гэж доромжилчихоод ямар нүүрээрээ одоо хууль ёс, төрт ёс гэж ярих хэрэг вэ. Үе үеийн удирдагч нарт элдэв дээдээр хэлүүлж дорд үзэгдэн доромжлуулж ирсэн төрийн албан хаагчид тэснэ тэснэ гэхэд яаж тэсэхэв гэгчээр өөрсдийг нь амьд үхдэл болгосон Занданшатарыг Их хурлын даргын суудлаас нь огцруулах хөдөлгөөн өрнүүлэх нь мэдээж.

Үндсэн хуулийн Цэцэд өгөхөөр яригдаж байна. Занданшатарын хувьд огцрох болзлоо хангачихсан нь гарцаагүй л дээ.

“Өдрийн сонин”-д элэг нэгтнүүдээ өмөөрсөн цуврал нийтлэлүүд удаа дараа гарч байв. “Ар монгол буюу төв Монгол нь өмнөд хойд монголчуудынхаа хувьд диваажин нь байх ёстой” гээд бичиж байсан. Гэтэл монголчууд бид өмнөд монгол, буриад, тува, халимагуудынхаа диваажин нь байтугай тэднийг тамд барьж өгдөг хамгийн харгис цэвдэг ийм ард түмэн хэвээрээ байна. Дөнгөж саяхан Өмнөд Монголын иргэн ная орчим настай л.Үнэнбаатар гэж өвгөнийг Өмнөговь аймгийн Цогтцэций суманд байхад нь албадан баривчлаад шууд Улаанбаатар руу ачиж “Ганц худагт” хорьсон. тэгээд манай хууль хяналтынхан Замын-Үүдийн хилээр Хятад руу гаргасан. тэр хөгшин одоо Хөх хотын шоронд хоригдож байна. одоог хүртэл өм-гөөлөгч болоод ар гэрийнхэнд нь нууцын зэрэглэлтэй гээд шүүхийн тогтоолыг нь танилцуулахгүй байгаа гэсэн. Үнэнбаатар гэж энэ хөгшин ерэн оны ардчилсан хувьсгалын үеэр хамаатан саднаа хайж Монголд ирээд тэднийгээ олж аваад энд суурьшиж 30 жил амьдарч байгаа хүн. орос, хятад, англи хэлнээс орчуулга хийдэг, бичгийн өндөр боловсролтой, Өмнөд Монголын их сургуулийг төгссөн, сансрын физикч мэргэжилтэй.

Манай олон бизнесмэнийг таньдаг, тэдэнтэй хамтарч ажилладаг, энэ өвгөний дэмжлэгээр олон хүн бизнесээ босгосон байдаг. Монголд элэгтэй түүнийг ялтан шилжүүлэх гэрээ гэх хуулиар манайхан Хятадын талд тушааж шоронд өгчихөөд байна. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч байх үедээ, Орос, Хятадын Ерөнхийлөгч нартай зузаан найрамдалтай байхдаа ийм гэрээнд гарын үсэг зурчихсан юм. тухайн үед “Өдрийн сонин” бас шүүмжилж бичиж байсан. Ер нь манай хоёр хөрш бидэнтэй найрамдахдаа хамгийн түрүүнд “Ялтан солих гэрээ” гээчийг байгуулдаг жамтай. төрийн айлчлал, шинэ засгийн бодлогын эхэнд уг гэрээ зоолттой яригддаг. Байгальмаа гэгч хар тамхи зөөсөн хүүхнийг авчрахын тулд Хятадтай ялтан шилжүүлэх гэрээ хийж байлаа. монголын төрийн удирдагчид тасарсан яс, үсэрсэн цус ахан дүүсээ харийн шоронд тушаагаад хариуд нь хар тамхичдаа авчирдаг ийм харгис гэрээ л дээ. Элбэгдорж хоёр хөршийнхөө удирдагчидтай сүрхий байхдаа гэрээнд гарын зурчихдаг юм байж. Гэрээнд гарын үсэг зурна гэдэг нэг хэрэг. Гэхдээ монголын төр заавал тэр гэрээг биелүүлж элэг нэгт ахан дүүсээ орилуулж харийн шоронд барьж өгөх нь буруу. Хэрвээ тухайн иргэн монгол Улсад ажиллаж амьдарч байхдаа гэмт хэрэг үйлдсэн бол Монгол Улсынхаа хуулиар шийтгэж, Монголынхоо шоронд хорих хэрэгтэй. тагнуул байсан ч өөрийнхөө хуулиар шийтгэдэг болъё. Хилийн чинадад гэмт хэрэг хийсэн бол бидэнд ямар ч хамаагүй. Өөр улсуудын хувьд буцааж өгөх нь хууль журмынхаа дагуу зөв байлгүй яахав. Харин монгол ястны хувьд ямар ч хамаагүй.

Монголчууд бидэнд өдий олон жил болоход монгол үндэстний гал голомт гэдэг амбиц яагаад суудаггүй юм бэ. Өнөөдөр дэлхий даяар монгол угсаа гаралтай 10 сая гаруй хүн байдаг гэсэн тоо бий. Дэлхий даяар монгол хэлээр ярьдаг тэрхүү арван сая иргэний гал голомт нь Монгол Улс юм. Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот бол монгол үндэстнүүдийн их нийслэл юм. Гэтэл монгол үндэстний их гал голомт нь, өмгөөлж хамгаалдаг өмөг түшиг нь, итгэл найдвар гэдэг ойлголт эрх баригчдад болоод жирийн иргэдэд суухгүй байгаа нь харамсалтай. Монгол үндэстэн ахан дүүсээ хайрлаж хамгаалах ойлголт, тэдний өмөг түшиг шүү гэх амбицыг монгол хүн бүрт суулгах цаг нь болжээ. Манайхаас өөр улс орнууд элэг нэгтнээ хамгаалж болоод л байна. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд хойд солонгос байна. Тэнд ямар ч гэмт хэрэг хийсэн хүн улсынхаа хилээр мултарч чадах л юм бол өмнөд Солонгосын төр нь шууд иргэншил олгож орон байраар ханган сар бүр цалингийн доод хэмжээтэй тэнцэхүйц тэтгэмж өгдөг. Тэгээд зогсохгүй үндсэн мэргэжлийнх нь дагуу сургуульд хамруулж боловсол эзэмшүүлнэ. Ингэж Солонгосын төр засаг хойд солонгоос дүрвэж ирсэн хан үндэстэндээ хүндэтгэлтэй хандаж эрх чөлөөг нь эдлүүлдэг. Бид солонгосуудаас дор байхдаа яадаг юм. Монголчууд бид өмнөд, дээд монгол, тува, халимагаасаа юм гуйх болохоороо элэг нэгт ахан дүүс минь гээд даль даль хийцгээгээд байдаг. Ядраад Монголынхоо гал голомтыг түшихээр ирэхэд нь ингээд шоронд бариад өгдөг цэвдэг хүйтэн сэтгэлтэн, цэвдэг төр засаг гэж биднээс өөр байна уу. Үнэнбаатар хөгшнөөс гадна монголчуудын элэг нэгтнээ харийнханд барьж өгсөн жишээ олон бий. Өмнөд Монголын Зүүн сөнөд хошуунаас Монгол Улсад ирээд МУИС төгсч, монгол бүсгүйтэй ханилсан Норовцэдэнгийн Алхаа гэж залуу бий. Монголд 25 жил ажиллаж амьдарсны эцэст түүнийг монголоос хөөн гаргасан. Мөн ролмаажидийн Цэнгэл гэж залуу байна. Бас л 25 жил монголд амьдарч байгаа. Гэтэл кино найруулагч Бадамрагчаатай хамтарч төрийн эрхийг хууль бусаар авахыг санаархсан кино хийх гэж байна гэх үндэслэлээр хоёр жил шоронд хорьсон. 30 хоног хуурай өлсгөлөн зарлаад шоронгоос гарч байсан. Энэ мэтээр монголоос хөөгдөж гарсан өмнөд монголчууд маш олон байдаг. 1990 оноос хойш монголд элэг нэгтнээ гэж тэмцэж ирсэн 1000 орчим хүн бий. Тэднээс цөөхөн нь л монголд үлдэж, өнгөрсөн хугацаанд олонх нь АНУ, Норвеги, швед, Герман, Англи, Франц руу цагаачилсныг судлаач Г.Ням-очир хэлсэн. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө мэргэж гэж өмнөд монгол залуу бэлчээр нутгаа хамгаалсныхаа төлөө машинд дайруулж амиа алдсан харамсалтай хэрэг гарсан. Тэр үйл явдлын маргааш гэхэд Монголд цагаачлах хүсэлтэй байсан 40 орчим иргэн нэгэн зэрэг АНУ руу гарч байсан түүхтэй. Монгол Улсаас Хятад улсад хүн хүлээлгэж өгнө гэдэг ямар хүнд хэцүү зүйл болохыг мэдэх хүмүүс нь хэлдэг. Тэднийг Монгол Улсаас газрын хилээр буюу Замын-Үүдийн боомтоор гаргадаг. Ингэхдээ толгойнд нь хар уут углаж, хөлийг нь дөнгөлөөд, гарыг нь гавлаад туугаад гаргадаг. Ядарч яваа элэг нэгтнээ хайрлах биш харин ч эсрэгээр нь хууль хүчний байгууллагынхан дээрэмддэг, тонодог, дарамталдаг. Өмнөд монголчуудыг тонож дээрэмддэг хүмүүс нь гадаадын иргэн харьяат, прокурор, тагнуул, цагдаа орсон бүлэглэл хүртэл байгааг “Монгол хүн монгол хүндээ тусалъя” нийгэмлэгийнхэн мэдэгдэж байсан.

Элэг нэгтнүүдээ ингэж харгис дээрэнгүй ханддаг хэрнээ бидэнд ямар ч хамаагүй хазаруудыг монгол цустай гээд өргөмжлөхийг хараад ой гутдаг. Хазар монгол ч гэх шиг. Тэд манайд ямар ч падгүй. Мөнгөтэй бол долигонодог монголчуудын долигонуур зусар зан байна. Ядарсан нэгнийг үзэж чадахгүй, нэг нүдээрээ харахгүй хэрнээ дэлхийн нэг зартай луйварчин орж ирээд би монгол цустай гэвэл төр засгийн тэргүүнээсээ аваад яаж муухай долигонож өмнө нь сөхөрч унах бол. Стивен сигалыг монгол цустай гээд л 100 эрхэмдээ оруулаад мандуулаад байсан. Ерээд онд шиг санагдана. Данийн нэг зартай луйварчинг Монголын иргэн болгож эвий халай гэж томтой жижиггүй хөл алдацгааж байсан. Тэгтэл тувагийн Аяс монгуш гэж бөх ирээд цагаан сараар Монголын төрт ёсны баярт зодоглоход бид яаж хавчиж, дээрэлхэж гадуурхаж байлаа. Монгол бол элэг нэгтэндээ ингэж хатуу харгис ханддаг өөдгүй хүмүүс.

Эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 100 жилийн ойгоор Монголын төр элэг нэгтэн ахан дүүсээ монголдоо ирэхийг уриалж байсан. тэрхүү уриалгыг бодлого болгож хэрэгжүүлмээр байна. Наад зах нь туслах ажилтан авахдаа хүртэл бид Өмнөд монгол, Хөх нуурын монголчуудаа авдаг болох хэрэгтэй. Бидний хаяанд байгаа Казахс тан гэхэд үндэстэн ястнуудаа дуудаад улс байгуулж байна. Бид юугаараа дутах юм бэ. Дэлхий дахинд байгаа монгол үндэстнээ дуудаж тэдэнд нутаг зааж суулгах цаг нь болсон. Баян-Өлгий гэж баруун алтайн ёстой диваажин болсон уул устай сайхан нутаг бий. Цөөн хэдэн казах үндэстэн тэнд аж төрдөг. Баян-Өлгийн тэр сайхан нутагт казахуудтай хамт элэг нэгт ахан дүүс маань амьдраг л дээ. монголчууд бид алийн болгон ийм нэг үхээнц гуйлгачин сэтгэхүйтэй байх юм бэ. Тусгаар улс болоод 100 гаруй жил боллоо. Одоо аливаад зангараг зааж улс шиг улс, гүрэн шиг гүрэн болж Монгол үндэстний их гал голомт гэдгээ мэдэрч хөгжиж дэвжмээр байна.

Монголын парламентад суугаа ахмад гишүүдээ залуучууд нь хөөж явуулах тухай яриа гарсаар удаж байгаа. М.Энхболдыг Их хурлын даргын албан тушаалаас огцруулах гэж эрх баригч намын нөхөд хоорондоо дайтах үед уг яриа бүр хүчтэй явсан. Ё.Баатарбилэг, А.Ундраа, Н.Амарзаяа нарын гишүүд хэвлэлийн хурал зарлаж “Ц.Нямдорж, Ч.Улаан, Ө.Энхтүвшин, Н.Энхболд нарын явуулсан башир арга улс төрийн мухардмал байдалд оруулж, Монголын парламентын түүхэнд хар толбо боллоо” гээд эдгээр дөрвөн “зөнөг”-ийг өөрсдийнх нь шаардлагыг хүлээж авахгүй бол Их хурлын гишүүнээс нь татгалзуулах саналыг тойргийнх нь сонсогчидтой хамтран тавина гэж мэдэгдсэн. Т.Аюурсайхан, Л.Оюун-Эрдэнэ гээд залуучууд ахмадууд руугаа боломж л гарвал дайрч давшилж, улаан нүүрийг нь харж байгаад гөлөлзтөл загнадаг. Албан тушаалд дуртай хэнээтэйг нь гайхаж,сайдын сураг сонсоод хөл нь хөнгөрч ордны хонгилоор хормойгоо өшигчин гүйж байна гээд элдэв дээдээр хэлж гутаадаг болсон.

Эрх баригч намын эдгээр залуучуудыг дагаад цахим ертөнцөөр “Улс төрд бугшсан таван зөнөгийг зайлуул” гэсэн давлагаа явж, энэ тав байхгүй бол Монголын улс төр цэвэр ариун болох юм шиг, улс орны хөгжлийн чөдөр тушаа тэрхүү таван зөнөг юм шиг олон нийтэд ойлголт төрөхөөр. Тэр таван зөнөг нь мэдээж Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан, Ч.Улаан, Ө.Энхтүвшин, Нямаагийн Энхболд. Өнөөдөр намынхаа төр барьж байгаа хүүхдүүдэд “тэнэг зөнөг”-өөрөө дуудуулж, ад шоо үзэгдэж, албан тушаалын хэнээрхэлд автсан хэмээн гадуурхагдаж байгаа таван эрхэм бол Монголын парламентын ой санамж, монгол төрийн дархлаа болсон хүмүүс. Нямдорж, Лүндээжанцан хоёр ерээд оноос л Монголын төрд зүтгэсэн. Парламент ёсыг бэхжүүлэхийн төлөө зүтгэсэн. Өнөөдөр Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гээд яригдаж байна. Яг энэ цаг үед Монголын парламент Үндсэн хуулийн асуудлыг Лүндээжанцангүйгээр ярих боломжгүй. Түүнийг төрөөс зайлуулчихаад гучин хэдтэй залуучууд Үндсэн хуулиа өөрчилнө гэвэл түүн шиг дур зоргын асуудал байхгүй. Улаан, Энхтүвшин, Энхболд аль нь ч ялгаагүй Монголын төрд хориод жил тасралтгүй сууж төр түшилцэж байна.Ийм түшээдээ тухайн улс орон жинхэнэ төрийн хар хүн хэмээн үзэж, улс орныг удирдах буурь суурьтай хэмээн итгэл хариуцлага хүлээлгэдэг. Гэтэл төрт ёсны дархлаа болсон ийм хүмүүсээ зайлуулж байж залуучууд нь өөрсдөө эзэн сууна ч гэж боддог юм уу. Аль эсвэл монгол төрийн ой санамжийг арчиж хаях гэсэн сэрүүн бодлого ч байдаг юм уу. Өвгөд рүүгээ бүр бодлоготойгоор гэж хардахаар дайрч байгаа харагдах юм. Өнөөдөр Монголын төрд залуучууд дэндүү их ороод иржээ. Бүх л яам тамгын газар, төрийн албанд жигтэйхэн ганган хээнцэр, гял цал болсон гялгар залуус. Манайхны хэлээд байдаг өнөө цүнх баригчид нь ч юм уу, юу нь ч юм бүү мэд. Баахан л залуучууд хүүхнүүд дүүрэн. Их хурлыг хар л даа. Хууль тогтоох дээд байгууллага Монголын парламентад хэн байна. Монгол төрийн дархлаа болсон Гомбожав гуай, Бямбасүрэн гуай алга. Их хурлын дарга байж парламент ёсыг удирдаж байсан Гончигдорж, Дамдингийн Дэмбэрэл, буурал Төмөр-Очир алга. Ерөнхий сайд байсан М.Энхсайхан, С.Баяр, Р.Амаржаргал алга. Мөн Баабар, Да.Ганболд гээд нэртэй эдийн засагч, улс төр судлаачид алга. Философийн ухааны доктор академич Даш-Ёндон, Чулуунбаатар, Чулуундорж, мөн Раш гуай, Гүррагчаа баатар, Авдай гуай алга. Тэгээд хэн байна гэхээр гурав, дөрөвхөн жилийн өмнө хип хоп үглээд гудманд гүйж явсан хүүхэд байж байх жишээний. Тэд улс орны хөгжил яриад, өвгөдөө загнаад сууж байна. Хөгшүүл нь цөөн залуучууд нь олон болчихоор Монголын төрийн бодлого айхавтар алдаатай гарч буйг хүн бүхэн шүүмжилж байна. Улс орны бодлогын асуудалд ажлын туршлагагүй, төрийн дархлаа гэж огтоос суугаагүй, буурь суурь, ноён нуруугүй, хий нь гараагүй залуучууд хэтэрхий хөнгөн гоомой, гэнэн тэнэг хандаад байна. Ухаантнууд нь улс төрд ороогүйгээс тэнэгүүдээр удирдуулж шийтгэлээ амсдаг гэдэг ойлголт бүрэн биеллээ олж байна.

Азийн улс төрийн нас 65-аас дээш байдгийг бид мэднэ. Манай урд хөрш Хятадын эрх баригч коммунист намын гишүүд гэхэд л дандаа өвгөчүүд байдаг. Тэд зөнөвөл зөнөмөөр юм. Гэтэл өвгөчүүдээр удирдуулж байгаа хятад улс хөгжил дэвшлээрээ дэлхийд манлайлж байгаа. Хятад гүрэн 65-аас доош настай хүмүүсийг төр барих нас нь болоогүй гээд улс төрд оруулдаггүй. Төрийн хар хайрцагны бодлого гэдэг ийм л байдаг. Япон улс байна, парламент нь дандаа янхигар өвгөчүүдээр дүүрэн. “Өдрийн сонин” улс орныг ахмад буурлууд нь удирддаг тухай өмнө нь олон бичиж байсан. Үнэхээр ахмад настай хүн эд хөрөнгөд шунах шуналынх нь хор гарчихсан, хүүхэн хараад сэтгэл нь хөдлөхөө больчихсон байдаг. Үр хүүхэд нь өсч томроод хэдийнэ амьдралдаа хүрчихсэн, өөрөө хийдгээ хийж үздэгээ үзчихсэн, нэг үгээр хэлбэл амьдралыг таньсан хүмүүс ерөөс нэр бүтэн байх тухай л боддог. Үлдэж байгаа үр ач нартаа, ард түмэндээ сайн сайхан улс орныг үлдээхийн тулд тэд жинхэнэ ухаанаа, оюуныхаа бяр тэнхээг, үзэж туулж ирсэн туршлага, сурч мэдсэн бүхнээ бүрэн зориулдаг. Зөвхөн хар амиа бус улс орон ард түмнийхээ төлөө зүтгэхэд тэр хэрээр улс орны хөгжил тэлдэг. Амьдрал таньсан ухаант өвгөдөөрөө улс орноо удирдуулж, сайн сайхан нийгмийг цогцлоодог жамтай. Английн Лордуудын танхим буюу хууль тогтоох дээд танхимыг нь хар, Америкийн Конгрессыг хар. Яг л энэ жишгээр явж ирсэн. Америк гэхэд ахмадуудаа төрд нь бодлогоор үлдээдэг. Үүн шиг Монгол Улс парламентад дөрвөн удаа сонгогдож төрт ёсны төлөө зүтгэсэн бол тухайн улстөрчийг Их хуралд автоматаар шууд сонгогддог байх эрхийг нь олгодог баймаар байна. Дөрвөн удаа сонгогдсон гишүүд тав дахиасаа шууд сонгогддог, түүнийгээ улс орны хамгийн том даалгавар, нэр төрийн асуудал гэж үздэг, ёстой л улс орныхоо төлөө байгаа бүхнээ зориулах тийм л үүрэг хүлээдэг байх хэрэгтэй. Төрийн дархлаа, ой санамж тэгж хадгалагдана.

Ер нь парламент гэдэг настай хүмүүсийн сууж байх газар. Залуучууд юугаа хийх гэж Их хурлын гишүүн болохын төлөө үхэн хатан зүтгэдэг юм. Түүнийхээ оронд хөдөлмөрлөж ажиллаж, өөрийн цэвэр хөлс хүчээр бизнестэй болж амьдралаа босгох нь зүйн хэрэг. Нийгэмд өөрийн гэх байр суурийг бий болгож, нэр төр олсны дараа нас тогтсон үедээ улс төрд орж мэдсэн сурсан зүйлээ зориулах ийм л хуультай баймаар. Парламент бол амьдрал таньсан өвгөн профессорууд оюун ухаанаа уралдуулж байдаг газар. Улс гүрний хөгжлийн бодлого стратеги тэнд л тодорхойлогдож, ирээдүйн хөгжлийн тулгуур асуудлууд яригдана. Монгол Улс хоёр хүчирхэг том гүрний дунд ямар бодлогоор үлдэх вэ гэдгээ бодно.

Настай хүмүүс аливаа асуудалд яаж ханддаг тухай жишээ дурдъя. Америкийн ерөнхийлөгч Трамп эдүгээ 73 настай. Америкийн тэнгисийн цэргийн тагнуулын онгоцыг Ираны зэвсэгт хүчин унагасан. Үүний хариуд Америкийн тал Иран руу пуужингаар цохилт өгөхөөр байлдааны ажиллагааг боловсруулсан байв. Гэвч байлдааны ажиллагаа эхлэхээс ердөө 10 минутын өмнө Трамп тушаал өгч цохилт өгөхийг зогсоосон. Учир нь 200-гаад хүн амиа алдана гэдгийг дуулангуут “тийм олон хүнийг алаад яахав” гээд пуужин харвахыг болиулсан. Энэ бол настай хүний гаргах шийдвэр. Залуу хүнд юун хүний амь, шууд л буудахыг, алж хядахыг, дайрч давшлахыг бодно. Ер нь тэгээд залуу хүнийг сонгоод яаж алдаж байгааг бид хангалттай үзэж байна. Хамгийн залуу гишүүн гээд л хөөргөөд байсан, удаа ч үгүй нөгөө залуу хүчингийн хэрэгт орооцолдож, Их хурлын гишүүнээсээ татгалзсан. Өнөөдөр Д.Гантулгын сонгогчид амаа бариад сууж байгаа. Залуу хүн ингэж л алдаа гаргадаг. Тэгэхээр парламентад шодой нь ажилладаг биш, толгой нь ажилладаг хүн хэрэгтэй байна. Улс орны бодлого гаргахын оронд яаж өөрөө хурдан баяжих тухай, сайхан хүүхнүүдтэй зугаалах тухай бодож байна. Тиймээс 50-иас доош насныхныг Монголын парламентад сонгохгүй байх хэрэгтэй. Тэгж хуульчилж өгч байж Монгол Улс хөгжинө. Мөн тийм хуультай болоод ирэхээр төрийн ой санамж болсон өвгөдөө ад үзэхээ болино.