Author: БОЛД БАТБОЛД

Загас өгөх биш, харин загас барих аргыг зааж өгөх нь чухал гэсэн үг бий. Үндсэндээ загас барих аргыг зааж өгөлгүйгээр загасыг нь шууд барьж өгөөд байна гэдэг нь тухайн хүндээ сайн санасан явдал гэхээсээ хорлож байгаа асар хор урхагтай үйлдэл болдог. Тэгвэл манай Ерөнхий сайд маниусыгаа “загас”-аар зай завсаргүй тэжээгээд сүйд болж байна. Сонгууль ч ойртсоныг хэлэх үү, ёстой нөгөө баян намсрай гэдэг шиг баруун солгойгүй цацаж байна. Ямаанд мөнгө өглөө л гэнэ, хүүхдэд мөнгө өглөө л гэнэ, нийгмийн даатгалын шимтгэлээс чөлөөллөө л гэнэ. Юу юу ч болов. Эдгээрийг жаахан дэлгэрүүлбэл, малчдын орлого болон ноолуурын салбарын дотоод үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор малчин өрхүүдэд ноолуурын килограмм тутамд 20 мянган төгрөгийн урамшуулал олгохоор болсон. Ингэж Монголын Засгийн газар ямаанд хайр зарладгаараа зарласан.

Дараа нь залгуулаад энэ оны дөрөвдүгээр сарын нэгнээс аравдугаар сарын нэгнийг хүртэлх хугацаанд 0-18 насны хүүхэд бүрт сар болгон 100 мянган төгрөг олгохоор болсон. Үндсэндээ хүүхдэд олгож байсан 30 мянган төгрөгийг 70 мянгаар шууд нэмэгдүүлж 100 мянгыг өгөхөөр болсон. Мөн нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай бага орлоготой 122 мянган хүнд сар бүр 16 мянган төгрөгийн хүнсний талон олгодгийг 32 мянга, хүүхдэд найман мянган төгрөг олгодгийг 16 мянга болгож хоёр дахин нэмэгдүүлсэн. Энэ сарын нэгнэээс нийгмийн халамжийн тэтгэврүүдийг 100 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх үүнд, нийгмийн халамжийн сангаас тэтгэвэр авдаг өндөр настан, өнчин хүүхдүүд, өрх толгойлсон эцэг эхчүүдийн тэтгэмж, одой иргэдэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд олгодог тэтгэмж зэргийг сар бүр 100 мянгаар нэмэгдүүлж 288 мянган төгрөг олгохоор шийдвэрлээд байна. Эдгээр халамжид нийтдээ 793.6 тэрбум төгрөг зарцуулахаар болсон.

Засгийн газар ингэж “загас”-аар тэжээж байгаад ард түмэн дуртай байна. Төр засаг нь юм өгч байхад яалаа ч гэж дургүйлхэх билээ. “Өөрсдөө идэж байхаар бидэнтэйгээ хуваавал таарна” гэсэн монгол филосифиороо өөр хоорондоо сүрхий ярьцгааж байна. Хуваагаад хүртчихсэн бол хулгай хийсэн хүнээ хүртэл муу хэлдэггүй зантай ард түмэн шүү дээ, бид чинь. Шилийн сайн эр хулгайн адуун сүргээсээ ганц сарваа өгчихсөн байхад түүнийгээ муулдаггүй, бүр нэг хир халдаагүй явж ирсэн үүх түүх бий л дээ. Тиймээс тав арван төгрөг илүүчилж байгаа төр засагтаа яг энэ үед манайхан ам сайтай л байна. Хүрэлсүхийн Засгийн газар ээлжит бусаар өдөр шөнөгүй хуралдаад л хэдэн сайдууд нь зай завсаргүй мэдэгдэл хийж олон түмэнд юм амлаад байх шинжтэй. Цар тахал ч нүүрлэж, аж ахуйн нэгжүүд үүд хаалгаа бариад хэцүүхэн байгаа нь жаахан юмаар хуурч байгаа засагт бол ихээхэн “коко” авахаар байна. Дээрээс нь сонгуулийн халуу шатсан өдрүүд эхэлж байгаа учир эрх баригч намын дарга, Ерөнхий сайд маань амандаа багтсан бүхнээ ард түмэнд өгнө гэж байх шиг байна. Ард түмнээ бодож алгаа тэнийж үзээгүй Сангийн сайд, өгнө авна гэдгээ ч ойлгодоггүй Ерөнхий сайд хоёрыг гар тэнийж уруул цорвойж байхыг харах сайхан байна. Сонгууль өнгөртөл, үндсэндээ ирэх аравдугаар сар хүртэл энэ төр засаг идэж уух юм бага сагаар тараагаад болоод явчих юм байна.

Харин “загас”-аа дуусахаар “загас”-аа хэрхэн яаж барих билээ, Ерөнхий сайд минь. Өгдөг юм хэмжээтэй нь мэдээж. Сонгууль болоод өнгөрөх нь бас мэдээж. Мөнхөд өгөөд байж чадахгүйгээс хойш загас хэрхэн яаж барих тал дээр бодож, санаж, төлөвлөсөн, ур ухаанаа уралдуулсан юм байна уу, ингэхэд. Дампуурлаа зарлах дээрээ тулаад, хаалга үүдээ барьсан аж ахуйн нэгжүүдээ төр засгаас хэрхэн дэмжиж, улс орны эдийн засгийн гол судасны эргэлт болсон хувийн хэвшлийнхнийг толгой дараалан сөхрүүлчихэлгүй яаж авч үлдэх гэж байна. Цаашид ажлын байрыг олноор нь яаж бий болгож, ковид гуайн өмнө сөхөрсөн ард түмнээ ажилтай, орлоготой болгох гэж байна. Хөдөө аж ахуй газар тариалангийн салбараа яаж дэмжих гэж байна. Тариалангийн компаниуд бүгд улсаас зээлтэй, амьхандаа тариагаа тарьж, ирэх намар ургац гайгүй хураан авч, улсад улаанбуудайгаа тушаагаад таван төгрөгийн ашиг орлого, эргэлтээ бодоод дор бүрнээ зүтгэж байгаа. Тэдэнд бодитойгоор ямар дэмжлэг үзүүлэх вэ. Уул нь зун, намрын цагт тариа ногооны талбарт жаахан ажлын байр гардаг. Гэвч гар дээрээ бэлэн мөнгө авчихсан, дор хаяад хүүхдийнхээ 100 мянгаар дургиж байгаа нөхөд ажиллахгүй байх. Ингээд загас барих аргыг нь зааж өгөх биш загасаар хооллож хорлоод байх юм. Уул уурхай дээр Монголын төр цаашид ямар дорвитой бодлого, мега төслүүд хэрэгжүүлж улс орны эдийн засгийг аврах юм бол. Уул уурхайг хааж боож, тухайн нутгийн цөөн иргэд, мөн тав арван малчдын талархлыг хүлээж, тэдэнд сайхан харагдах гэсэн поп амлалт, хууль журмууд гаргаж ард түмний баатар болохоос өөрөөр дорвитой амлалт, урт хугацааны стратеги, хөгжлийн бодлого гэж байна уу. Уул уурхай, хөдөө аж ахуй Монголын эдийн засагт бодит нөлөөгөө өгнө. Гэтэл энэ тал дээр Хүрэлсүх сайд танай Засгийн газар Монголын хувь заяаны эсрэг зогсох юм, ямар учиртай юм бэ. Оюу толгойн асуудал гэхэд одоо олон улсын арбитрын шүүх дээр байж байна.

Татварын ерөнхий газраас 2018 онд Оюу толгой компанид 155 сая ам.долларын татварын акт тавьсан. Үүнээс 4.8 сая ам.долларыг нь төлсөн ч үлдсэн дүн дээр нь талууд шийдэлд хүрээгүй. Ингээд Оюу толгой компани 2009 оны хөрөнгө оруулалтын гэрээ, 2015 оны гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилтийн заалтад тулгуурлан арбитрын шүүхэд хандсаныг хөрөнгө оруулагч “Туркойз хилл ресурс” албан ёсоор мэдэгдсэн. “Оюу толгойн татвартай холбоотой маргаан дээр Засгийн газар ямар нэгэн байдлаар зөвшилцөхгүй” гэж ЗГХЭГ-ын дарга нь хэлсэн. Бодит байдал үндсэндээ ийм л байгаа. Одоо Оюу толгой ажилчдаа бөөн бөөнөөр нь халаад эхэлж байна, өөр яалтай. Таван толгой ямар байгааг бид мэдэж байгаа. Цар тахлын улмаас хил хаагдаж, алдагдал хүлээсэн. Мөн ард түмний гол найдлага тавьж байсан IPO-г Ерөнхий сайд та зогсоочихсон. Засгийн газар ээлжит бусаар хуралдаад л “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай Засгийн газрын 2019 оны 296 дугаар заалтыг бүхэлд нь хүчингүй болгосон. “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн 70 хувийн хувьцаа эзэмшигч Засгийн газар 2019 онд 296 дугаар тогтоол гаргаж “Эрдэнэс таван толгой” ХК-ийн охин компани болох “Эрдэнэс Таван толгой майнинг” ХХК-ийг үүсгэн байгуулахаар шийдвэр гаргасан. Тус охин компани нь нь Зүүн цанхийн хэсгийн ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг шилжүүлэн авч 30 хүртэлх хувийг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалж IPO босгох байсан юм. Гэвч Засгийн газар энэхүү тогтоолыг шууд хүчингүй болгосноор ард түмний горьдлого тасарсан. Дээрээс нь 2020 оны төсвийн орлогын гол найдвар, экспортын орлогын 30 хувийг бүрдүүлэх зэсийн уналт манай эдийн засгийг бүр сөхрөөлөө. Өнгөрөгч онд 6250 ам.долларт хүрч байсан зэсийн ханш он гарсаар 25 хувиар буугаад байна. Саарал жагсаалтад байсан манай улс Европын холбооны хар жагсаалтад орчихлоо. Энэ аюулаас гадна 2020 онд Монгол Улсын өр төлөлт гэж том юм байна.

Монголбанкны юанийн своп хэлцлээр авсан гурван хувийн хүүтэй 1.5 тэрбум ам.долларын зээлийг энэ онд эргүүлж төлнө. МИАТ төрийн өмчит хувьцаат компанийг 2013 онд 121.4 сая ам долларын 5, 7, 10 жилийн хугацаатай гурван дэд хэсгээс бүрдэх зээллэг хийхэд Засгийн газар баталгаа гаргасан. Уг мөнгөөр “Бойнг 767-300ER” агаарын хөлөг худалдаж авсны дэд зээлийн төлбөрт 10.7 сая ам.доллар буюу 28.6 тэрбумыг төлнө. Мөн “Самуурай” бондын хүүгийн төлбөрт 456 сая иен буюу 11.3 тэрбум төгрөг, Хятадын Хөгжлийн банкнаас зээлсэн 162 сая ам.долларын зээлэнд 27 сая ам.доллар буюу 72.1 тэрбум төгрөгийн үндсэн төлбөр, 4.5 сая ам.доллар буюу 12.1 тэрбум төгрөгийн хүүгийн төлбөр, “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн 2016 онд авсан 35 сая ма.долларын зээлээс өнөө жил 0.1 сая ам.доллар буюу 0.3 тэрбум төгрөгийн үндсэн төлбөр, 0.2 сая ам.доллар буюу 0.6 тэрбум төгрөгийн хүү төлөх хуваарьтай. Худалдаа хөгжлийн банк 2015 онд 500 сая ам.долларын 9.375 хувийн хүүтэй таван жилийн хугацаатай үнэт цаасыг олон улсын зах зээлд арилжаалсан. Тэгвэл энэхүү үнэт цаасны төлбөрийг 2020 оны тавдугаар сард төлж дуусах бөгөөд үндсэн төлбөрт 500 сая ам.доллар хүүгийн төлбөрт 23.4 сая ам доллар, нийт 523.4 сая ам.доллар буюу своп ханшаар тооцвол 1.034.4 тэрбум төгрөгийн төлбөр төлөх нь ээ. Энэ бүгдэд Ерөнхий сайд танд бодсон юм байна уу. Сонгуульд ялчих юм бол шийднэ гээд зүгээр хаяад байна уу. Ялагдчихвал маньд ямар хамаатай юм гэсхийгээд л гүйж байна уу. Сонгууль бодож ард иргэдээ “загас”-аар хуурч байтал улс орон чинь сүйрлээ. “Загас”-аар тэжээх Ерөнхий сайд минь дараа нь “загас”-аа яаж барих билээ гэх айхавтар асуултын өмнө ирснээ та мэдэж байна уу?

Улс эх орны тусгаар тогтнолын баталгаа бол эдийн засаг. Харин эдийн засгийн суурь баталгаа нь банк юм. Банкны үйл ажиллагаанд ямар нэгэн доголдол гаралгүй хэвийн ажиллаж байвал тухайн орны ард түмний ахуй амьдрал тогтвортой эдийн засгийн хувьд гачигдал чирэгдэлгүй санаа амар аж төрж байна гэсэн үг. Энэ бол улс гүрний тусгаар тогтнолын баталгаа болсон эдийн засгийн бичигдээгүй хууль. Банкны хадгаламж гэдэг ард түмний үүц хөрөнгө. Хүнд хэцүү цагтаа хэрэглэнэ гэж далд хийсэн нөөц бөгөөд ирээдүйдээ итгэх итгэл найдвар нь юм. Дэлхий нийтийг нөмөрсөн энэхүү цар тахлын үед хүн төрөлхтөн банкинд хадгалуулсан тав арван төгрөгтөө л найдаж сэтгэл өег нуруу тэнэгэр байгаа. Бүр тодруулаад хэлэх юм бол, улс орны нөхцөл байдал яаж ч хүндэрсэн, муугаар бодоход нийгэмд аюулын харанга дэлдсэн ч банкинд хадгалуулсан хэд гурван юм аминд орно гэж бодож байгаа. Цар тахал, ер юу ч болж байсан, ёстой дэлхий хөмөрч байсан ч банкууд хадгаламж эзэмшигчидтэй тохирсон хүүгээ өгөх үүрэгтэй. Тиймээс ард иргэдийн хамгийн их айж түгшиж сонсдог мэдээ банктай холбоотой мэдээлэл. Төр засгийн зүгээс банктай холбоотой ямар мэдээлэл дуулдах нь уу гээд л чих тавьдаг. Амь амьдралынх нь гол найдвар арга ч үгүй.

Дэлхийн бүх орнууд эдийн засгаа анхаарахдаа хамгийн түрүүнд банкаа анхаардаг. Улс орон оршин тогтнохын нэгэн баталгаа нь банк гэж үздэг учраас банкаа анхаарч түүндээ хөрөнгө оруулалт хийгээд эхэлдэг. Дээрээс нь ямар ч нөхцөл байдалд иргэдийнхээ хадгаламжид хууль журмын дагуу хандаж хамгаалдаг. Эдийн засгийн аюул нүүрлэхэд улс орнууд “Иргэд та бүхэн айж сандрах хэрэггүй. Банкны үйл ажиллагаанд ямар ч доголдол гараагүй. Банк хэвийн ажиллаж байгаа. Бид банкаа дэмжиж байгаа” гээд зарладаг нь цаанаа ийм учиртай. Өнөөдөр ийм арга хэмжээнүүдийг дэлхий даяараа авч байна. Хятадын Төв банк эхлээд 43 тэрбум ам.долларыг есөн банкиндаа хувааж өгсөн. Дараа нь 72 тэрбумыг банкуудаараа дамжуулан үйлдвэрлэл эрхлэгч нарт өгсөн. Мөн Америкийн ерөнхийлөгч төрөөс нэг триллион долларын санхүүжилтийг арилжааны банкуудаараа дамжуулсан гүйлгээ хийж эхэлсэн. Герман, Солонгос, Японы Засгийн газар болон Төв банкууд нь 56 тэрбум долларыг арилжааны банкуудаараа дамжуулж бизнес эрхлэгч нартаа олгож буйгаа дэлхий нийтэд зарлаад байна. Ингэж дэлхийн улс орнууд эдийн засгийн хүнд бэрх цагт арилжааны банкуудаа дэмжин томоохон үйлдвэрлэгч компаниудаа бодлогоор хөл дээр нь авч үлддэг.

Яагаад томоохон аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдээ бодлогоор дэмжиж эрсдэлээс авардаг вэ гэдэг нь бас л эдийн засгийн суурь зарчим. 3-30 хүнтэй аж ахуйн нэгж дампуурвал улс орныг унагах хэмжээнд хүргэхгүй. Үндсэндээ жижиг аж ахуйн нэгжүүд хаалгаа барихад мэдээж тэнд ажиллаж, цалин цавагтайгаа залгаж байсан хүмүүсийн ар гэр амьдрал хүндэрч таарна. Гэхдээ улс орон унах хэмжээнд очихгүй. Харин банк дампуурвал улс орон шууд ойчно. Тийм учраас дэлхийн улс орнууд томоохон аж ахуйн нэгж, компаниудаа, мөн банкаа хайрлан хамгаалж, эдийн засгийн бүхий л бодлого чиглэлээ энэ тал руу хандуулаад байдаг нь ийм учиртай юм. Энэ бол хүн төрөлхтний олон зууны туршид батлагдсан алтан зарчим. Хүн төрөлхтөн цагийн цагт эдийн засгийн хүнд сорилтуудтай нүүр тулж байсан. Тухайлбал, 19291933 оны хооронд бий болсон Америкийн хямралыг эдийн засагчид болоод томоохон банкирууд хэлдэг. Тухайн үед бүх оронд төв банк гэж байгаагүй, ганц нэгхэн оронд байсан гэдэг. Яахаа мэдэхгүйгээс болоод маш олон аж ахуйн нэгж, хүн хувь, өрх гэр, банкны хямралд өртөж асар ихээр хохирсон байдаг. Ингээд хүн төрөлхтний хөгжлийн аясаар Төв банкууд байгуулагдаад мөнгөний бодлогоо хэрэгжүүлдэг болж, эдийн засгийн хямралуудыг даван туулах арга замаа олж эхэлсэн байна. 2010-аад оны Америкаас үүдэлтэй Европ болоод дэлхий дахиныг нөмөрсөн их хямралын үеийн улс орнууд Засгийн газар болоод Төв банк нь арилжааны банкуудаа санхүүжүүлж давж гарсан байдаг. Ийм л жишигтэй.

Тэгтэл манай Ерөнхий сайд өнгөрөгч сарын 27нд Төрийн ордонд хэвлэл мэдээллийг цуглуулж байгаад жигтэйхэн попорсон интертайнмент мэдэгдэл хийхдээ шууд л банкуудыг өвтгөнө, эрүүл мэндэд чинь халдана, та нарыг хорлоно шүү гэж шүдээ зууж байгаад ил тод зарладаг нь ямар учиртай юм бэ. Ингэж хамгийн түрүүнд эдийн засгийн суурь баталгаа болсон банкаа багалзуурдана гэж улайран дайрдаг Ерөнхий сайд байх уу. Твиттер, фэйсбүүк, цахим сүлжээнд идэвхтэй байж, юу ч хамаагүй донгосч байдаг, банкнаас зээл аваад түүнийгээ төлж чадахгүй байгаа хэдхэн нөхдийн хийрхэлд хөтлөгдөн ингэж банкаа багалзуурдана гэж хэлж болохгүй байх аа. Энэ мэдэгдлийг хараад цахим ертөнцөд хий дэмий шүлсээ үсчүүлж цэцэрхэхээс өөрийг хийдэггүй нөхдийн хийрхэлд хөтлөгдөн, тэдэндээ өргөмжлөгдөж тэднийхээ баатар болох гэж хийсэн даанч болчимгүй үйлдэл гэхээс өөрөөр яалтай билээ. Цар тахлын хүнд сорилтын үед улс орноо хорлох гэсэн мэт бодлогогүй мэдэгдлийн дараа “Манай Ерөнхий сайд банкныхантай дайн зарлалаа”, “Ард түмнийг шулж байгаа энэ бакны эздэд маш том сануулга өглөө” гээд л дор бүрнээ дуу алдан бичицгээж эхэлсэн.

Хүрэлсүхийн энэ мэдэгдэл банкныханд маш муу дохио болж очлоо. Одоо гадны банк оруулж ирж дотоодын банкуудаа багалзуурдаж амийг нь таслах үйл ажиллагаа үргэлжлэх юм шиг байна. Банкны асуудал гэдэг үнэн чанартаа дан ганц банкны асуудал байдаггүй. Банкны асуудал бол бүх ард түмний асуудал байдаг. Монголын санхүүгийн зах зээлийн 95-аас дээш хувийг нь банкны салбар эзэлдэг гээд бодохоор энэ бол хүн бүрийн амин чухал асуудал мөн. Монголын төрөөс барьж буй энэ бодлогод банкны захирлууд айж жийрхээд үг сөрж эсрэг зогсож чадахгүй байх. Харин ард түмэн минь үндэсний банкуудаа хамгаалж, эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо ганхуулахгүй, гадныханд боомилуулчихалгүй бат бөх авч үлдэхийн тулд сонор соргог байх цаг нь иржээ. Банкийг өвтгөвөл Монгол Улс чинь өвдөнө шүү, Ерөнхий сайд аа.

Монголчууд бид хэдий болтол социализмын үеийн сэтгэлгээгээр амьдрах ёстой юм бэ. Хуучин нийгмийн үеийн сэтгэлгээ гэж төрсөн үрсээ төл малнаас дор үзэж ирсэн үнэн бодит байдлыг хэлж байна. Засгийн буюу ялтай мал маллаж байсан тэр цагт төрсөн үрээс нь илүү төлийн тоо, малын эндэгдэл чухал байсан нь гарцаагүй. Улс нийгмээрээ малын тоо толгойн тухай, төлийн хорогдлын тухай ярьж малчдын үр хүүхдүүдийг эцэг эхээс нь салган сумын төвд дотуур байр хэмээх боловсон шоронд хорьж цагдах болсон юм. Төл малыг эхээс нь салгаагүй хэрнээ төрсөн үрийг эцэг эхээс нь салган хорьж өлөн зэлмэн, хараа хяналтгүй өсгөх эх суурийг бүрэн утгаар нь тавьсан тийм л бүдүүлэг нийгэм байлаа.

Одоо эргээд бодоход хамгийн хатуу харгис ёс суртахуун тэндээс ноёрхлоо тогтоож, монголчуудын сэтгэлгээнд үр хүүхэд, хойч үеэ хайхардаггүй, тэдний өмнө хариуцлага хүлээнэ гэдгийг мэддэггүй ийм харалган байдал баттай суусан байдаг.

Энэ талаар өмнө нь “Өдрийн сонин”удаа дараа бичсэн. “Хонины хурга зутарна гээд хоньчны хөвгүүн бэтгэрэх ёсгүй” гээд бичиж байсныг уншигч олон санаж байгаа байх. Дэлхийн улс орнууд хүний эрх, эрх чөлөөг дээд зэргээр сахин хамгаалж хүнээ хайрласан, иргэнээ дээдэлсэн нэг үгээр хэлбэл хүн ёсны эрин зуунд аж төрж байна. Гэтэл бид аль хорьдугаар зууны эхэн хагасын хатуу харгис бодлого болох хүнээс нь илүүтэйгээр малыг нь анхаарч үздэг тогтолцоогоор явж ирлээ.

“Дотуур байрыг эсэргүүцлээ, шорон гэж үзлээ. Болоод ирсэн юмыг буруутгалаа. Бид чинь бүгд л дотуур байрны бүтээгдэхүүнүүд” гэж зэвүүцэх хүмүүс байдаг. Тухайн үедээ болж байсан бол өнөөгийн нийгэмд энэ тогтолцоо болохгүй байна. Учир нь гэр бүлийн халуун уур амьсгалыг тэгтлээ мэдрээгүй гэрээсээ хол, аав ээжээсээ хөндий өсчихсөн хүүхдүүд амьдрал дээр гэр бүл зохиож ижий аав болоод явахаараа үр хүүхдийнхээ өмнө тэгтлээ хариуцлага хүлээхгүй, өө яахав болоод ирсэн, болох л байлгүй гэсэн бодолтой байдаг. Энэ нь бодит амьдрал дээр олон зүйл дээр анзаарагдах боллоо. Сүүлийн хэдхэн жилийн хугацаанд Монгол Улсад нялх балчир үрс амиа алдсан тохиолдол хэрээс хэтэрсэн. Дайн дажинтай улсаас илүү айхавтар юм дуулдах боллоо. Хүүхэд хамгийн аюулгүй орчин болох гэртээ, сургуулийнхаа гадаа, хтоглоомын талбайд харамсалтайгаар амиа алдах болсон. Сэтгэл шимшрүүлсэн тэрхүү хэргүүдээс зарим нэгийг нь эргэн сөхье.

Хоёр жилийн өмнөх судалгаанаас харахад, 2018 оны зургадугаар сард гэхэд бараг л өдөр дараалж хүүхдүүд амиа алдсан харамсалт мэдээ дуулдаж байсан. Зургадуур сарын 15-нд БЗД-ийн Дарь-Эхийн шинэ эцэст хичээлээ тараад тоглохоор гарсан 11 настай хүү тогтоол усанд эндэж амиа алдсан. Зам гүүрний бүтээн байгуулалтын ажил явагдаж шороогоор далан босгосон нь цүнхээл үүсэх нөхцөл болж түүнийг мэдээгүй хүү амиа алдсан нь өөрийнх нь хохь болоод өнгөрсөн. Тэгвэл ердөө гуравхан хоногийн дараа мөн БЗД-ийн нутаг дэвсгэрт байрлах 79 дүгээр сургуулийн хөлбөмбөгийн талбайд тоглохоор очсон тавдугаар ангийн хүү хөлбөмбөгийн талбайн төмөр хаалганд даруулж амиа алдсан.Тухайн үед шуугиан болж байсан ч сургуулийн захирал Ш.Болор-Эрдэнийг ажлаас нь халснаар хөлбөмбөмгийн талбайд амиа алдсан хүүгийн хэрэг замхарсан. Сургуулийн захирал нь амиа алдсан хүүг зорилтот бүлгийнх, ээж аав нь салсан, аав нь архины хамааралтай гэж есөн шидээр хэлж байсан нь аймшигтай. Тоглоомын талбайд тоглохоор очоод эрдэнэт амиа алдсан хүүг захирал нь өнгөрснийх нь дараа ингэж элдвээр хэлэхээр юу болох уу.

Монгол Улс үр хүүхдэдээ хайртай, тэдний өмнө хариуцлага хүлээдэг орон мөн үү. Хөлбөмбөгийн талбайд хүүхэд амиа үрэгдсэнээс ердөө долоохон хоногийн дараа Сүхбаатар дүүргийн 11 хорооллын долдугаар байрныхаа гадаа тоглож байсан хүү “Эко шинэс” эмийн сангийн тогтой төмөр утсанд цохиулж тэр дороо амьсгал хураасан. Уг хэргийн ул мөрийг хөөгөөд үзэхээр эмийн санг нь нүүлгэх шийдвэр гарснаар хүүгийн амь настай холбоотой асуудал замхарсан байдаг. Хүүхэд байрныхаа гадаа тогонд цохиулж өнгөрсөн хэргээс хэдхэн хоногийн дараа буюу 2018 оны долдугаар сарын 05-нд Налайх дүүрэгт долоо настай хүү мөн тогонд цохиулж амиа алдсан хэрэг гарсан. Зайрмаг авахаар аавасаа мөнгө аваад гарсан ах дүү хоёр хоёулаа зам дээр машинд дайруулсан, аав ээж нь голын эрэгт хөзөр тоглож байх хойгуур нялх хүүхэд нь мөлхөж яваад ус руу орж эндсэн гээд хүүхдийн эндэгдлийг хэлээд барахгүй. Өнгөрөгч онд улсын хэмжээнд 1692 хүүхэд гэмт хэргийн улмаас хохирсон байдаг. Түүнээс 127 хүүхэд амь насаараа, 745 хүүхэд эрүүл мэндээрээ хохирсон судалгаа байна. Мөн сэтгэл санааны хүчирхийлэлд 424, бэлгийн хүчирхийлэлд 187 хүүхэд өртсөн гэх судалгаа байна.

Увс аймгийн Цагаанхайрхан суманд тэр жилийн Цагаан сарын өмнө ямар харуусалт хэрэг гарч байв. Аав ээж нь айлд Цагаан сарын бууз хийхээр явсан хойгуур гэртээ үлдсэн хоёр жаалхан амьтан аав ээжийнхээ араас явахдаа цасан шуурганд төөрч, долоон настай охин таван настай дүүдээ дээл хувцсаа бүгдийг нь тайлж өгөөд өөрөө осгож амиа алдсан байдаг. Долоон настай охин голоо тасартал дүүгийнхээ төлөө зүтгэсэн сэтгэл шимшрүүлсэн мэдээ хүн бүрт нэгийг бодогдуулж байсан. Үр хүүхдээ харгалзагч хүнгүйгээр гэрт нь үлдээгээд явж болохгүй юм байна гэх ойлголт хүмүүст төрж байсан. Гэвч манайхан зүгээр л яриад өнгөрсөн. Дараа нь үр хүүхдээ гэрт нь түгжиж орхиод л гэртээгээ шатсан тохиолдол зөндөө гарлаа. Баянхонгорын Баян-Овоо суманд 3-5 насны хоёр хүүхэд гэртэйгээ шатаж эндсэн. Аав нь сумын төв, ээж нь малдаа явсан байсан. Өвөрхангайн Арвайхээрт бага насны хоёр хүүхэд мөн л гэртэйгээ шатсан. Ховд аймагт 3-9 насны нэг айлын таван хүүхэд гэртэйгээ шатаж харамсалтайгаар амиа алдсан. Улаанбаатар хот болон Багануур дүүрэгт ийм хэргүүд удаа дараа гарсан. Сэтгэл сэрдхийлгэсэн ийм мэдээг хүн бүхэн цочирдон хүлээж авдаг ч эцэг эх, харгалзагч хүмүүст нь үүрэх хариуцлагын тухай хэн ч ярьдаггүй. Монголд ийм байдал үргэлжид давтагдсаар, нялх балчир үрс томчуудын буруугаас болж амиа алдсаар байх болно. Тэгэхээр одоо хуультай болъё. Дөнгөж саяхан Дархан хотод нэг айлын гурван хүүхэд гэртээ цоожлуулж үлдээд паар нь хагарснаас цахилгааны саатал гарч харамсалтайгаар амиа алдсан хэрэг гарсан. Бид бүхэн хэд хоногийн туршид цахим орчинд энэ тухай бичлээ.

Эрхэм төрийн түшээд минь Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийг эргэн харж, эцэг эх болоод асран хамгаалагч нарт оногдуулах үүрэг хариуцлагыг маш тодорхой болгох хэрэгтэйг сүүлийн сэтгэл шимшрүүлсэн хэрэг харууллаа. Миний бие үүнд хэн нэгнийг буруутгах гэсэнгүй. Харин Монголын ирээдүйн сайн сайхны төлөө, цаашдын элэг бүтэн амьдрал, айл өрх бүрийн аз жаргал, баяр баясгалангийн тухай өгүүлж байна. Замын хөдөлгөөний тухай хуулинд эцэг эх, асран хамгаалагч, бүх шатны боловсролын байгууллагын холбогдох албан тушаалтан 10 хүртэлх насны хүүхдийг харгалзах хүнгүйгээр замын хөдөлгөөнд оролцуулахгүй гэж зааж өгснөөр бага насны хүүхдийн авто замын осол харьцангуй буурсан. Эцэг эхчүүд хүүхдээ сургуульд нь заавал хүргэж өгдөг жишиг тогтсон. Яг үүн шигэцэг эх болон асран хамгаалагч нарт зориулсан хуультай болбол гэртээ харгалзах хүнгүйгээр бага насны хүүхдүүдийг орхидог байдал үгүй болж, ямар нэгэн осол эндэгдэл гарах нь багасна.

Нэгэнт л хууль хэрэгжээд эхэлбэл дээр доргүй хуулийн тухай ярьж, нэг нэгэндээ хараа хяналт тавиад бүгдээрээ цахим хэрэглэгч учир цахимаар шуугиад эхлэх нь мэдээж. Мөн үр хүүхдийнхээ өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй бол хуулийн дагуу ийм хариуцлага хүлээнэ гэдгийг ой тоонд нь суутал ойлгуулах хэрэгтэй. Ингэж монголчууд бид төрсөн үрсээ төл малнаас дор үздэг социализмын үеийн араншингаасаа салснаар үр хүүхэд улс орны хамгийн эрхэм баялаг гэдгийг жинхэнэ ёсоор ухаарна.Хуулиар хүлээсэн үүрэг хариуцлагаа ухамсарласнаар амьдралын шинэ хэв маягт шилжиж, улс орны хөгжил дэвшлийн ирээдүй ч гэрэлтэй болоод ирнэ.

Өнгөрөгч баасан гаригийн УИХ-ын чуулганаар Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн төслийг баталсан. Уг хуулийн төслийг Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Х.Нямбаатарын гаргасан горимын саналын дагуу анхны хэлэлцүүлгээр шууд баталсан юм. Энэхүү хууль батлагдсанаар шүүхийн шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэх үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах, мөн 2017 оны долдугаар сарын 01-нээс хойш өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд прокурорын шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэдэг үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах, мөрдөн байцаалтын шатанд байгаа хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацааг зогсоож сэргээн шалгахаар болж байна. Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслөөр гэмт хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг тоолох зохицуулалтыг өөрчлөхтэй холбогдуулан мөрдөн байцаалтын болон шүүхийн шатанд байгаа хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг хэрхэн тоолох талаар тодорхойгүй байдал үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх, түүнчлэн бусдад ял завшуулахгүй байх, хөөн хэлэлцэх хугацааг дууссан үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон авлига албан тушаалын гэмт хэргийг дахин шалгах шаардлагыг харгалзан уг хуулийн төслийг батлуулах болсноо ажлын хэсгийн зүгээс мэдэгдсэн.

Эрүүгийн хуулийн 1.10 дугаар зүйлийн “Гэмт хэргийг хөөн хэлэлцэх хугацаа”-нд өөрчлөн найруулалт орж тэрхүү хууль хэрэгжиж эхэлсэн өдөр буюу 2017 оны долдугаар сарын нэгнээс хойших хугацаанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр мөрдөн байцаалтын хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон хэргийн тоон судалгааг прокуророос гаргажээ. Улсын ерөнхий прокурорын орлогч М.Чинбатын хэлснээр 2018 онд дөрвөн хэрэг, 2019 онд есөн хэрэг нийтдээ 13 хэргийг хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгосон аж. Прокуророос албан ёсоор мэдэгдсэн энэхүү авлига, албан тушаалтны 13 хэрэгт Хөгжлийн банкны гэх хэрэг хамаарагдана. Хөгжлийн банкнаас улсын төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй 3.2 их наяд төгрөг нийтдээ зургаан их наяд төгрөгийн зээлийн асуудал яригддаг. Тухайн үед Эдийн засгийн хөгжлийн сайдаар ажиллаж байсан “Фортуна” Н.Батбаярыг эрх мэдлээ хэтрүүлэн улсад хоёр тэрбум 35 сая төгрөгийн хохирол учруулсан хэмээн буруутгаж байсан ч түүний хэрэг хэрэгсэхгүй болсон. Мөн УИХ-ын гишүүн асан Б.Гарамгайбаатарын хамаарал бүхий “Монроуд” компани замын тендерийн асуудалд орооцолдсон ч хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусч хэрэгсэхгүй болсон. Энэ хоёроос гадна “Хөгжлийн банкны” гэх тодотголтой хэрэгт тус банкны гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байсан Н.Мөнхбат, Эрчим хүчний сайд байсан М.Сономпил, Барилга, хот байгуулалтын сайд асан З.Баянсэлэнгэ, нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагчаар 2012-2016 онд ажилласан Э.Бат-Үүл, түүний хүү Б.Чулуудай, ТОСК-ын захирал А.Гантулга нарын олон хүн нэр холбогддог.

Мөн хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусч хэргээ хаалгасан хүн нь “хүргэн” Г.Дэнзэн. Өөрийн хадам аав Н.Алтанхуягийг Ерөнхий сайд байхад Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дэд даргын албан тушаал хашиж байхдаа эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж “Эрдэнэс Таван толгой” компаниас тендер авч эхнэрийнхээ “Говь повер” компани руу 17 тэрбум төгрөг шилжүүлсэн гэх үндэслэлээр 2015 оноос эхлэн шалгагдсан. Шүүхээс “хүргэн” Г.Дэнзэнг буруутай гэж үзсэн ч хэрэг нь хөөн хэлэлцэх хугацаагаар хаагдсан. Дээрээс нь Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан С.Баяр, Ч.Сайханбилэг, М.Энхсайхан нарын хэрэг яригдана. С.Баярыг АТГ-аас 2015 онд шалгаж, Оюу толгойн гэрээг хийхдээ албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглаж, бусдад давуу эрх олгосон байж болзошгүй гэх үндэслэлээр яллагдагчаар татан байцаалт авч цагдан хорьсон. Олон он дамжиж шалгагдаж байгаа тус хэргийг өнгөрсөн есдүгээр сард шалгаж дууссан ч хууль шүүхийнхэн өнөөг хүртэл ямар нэгэн үйлдэл хийгээгүй байна. Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг, Сангийн сайд асан С.Баярцогт нарыг Эрдэнэт үйлдвэр, Оюу толгойн гэрээтэй холбоотойгоор албан тушаалаа урвуулсан, бусдад давуу эрх олгосон байж болзошгүй гэх үндэслэлээр мөн яллагдагчаар татаж шалгасан. Мөрдөн шалгаж дуусаад шүүхэд шилжүүлэн багагүй хугацаа өнгөрч чимээгүй байсан ч хамгийн сүүлийн мэдээгээр Цагдаагийн ерөнхий газраас Ч.Сайханбилэгийг албан ёсоор эрэн сурвалжилж байгааг мэдэгдсэн. Мөн Улсын ерөнхий прокурор асан Д.Дорлигжавын хэрэг байна. Түүнийг ерөнхий прокуророор ажиллаж байхдаа дүү Д.Баатарынхаа компаниар дамжуулж “Алтан Дорнод Монгол” компанийн дэд захирал Ч.Бямбаагаар зуучлуулан дөрвөн сая ам.долларын хахууль авсан гэх дуулианд холбогдуулан цагдан хорьсон.Харин Д.Дорлигжав нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болгох саналыг Нийслэлийн прокурорын газарт өнгөрөгч оны сүүлээр хүргүүлсэн байдаг. Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэх үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгох саналыг АТГ-аас прокурорын байгууллагад хүргүүлсэн гэх мэдээлэл бий. Хамгийн олон жил яригдаж, шүүхийн шийдвэр гаралгүй сүүлдээ хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан гэх “Жаст”-ын Батхүүгийн хэрэг үүнд хамаарна байх. “Эрдэнэт” үйлдвэрийг барьцаанд тавьж, Африкийн Стандарт банкнаас 170 сая ам.долларын зээл авсан Ш.Батхүүгийн хэрэг шүүхийн хэдэн байшингийн дунд шийдэгдэлгүй арваад жил явж байгаа, Хууль зүйн сайд нь хүртэл аргаа барсан байдалтай хэлээд Монголын хууль шүүхийнхний завхрал гэдгийг чуулган дээр мэдэгдсэн.

Ийнхүү эрх баригч Ардын намын нөхөд олонхоороо түрж шүүх, прокурор, мөрдөн байцаалтын шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан хэргүүдийг дахин шалгахаар хуулийн төслийг яаравчлан баталлаа. Үндсэндээ хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дууссан болон хэрэг нь хаагдсан дээрх нэр бүхий эрхмүүдийг дахин яллахын тулд уг хуулийн төслийг баталчихлаа. Дэлхийн хуулийн практикт хууль буцаж үйлчилдэггүй зарчимтай. Мэдээж хуулийг сэргээдэг зүйл бол бий. Харин хууль батлагдсан цаг мөчөөсөө дагаж мөрдөгддөг болохоос гэдрэг ухарч үйлчилдэггүй ийм л зүй ёсны зүйл. Хөөн хэлэлцэх асуудал дээр эрх баригч намын нөхөд хуулийг буцаж үйлчлүүлэхийн тулд сэргээж байна. Дэлхий нийтээрээ мөрддөг хуулийн зарчмыг гажуудуулж зөвхөн өс хонзон авах сэдлээр хөөн хэлэлцэх хугацааны төслийг сэргээн боловсруулж батлуулсан нь харамсалтай. Хууль буцаж үйлчлээд хонзон авах хэрэгсэл болбол хамгийн аюултай. Яагаад гэвэл өнөөдөр гэмт хэрэг биш байгаа аливаа үйлдлийг цаг хугацааны дараа гэмт хэрэг мөн гэсэн хууль батлаад эргээд үйлчилж эхэлбэл энэ амьдралд бүх зүйл утгаа алдана.

Магадгүй хэдэн жилийн дараа Монголын толгой баячуудын ач зээ нар төр бариад “Төв суурин газар амьдарч байгаа иргэн та үр хүүхдээ 18 нас хүртэл нь нийтийн шугамд холбогдсон халуун хүйтэн устай орон сууцанд амьдруулах ёстой” гээд хууль батлаад, энэ хууль эргэж үйлчилнэ гээд заачих юм бол Улаанбаатарын гэр хороололд амь зууж байгаа энэ олон иргэн бүгдээрээ шоронгийн хаалга татах болно. Хууль эргэж үйлчлэх ийм аюул дагуулдаг. Нэгнээсээ өс хонзон авах гэсэн нэхэл хатуутай айхавтар юмны үүд хаалгыг эрх баригч намынхан нээгээд өгчихлөө. Хэрвээ та нар хууль сэргээж хэрэглэхээр, шударга үнэний төлөө гэх байдлаар хуулийн төслийг баталж байгаа юм бол Хууль зүйн сайд асан Х.Тэмүүжингийн хэлээд байгаа шиг ЖДҮ-чдээ яллах хэрэгтэй болно. “Эрүүгийн хууль нэгэнт буцаж үйлчлэх зарчимд шилжиж байгаа бол 2017 онд бас хассан албаны нөлөөг хууль бусаар ашиглах гэмт хэргийг сэргээж ЖДҮ туусан гишүүдийг шоронд нь явуулъя” гэж Х.Тэмүүжин хэлээд байгаа.

Ардын намын нөхөд та нар хөөн хэлэлцэх хугацааг дахин сэргээж байгаа шигээ албаны нөлөөг хууль бусаар ашиглах гэмт хэргийг сэргээж ЖДҮ-чдээ шоронд явуулж чадахгүй л дээ. Ёстой сачий чинь дутна байх.Харин танай намынхан үүнийг хэрэгжүүлэхгүй байсан ч дараагийн улс төрийн хүчин төрд гарч ирээд шударга ёсыг хангахын тулд дээрх хуулийг сэргээж ЖДҮ-чдийг толгой дараалан шоронд хийнэ. Үндсэндээ ЖДҮ-тэй нэр холбогдсон Ардын намын дарга, Ерөнхий сайдаасаа аваад намын генсек, Их хурлын гишүүд бүгд шоронд орно. Яг ийм тамын тойрог цаашаа үйлчлэх өс хонзонгийн үүд хаалгыг та бүхэн өөрсдөө нээгээд өгсөн юм чинь яая гэхэв. Үндсэндээ хуулийн гажуудал үүсч болох эх үндсийг та нар сайхан гэгч нь тавиад өглөө шүү дээ, хөөрхий. “Хөөн хэлэлцэх”-ийг эргэж сэргээх нь хуулийн гажуудал бий болгох уу гэж миний бие асуугаад байгаа нь ийм учиртай.

Монгол Улс бол парламентын засаглалтай орон юм. Хууль тогтоох дээд байгууллага нь Улсын Их хурал. Тийм учраас Улсын Их хурлын дарга нь парламентын засаглалынхаа үүднээс улс орны тэргүүнд тооцогддог. Г.Занданшатарын хувьд Монгол Улсын тэргүүнд тооцогдох тийм өндөр албан тушаалтай хүн. Гэтэл тэрээр монгол төрийн албан хаагчдаа зомби буюу амьд үхдэл гэж доромжиллоо. Төрийн албаны ёс зүй, сахилга хариуцлагын тухай хуулийн төслийн хэлэлцүүлэгт оролцохдоо ноён спикер төрийн албан хаагчдаа Энэтхэгийн кастын систем шиг хуваасан, тэгэхдээ тав хуваасан. Нэгд нь зомби буюу амьд үхдэл гэж хэлсэн. Хоёрт нь хорлон сүйтгэгчид гэж зарласан. Өнгөрсөн онд 810 сая төгрөгийн хохирол төрд учруулсан байна гэдгийг хэлсэн. Тэгээд гуравт нь муу гүйцэтгэгчид, ажлыг хагас дутуу чанаргүй хийдэг гэж цоллосон. Харин дөрөвт нь сайн гүйцэтгэгчид гэх боловч энэ хэсэгт маш цөөхөн хүн хамаарна гэдгийг онцолсон. Тавд нь ялагчид гэж байгаа боловч Занданшатарын хэлснээр энэ хэсэгт багтах хүн Монголын төрийн албан хаагч дунд байхгүй бололтой. Зомби болон хорлон сүйтгэгчид нийт албан хаагчдын ихэнх хувийг эзэлж байгаа ажээ.

Парламентын засаглалтай орны хууль тогтоох дээд байгууллагын дарга хүн төрийн албан хаагчдаа ингэж гутаан доромжилж, нэр төрд нь хэрцгий хандаж болохгүй ээ. Энэ бол арай хэтэрсэн, дэндсэн асуудал боллоо. Их хурлын дарга Г.Занданшатар төрийн албан хаагчдаа ингэж гутаан доромжилсныхоо төлөө албан тушаалаасаа огцрох болзлоо хангалаа гэж үзэж болно. Парламент ёсыг, Монгол төрийг бэхжүүлэх үүрэгтэй Их хурлын дарга хүн төрийн албан хаагчдаа санасныхаа зоргоор доромжилж, байж боломгүй муухай үгээр дайрч давшлан нэр хүндэд ноцтойгоор халдсан нь эмгэнэл.

Энэ бол спикерийн байтугай Их хурлын гишүүний ёс зүйд нийцэхгүй. Төрийн албан хаагчаа амьд үхдэл болгон доромжилно гэдэг төрт ёсоо доромжилж гутааж байгаагаас ялгаагүй. Ер нь манай үе үеийн удирдлагууд, төрийн өндөр албанд очсон бүхэн төрийн албан хаагчдаа үзэж чаддаггүй нь сонин. Сүүлийн үеийн эрх баригчдаас П.Очирбат гуай, Н.Багабанди гуай хоёр л төрийн албан хаагчидтайгаа зүй ёсны хувьд харилцаж байсан байх. Бусад төрийн тэргүүн болоод Их хурлын дарга, Ерөнхий сайдууд төрийн албанд зүтгэж байгаа нөхдөө дандаа муулчилдаг, элдэв хоёроор хэлдэг. Ерөөс хамгийн гол дайсан мэтээр үзэж хонзогнодог. Авлигач, хулгайч, адгийн шаар, хүний мөсгүй гээд л есөн шидээр хэлж, занаж, зүхэж доромжилдог. Энэ бүхний төгсгөлийг Занданшатар гэдэг хүн ном ёсоор нь хийчихлээ. Төрийн албан хаагчдаа амьд үхдэл гэж хэлэхээс өөр ямар доромж байх билээ.

“Өдрийн сонин” Монгол төрийн албан хаагчдыг эрхэмсэг байх ёстой гэж үздэг. Тиймээс төрийн албанд зүтгэж байгаа хүмүүсийг хэрхэвч доромжилж болохгүй гэдгийг, тэдний гавьяа зүтгэлийг үнэлэх хэрэгтэй гэж үздэг. Гол учир нь төрт ёсоо дээдэлсэн төрийн албан хаагчид байсан цагт Монгол төр эрхэмсэг оршино.

Нийгэм цаг үе хөгжөөд төргүй болж, төрийн албан хаагч гэдэг ойлголт байхгүй болох үед л төрийн эрхэмсэг гэдэг ойлголт үгүй болох биз. Харин Монгол төр эрхэмсгээр оршиж байгаа цагт төрийн албан хаагчид мөн л эрхэмсгээр дээдлэгдэж байх учиртай. Түүнээс төрийн албаныхан гэдэг бол хэн дуртай дарга нь санааныхаа зоргоор доромжилж байдаг тийм хүмүүс биш л дээ. Ямар ч газар төрийн албан хаагч орж ирэхэд ард иргэд төрт ёсоо хүндэтгээд мэхийдэг, намсхийдэг байх ёстой. Тэгж байж монгол төрийн эрхэмсэг чанар хадгалагдаж, төрт ёс гэдэг ойлголт өндөрт өргөгдөж, төрийн албан хаагчдын үнэ цэнэ дээшлэн хүчирхэг далайцтай төртэй улс гүрэн болохын үүд хаалга нээгдэнэ. Төрийн албанд зүтгэж байгаа хүмүүс ч урам зориг орж, аливаа чадалтай чадавхтай байж, төрт ёсныхоо ажлыг нүүр бардам итгэл төгс хийх болно. Их хурлын дарга нь амьд үхдэл гэж хэлээд нохойноос дор үзэхээр төрийн албаныханд ямар байх билээ. Гэхдээ мэргэшсэн төрийн албан хаагчид гэж бид ярьдаг ч бусдыг хардаж сэрдээд байдагчлан төрийн алба төрлийн алба болж амьд үхдэлээр дүүрсэн байвал аюул. Хуучин цагт наад зах нь аравдугаар ангиа онц дүнтэй төгссөн шилдэг хүмүүс л төрийн албанд ордог байсныг санах хэрэгтэй. Нам дагасан нөхдөөр төрийн алба дүүрсэн бол бас бодох асуудал мөн. Гэхдээ ийм байлаа гээд нийт төрийн албан хаагчдыг, насаараа төрдөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж яваа төрийн хар хүмүүсийг зомби гэж доромжилж болохгүй.

Ер нь манай төрийн өндөр албан тушаалтнууд ард түмэндээ таалагдах гэж жигтэйхэн шударга, сайн хүн болох гэж жүжиглэхдээ өөрөөсөө бусдыг дандаа дорд үздэг. “Ажлаа хийж чадахгүй бол зайлаарай, Монголын төр чам шиг хулгайчаар дутахгүй” гэж зурагтын камерын өмнө хөмхийгөө зууж хэлснээр мундаг хүн болно гэж боддог. Тухайн агшинд өөрөө тодорч байвал хэнийг юу ч гэж хэлж мэднэ. Занданшатар яг ийм байдлаар тодрох гэсэндээ төрийн албаныхантай уулзах уулзалтынхаа үеэр төрийн хүний амнаас гарч болохооргүй үг хэлчихлээ. Төрийн албан хаагчидтайгаа ингэж ярьж, тэдэнд ингэж хандаж болохгүй ээ. Хаана, хэнд юу хэлэх вэ гэдгээ бодох хэрэгтэй. Манай Ерөнхий сайд сумын Засаг дарга нарыг Төрийн ордонд дуудаж зөвлөгөөн хийхдээ гэнэт л “юм” нь хөдлөв үү гэлтэй, “Ард түмний татварын мөнгө, авлигаар авсан алтан цаг, алтан бөгж, үнэтэй хөөргөө далд хий нөхөд өө” гээд попроод явчихсан. Түүнийг нь сонссон хөдөөх сумын Засаг дарга “Бидэнд юуных нь алтан цаг, алтан бөгж байх вэ дээ. Эцгээс дамжиж ирсэн нэг муу халтар манан хөөрөг л байх шив. Ерөнхий сайдыг тэгж хэлэхийг сонсоод энэ том дарга сайд нарт тийм үнэтэй зүйл байдаг юм байна” гэх зэвүү хүрсэн хэмээн халаглан хэлж байсан.

Манай дарга нар үнэхээр төрийн албан хаагчдыг нүүр хийх газаргүй болгож олны өмнө гөлөлзтөл загнаж хэл амаар доромжлон бах таваа хангадаг. Нэгнээ үзэж чадахаа байсан нийгэмд тэр нь сүрхий таалагддаг бололтой. Монгол төрийн хэн дуртай нь элдвээр зүхэж доромжилсоор байгаад ийм хөөрхийлөлтэй болгочихлоо. Дарга сайд бүхэн л төрийн албан хаагчид муу, би сайн гэх ойлголтыг түмэн олонд төрүүлэх гэж хичээх болсон. Төрд зүтгэж байгаа хүмүүс муу юм бол төрийг удирдаж байгаа чи ялгаагүй муу байж таарна. Ер нь тэгээд цэргээ доромжлоод дайнд ордог жанжин гэж хаана байсан юм бэ. Тэр жанжин яагаад ч дайны талбарт ялалт байгуулахгүй.

Монгол төрийн албан хаагчид бол Их хурлын дарга Г.Занданшатар, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх нарын торгон цэргүүд юм. Хууль тогтоох дээд байгууллага, Монголын төрөөс хэрэгжүүлж буй бүх хууль дүрэм журмыг ард түмэнд хүргэж, улс орны хөгжил дэвшил суурь ухагдахуун, үндсэндээ улс орны оршин тогтнохуйн баталгаа болж явах хүмүүс төрийн мэргэшсэн албан хаагчид.

Занданшатар та Монгол төрийн дархлаа, төр оршихуйн үндсэн баталгаа нь болсон төрийн албан хаагчдаа амьд үхдэл зомби гэж доромжилчихоод ямар нүүрээрээ одоо хууль ёс, төрт ёс гэж ярих хэрэг вэ. Үе үеийн удирдагч нарт элдэв дээдээр хэлүүлж дорд үзэгдэн доромжлуулж ирсэн төрийн албан хаагчид тэснэ тэснэ гэхэд яаж тэсэхэв гэгчээр өөрсдийг нь амьд үхдэл болгосон Занданшатарыг Их хурлын даргын суудлаас нь огцруулах хөдөлгөөн өрнүүлэх нь мэдээж.

Үндсэн хуулийн Цэцэд өгөхөөр яригдаж байна. Занданшатарын хувьд огцрох болзлоо хангачихсан нь гарцаагүй л дээ.

“Өдрийн сонин”-д элэг нэгтнүүдээ өмөөрсөн цуврал нийтлэлүүд удаа дараа гарч байв. “Ар монгол буюу төв Монгол нь өмнөд хойд монголчуудынхаа хувьд диваажин нь байх ёстой” гээд бичиж байсан. Гэтэл монголчууд бид өмнөд монгол, буриад, тува, халимагуудынхаа диваажин нь байтугай тэднийг тамд барьж өгдөг хамгийн харгис цэвдэг ийм ард түмэн хэвээрээ байна. Дөнгөж саяхан Өмнөд Монголын иргэн ная орчим настай л.Үнэнбаатар гэж өвгөнийг Өмнөговь аймгийн Цогтцэций суманд байхад нь албадан баривчлаад шууд Улаанбаатар руу ачиж “Ганц худагт” хорьсон. тэгээд манай хууль хяналтынхан Замын-Үүдийн хилээр Хятад руу гаргасан. тэр хөгшин одоо Хөх хотын шоронд хоригдож байна. одоог хүртэл өм-гөөлөгч болоод ар гэрийнхэнд нь нууцын зэрэглэлтэй гээд шүүхийн тогтоолыг нь танилцуулахгүй байгаа гэсэн. Үнэнбаатар гэж энэ хөгшин ерэн оны ардчилсан хувьсгалын үеэр хамаатан саднаа хайж Монголд ирээд тэднийгээ олж аваад энд суурьшиж 30 жил амьдарч байгаа хүн. орос, хятад, англи хэлнээс орчуулга хийдэг, бичгийн өндөр боловсролтой, Өмнөд Монголын их сургуулийг төгссөн, сансрын физикч мэргэжилтэй.

Манай олон бизнесмэнийг таньдаг, тэдэнтэй хамтарч ажилладаг, энэ өвгөний дэмжлэгээр олон хүн бизнесээ босгосон байдаг. Монголд элэгтэй түүнийг ялтан шилжүүлэх гэрээ гэх хуулиар манайхан Хятадын талд тушааж шоронд өгчихөөд байна. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч байх үедээ, Орос, Хятадын Ерөнхийлөгч нартай зузаан найрамдалтай байхдаа ийм гэрээнд гарын үсэг зурчихсан юм. тухайн үед “Өдрийн сонин” бас шүүмжилж бичиж байсан. Ер нь манай хоёр хөрш бидэнтэй найрамдахдаа хамгийн түрүүнд “Ялтан солих гэрээ” гээчийг байгуулдаг жамтай. төрийн айлчлал, шинэ засгийн бодлогын эхэнд уг гэрээ зоолттой яригддаг. Байгальмаа гэгч хар тамхи зөөсөн хүүхнийг авчрахын тулд Хятадтай ялтан шилжүүлэх гэрээ хийж байлаа. монголын төрийн удирдагчид тасарсан яс, үсэрсэн цус ахан дүүсээ харийн шоронд тушаагаад хариуд нь хар тамхичдаа авчирдаг ийм харгис гэрээ л дээ. Элбэгдорж хоёр хөршийнхөө удирдагчидтай сүрхий байхдаа гэрээнд гарын зурчихдаг юм байж. Гэрээнд гарын үсэг зурна гэдэг нэг хэрэг. Гэхдээ монголын төр заавал тэр гэрээг биелүүлж элэг нэгт ахан дүүсээ орилуулж харийн шоронд барьж өгөх нь буруу. Хэрвээ тухайн иргэн монгол Улсад ажиллаж амьдарч байхдаа гэмт хэрэг үйлдсэн бол Монгол Улсынхаа хуулиар шийтгэж, Монголынхоо шоронд хорих хэрэгтэй. тагнуул байсан ч өөрийнхөө хуулиар шийтгэдэг болъё. Хилийн чинадад гэмт хэрэг хийсэн бол бидэнд ямар ч хамаагүй. Өөр улсуудын хувьд буцааж өгөх нь хууль журмынхаа дагуу зөв байлгүй яахав. Харин монгол ястны хувьд ямар ч хамаагүй.

Монголчууд бидэнд өдий олон жил болоход монгол үндэстний гал голомт гэдэг амбиц яагаад суудаггүй юм бэ. Өнөөдөр дэлхий даяар монгол угсаа гаралтай 10 сая гаруй хүн байдаг гэсэн тоо бий. Дэлхий даяар монгол хэлээр ярьдаг тэрхүү арван сая иргэний гал голомт нь Монгол Улс юм. Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот бол монгол үндэстнүүдийн их нийслэл юм. Гэтэл монгол үндэстний их гал голомт нь, өмгөөлж хамгаалдаг өмөг түшиг нь, итгэл найдвар гэдэг ойлголт эрх баригчдад болоод жирийн иргэдэд суухгүй байгаа нь харамсалтай. Монгол үндэстэн ахан дүүсээ хайрлаж хамгаалах ойлголт, тэдний өмөг түшиг шүү гэх амбицыг монгол хүн бүрт суулгах цаг нь болжээ. Манайхаас өөр улс орнууд элэг нэгтнээ хамгаалж болоод л байна. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд хойд солонгос байна. Тэнд ямар ч гэмт хэрэг хийсэн хүн улсынхаа хилээр мултарч чадах л юм бол өмнөд Солонгосын төр нь шууд иргэншил олгож орон байраар ханган сар бүр цалингийн доод хэмжээтэй тэнцэхүйц тэтгэмж өгдөг. Тэгээд зогсохгүй үндсэн мэргэжлийнх нь дагуу сургуульд хамруулж боловсол эзэмшүүлнэ. Ингэж Солонгосын төр засаг хойд солонгоос дүрвэж ирсэн хан үндэстэндээ хүндэтгэлтэй хандаж эрх чөлөөг нь эдлүүлдэг. Бид солонгосуудаас дор байхдаа яадаг юм. Монголчууд бид өмнөд, дээд монгол, тува, халимагаасаа юм гуйх болохоороо элэг нэгт ахан дүүс минь гээд даль даль хийцгээгээд байдаг. Ядраад Монголынхоо гал голомтыг түшихээр ирэхэд нь ингээд шоронд бариад өгдөг цэвдэг хүйтэн сэтгэлтэн, цэвдэг төр засаг гэж биднээс өөр байна уу. Үнэнбаатар хөгшнөөс гадна монголчуудын элэг нэгтнээ харийнханд барьж өгсөн жишээ олон бий. Өмнөд Монголын Зүүн сөнөд хошуунаас Монгол Улсад ирээд МУИС төгсч, монгол бүсгүйтэй ханилсан Норовцэдэнгийн Алхаа гэж залуу бий. Монголд 25 жил ажиллаж амьдарсны эцэст түүнийг монголоос хөөн гаргасан. Мөн ролмаажидийн Цэнгэл гэж залуу байна. Бас л 25 жил монголд амьдарч байгаа. Гэтэл кино найруулагч Бадамрагчаатай хамтарч төрийн эрхийг хууль бусаар авахыг санаархсан кино хийх гэж байна гэх үндэслэлээр хоёр жил шоронд хорьсон. 30 хоног хуурай өлсгөлөн зарлаад шоронгоос гарч байсан. Энэ мэтээр монголоос хөөгдөж гарсан өмнөд монголчууд маш олон байдаг. 1990 оноос хойш монголд элэг нэгтнээ гэж тэмцэж ирсэн 1000 орчим хүн бий. Тэднээс цөөхөн нь л монголд үлдэж, өнгөрсөн хугацаанд олонх нь АНУ, Норвеги, швед, Герман, Англи, Франц руу цагаачилсныг судлаач Г.Ням-очир хэлсэн. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө мэргэж гэж өмнөд монгол залуу бэлчээр нутгаа хамгаалсныхаа төлөө машинд дайруулж амиа алдсан харамсалтай хэрэг гарсан. Тэр үйл явдлын маргааш гэхэд Монголд цагаачлах хүсэлтэй байсан 40 орчим иргэн нэгэн зэрэг АНУ руу гарч байсан түүхтэй. Монгол Улсаас Хятад улсад хүн хүлээлгэж өгнө гэдэг ямар хүнд хэцүү зүйл болохыг мэдэх хүмүүс нь хэлдэг. Тэднийг Монгол Улсаас газрын хилээр буюу Замын-Үүдийн боомтоор гаргадаг. Ингэхдээ толгойнд нь хар уут углаж, хөлийг нь дөнгөлөөд, гарыг нь гавлаад туугаад гаргадаг. Ядарч яваа элэг нэгтнээ хайрлах биш харин ч эсрэгээр нь хууль хүчний байгууллагынхан дээрэмддэг, тонодог, дарамталдаг. Өмнөд монголчуудыг тонож дээрэмддэг хүмүүс нь гадаадын иргэн харьяат, прокурор, тагнуул, цагдаа орсон бүлэглэл хүртэл байгааг “Монгол хүн монгол хүндээ тусалъя” нийгэмлэгийнхэн мэдэгдэж байсан.

Элэг нэгтнүүдээ ингэж харгис дээрэнгүй ханддаг хэрнээ бидэнд ямар ч хамаагүй хазаруудыг монгол цустай гээд өргөмжлөхийг хараад ой гутдаг. Хазар монгол ч гэх шиг. Тэд манайд ямар ч падгүй. Мөнгөтэй бол долигонодог монголчуудын долигонуур зусар зан байна. Ядарсан нэгнийг үзэж чадахгүй, нэг нүдээрээ харахгүй хэрнээ дэлхийн нэг зартай луйварчин орж ирээд би монгол цустай гэвэл төр засгийн тэргүүнээсээ аваад яаж муухай долигонож өмнө нь сөхөрч унах бол. Стивен сигалыг монгол цустай гээд л 100 эрхэмдээ оруулаад мандуулаад байсан. Ерээд онд шиг санагдана. Данийн нэг зартай луйварчинг Монголын иргэн болгож эвий халай гэж томтой жижиггүй хөл алдацгааж байсан. Тэгтэл тувагийн Аяс монгуш гэж бөх ирээд цагаан сараар Монголын төрт ёсны баярт зодоглоход бид яаж хавчиж, дээрэлхэж гадуурхаж байлаа. Монгол бол элэг нэгтэндээ ингэж хатуу харгис ханддаг өөдгүй хүмүүс.

Эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 100 жилийн ойгоор Монголын төр элэг нэгтэн ахан дүүсээ монголдоо ирэхийг уриалж байсан. тэрхүү уриалгыг бодлого болгож хэрэгжүүлмээр байна. Наад зах нь туслах ажилтан авахдаа хүртэл бид Өмнөд монгол, Хөх нуурын монголчуудаа авдаг болох хэрэгтэй. Бидний хаяанд байгаа Казахс тан гэхэд үндэстэн ястнуудаа дуудаад улс байгуулж байна. Бид юугаараа дутах юм бэ. Дэлхий дахинд байгаа монгол үндэстнээ дуудаж тэдэнд нутаг зааж суулгах цаг нь болсон. Баян-Өлгий гэж баруун алтайн ёстой диваажин болсон уул устай сайхан нутаг бий. Цөөн хэдэн казах үндэстэн тэнд аж төрдөг. Баян-Өлгийн тэр сайхан нутагт казахуудтай хамт элэг нэгт ахан дүүс маань амьдраг л дээ. монголчууд бид алийн болгон ийм нэг үхээнц гуйлгачин сэтгэхүйтэй байх юм бэ. Тусгаар улс болоод 100 гаруй жил боллоо. Одоо аливаад зангараг зааж улс шиг улс, гүрэн шиг гүрэн болж Монгол үндэстний их гал голомт гэдгээ мэдэрч хөгжиж дэвжмээр байна.

Монголын парламентад суугаа ахмад гишүүдээ залуучууд нь хөөж явуулах тухай яриа гарсаар удаж байгаа. М.Энхболдыг Их хурлын даргын албан тушаалаас огцруулах гэж эрх баригч намын нөхөд хоорондоо дайтах үед уг яриа бүр хүчтэй явсан. Ё.Баатарбилэг, А.Ундраа, Н.Амарзаяа нарын гишүүд хэвлэлийн хурал зарлаж “Ц.Нямдорж, Ч.Улаан, Ө.Энхтүвшин, Н.Энхболд нарын явуулсан башир арга улс төрийн мухардмал байдалд оруулж, Монголын парламентын түүхэнд хар толбо боллоо” гээд эдгээр дөрвөн “зөнөг”-ийг өөрсдийнх нь шаардлагыг хүлээж авахгүй бол Их хурлын гишүүнээс нь татгалзуулах саналыг тойргийнх нь сонсогчидтой хамтран тавина гэж мэдэгдсэн. Т.Аюурсайхан, Л.Оюун-Эрдэнэ гээд залуучууд ахмадууд руугаа боломж л гарвал дайрч давшилж, улаан нүүрийг нь харж байгаад гөлөлзтөл загнадаг. Албан тушаалд дуртай хэнээтэйг нь гайхаж,сайдын сураг сонсоод хөл нь хөнгөрч ордны хонгилоор хормойгоо өшигчин гүйж байна гээд элдэв дээдээр хэлж гутаадаг болсон.

Эрх баригч намын эдгээр залуучуудыг дагаад цахим ертөнцөөр “Улс төрд бугшсан таван зөнөгийг зайлуул” гэсэн давлагаа явж, энэ тав байхгүй бол Монголын улс төр цэвэр ариун болох юм шиг, улс орны хөгжлийн чөдөр тушаа тэрхүү таван зөнөг юм шиг олон нийтэд ойлголт төрөхөөр. Тэр таван зөнөг нь мэдээж Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан, Ч.Улаан, Ө.Энхтүвшин, Нямаагийн Энхболд. Өнөөдөр намынхаа төр барьж байгаа хүүхдүүдэд “тэнэг зөнөг”-өөрөө дуудуулж, ад шоо үзэгдэж, албан тушаалын хэнээрхэлд автсан хэмээн гадуурхагдаж байгаа таван эрхэм бол Монголын парламентын ой санамж, монгол төрийн дархлаа болсон хүмүүс. Нямдорж, Лүндээжанцан хоёр ерээд оноос л Монголын төрд зүтгэсэн. Парламент ёсыг бэхжүүлэхийн төлөө зүтгэсэн. Өнөөдөр Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гээд яригдаж байна. Яг энэ цаг үед Монголын парламент Үндсэн хуулийн асуудлыг Лүндээжанцангүйгээр ярих боломжгүй. Түүнийг төрөөс зайлуулчихаад гучин хэдтэй залуучууд Үндсэн хуулиа өөрчилнө гэвэл түүн шиг дур зоргын асуудал байхгүй. Улаан, Энхтүвшин, Энхболд аль нь ч ялгаагүй Монголын төрд хориод жил тасралтгүй сууж төр түшилцэж байна.Ийм түшээдээ тухайн улс орон жинхэнэ төрийн хар хүн хэмээн үзэж, улс орныг удирдах буурь суурьтай хэмээн итгэл хариуцлага хүлээлгэдэг. Гэтэл төрт ёсны дархлаа болсон ийм хүмүүсээ зайлуулж байж залуучууд нь өөрсдөө эзэн сууна ч гэж боддог юм уу. Аль эсвэл монгол төрийн ой санамжийг арчиж хаях гэсэн сэрүүн бодлого ч байдаг юм уу. Өвгөд рүүгээ бүр бодлоготойгоор гэж хардахаар дайрч байгаа харагдах юм. Өнөөдөр Монголын төрд залуучууд дэндүү их ороод иржээ. Бүх л яам тамгын газар, төрийн албанд жигтэйхэн ганган хээнцэр, гял цал болсон гялгар залуус. Манайхны хэлээд байдаг өнөө цүнх баригчид нь ч юм уу, юу нь ч юм бүү мэд. Баахан л залуучууд хүүхнүүд дүүрэн. Их хурлыг хар л даа. Хууль тогтоох дээд байгууллага Монголын парламентад хэн байна. Монгол төрийн дархлаа болсон Гомбожав гуай, Бямбасүрэн гуай алга. Их хурлын дарга байж парламент ёсыг удирдаж байсан Гончигдорж, Дамдингийн Дэмбэрэл, буурал Төмөр-Очир алга. Ерөнхий сайд байсан М.Энхсайхан, С.Баяр, Р.Амаржаргал алга. Мөн Баабар, Да.Ганболд гээд нэртэй эдийн засагч, улс төр судлаачид алга. Философийн ухааны доктор академич Даш-Ёндон, Чулуунбаатар, Чулуундорж, мөн Раш гуай, Гүррагчаа баатар, Авдай гуай алга. Тэгээд хэн байна гэхээр гурав, дөрөвхөн жилийн өмнө хип хоп үглээд гудманд гүйж явсан хүүхэд байж байх жишээний. Тэд улс орны хөгжил яриад, өвгөдөө загнаад сууж байна. Хөгшүүл нь цөөн залуучууд нь олон болчихоор Монголын төрийн бодлого айхавтар алдаатай гарч буйг хүн бүхэн шүүмжилж байна. Улс орны бодлогын асуудалд ажлын туршлагагүй, төрийн дархлаа гэж огтоос суугаагүй, буурь суурь, ноён нуруугүй, хий нь гараагүй залуучууд хэтэрхий хөнгөн гоомой, гэнэн тэнэг хандаад байна. Ухаантнууд нь улс төрд ороогүйгээс тэнэгүүдээр удирдуулж шийтгэлээ амсдаг гэдэг ойлголт бүрэн биеллээ олж байна.

Азийн улс төрийн нас 65-аас дээш байдгийг бид мэднэ. Манай урд хөрш Хятадын эрх баригч коммунист намын гишүүд гэхэд л дандаа өвгөчүүд байдаг. Тэд зөнөвөл зөнөмөөр юм. Гэтэл өвгөчүүдээр удирдуулж байгаа хятад улс хөгжил дэвшлээрээ дэлхийд манлайлж байгаа. Хятад гүрэн 65-аас доош настай хүмүүсийг төр барих нас нь болоогүй гээд улс төрд оруулдаггүй. Төрийн хар хайрцагны бодлого гэдэг ийм л байдаг. Япон улс байна, парламент нь дандаа янхигар өвгөчүүдээр дүүрэн. “Өдрийн сонин” улс орныг ахмад буурлууд нь удирддаг тухай өмнө нь олон бичиж байсан. Үнэхээр ахмад настай хүн эд хөрөнгөд шунах шуналынх нь хор гарчихсан, хүүхэн хараад сэтгэл нь хөдлөхөө больчихсон байдаг. Үр хүүхэд нь өсч томроод хэдийнэ амьдралдаа хүрчихсэн, өөрөө хийдгээ хийж үздэгээ үзчихсэн, нэг үгээр хэлбэл амьдралыг таньсан хүмүүс ерөөс нэр бүтэн байх тухай л боддог. Үлдэж байгаа үр ач нартаа, ард түмэндээ сайн сайхан улс орныг үлдээхийн тулд тэд жинхэнэ ухаанаа, оюуныхаа бяр тэнхээг, үзэж туулж ирсэн туршлага, сурч мэдсэн бүхнээ бүрэн зориулдаг. Зөвхөн хар амиа бус улс орон ард түмнийхээ төлөө зүтгэхэд тэр хэрээр улс орны хөгжил тэлдэг. Амьдрал таньсан ухаант өвгөдөөрөө улс орноо удирдуулж, сайн сайхан нийгмийг цогцлоодог жамтай. Английн Лордуудын танхим буюу хууль тогтоох дээд танхимыг нь хар, Америкийн Конгрессыг хар. Яг л энэ жишгээр явж ирсэн. Америк гэхэд ахмадуудаа төрд нь бодлогоор үлдээдэг. Үүн шиг Монгол Улс парламентад дөрвөн удаа сонгогдож төрт ёсны төлөө зүтгэсэн бол тухайн улстөрчийг Их хуралд автоматаар шууд сонгогддог байх эрхийг нь олгодог баймаар байна. Дөрвөн удаа сонгогдсон гишүүд тав дахиасаа шууд сонгогддог, түүнийгээ улс орны хамгийн том даалгавар, нэр төрийн асуудал гэж үздэг, ёстой л улс орныхоо төлөө байгаа бүхнээ зориулах тийм л үүрэг хүлээдэг байх хэрэгтэй. Төрийн дархлаа, ой санамж тэгж хадгалагдана.

Ер нь парламент гэдэг настай хүмүүсийн сууж байх газар. Залуучууд юугаа хийх гэж Их хурлын гишүүн болохын төлөө үхэн хатан зүтгэдэг юм. Түүнийхээ оронд хөдөлмөрлөж ажиллаж, өөрийн цэвэр хөлс хүчээр бизнестэй болж амьдралаа босгох нь зүйн хэрэг. Нийгэмд өөрийн гэх байр суурийг бий болгож, нэр төр олсны дараа нас тогтсон үедээ улс төрд орж мэдсэн сурсан зүйлээ зориулах ийм л хуультай баймаар. Парламент бол амьдрал таньсан өвгөн профессорууд оюун ухаанаа уралдуулж байдаг газар. Улс гүрний хөгжлийн бодлого стратеги тэнд л тодорхойлогдож, ирээдүйн хөгжлийн тулгуур асуудлууд яригдана. Монгол Улс хоёр хүчирхэг том гүрний дунд ямар бодлогоор үлдэх вэ гэдгээ бодно.

Настай хүмүүс аливаа асуудалд яаж ханддаг тухай жишээ дурдъя. Америкийн ерөнхийлөгч Трамп эдүгээ 73 настай. Америкийн тэнгисийн цэргийн тагнуулын онгоцыг Ираны зэвсэгт хүчин унагасан. Үүний хариуд Америкийн тал Иран руу пуужингаар цохилт өгөхөөр байлдааны ажиллагааг боловсруулсан байв. Гэвч байлдааны ажиллагаа эхлэхээс ердөө 10 минутын өмнө Трамп тушаал өгч цохилт өгөхийг зогсоосон. Учир нь 200-гаад хүн амиа алдана гэдгийг дуулангуут “тийм олон хүнийг алаад яахав” гээд пуужин харвахыг болиулсан. Энэ бол настай хүний гаргах шийдвэр. Залуу хүнд юун хүний амь, шууд л буудахыг, алж хядахыг, дайрч давшлахыг бодно. Ер нь тэгээд залуу хүнийг сонгоод яаж алдаж байгааг бид хангалттай үзэж байна. Хамгийн залуу гишүүн гээд л хөөргөөд байсан, удаа ч үгүй нөгөө залуу хүчингийн хэрэгт орооцолдож, Их хурлын гишүүнээсээ татгалзсан. Өнөөдөр Д.Гантулгын сонгогчид амаа бариад сууж байгаа. Залуу хүн ингэж л алдаа гаргадаг. Тэгэхээр парламентад шодой нь ажилладаг биш, толгой нь ажилладаг хүн хэрэгтэй байна. Улс орны бодлого гаргахын оронд яаж өөрөө хурдан баяжих тухай, сайхан хүүхнүүдтэй зугаалах тухай бодож байна. Тиймээс 50-иас доош насныхныг Монголын парламентад сонгохгүй байх хэрэгтэй. Тэгж хуульчилж өгч байж Монгол Улс хөгжинө. Мөн тийм хуультай болоод ирэхээр төрийн ой санамж болсон өвгөдөө ад үзэхээ болино.

Есдүгээр сар дундаа орлоо. Хөдөөгүүр хүйтэн бороо асгаж уулынхаа оройгоор нойтон цас хаялж байна. Яг энэ цаг мөчид хөдөөнийхөнд өвс хадлангаа бэлтгэх, мөн өвлийн түлээ түлш модоо бэлтгэх амаргүй хоёр ажил тулгарч ирдэг. Өвс хадлангийн хувьд ургац сайтай байхад асуудалгүй. Олныхоо дэмээр болчихно. Харин мод бэлдэж авна гэдэг хэн бүхэнд амаргүй даваа. Өвлийн бэлтгэл гээд байгаагийн хамгийн гол ажил энэ. “Яаж нэг өвлийнхөө түлштэй залгаж авдаг юм байгаа. Хотод суугаа хүүхдүүд нэг юм бодож л байдаг байлгүй. Өвгөн бид хоёрын хувьд уулнаас мод хийж гаднаа буулгана гэдэг ч санаад санаад сачий хүрэхгүй ажил байх аа” гэж айл гэрийн хөгшид бодолд дарагдаж суудаг. Хөдөө сум суурингийнхны яг бодит амьдрал өнөөдөр ийм л байгаа. Бүгд л модоо яаж бэлдэж авна даа, яаж ийгээд ганц машин мод хашаандаа буулгаад авбал ч болох нь тэр хэмээн шаналж суугаа.

Хөдөө аймаг сумынхны айлууд хашаандаа наад зах нь нэг машин, зарим айл нь 2-3 машин мод буулгана. Одоо бол портероор зөөдөг болсон. Нэг портерт дунджаар дөрвөн метр куб мод багтдаг. Найман метр куб мод хоёр портер болно. Хуучны ЗИЛ-130-ын урт тэвшинд бол 8-9 метр куб мод багтдаг байсныг бид мэднэ. Ингэхээр жирийн нэг айл гэр өвлийн түлшиндээ бараг л 16-18 метр куб мод хэрэглэдэг гэх тооцоо гарч байна. Тэр их модыг хоёр хөгшин, хөрөө сүх барьж ууланд гараад хөрөөдөөд цагаалаад, ачаалаад ирж чадахгүй нь мэдээжийн учир хотоос үр хүүхдүүд нь очиж тусалдаг болсон. Ер нь тэгээд мод хөрөөдөж унагах, унагасан хойноо салаа мөчрүүдийг нь цавчиж салгах, том том ярыг нь авч хаях, холтос зомголыг нь түүхээс аваад хөгшид байтугай залуу идэр хүмүүсийн санааны зоргоор хийгээд байдаг ажил ч биш л дээ. Дээхнэ үед Монгол Улсын модны төлөвлөгөөг хангаж байсан Сэлэнгийн Бэрлэг Бугантын хорих ангийн хоригдлууд мод хийх, уулнаас үхрээр цагаалж буулгах ажлаас бүр нэг нуруугаа авахуулсан морь гэдэг шиг зүрх нь үхчихсэн байдаг сан. Хөөрхий Хадаа аварга хэцүү нэртэд суухдаа хатуу хөтүү гэлтгүй зүтгэж байсан гэдэг. Ийм хүнд хүчир ажил учир хөдөө гадааныхан намрын намар модоо бэлдэж авна гэхээс зүрх алдаж суудаг. Хашаандаа модоо буулгаад авсан айл бол мэдээж өвлийнхөө бэлтгэл ажлыг бүрэн дүүрэн хангачихлаа гэсэн үг.

Сум суурин олноор бий болсон 1940, 1950-иад оноос монголчууд модоо түлж эхэлсэн. Түүнээс өмнө нь аргал хөрзөнгөө түлээд амар суудаг байсан. Байшин, хашаа хороотой болоод эхлэхээр аргалын гал гэр орныг нь дулаацуулж дийлэхээ болиод уулнаас мод бэлддэг болсон. Мөн сургууль, эмнэлэг, захиргааны түлээ бэлтгэх гэж бас нэг тамын ажил. Сургуулийн галч, байрны багш, захиргааны зарлага, эмнэлгийн ажилчид гээд олон хүн энэ тамын ажилд дайчлагдана. За тэгээд мод бэлтгэх явцад түймэр ёс юм шиг гарна. “Тэр уулын ар шатаж байна. Арайхийж галыг нь цурманд орууллаа. Модонд явсан нөхдүүд түймэр тавьчихжээ” гэсэн яриа хаа сайгүй дуулддаг. Модонд явсан нөхөд түймэр тавьж уул хангайгаа шатаахаас гадна нойтон мод огтолж ёс бусын үйлдэл гаргадаг. Ёстой нэг гол харламаар, залуу сайхан нойтон моднуудыг толгой дараалан огтлоод алга болдог. Модны гоожин авсан нэрээр тухайн сум суурингийнхаа байцаагч нартай хуйвалдаад хулгайн нөхдүүд ойгоо тэр чигээр нь буулгаж аваад зөөдөг.

Өнгөрсөн өвөл Эрдэнэт хотод нэг машин мод 500 мянга хүрч байсан. Машин гэдэг нь портерийг л хэлж байгаа байлгүй. Тэгэхээр нэг портер мод л 500 мянгатай байх жишээний. Улаанбаатар хотод, модны Цайз захад нэг машин хуш мод 1-3 сая төгрөгийн үнэтэй байна гэж дуулдаж байсан. Одоо бол бүр л нэмэгдэж байгаа. Цайз захын модны худалдаачид нэг машинд 15-20 шоометр, бүр том машин бол 45 шоо метр мод багтдаг тухай хэлж байсан. Ургаа мод, урсгал усаа хайрлах тухай эцэг өвгөд минь сургасаар ирсэн. Энэхүү зарлиг сургаалын эсрэг явж байгаа нь харамсалтай. Гол мөрний ай сав газар, урсгал усны эх ундарга болсон газар цахилгаан хөрөө тачигнаж байдаг. Ингэж бид байгаа бүхнээ барж байгаа хүмүүс л дээ. Монгол орны нийт нутгийн найман хувийг ой мод эзэлж байна гэсэн нарийн судалгаа гарсан. Тэгвэл монголчууд бид тэрхүү найман хувийн ойгоо зүсэж мөнгө олно гэхээсээ түлж дуусгаж байгаа ард түмэн. Хуурай нойтон, хөгшин залуу гэлтгүй газар сайгүй модоо түлж байна.

Энэ оны тавдугаар сараас Улаанбаатар хотод түүхий нүүрс зарахыг хориглосон. Үндсэндээ хотын иргэд түүхий нүүрс түлэх аргагүй болсон. Яг үүн шиг Монгол Улсын хөдөөх аймаг, сум суурин болон бүр хөдөөний нөхцөлд мод түлэхийг хориглох шийдвэр гаргавал яасан юм бэ. Хөдөөгийн бид чинь хаяанд байгаа модоо түлэхгүй өөр юугаа түлэх юм гэсэн асуулт гарч ирнэ. Тэгвэл нүүрсээ түлэхгүй юу. Тэртэй тэргүй Улаанбаатар хотод хориглочихлоо. Бүр ч таатай нөхцөл бүрдээд ирлээ. Монгол Улс бол нүүрсний хувьд жинхэнэ бассейн болсон орон. Дэлхийд нүүрснийхээ нөөц хэмжээгээр эхний аравт эрэмбэлэгддэг. Монгол Улсын нүүрсний батлагдсан нөөц 37.4 тэрбум тонн. Таамаг нөөц 173.3 тэрбум тонн. Энэ нь нийт нутаг дэвсгэрийн ердөө 30-аадхан хувьд хийсэн судалгааны дүн. Үүнээс зөвхөн Багануурын уурхай гэхэд л олон улсын JORC стандартаар үнэлэгдсэн нийт 812.сая тонн баталгаат нүүрсний нөөцтэй. Нүүрс шиг их юм Монголд үнэндээ алга. Улаанбаатар хотоос бусад суурин газар, хөдөөгийнхөн энэ намраас эхлээд нүүрсээ түлдэг болъё. Мод чулуу бэлтгэх гэсэн тэр их дарамтнаасаа одоо салах цаг нь болсон. Амьдралын хэв маяг, хэмнэлээ одоо өөрчилье. Хэрвээ хөдөө гадааны-хан, аймаг сум суурингийнхан нүүрсээ түлээд эхэлбэл Монголын эдийн засагт эргэлт ирнэ. Нүүрсний энэ олон орд уурхайгаа айл өрх бүр дэмжинэ. Дээрээс нь нүүрсийг хотод уурхайгаас нь авчираад айл өрх бүрийн хэрэгцээнд тааруулж шуудайлж савлаад зардаг шиг хөдөөх сууринд тийм нөхцөл дорхноо бүрдэнэ. Сум суурин бараадсан ядарсан хөгшин эмгэн хоёр уулнаас мод авчрах гэж бусдыг царайчлахгүй, хүн амьтны гар харахгүй гэрийнхээ гаднаас л нүүрсээ худалдаж аваад түлнэ. Ингэж өвлийн түлш хүн бүхний гарын дор болж ирнэ. Ийм л зохицуулалт хэрэгтэй харагдаад байх юм.

“Монголд 1.2 тэрбум шоо метр ой мод байна. Үүний 66 орчим хувь буюу 800 гаруй сая шоо метр мод одоо ургаж байна. Эдгээр модны 30 орчим хувь нь хөгширсөн. Харахад өндөр ч хөрөөдөөд үзэхээр өгөршсөн. Нийт ойн 30 гаруй хувь нь босоогоор эсвэл унаад хатчихсан. 240 гаруй сая шоо метр мод хатсан байдалтай байна. Энэ модыг цэвэрлэхгүй бол ой улам доройтно. Монгол орны ой бол байгалийн унаган ой. Тэр утгаар устах аюул ойрхон байна” гэж ойн чиглэлээр олон жил судалгаа хийсэн эрдэмтэн С.Батсүх хэлж байна. Ойгоо түлээд дуусчихвал юу болох билээ. Тэгэхээр Монголын төрөөс энэ салбарт зохицуулалт хийх цаг нь ирсэн байна. Нүүрс түлээд хөдөө аймаг сумынхан утаанд дарагдана гэж бодож байгаа байх. Гэвч Улаанбаатар шиг дөрвөн уулын дунд хашигдсан, утаа нь сарниж алга болох боломжгүй, дороо нам суудаг тийм суурин ховор. Дэрэээс нь аймаг сумын хүн амын тоо их хоттой харьцуулахад юман чинээ хүрэхгүй. Улаанбаатарт амьдарч байгаа 390 мянган өрхийн 60 хувь буюу 220 мянган өрх нь гэр хороололд амьдардаг.

Тэгвэл хөдөө суманд дунджаар 1000 гаруй өрх бий. 220 мянган айлын утаатай харьцуулах 1000 айлын утаа хөдөөгийн цэнгэг агаарт юу ч болохгүй. Тэгэхээр агаарын бохирдлын тухай ярихад арай хээнцэрдэнэ. Эдгээр судалгааг тал бүрээс нь аваад үзэхээр хотод хориглосон түүхий нүүрсээ хөдөөдөө түлж эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нь цаг үеийн шаардлага болжээ. Тэгж байж Монгол Улс ой модныхоо экологийг хадгалж үлдэнэ. Харин энэ байдлаар цааш үргэлжилбэл бид ойгоо түлээд дуусна, нүүрсний зах зээлд дотооддоо ямар ч эргэлтгүй зогсоно. Өнөө л модоо бэлтгэдэг хуучин арга, амьдралын дарамт, ойн түймэр, дээрээс нь асар их аваар осол тэр бүгдээсээ салж чадахгүй. Улам ухарна гэсэн үг.

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзориг, Монголын үйлдвэрчний эвлэлүүдийн холбооны ерөнхийлөгч Х.Амгаланбаатар, Монголын ажил олгогчдын нэгдсэн холбооны гүйцэтгэх захирал Х.Ганбаатар нар оролцож хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг шинэчлэн тогтоосон. Тодруулбал, хөдөлмөр нийгмийн зөвшлийн гурван талт үндэсний хорооны шийдвэрээр 2019 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс цалингийн доод хэмжээг 320.000 төгрөг байхаар тогтоосон. Мөн ирэх оны буюу 2020 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс цалингийн доод хэмжээ 420.000 төгрөг болохоор болсон юм. Энэ нь сүүлийн мөрдөж буй хэмжээг 33.3-75 хувиар нэмэгдүүлсэн үзүүлэлт гэдгийг Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзориг онцолж байв.

Ингэж хуулийн дагуу монгол хүний хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ 320 мянган төгрөг болоод байна. Удахгүй он гаргаад 420 мянган төгрөг болохоор болж байна. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ гэдэг нь тодорхой боловсрол, тусгай мэргэжил үл шаардагдах энгийн ажил гүйцэтгүүлсний цалин хөлсний хамгийн доод хэмжээ бөгөөд хоёр жил тутам нэгээс доошгүй удаа шинэчлэн тогтоож байх хуультай. Тэгэхээр уг хуулийн дагуу ирэх онд гурван талт үндэсний хороо хуралдаж цалингийн доод хэмжээг дахин өндөрсгөх боломжтой гэсэн үг. Цалингийн доод хэмжээ өндөр тогтоогдох тусам ядуурлыг улам хөөргөдөж, ажилгүйдлийн тоо улам ихэсдэг. Учир нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ өндөрсөх тусам хувийн хэвшил алдагдал хүлээж дампуурлаа зарладаг.

Цалингийн доод хэмжээ өндөр байх тусам ард иргэдийн ахуй амьдрал дээшилж, ийм мэдээллийг сонссон хэн бүхэнд шууд л гар дээр нь бөөн бөөн мөнгө асгараад ирэх юм шиг ойлгодог. Гэвч яг бодит хөрсөн дээр энэ бол хамгийн аюултай зүйл. Улс орны хөгжил дэвшлийг гол хөдөлгөгч хүч нь болсон, татварын мөнгөний эргэлт санхүүжилт нь болох хувийн хэвшлүүд ажилчдынхаа цалинг тавьж чадахаа больдог. Хувийн хэвшил, аж ахуйн нэгж компаниуд төчнөөн тооны ажимллах хүчин авна, цалингийн нийт хэмжээ төд болно, үүнээс урсгал зардалд төчнөөн төгрөг зарцуулна, тэгээд сардаа төчнөөн төгрөгийн ашиг олно гэх тооцоо судалгаатай байдаг. Гэтэл эрх баригчид ард түмэндээ жигтэйхэн хайртай болох гээд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмээг шууд 100, 200 мянгаар нэмчих нь бий. Энэ нь хувийн хэвшлийнхэнд айхавтар том цохилт болж ирдэг. Ашиг орлого олох нь бүү хэл ажилчдынхаа цалинг тавьж чадахаа байгаад дээрээс нь банкны өр, түрээсийн төлбөрөө дийлэхээ болиод яалт ч үгүй жижиг аж ахуйн нэгжүүд хаалгаа барьж эхэлдэг.

Албан газрууд дампуурахаар мэдээж ажилгүй иргэдийн тоо огцом өснө. Ингэж нийгэмд ядуурал бий болно. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг өсгөх ийм л хорлонтой. Боловсрол, мэргэжил үл шаардагдах энгийн иргэдээ харж үзэж өндөр цалин өгөх биш, харин ч хорлож ажилгүй болгон амьдралыг нь сүйтгэж ядуурлыг хөөргөдсөн төрийн харалган бодлого болдог. Хөдөө орон нутагт үйл ажиллагаа явуулдаг жижиг аж ахуйн нэгжид бүр чиг хорлонтой. Наад захын нэг ачигч ажилд авъя гэж бодоход 320 мянган төгрөг өгөх болно. Энэ нь манайдаа эмч, багш нарын цалинтай бараг л дүйж очихоор мөнгө. Цалингийн доод хэмжээг өндөр тогтоогоогүй байхад хувийн хэвшлийнхэн энгийн иргэдтэй боломжийн хэдэн төгрөгөөр тохироод ажиллуулж болдог байсан. Хэн хэнд нь ашигтай, тустай л байсан. Ямар ч иргэн боловсрол, мэдлэг, ажлын дадлага туршлага энээ тэрээ гээд өөрийгөө зовоогоод байхгүй наад захын албан байгууллагад жижүүр, цэвэрлэгч хийгээд явчихдаг байв. Гол нь цалин мөнгөө тохироод ажилд орчихдог, ар гэрээ аваад явчихдаг, подхийсэн амьдралтай л байсан. Цалингийн доод хэмжээг хуульчлаад тогтоогоод өгөхөөр энэ бүх зүйл байхгүй, ухаандаа цалингаа тохироод ажил хийнэ гэх ойлголт байхгүй болж байгаа юм.

Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг төр засгаас нь өндөр тогтоож өгөх нь улс орны хөгжилд ямар аюултай, ямар их эрсдэлтэйг бид Солонгосоос бэлээхэн харж болно. Солонгосын эдийн засаг муудлаа гэх яриа сүүлийн үед дуулдах болсон. Энэ нь юутай холбоотой вэ гэдгийг эдийн засагчид шууд дуу нэгтэйгээр хэлж байгаа. Солонгосын төрөөс цалингийн доод хэмжээг 300 сая орчим вонн болгосон байдаг. Энэ нь тус улсын жижиг дунд үйлдвэрүүдийг дампуурахад хүргэж байгаа. Солонгост хоёр сая орчим жижиг дунд үйлдвэрлэл үйл ажиллагаа явуулдаг гэсэн тооцоо бий. Түүнээс бараг тал орчим хувь нь хаалгаа барьж, Хятад болон Вьетнам зэрэг орнууд руу гарах болсон. Солонгост ажил хийж байгаа монголчуудад ажил олдохгүй байна, ажиллаж байгаа үйлдвэр нь ажилчидаа халж, гадагшаа гарч байгаа юм гэнэ гэх яриа ийм учиртай.

Ирэх жил бол сонгуулийн жил. Эрх баригч нам ард түмэндээ, сонгогч олондоо таалагдахын тулд юуг ч яаж ч өөрчилж магадгүй. Ард түмний хайртай хүү, ардын баатар Ерөнхий сайд маань Монгол Улсын эдийн засгийн гол тулгуур хүч нь болсон уул уурхайн компаниуд руу цэрэг хөдөлгөж орно гэж ярьж байгаа. Бодох нь ээ, хүчээр түрэмгийлэн төрд булааж авч, мөнгийг нь ард түмэнд тарааж өгөх юм байлгүй. Ийм аймшигтай реформ хийж байгаа эрх баригч нам бас л ард олонд таалагдах гэж цалингийн доод хэмжээг хэд ч хүргэж, яаж ч өсгөхийг таашгүй. Хувийн хэвшлээ бүгдийг нь дампууруулчихаад, ажилгүйдэл, ядуурлыг дээд цэгт нь тулгачихаад сууж байхыг үгүйсгэх аргагүй.

Манай төр засаг 2019 оны эхэнд баян Намсрай шиг л байн байн цалин нэмсэн тухай мэдэгдэл хийж байсан. “Төрийн албан хаагчдын цалинг нэмэгдүүлэхээр улсын төсөвт 267 тэрбум төгрөг тусгалаа”, “Засгийн газраас 2019 оны “иргэн төвтэй төр” болгон зарласан бөгөөд төрийн үйлчилгээг иргэдэд чирэгдэлгүй, хүнд сурталгүй хүргэхэд цалин нэмэх асуудал гол түлхэц болно”, “Боловсролын салбарт ажиллагсдын цалинг 12.3 хувиар нэмлээ”, “Эмч нарын цалин 120-270 мянган төгрөгөөр нэмэгдлээ” гээд л мэдэгдэл хийгээд байсан. Гэтэл өнөөдөр ард түмний бодит амьдрал ямар байгаа билээ. Эдийн засагт эерэг үр дүн харагдахгүй байгааг ажиглагчид, судлаачид хэлж байгаа.

Цалин нэмэх нь нэгэнт өсөлтийн хурд авсан инфляцийг улам бүр гааруулах вий гэж судлаачид эмээдэг. Эдийн засгийн бодит өсөлтийг хэмжих бас нэгэн шалгуур нь хүний хөгжил. Монгол Улс НҮБ-аас гаргасан хүний хөгжлийн индексээр дэлхийн 169 орноос 92 дугаар байрт жагссан. Монгол Улсын оноо 0741-0639 болон буурч байгаа нь монгол хүний хөгжилд тэгш бус байдал шууд нөлөөлж байгааг харуулсан юм.

“Улсын хэмжээнд 15, түүнээс дээш насны нийт хүн амын 833.5 /39.2 хувь/ мянга нь ажиллах хүчнээс гадуурах хүн ам тэдгээрийн 63.1 мянга нь цалин хөлс орлого олох ажил хайх, эсвэл хийх нөхцөл нь бүрдвэл ажилгүй хүний эгнээнд шилжих буюу ажиллах хүчинд багтахад бэлэн байгаа боломжит ажиллах хүчин байна” гэж Үндэсний статистикийн хорооноос зарласан өнгөрсөн долдугаар сарын нийгэм эдийн засгийн тайланд дурдсан. Энэ бүх үзүүлэлт бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг төр засгаас өндөр тогтоон, хувийн хэвшлээ дампууруулж байгаагийн гол үр нөлөө юм.