Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

МАН Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр, Сангийн сайд
Ч.Улаан хоёрыг огцруулъя гэсэн өргөдөл спикерт өгч,  УИХ-ын гишүүдийн олонх нь  сайдуудыг огцруулахгүй гэсэн шийдвэр гаргасан
нь энэ долоо хоногийн онцлох шуугианы нэг байв. Уг нь салбарыг нь бодвол
МАН-ынхны яриад байгаа эдийн засгийн уналтад Н.Батбаяр биш Уул уурхайн сайд
Д.Ганхуягийн нөлөө их л дээ. Гэхдээ хөрөнгө оруулалт ер нь юунаас шалт­гаалж  яагаад татрах болов гээд эх ундаргыг нь
хайгаад үзвэл мань эрд  ч  буруу бий. “Энэ Монгол чинь нэг л биш ээ”
гэсэн бодлыг хөрөнгө оруу­лагчдад төрүүлсэн анхны шийдвэр гэгддэг Гэнэтийн
ашгийн 68 хувийн татварын гол автор нь өнөөгийн Эдийн засгийн хөгжлийн
сайд.  Монгол бан­кинд тушаах алтны
хэмжээ эрс багасаад  ирэнгүүт
Н.Батбаяр  “Би лав алт гэж хэлээгүй,
зэсээс л авъя гээ биз дээ”  гэж жишимгүй
царайлсан удаатай. Ингэж гэмгүй царайлах үед нь 
алтны салбарт хөрөнгө оруулсан дэлхийн том компаниуд Монголыг орхин гарч
байсан юм. Хөрөнгө оруу­лагчдын хувьд “жинхэнэ хадны мангаа” болсон  Стратегийн салбарт гэж ирээд эхэлдэг нэг их
урт нэртэй  хууль дөнгөж саяхныг хүртэл
үйлчилж байв. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид 
уул уурхай зэрэг ашигтай салбарт орж ирвэл төр заавал хувь эзэмшинэ, бараг
ихэнхийг нь булааж авна гэсэн заалттай, мөнгөтэй бизнесүүдийг үргээчихсэн
айхавтар  хуулийн гол автор нь Эдийн
засгийн хөгжлийн сайд.

УИХ-ын гишүүнээр 2004 оноос 
ажиллаж  буй энэ эрхэм 1960 оных.
Овог нь Цагаан Боржигон. Буянгийн  Жагаа,
АПУ-гийн Батхүү  гээд нэрнийх нь өмнө
компанийнх нь нэр байнга хадаатай явдаг гишүүдийн нэг. Түүнийг чуулганы танхимд
тохой залган суудаг нөхөд нь  үүсгэн
байгуулсан ком­панийнх нь нэрээр 
“Фортуна” гэж дууддаг. Фортуна гэдгээрээ танил болсон сайд  нийслэлийн  
52 дугаар сургуулийн төгсөгч. 
Москва хотын Эдийн засаг- статистикийн дээд сургуулийг Эдийн засагч-
статистикч мэргэжлээр, Москвагийн Улсын их сургуулийн дэргэдэх Улс төрийн дээд
сургуулийг улс төрч мэргэжлээр дүүргэж 
байж. Наяад оны эхээс ерэн он гартал Гадаадтай эдийн засгийн талаар
харилцах улсын хорооны комплекс импорт хангамжийн нэгдэлд мэргэжилтэн, хэлтсийн
дарга, орлогч даргаар ажиллаж байжээ. Энэ үедээ   “Эрдэнэт” үйлдвэр, дөрөвдүгээр цахилгаан
станц зэргийн  гэрээ бай­гуулах,
хэрэгжилтийг хянах ажлыг гардаж хийсэн гэсэн өгүүлбэр намтарт нь бий. Ардчиллын
анхны сонгуульд МҮДН-аас нэр дэвшин ялж байсан үеэсээ бизнес рүү орсон.
Ардчилал эхлэх үеэс л улстөр, бизнес гэсэн хос морьтой давхисаар энэ цагтай зол­госон
хууль тогтоогчдын нэг. Бизнес талаас нь 
“Монгол түлхүүр” ХХК, “Фортуна” группыг үүсгэн байгуулсан, нийслэлийн
анхны томхон хотхоны нэгд ордог 
“Жаргалан хотхон”-ыг барьсан гэж ирээд яривал багагүй зүйлийг жагсаах
хэрэг гарна.

Р.Амаржаргалыг Ерөнхий сайдаар ажиллах хугацаанд  төсвийн зардлыг нэмэхгүйгээр ЗГХЭГ-ынхны  цалинг хоёр дахин нэмэгдүүлж байсан, “40.000
айлын орон сууц” хөтөлбөрийг боловс­руулж, холбоотой хуулиудыг нь УИХ-д өргөн
барьж батлуулсан, хэрэг­жүүлсэн гээд 
гишүүн болсноосоо хойш амжуулсан ажлыг нь тоочвол бас  л чамлахааргүй урт жагсаалт гарна. 

Хэл амны бай болдог гишүүдийн нэг нь яах аргагүй Н.Батбаяр.
Байсгээд л хэрүүл шуугиан үүсгэчихсэн явд­гаараа алдартай нэгэн. Өнгөрсөн
сонгуулиар гэхэд л нэр дэвшигчдээ тодруулахаар хуралдсан намынхаа ҮЗХ-ны хурлын
үеэр нийтлэлч Баабар­тай марган  цонхоор
гаргаж шиднэ гэх мэтээр аяглаж байв. Намын нэрээр өрсөлдөх 28 хүнд эрэмбээр нь
хандах хэрэгтэй гэж хэлснийх нь төлөө эвгүй аашилсан  “Фортуна”-г 
намынхан нь “Овлигогүй” гэж шүүмжилж байсныг тухайн үеийн   хэвлэлийн хуудаснаас харчихаж болно. Сүүлд
Баабар “Ер нь миний буруу л даа. Өвчтэй хүнийг өдөж юмыг нь хөдөлгөчихөөр
аргагүй шүү дээ” хэмээн ярьсан гэх мэдээлэл ч хэвлэлээр цацагдаж  байлаа. Р.Амар­жаргалыг Ерөнхий сайдаар
ажиллах үед   алгадаад авсан гэх шуугианы
гол дүр нь мөн л Н.Батбаяр. Шинэ 
засаг  бүрдэх үед Баабар
Н.Алтанхуягийн танхимын  талаар нэг
нийтлэл  бичиж байв. Тэр нийтлэлд
Н.Батбаярын тухай “Эдийн засгийн хөгжлийн яам гэж байгууллаа. Урьд Үндэсний
хөгжлийн газар, яам байсныг сэргээж байгаа хэрэг. Гэхдээ энэ удаа шоглоомтой юм
шиг гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмээд хариуцуулчихжээ. Бүр нар­гиан­тай нь
гадаадын хөрөнгө оруулалтын эсрэг хамгийн баатарлаг гавъяа байгуулж улаан
цагаангүй заналхийлж бараг хутга шөвөг гаргах шахдаг нэг сайхан мээк эр сайд нь
болоодохлоо. Хөрөнгө оруулахаар шийдсэн өрнийн компани болгон юун түрүүн энэ
хүний тухай сонсож хэнээс болгоомжлохоо мэдэж авдаг. Нэрийг нь хүртэл дизастэр
буюу “гамшиг, гай барцад” гэсэн утгаар хүндэтгэн дуудах юм билээ. Паталогийн
асуудалтай эр л дээ, түүнийг нь олж харахад заавал эмч байх ч шаардлагагүй.
Асуудлыг мэрэг төлөг, бөө удганаар шийднэ, өөрөө хүртэл бөө болж гал тахих
ёслол үйлдэх хообийтой. 2012 оны бөгсөөр дэлхий сөнөнө гэсэн бодолтой явдгаа
нуудаггүй, гэхдээ өрнөдийн хөрөнгө оруулалтыг тас зогсоовол Монгол ганцаараа
аврагдана гэж мэрэг төлөгт буусан, тэнгэр бас тэгж хэлсэн хэмээн ярихыг нь
сонссон худлаа ярихааргүй хүн байдаг л юм” гэсэн хэсэг бий. 

Нээрээ ч Эдийн засгийн хөгжлийн сайд сүүлийн үед гал, тэнгэр,
бөө гэдэг үгийг давтамжтай унагах болсон. Чингисийн мэндэлсэн өдрөөр “Чингис
бидний  дунд төрчихсөн амьдарч яваа” гэж
камерын өмнө хэнэг ч үгүй хэлж  зогссон,
хөдөөгүүр ажлаар явж байхдаа мөргөл үйлдэж гал тахидаг, онгодоосоо асуугаадхая
гээд дэргэдэх хүнийхээ нүдийг орой дээр нь гаргасан   гэх мэт түүнийг тойрсон хачирхалтай гэмээр
ярианууд олон  сонсогддог. Хамгийн
сүүлийн бодитой жишээ гэвэл  мань эр
Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний 100 жилийн ойн  өдөр төрийн тулганы гал бадраах ёслолыг бараг
л зохион байгуулж, оройлж  оролцсон доо.
Тэр өдөр төрийн ёслол хүндэтгэлийн өргөөнд болсон гал тахих ёслолд нэг ч
эмэгтэй хүн харагдаагүй. Төр түшиж буй эмэгтэй гишүүдээс эхлээд эмэг­тэй
сэтгүүлчдийг ёслолд орол­цуулаагүй хэргийн эзэн нь Н.Батбаяр. Эмэгтэй хүнийг
тулганд ойртуулбал төр  бузартана гэж хэлээд
нөгөөдүүлээ толгой дохиулж дөнгөсөн эр. Үүнд нь эгдүүцсэн олон хүн тэр үед
дуугүй суугаагүй, мань эр мөн л хэл амны бай болсон. Нэг хэвлэлээр бүр “Хэр­вээ
би  Н.Батбаярын эхнэр байсан бол лав л
цай чанаж, хоол хийхгүй. Өөрөөр хэлбэл, галаас аль болох хол явна гэсэн үг.
Гэрийн ажлаас илүүтэйгээр төрийн ажилд зүтгэх байсан юм. Харин өөрийнхөө оронд
гал асаах нь битгий хэл бадрааж чаддагаар нь Н.Бат­баярыг томилоход хангалттай
бай­маар” гэж бичиж байв. Нэг зүйлийг онцлоход Эдийн засгийн хөгжлийн сайд ам бүл
дөрвүүлээ,  хоёр охинтой.

Оюу толгойтой холбоотой өнөө хэр шийдэгдээгүй байгаа маргааны
эхэн үеийн түүхийг сөхөхөөр мөн л түүний нэр гараад ирдэг.  “Рио”-той дайсан мэт үзэлцдэг  С.Ганбаатараас өмнөх жишээ л дээ.  25 дугаар телевизээр гардаг “Дуусдаггүй
яриа”-нд орж байхдаа  эрхэм сайд “Монгол
Улсын Засгийн газар Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийхдээ Монголын талын
эзэмшил 34 хувь байхаар тусгасан нь яг үнэндээ луйвар. Одоо­гоор Монгол Улсын
эзэмших хувь 34 биш, ердөө зургаан хувь болоод байна” гэсэн үг унагаж байсан
юм. Энэ үеэс Оюу толгой тойрсон маргаан эхэлж, бүтээн байгуулалтдаа дөрвөн
тэрбум ам.доллар зарцуулах гэж байсан дэлхийн хэмжээний том  төсөл гүний уурхайн ажлаа зогсоохоос аргагүйд
хүртэл хурцдаж байв.

Эдийн засгийн хөгжлийн сайд болсноос нь  хойш хийж байгаа  ажлыг нь хараад  байхад хөгжилд хэрэгтэй  хэд хэдэн 
төслийг онцолмоор санагд­даг. 
Өмнө нь яриа төдий байсан  төслүүд
өнөөдөр хэрэгжиж эхлээд буй.  Ази,
Европыг холбосон хурдны замын төсөл гэхэд л ажил болоод эхэлчихсэн. Алтанбулаг-Улаанбаатар-Замын-Үүд
чиглэлийн олон улсын сүлжээний хурдны зам барих аварга төслийг хэрэгжүүлэх
компанийн нэр ус тодор­хой болоод байгаа. Ирэх намраас замаа барьж, монголчууд
2016 оны намар гэхэд хоёр тивийг холбосон  
хурдны замаар жирийлгэнэ, тэр хэ­рээр эдийн засаг дээшээ дээшээ бүр
дээшээ болно гэсэн өөдрөг гэрэлтэй  үг
албаныхны амнаас унах болов. Өчнөөн жил яриад, мөрөөдөөд л суусан тавдугаар
цахилгаан станцын төсөл ч дажгүй ахицтай яваа. Газраа, технологио, барих
компаниа сонгочих­сон. Ирэх зунаас ажил нь эхэлчих байх гэсэн таамаг бий. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

“Худалдаа хөгжлийн банк”, “Голомт”, “Капит­рон”, “Капитал”,
“Хас”, “Улаанбаатар банк”, “Эрэл”, “Чингис хаан”, ХААН гэсэн арилжааны банкууд
найман хувийн орон сууцны зээлийн урт хугацааны эх үүсвэртэй болоод байна. Мон­го­лын
ипотекийн корпора­ци охин компани болох “МИК актив нэг” компа­ниараа дамжуулж
орон сууцны багцыг худалдаж авах, орон сууцны багцад үйл­чилгээ үзүүлэх,
бондыг  банкуудад худалдах гэрээнд өчидөр
гарын үсэг зурсан юм. Гарын үсэг зурсан нөгөө тал нь дээр дурдсан арилжааны
банкуудын удирдлагууд.

МИК банкуудын  322.9
тэрбум төгрөгийн ипотекийн чанартай 
зээлийн багцыг худалдан авч, хөрөнгөөр батал­гаажсан үнэт цаас гаргаж
байгаа аж. Банкуудын хувьд иргэдэд олгосон сайн зээлээ баталгаа, барьцаа
болгож, нэмэлт санхүүжилт авах боломж нь өчигдөр  ийнхүү нээгд­сэн юм. Одоогоор зээ­лийн эх
үүсвэр болсон энэ мөнгийг гаргах  хөрөнгө
оруулагч нь Монгол банк. Цаашдаа хөрөнгийн захын ямар ч хөрөнгө оруулагчдад энэ
бондыг худалдаж авах нээлттэй гэж албаныхан онцолж байв. Хоёрдогч зах зээ­лээс
босгосон 322.9 тэр­бум төгрөгөөр 7200 гаруй өрхөд шинээр зээл олгох боломжтой
гэнэ. 

МИК-ийн ТУЗ-ийн дарга С.Оргодол банкны­хантай гэрээнд гарын
үсэг зурах ёслолын үеэр “Орон сууцны зээлийг бага хүүтэйгээр  тогтвор­той өгөх боломжийг энэ хөтөлбөр нээж
өгч байна.  Иргэд арилжааны банк­ны
дотоод эх үүсвэрээсээ  цуглуулсан өндөр
хүүтэй, богино хугацаатай эх  үүс­вэрээс
зээл авдаг байсан бол одоо байдал өөрч­лөг­дөж байна. Орон сууц худалдаж авахыг
хүссэн хүмүүсийн зээлийг  хөрөнгө
оруулагчдын урт хугацаатай бага хүүтэй эх үүсвэрээс санхүүжүүлэх боломж
бүрдлээ.  Арван арилжааны банк Монгол
банктай хамтарч анхдагч зах зээл дээр арилжсан зээлээ хоёр дахь зах зээл дээр
худалдан борлуулж, бондыг үнэт цаасжуулах замаар шинэ эх үүсвэр бүрдүүлэх
бизнесийн загварыг ажил болголоо” хэмээн онцолж байв. 

“Ийм санхүүжилт өгчи­хөөр орон сууцны най­ман хувийн зээлийг
тас­ралтгүй олгох боломжтой юу” гэж асуухад Худал­даа хөгжлийн банкны гүй­­цэтгэх
захирал Б.Мэдрээ “Орон сууцны зээлээ тасралтгүй олгох боломжтой болж байна.
Санхүүжилт тасрахгүй гэж ойлгож болно. Гэхдээ дэлхийн эдийн засгийн хөгжил,
Монголын эдийн засгийн нөхцөл байдал, инфляцийн түвшин зэр­гээс хамаарч хүү нь
яаж ч дээш доош хэлбэлзэх магадлалтай” гэсэн хариу өглөө. Орон сууцны зээ­лийн
хүүг тогтвортой бол­гох ямар боломж байгааг лавлахад “Нийгмийн даат­галын
сан  байгуулж,  тэнд хуримтлагдсан мөн­гийг орон сууцны
зээлийн эх үүсвэр болговол хүү­гийн хувьд айх юмгүй. Жишээ нь би сар бүр олдог
мөнгөнийхөө арван хувийг нийгмийн даат­галд төлдөг. Дээр нь ажил­лаж байгаа
байгууллага маань бас миний өмнөөс тодорхой хувийн татвар нэмж өгдөг.  Тэр мөнгөний 
тавны нэг юмуу хоёрыг нь л улс тэтгэврийн хүмүүс­тээ тарааж өгч байгаа
байх. Цаана нь үлдэж байгаа тавны гурав нь сул чөлөөтэй хэвтэж буй эх үүсвэр”
хэмээн хариулсан юм. Худалдаа хөгжлийн банк найман хувийн зээлээ тасралтгүй
олгож байгаа аж.

Нийгмийн даатгалын сан байгуулж орон сууц­ны бага хувийн
хүүтэй, урт хугацаатай зээлийн  эх үүсвэр
бүрдүүлэх санаа хэзээ ажил болох талаар тодруулахад Мөн­­гөний бодлого, су­дал­гааны
газрын захи­рал Д.Болдбаатар “Урт хугацааны санхүүгийн хэрэгслийн
байгууллагын  том хөрөнгө оруулагчид руу
чиглэсэн ажил мэдээж хийнэ. Энэ бүлгийн хам­гийн гол хөрөнгө оруулагч нь дэлхийн
сан, даат­галын байгууллагууд бай­даг. Одоо эхэлсэн ажлаа цэгцэлж байгаад энэ
чигийн ажлын бэлт­гэлээ хийж эхэлнэ. 
Ямар ч байсан хэрэгсэл нь бий болчихлоо. Энэ зах зээ­лийг сонирхох урт
хуга­цаа­ны хөрөнгө оруулаг­чид бий болж байна. Бан­куудын хувьд иргэдээс
зургаан сарын хугацаа­тай мөнгийг хадгаламж болгож авчихаад хорин жилийн зээл
олгоод байж чадахгүй. Тэгэхээр бан­кууд өнөөдөр бий болсон  үнэт цаасжуулах болом­жийг ашиглаж урт хуга­цаа­ны
бүтээгдэхүүн гаргах боломжтой” гэсэн хариу өгсөн юм.

Найман хувийн орон сууцны зээлийн журамд өөрчлөлт орж
магадгүй гэсэн мэдээлэл цацагдах болсон. Энэ талаар түү­нээс тодруулахад “Най­ман
хувийн зээлийн журамд үнэт цаасжуулах үйл ажиллагаатай хол­боо­той жижиг сажиг
өөрч­лөлт оруулна. Ипотекийн зээлээр баталгаажсан бондыг худалдаж авах, түүнд
хөрөнгө оруулалт хийх, бондод оролцож байгаа талуудтай хол­боо­той өөрчлөлтүүд
л дээ.  Энэ бондыг  зөвхөн Монголын хуульд ний­цүүлэхээс гадна
Азийн хөрөнгө оруулалтын орчинд нээлттэй байхаар тооцон гаргаж байгаа. Үүнтэй
холбоотой тодор­хой өөрчлөлт  орох юм.
Энэ өөрчлөлт иргэдэд ямар ч нөлөө үзүүлэхгүй” гэж ярилаа.                                                                   

Банкууд өнгөрсөн зур­гаан сарын хугацаанд 12106 өрхөд орон
сууц­ны зээл шинээр олгосон бол 16923 өрхийн байр­ны зээлийг найман хувь руу
шилжүүлжээ.

 

Ц.БААСАНСҮРЭН

-ИРЭХ ЖИЛЭЭС БАРЬЖ ЭХЛЭХ ХУРДНЫ ЗАМ ГУРВАН ЖИЛИЙН ДАРАА  АШИГЛАЛТАД ОРОХ НЬ-

Монголоор дай­руулж Орос, Хятадыг
холбосон хурдны зам 2016 онд гэхэд ашиг­лал­тад орно гэж алба­ны­хан хэлж байна.  Эдийн засгийн хөгж­лийн яамны Инноваци, төр-хувийн
хэвшлийн түншлэлийн газрын дар­га С.Бэхбаттай уг хурдны замын талаар ярилцлаа.

  -Хоёр улсыг холбо­сон хурдны зам
барих төсөл нэлээд эртнээс яригдаж байсан. Гэхдээ өнөөдрийнх шиг Хятад, Оростой
хурдны замаар шууд холбогдоно гэсэн мэдээлэл гарч байгаа­гүй. Хэзээнээс ийм шийд­вэр
гарсан юм бол?

-Энэ асуултад хариу­ла­хын тулд төслийн
товч түүхийг ярих хэрэг гарч байна л даа. Хурдны замын хувьд үндсэндээ хоёр хэсэг
төсөл байсан. Концессын зүйлийн жаг­саалтад хоёр хэсэг орсон байсан юм. Алтанбулаг-Улаанбаатар,
Улаанбаа­тар-Замын-Үүд гэсэн тус­даа хэсгүүд. Ийм хоёр төсөл дээр өмнөх Засгийн
газрын үед тендер зарла­сан байсан. Алтанбулаг-Улаанбаатар чиглэлийн зам дээр  хэд хэдэн ком­па­ни өрсөлдөж нэг ком­пани шалгарсан.
Улаан­баа­тар-Замын-Үүд чиг­лэ­лийн зам дээр орол­цогч ирээгүй. Сонирхогч байгаагүй
гэсэн үг. Шинэ Засгийн газар байгуу­лаг­даж 
шалгарсан компани­тай ажлын хэсгээрээ уул­заж хэлэлцээ хийхэд хоёр замыг
нэгтгэж нэг зам болгож өргөжүүлье гэсэн санал гаргасан юм. Санал гаргасны дагуу
нэг төсөл болсон гэсэн үг. Алтанбулаг-Улаанбаа­тар-Замын-Үүд гэсэн тө­сөл хэрэгжих
болсон түүх нь ийм.

-Одоо байгаа замын хажуугаар барих
уу?

-Одооны
байгаа замын оронд барих зам биш. Хажуугаар нь пара­лельний зэргэлдээ явах хурдны
зам. H 3 гэсэн Европоос Хятад руу явсан хурдны замын чиглэлийн дагуу баригдана.
ОХУ, Хятад хоёрыг холбосон Монголоор
дамжсан хурдны зам болох юм. Монголд өнөөдрийн байдлаар баригдаагүй өндөр ча­на­­­рын
зам болно. Олон улсын стан­дартыг хангасан хурдны зам баригдана гэж ойлгож болно.

-Яг үүгээр түүгээр явна гэж 
нарийвчилсан чиглэл гарсан уу?

-Нарийвчилсан чиглэлийг нь сонгогдсон компани тогтооно. Ямар нугалаа
нугачаатай, уул хадны хаагуур явах вэ гэдгийг тодорхой болгох ажил бий гэсэн үг.
Тэрийгээ батлуулах ёстой. Мэргэжлийн зүгээс салбарын яам нь  батална.

-Тэгвэл чиглэлийн талаар урьдчилсан хувилбарууд гарсан болов уу?

-Өнөөдрийн хувьд трассын хоёр, гурван хувилбар бий.  Төсөл хэрэг­жүүлэх компаниуд судалгааг нь өргөжүүлээд
явж байгаа. Гэрээ байгуулсны дараа ажлаа үргэлж­лүүлж, саналаа Зам тээврийн яаманд
танилцуулаад батлуулах юм.

-Хичнээн км зам барих вэ?

-Одоогоор мянгаад км гэж үзэж байна. Нарийвчилсан трасс гара­хаар
урт нь тодорхой болно. 900 гаруй ч байж мэднэ, мянга давж ч болно. Хурдны огтлолцохгүй
зам гэсэн үг шүү дээ. Шууд явдаг зам байх юм. Зам руугаа буцаж орж болдог зангилаануудтай,
томоо­хон суурин газрын дэргэдүүр өнгө­рөх­дөө энэ зангилаа гарч, ордог павильонуудтай
зам байна. Улаан­баатарын хажуугаар өнгөрөхдөө Улаанбаатарын замыг дагасан цагариг
замуудын нэг хэсэг болоод явна.

-Орос, Хятадыг холбосон зам гэхээр Европ, Азитай холбогдох гарц
нээгдэх юм байна. Эдийн засгийн хувьд гарах өгөөж нь их юм байна даа?

-Зөвхөн хоёр улсын худалдаа, хүн, ачааны тээвэр хийхээс  гадна эдийн засагт нөлөөлөхүйц том төсөл  яах аргагүй мөн л дөө.  Энэ төслийн хүрээнд маш олон ажлын байр бий болно.
Дагалдсан тодор­хой үйлчилгээнүүд үүснэ. Арчилгаа, засвар үйлчилгээ гэхэд л байнга
явагдана. Тогтмол ажлын байр үүснэ гэсэн үг. Энэ үүднээс хүмүү­сээ бэлдэх асуудал
бий.

-Хурдны замын ажлыг гүй­цэт­гэх компанийн талаар мэдээ­лэл өгөөч?

-Төсөл хэрэгжүүлэх компани байгуулагдсан. “Чингис лэнд деве­лоп­­­мент”
групп буюу “Шинэ хөгж­лийн зам” гээд компани бий.  Кон­цес­сийн төсөл хэрэгжүүлэх аргууд гэж байдаг.
Сонгон шалга­руу­лалтад тодорхой компани, компа­ниу­дын нэгдэл болох консор­циу­мууд
оролцоод ялсан тохиол­долд төслийг хэрэгжүүлэх нэг ком­пани байгуулдаг юм. Тухайн
компа­ниудын үйл ажиллагаа төслийн хэрэгжилтэд нөлөөлөх ёсгүй гэдэг үүднээс ингэдэг
л дээ. Энэ утгаараа төсөл хэрэгжүүлэх компанийг тусад нь байгуулсан. Компанийн хувьд
төс­лийн хэрэгжилтийг хариуцаад ажиллах юм. 

-Консорциумд нь Монголын компани бий юу?

-Консорциумд  Монголын авто
зам, барилгын компаниуд орсон байгаа. Мөн Европ, Хятадын компа­ниуд ч бий. Олон
улсын консор­циум л даа.  Консорциумд манай
толгой компаниуд бүгд орсон. Мэдээж засвар үйлчилгээ, инженер энэ тэр дээр нь  гадаадын хүмүүс ажиллана. Хурдын замын төслийг
энэ талаас нь олон улсын туршла­гаас суралцах том боломж гэж харж болно. Манай компаниуд
одооны байгаа түвш­нээсээ өчнөөн өндөр түвшинд очно гэсэн үг. Мэргэжил, чадвар,
мэдлэг, тоног төхөөрөм­жийн хувьд гээд бүх талаараа. 

-Монголд байхгүй чанартай зам барина гэж ярилаа. Ком­па­ниудаас
яг энэ технологиор ингэж барина гэсэн тодорхой санал болгосон юм байна уу?

-Олон улсын стандартууд то­дор­­хой, тэрийгээ бариад л явна. Мон­голд
дагаж мөрдөж байгаа стан­дартаас илүү түвшний стан­дар­­тыг барина гээд ойлгочихож
болно.

-Төрөөс  энэ хурдны замд
нэг ч доллар гаргахгүй, компани нь  зуун хувь
хөрөнгө оруулалтаа хариуцна. Тэгэхээр мөнгөө гар­гаад зам барьсан компани хураамжаасаа
л ашгаа олж, хөрөнгө оруулалтаа нөхөх нь ээ?

-Хураамжаасаа ашгаа олно. Бас зам дагуух үйлчилгээгээ ч хариуцна.
Том төсөл учраас магад­гүй хөдөлгөөний эрч нь хөрөнгө оруулалтаа нөхөх дайны байх
уу, энэ тэр гээд асуудал бий. Тийм учраас дагалдах бизнесүүдээ авах байх.

-Хөрөнгө босгоход гайгүй юу?

-Хөрөнгө оруулалтын хувьд 
энэ консорциум тодорхой хэмжээг нь өөрсдөө гаргана. Тодорхой хэм­жээг нь
санхүүгийн зах зээлээс зээлнэ. Компанийн хувьд 
гэрээгээ харанхуй байгуулж байгаа юм биш л дээ. Тодорхой банк, санхүүгийн
байгууллагатай урьдчилсан байд­лаар гэрээ хэлэлцээр хийчихсэн байгаа. Мөнгө босгох
асуудлаар гэрээ байгуулсан гэсэн үг. Энэ 
нь компаниар төслийг хэрэгжүүлнэ гэсэн баталгаа болж байгаа юм. Тийм учраас
мөнгө  босгох асуудал дээр санаа зовох зүйл
байхгүй. Манай улсын эдийн засаг хоёр оронтой тоогоор өсч байгаа энэ үед гадаадын
хөрөнгө оруулагчид их сонирхож байна.

-Европ, Азийг холбосон зам гэдэг нь хөрөнгө амжилттай босгох нэг
том хөшүүрэг болох байх?

-Тийм учраас л Европ, Хятад оролцож байгаа. Оросын Алс Дор­но­доор
Хятад руу холбосон замууд бий. Гэхдээ тэр нь H-3 стандарт биш. Энэ зам бол олон
улсын зураг дээр байдаг H3 гээд Европыг Хятад­тай холбосон зам. Хоёрдугаарт энэ
зам бол Ази, Европыг холбосон хамгийн дөт зам. Оросоор дам­жаад Хятад руу очих дөт
зам угаа­саа Монголоор дамжиж явна л даа.

-Хурдны замын төслийг хэрэг­­жүүлэх компанитай эхлээд концессын
гэрээ байгуулна. Дараа нь ямар процесс өрнөх вэ?

-Хэрэгжүүлэх компанитай Кон­цес­сын гэрээнд гарын үсэг зурах эрхийг
Засгийн газраас манай сайдад олгосон. Гэрээ байгуулс­наас хойш есөн сарын дотор
дагалдах гэрээнүүдийг бүгдийг нь байгуулсан байх ёстой. Дагалдах гэрээний хувьд
олон гэрээ бий. Байгаль орчноос эхлээд цөөнгүй асуудал байгаа. Бас  түрүүний ярьсан трассаа батлуулна. Трасс явж байгаа
газрынхаа асуудлыг ший­дэх учиртай. Тариф ямар байх ёстойг батлуулах ажил байна.

-Хураамж тарифыг нь хэт өндөр тавьчихвал үндэсний биз­не­сийн
компаниуд хурдны зам  ашиглах боломжгүй болчих
вий гэсэн болгоомжлол бий. Тариф тогтооход иймэрхүү асуудлуу­дыг анхаарах уу?

-Тарифийн хувьд Монголын бизнесийнхэн энэ замыг түлхүү ашиглах
боломжийг хангах тал дээр гол анхаарлаа хандуулна. Мэдээж олон улсын чанартай дамжин
өнгөрөх бараа эргэлтүүд нэлээд явагдана. ОХУ, Хятад Улс хоорондоо бараа таваарын
эргэл­тээ нэмэгдүүлэх хэлэлцээр хийсэн байдаг. Үүн дээр гэхэд л Монго­лоор дамжиж
өнгөрөх болом­­­жууд нээгдэнэ байх. Өөр нэг онцлох асуудал бий. Олон улсын ачааны
том тэрэгнүүд өмнө нь Хятадад очдоггүй байсан. Энэ зам баригд­са­наас хойш Европоос
шууд Хятад руу бараа зөөх боломж нээгдэнэ. Цаашдаа төмөр зам хөг­жиж бараа таваарын
эргэлт сай­жир­сан ч гэсэн энэ замаар явах бараа таваарын эргэлт сайжирна гэж бодож
байна. Өөр нэг олзуур­хаж байгаа зүйл гэвэл энэ зам ашиглалтад орсноор Алтанбулаг,
Замын-Үүдийн чөлөөт бүс авто замаар шууд холбогдоно. Манай газрын хариуцдаг бас
нэг асуудал бол чөлөөт бүс. Хоёр чөлөөт бүс хурдны замаар холбогд­чихоор бараа таваарын
эргэлт нэмэгдэнэ. Засгийн газрын бүрэн эрхийн хүрээнд ямар ч байсан энэ хоёр чөлөөт
бүсийг ажиллагаатай болгоно.

-Хурдны замын төсөлд Зас­гийн газраас ямар дэмжлэг үзүүлэх вэ?

-Концессын тухай хуулийн гуч­ду­гаар зүйлийн дагуу Засгийн газар
тодорхой дэмжлэг үзүүлнэ байх. Ямар зөвшөөрөл, лиценз шаардлагатай гэдэг тал дээр
нь дэмжиж ажиллана.

-Концессын гэрээгээр бол хурдны зам барьсан компани тодорхой хугацаанд
замаа ашиг­лаад төрд хүлээлгэж өгдөг. Энэ замыг хэдэн жилийн дараа төрд хүлээлгэж
өгөх вэ?

-Энэ бол асар том бүтээн бай­гуу­лалтын ажил. Концессын тухай
хуулийн дагуу барих, ашиглах, шилжүүлэх гэсэн төрлөөр хэрэгжи­нэ. 25 жилийн гэрээтэй.
Эхний гурван жилийн хугацаанд замаа бариад дуусчих байх. Бариад дууссаныхаа дараа
ашиглана. Ашиглана гэдэг нь арчилгаа засвар үйлчилгээг  нь хариуцаж, 
тодорхой тарифын дагуу хураамжаа авна гэсэн үг. Тэгж олсон мөнгөөрөө  өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх юм. Хөрөнгө оруулалтаа
нөхөж авна гээд ойлгочихож болно. Тэгээд 25 жилийн дараа төрд хүлээлгэж өгнө.

-25 жилийн дараа төрд хү­лээл­гэж өгнө гэхээр компанийн зүгээс
барьсан хурдны замдаа хичнээн жилийн баталгаа өгнө гэсэн үг  вэ?

-Мэдээж эхлээд ийм чанартай зам хийнэ гэдгээ тохирно. 25 жилийн
дараа нэг жилийн насгүй зам хү­лээл­гэж өгнө гэж байхгүй. Арчлалт байнга хийнэ.
25 жилийн дараа магадгүй энэ компа­ни­тайгаа дахин гэрээ байгуулахыг үгүйсгэх­гүй.
Эсвэл өөр нэг хувийн хэвшлийн компанийг сонгоод ар­чил­­гаа энэ тэрээ хийлгээд явахад
болохгүй юмгүй. Ер нь олон улсын практик нь тийм байдаг.  Гэрээний хугацаа дуусангуут дараагийн оператор
компанид эрхийг нь өгдөг жишиг бий. Нөгөөх нь үргэлжлүү­лээд засвар арчлал­тыг нь
хийгээд, тарифын дагуу хураамжаа аваад үйл ажиллагаагаа явуулдаг  юм билээ.

-Замаа эхний гурван жилд барьж дуусна гэхээр  2016 онд хурдны замтай болчихно гэсэн үг үү?

-Есөн сарын хугацаанд  мөнгөө
босгоно. 1000 км замын мөнгө гэдэг бол томоохон хөрөнгө оруулалт. Энэ хугацаанд
мөнгөө босгохын бас нэг баталгаа болгож нэг тэрбум ам.долларыг Монголын аль нэг
арилжааны банкны дансанд хий­сэн байх ёстой. Төслөө хэрэгжүү­лэх илэрхийлэл болгож
дансанд хийсэн байх учиртай юм. Есөн сарын хугацаанд түрүүний миний хэлснээр нарийвчилсан
ТЭЗҮ, трассаа тодорхойлох, дагалдах гэрээгээ байгуулах гээд олон ажил амжуулна.
Энэ ажлуудыг хийсний дараа Концессийн гэрээ хүчин төгөлдөр болно. Тэгээд л замын
барилгын ажлаа эхлэх байх. Есөн сарын хугацаа гэхээр дараа жилийн намар замын барилгын
ажил эхэлчих болов уу. Ингээд тооцохоор 2016 оны намар хурдны замтай болчих байх.
Компанийн хувьд ажлаа эхлэх гэж их яарч байгаа. Тэгэхээр төлөвлөсөн хуга­цаа­наасаа
өмнө ч замын ажлаа эхэлж магадгүй. Орчин үеийн тех­ник технологи ашиглаад төлөвлө­сөн
хугацаанаа­саа наана хурдны замаа барьчих боломж байгааг үгүйсгэхгүй.

Ц.БААСАНСҮРЭН

МУИС-ийн захирал А.Галт­баяр­тай ярилцлаа.

-МУИС өөрчлөлтөө бүтцээс эхлэх гэж байна. Дөрвөн багш тутмын нэг нь дарга
гэсэн тоо их содон сонсогдсон. Гэтэл нэг багштай тэнхим хүртэл ажилла­даг гэж
дууллаа. Аль сургуульд нь байна вэ?

–Хууль зүйн сургуульд нэг хүнтэй тэнхим байдаг. Хоёр хүнтэй тэнхим ч нэг
хоёр бий. Мэдээж энэ бол ховор  жишээ. Хорин хүнтэй тэнхим ч байгаа.

-Ер нь нэг тэнхим дунджаар хэдэн багштай байна?

-Дунджилбал зургаа, долоо хавьцаа гэсэн тоо гарч байгаа. Ноднин бид хөтөлбөрийн
хэрэг­жилт, зах зээл, бүтцийн гээд нэлээд олон чиглэлээр судалгаа хийлгэсэн юм.
Судалгаанаас харахад тэнхи­мүүд ерөнхийдөө их жижгэрсэн нь анзаарагдсан.
Тэнхимийн багш нар нэг юмуу хоёр хөтөлбөр хариуц­­­­­даг. Социологийн тэнхим
гэхэд социологийн хөтөлбөрийг, хэрэг­лээ­ний математикийн тэнхим гэхэд
хэрэглээний математикийн­хаа  хөтөлбөрөө хариуцна. Жижиг­хэн тэнхим нэг
хөтөлбөр хариу­цаад явахаар ерөнхийдөө хөтөл­бөр нь улам нарийссан ч хичээл
заадаг багшийн тоо цөөрөөд ирж байгаа юм. Тэр хэрээр оюутанд өгөх мэд­лэг нь
илүү нарийн болдог. Энэ утгаараа төгссөн оюутан нь зах зээл дээр гарахаа­раа
хөрвөх чад­вар гэх мэт талаа­раа учир дутаг­далтай болоод ирдэг. Оюутны
сонголтыг өргөн болгох гээд байгаа гол шалтгаан нь энэ. Бүтэц томрох тусам
сонголт өргөн болно гэсэн үг. Сонголтоо ухамсартайгаар хий­гээд ирэхээр
мэргэжлээ ч гэсэн ухамсартайгаар сонгодог болно. Тэр хэрээр оюутны  хариуц­лага
өндөрсөнө. Нөгөө талаар бүтцийн өөрчлөлтийг ний­гэмд хэрэгтэй чиг рүү нь шил­жүүлнэ.

-Их сургууль төгссөн ажил­гүй­чүүд гэсэн том хэсэг нийгэмд үүсчихсэн.
Нийгэмд хэрэгтэй чиг рүү нь шилжүүлнэ гэхээр зах зээлийн хүсч байгаа мэргэжилт­нүү­дийг
бэлдэхэд анхаарна гэсэн үг үү?

-Тэгж ойлгож болно. Хүүхдээ яаж ийгээд дээд сургуульд оруулна гэсэн эцэг, эхийн
бодол өнөөдрийг хүртэл өөрчлөгдөөгүй. Ерөнхий боловсролын  сургууль
төгссөн хүүхдүүдийн 90 гаруй хувь нь дээд сургуульд орж байна. Мөнгөө төлөөд
сурсан энэ том масс зах зээл дээр гараад ажлын байрны шаардлага хангаж байна уу
гэдэг асуудал бий. Үнэхээр хэрэгтэй хүмүүс төгсч байна уу гэдгийг бодох цаг
ирсэн. Өөрчлөлт хийхээр бол­сон өөр нэг гол шалтгаан нь энэ л дээ. МУИС яаж
өөрчлөгдөх вэ гэж олон хүн сонирхож байгаа. Мэдээж өөрөө амьдрах чадамжтай байх
ёстой. Гаргаж байгаа бүтээгдэхүүн нь зах зээл дээр амжилттай явж байж бид
амжилттай ажиллана. Энэ дагуу л өөрчлөлт яригдаж байна.

-Яг одоогоор оюутнуудад хичээ­­­лээ сонгох боломж хэр байна?

-Тодорхой ажлууд хийж бай­гаа. Жишээ нь хоёрдугаар курс хүртлээ ерөнхий юм үзэж
байгаад гуравдугаар курсээс нь сонгодог болгоё гэж ярьж байна. Энэ хав­раас
ажил болно. Эдийн засгийн, Хуулийн зэрэг зарим сургууль  бүр хоёр, гурван
жилийн өмнөөс тур­шаад эхэлчихсэн. Сонголтыг өргөн болголоо ч хөтөлбөр нь
тодорхой хичээлээр тавигдсан  үед нөгөө л тэнхим нь хичээлүүдээ зааж бай­гаа.
Тэгэхээр сонголтыг өргөн болгохын тулд дахиад өөрч­лөлт хийх хэрэгтэй.
Хичээлүүдийг сонго­хоос гадна мэргэжлийн төв­шинд ч гэсэн сонголтыг өргөсгөх
шаард­лага бий. Тэнхимүүд нэгдэж бай­гаад хөтөлбөрүүд боловсруу­лах зэргээр
ажиллах хэрэгцээ байгаа. 

-МУИС-ийн багш нарын эсэр­гүүц­лийн ард мөнгө бий гэсэн хардлага нийгэмд
байна. Эсэр­гүү­цээд байгаагийн гол шалтгаан нь таныхаар юу вэ?

-Миний хувьд эсэргүүцлийг мөнгө төгрөгтэй холбож бодохгүй байна. Бусад
байгууллагад ажил­лаг­­садтай харьцуулахад  багш нар мөнгөний төлөө явдаг
хүмүүс биш. Мөнгөний гэхээс илүү мэргэжилдээ үнэнч улс юм болов уу гэж харж
байна. Нөхцөл байдал өөрчлөгдө­хөд миний босгосон зүйл алга болчих вий гэсэн
санаа зоволт ажиглагдаж байна.  Босгосон ажил нь судалгааны шатандаа явж
байгаа ч юм уу тиймэрхүү шалтгаан байгаа болов уу. Манайд сургалт, судалгаа
гэж  тусдаа хоёр  юм бий. Бид бүтцийн өөрчлөлтийг одоо­хон­доо зөвхөн
сургалтын төвшинд хийнэ. Бүтцийн өөрчлөлтөө хийс­ний дараа сайн судалгаа хийдэг
багш нараа дэм­жих бодлого явуулна.

-Яахав ийм шалтгаан бий байх. Гэхдээ МУИС-д ардчилал алга гэж яриад байгаа
багш нарыг хараад байхад үүнээс ч өөр шалтгаан байх шиг…?

-Манайд бусад сургуулийг бод­вол Эрдмийн зөвлөл нь их хүчтэй. Удирдах зөвлөлөөс
илүүгээр эрдэм­­­­тэн багш нарын энэ нэгдэл илүү хүчтэй байдаг. Дүрэм журам нь
ч тийм. Бид хүчтэй гэдэгтээ дасчихсан байна л даа.  Удирдах зөвлөлөөсөө
хүчтэй гэсэн ойлголт тогтчихсон. Эрх мэдлийн хүрээнд тодорхой хэмжээ­ний ажил
хийх, тэр дундаа бүтцийн ажлууд хийгээд  эхлэхээр эсэргүү­цэл гарч ирж бай­на
л даа. Бүтцийг тодорхой хэм­жээнд дээрээс хийх­гүй бол болох­гүй. Мэдээж
оролцоог  хангана. Товчхон хэлэхэд эрх мэдлийн зөр­чил гарсан. Ард­чил­лын
тухай яриад байгаа нь ийм учиртай. Багш нартайгаа ярилцаж байна. Яриа хэлээ
үргэлжилж байна. Асуудал конструктив бай­дал гэхээс илүү зарим тохиолдолд улс
төрийн шинж ороод ирэх нь ч байна. Тэрийг нь аль болох бага байлга­хыг хичээж
байгаа. Харил­цан ойлголцох гээд үзээд байна. Түү­нээс биш бидний зорилго нэг.
Бүгд л МУИС сайн байх, хөгжих ёстой гэсэн нэг зорилготой байгаа.

-Эрдмийн зөвлөл өнөөдөр (өчигдөр) хуралдсан гэсэн. Нааш­­­тай шийдэлд хүрч
чадсан уу?

–Удирдах зөвлөлөөс гаргасан бүтцийн өөрчлөлтийг ер нь бол дэмжсэн.
Эрдмийн зөвлөлийнхөн бүтцийн өөрчлөлттэй холбоотой саналуудаа хэлсэн байгаа.
Байга­лийн ухааны сургууль, Хүмүүнлэ­гийн сургууль, Нийгмийн ухааны сургуу­лийг
тусад нь сургууль бол­гох, Урлаг, шинжлэх ухааны сургуу­лийг Байгаль нийгэм,
хүмүүнлэгийн сургууль гэж нэрлэх гэсэн саналууд гаргасан л даа. Бас сэтгүүл зүй
хэвлэл мэдээлийн тэнхим гэсэн нэрийг сэтгүүл зүй, олон нийттэй харилцах тэнхим
болгож өөрчлөх, Худал­дааны сургуулийг Бизнесийн сургуулиас тусдаа харьяа
сургууль болгох зэрэг саналууд гарсан.

-Бүтцийн өөрчлөлт хийсний дараа ямар шинэчлэлүүд яваг­дах вэ?

-Бүтцийн өөрчлөлт бол МУИС-ийн өөрчлөлтийн зөвхөн нэг хэсэг. Дараа нь хөтөл­бөр
маань стандар­тад ний­цэж байна уу, чанартай байна уу, шалгалтаа яаж авч бай­на
гэх мэт агуулга, технологийн асуудал руу­ орох гэж байна.  IT-г яаж
хэрэглэх вэ гэх мэтээр илүү нарийсна. Дараагийн нэг асуудал бол орчноо
сайжруулах. Суралцах орчны хувьд жишээ ярихад мэдээл­лийн техноло­гийн шинэ
зүйлийг ашиглаж хичээ­лээ чөлөөтэй хийх интернэт сургал­тын төв гэж бай­гуул­на.
Дот­роо номын сантай төв байх юм. Өөрч­лөлт хийх өөр нэг чухал хэсэг бол
судалгаа. Баклав­рын 16 мянган оюутны сонголтыг нарийн болгож хичээлийнхээ
агуул­­га хөтөлбөрт анхаараад ява­хаар сургалтын  чанарыг хангадаг
судалгаа хийдэг багш нартаа анхаар­­на. Судалгаа хийх багш нараа бакалаврын
сургалтаас чөлөөлж судалгаа руу нь оруулна. Улсаас шинжлэх ухаан­­даа 
өөрч­лөлт хийнэ гэж ярьж эхэлсэн. Энэ бодлогыг найдвар тавьж хүлээж байгаа. Бидний
өнөө­дөр хийж байгаа ажил бол ерөөсөө л зах зээлийн зарчим руу нь  оруу­лах.
Сонгуулна, шигшинэ, тэгж байж тэндээс чанар гарна. Шинж­лэх ухаан дээр ч
ялгаагүй. Хэн ажлаа сайн хийнэ тэр нь үнэлэгдэж төсөл мөнгөө аваад явдаг жишиг­тэй.
Сул цалин авч тайлан бичээд сууна гэдэг асуудал байж таарахгүй гээд бай­гаа юм.
Тийм учраас дараа­­­гийн өөрчлөлтийг хийхдээ судалгаанд илүү анхаарна.

-Манайхан онолоор   нүдээд байдаг, гэтэл  гадны сургуулийн
багш нар судалгааг голлодог. Энэ чиг рүү ойртуулах юм хийж байна гэж ойлголоо?

-Яг тийм. Лекц семинар гэсэн форматыг яаж өөрчлөх вэ гэж ярьж байна.

-Яг яаж өөрчилнө гэж?

-Манайх онолын  математик, онолын физик зэрэг  онолын ангиудтай. Онол
нь онолоороо цаашаа явна. Инженер, хэрэглээ тал руугаа мэргэжлийг илүү хөгжүү­лэхийн
тулд онолоосоо салгасан нь дээр гэсэн бодлого барихаар ярьж байна. Хэрэглээний
шинжлэх ухаан, инженерийн сур­гууль гээд дөрвөн тэнхимтэй шинэ сургууль
байгуулна. Энэ сургуульд гэхэд мэдээллийн технологийн хоёр тэнхим байна. 
Гурав дахь тэнхим нь хэрэглээний математи­кийнх. Дөрөв дэх тэнхим  нь бай­галь
орчинтой холбоотой. Эдгээр сал­барыг тусад нь гаргаж хөгжүүлэх бодлого барина.

-Багш нар судалгаан дээр зах зээлээ мэдэрч ажиллаж чадвал санхүүгийн хувьд ч
дажгүй бол­чих юм байна, тийм үү?

– Тийм боломж бүрдүүлэх нь өөрчлөлтийн нэг зорилго л доо. Сургалтандаа анхааръя
гэсэн багш нарт лекцийн цагийг нь түлхүү тавьж, судалгаа хийх боломжтой, 
чадвартайд нь судалгаагаа хий­гээд явах нөхцөлийг бүрдүүлэх гээд л ажиллаж
байна. 

-Хөгжингүй орнуудын их сур­гуу­лиуд дэргэдээ судалгааны  институт
ажиллуулдаг. Тэр чиг рүү явах нь ээ?

-Бүтцээ томсгочихвол тэнхи­мүүд хамтарч ажиллах боломж нэмэгдэнэ. Хатуу бүтцийг
аль болох хийхгүй. Аль болох виртуал бүтэц­тэй­гээр ажиллана. Хүмүүс хамтарч
ажиллаад дэмжлэг тэтгэлэг авч, тэрүүгээрээ орон зайгаа үүсгээд ажиллах
боломжийг өгсөн бүтцээр ажиллана.

-Та сая Хэрэглээний шинж­лэх ухаан, инженерийн сургууль байгуулна гэж
ярилаа. Тэгвэл нөгөө гурван сургууль нь ямар нэртэй байх вэ?

-Гурав биш дөрвөн сургууль л даа. Удирдах зөвлөлөөс нийтдээ таван сургууль
болгоё гэсэн санал гаргаад байгаа. Урлаг, шинжлэх ухааны сургууль, Хуулийн сур­гууль,
Бизнесийн сургууль, Олон улсын харилцаа нийтийн удирд­лагын сургууль гэж байх
юм. Урлаг, шинжлэх ухааны сургуулийг дотор нь бай­галь, нийгэм, хүмүүнлэгийн
гэсэн салбаруудтайгаар төсөөлж байна. Тусдаа гурван сургууль байна гэсэн үг.

-Таван  сургууль болгохоор дунджаар нэг тэнхимд хэдэн багш байх вэ?

-Нэг тэнхимд дунджаар 30 орчим багш байх болов уу. Зарим  том тэнхимүүдэд
нь үүнээс ч олон багш нар байна.

-МУИС-д болоод байгаа бужигнаанаас болж зарим багш нар хичээлээ нэр төдий
зааж байна гэсэн яриа бий…?

-Хичээлүүд ордгоороо орох ёстой. Үүн дээр хатуу анхаарал тавихыг сургалтын
албадуудад хэлж байгаа. Бүтцээс болж хи­чээлд ямар нэг өөрчлөлт гарахгүй. 

-Багш нар өнгөрсөн баасан гаригт танд шаардлага хүргүүл­сэн. Хариу өгсөн үү,
ойлголцох шинж байна уу?

-Бичгийнх нь хариуг өгсөн. Шинэчлэлийн хорооныхонтой хоёр, гурван удаа уулзаж
ярилцсан. Цаашдаа ч ярилцана.

-Зарим багш шаардлагатай бол ажил хаяна гэж байсан. Тийм байдал үүсвэл 
МУИС өөрчлөл­төө­сөө буцчих юм биш байгаа?

-Шинэчлэл хийнэ гэдэг дээрээ хатуу зогсч байгаа. Зарим багш нар шинэчлэлийг
зогсоох гэдэг утгаа­раа биш ардчилал гэх мэт тодор­хой асуудлууд дээр ярьж
байна. Тэр асуудлуудыг нь хангаж өгч болно. Ойлголцолд хүрчих байх аа.

-Зарим аав, ээж манай хүүхэд ийм сургуульд орчихоод өөр сургуулийн нэрээр
төгсөх гээд байна гэх мэтээр ярилцлага өгөөд байгаа. Эцэг эхчүүдийн зүгээс танд
хандсан уу?

-Яг биеэр хандаж уулзсан юм байхгүй. Нэг хоёр бичиг ирсэн. Эдийн засгийн
сургуульд орчихоод өөр сургуулийн нэрээр төгсөх нь  гэсэн юм ярьж байгаа.
Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд хүүхдийнх нь  үзэх хичээл  яг хэвээрээ.
Хамгийн гол юм  нь тэр оюутан МУИС-д орсон. Бид хүссэн мэдлэгийг нь өгнө.
Анхаа­рах нэг л зүйл бий. Тэр нь МУИС өөрөө сайн байх ёстой. Мэргэж­лийн
хөтөлбөр нь оюутны сонир­хож байгаа мэргэжлийнх нь  хөтөл­бөр байх ёстой.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монголын Уул уурхайн үндэс­ний ассоциацийн ерөнхий­лөгч
Д.Дамбатай ярилцлаа.

-Саяхан болсон “Том төрөөс ухаалаг төр рүү” форумын
үеэр Ерөнхийлөгч “Энэ нийгэмд хам­гийн их зовж байгаа хүмүүс бол бизнесийнхэн” гэж
хэлсэн.  Уул уурхайнханд илүү хамаатай үг
юм болов уу гэсэн бодол төрж байлаа?

-Ийм цаг ирэх болов уу гэж бодож байсан шүү, ашгүй
тэр цаг нь  ирчих шиг боллоо.  “Том төрөөс ухаалаг төр рүү” гэсэн Ерөнхийлөгчийн
санааг уул уурхайн салбарынхан хоёр гараа өргөн дэмжиж байгаа. Эдийн засагт үзүүлж
буй нөлөөг нь харсан ч тэр,  хөрөнгө оруулалт
буурлаа, төрийн тийм шийдвэрээс болж том төслүүд зогслоо гэсэн мэдээллүүдийг анзаар­сан
ч тэр уул уурхайнхан үнэхээр  дарамтад байгаа
том хэсэг. Монгол Улс зөв зам руугаа  эргэх
гээд байгаа юм биш үү гэсэн итгэл төрж байна. 
Төрийн тэргүүн нь ингэж үзэж байхад бусад нь эрхбиш  дагах байх гэж найдаж байгаа. Гэхдээ ажиллагаа
хэрэгтэй. Социализмаас угшилтай, салдаггүй нэг там байна. Төрд ажил­лаад хэдэн жил
болчихсон залуусаас  хүн дарамталж амьдраад
сурчихсан улсуудад байдаг авир салж өгөхгүй байна шүү.

-Юм л бол дарамтлах маягаар харьцах гээд байдаг
гэж биз­несийнхэн их ярьдаг л даа.  Та жишээ
нь хамгийн сүүлд энэ хандлагыг хаана, ямар арга хэм­жээн дээр мэдэрсэн бэ?

-Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн сүүлд болсон
хурал дээр. Би тэр зөвлөлийн гишүүн  байгаа
юм. Тэр хурал дээр “МАК” нүүрснээс бензин гаргах сайхан ТЭЗҮ оруулж ирсэн. Бас
“Энержи ресурс” баруун Нарангийнхаа ордын үлдсэн хэсэг дээр нь хайгуулаа дуусгаад
ашиглал­тын лицензээ авах гэж  ТЭЗҮ боловс­руулаад  орж ирсэн. Энэ хоёр асууд­лыг хэлэлцэх үеэр гэхэд
л  хэрэгтэй, хэрэггүй юм яриад, болж л өгвөл
буцаачих санаатай үзээд байх жи­шээтэй. Үг үсгийн алдаанаас эхлээд бага сага юм
байх. Тэрнээс нь өлгөж аваад өөлөөд эхэлж байгаа юм. Мэдэж байгаа мөртлөө  мэдэхгүй байгаа юм шиг мушгиж асуугаад л. Тэгэхээр
нь   би тэсэлгүй үг хэлсэн л дээ. “Та нар
боль л доо. Төрийн тэргүүнээсээ эхлээд том төрөөс болиод ухаалаг төр рүү шилжье
гээд байхад  том, тэнэг төртэйгөө үлдэх гээд
зүтгээд байх юм. Хувийн хэвш­лийнхэн мөнгөө гаргаад ийм сайхан юм хийе гээд байхад
аахар шаахар шалтаг хайгаад зогсоох хэнд ашиг­тай юм бэ.  Та нар ийм сайхан залуус, төрд өчнөөн жил ажиллана.
Жаахан өөр хандлагатай болохгүй бол хөг­жихөд хэцүү дээ” гэх маягийн юм хэлсэн чинь
харин их зөв хүлээж авсан. Ганц Эрдэс баялгийн зөвлөл биш, ер нь иймэрхүү хандлага
төрд байгаад л байна.  “Таны шүүмжилсэн юмыг
засаад ирлээ” гээд очихоор наад зах нь өдрийн хоолонд даалгах гэж үзнэ. Цаашаа явбал
нэлээд юм болдог  байх.

-Ингэхэд Эрдэс баялгийн зөв­лөлд хувийн компанийн  төлөөлөл байдаг уу?

–Хувийн компанийн
төлөөлөл огт байхгүй. Төрийн бус байгууллага, 
мэргэжлийн холбоодоос бол  бий. Таван
хүнээс бусад нь яамны мэр­гэжил­тэн, хэлтсийн дарга, АМГ-ын төлөөлөл гээд дандаа
төрийн ажилт­нууд. Ерөөсөө нийт гишүүдийн 
20 хувь нь  л төрийн бус төлөөлөл байх.

-Ер нь ТЭЗҮ дээр хүлээж авна, авахгүй гэсэн асуудал
байнга гарч байдаг. Зөвлөлийн гишүүдийн хандлагаас гадна төртэй хамаа­тай өөр шалтгаан
байна уу?

-Байлгүй яахав. Төртэй холбож ярих олон зүйл бий.
Жишээ нь Ашигт малтмалын хуулинд ямар өөрчлөлт орох нь тодорхойгүй, Эрдэс баялгийн
салбарт төрөөс баримтлах бодлого батлагдаагүй байна. Уг нь 1997 оны Ашигт малтмалын
хууль их либериал болсон. Гэтэл  2006 онд
өөрчлөхдөө сонин болгочихсон. Дээр нь Цөмийн энергийн гээд нэг хууль гаргачихаж
байгаа юм. Энэ хуулиуд нь хоорон­доо авцалдаа муутай. Тэрнээс бо­лоод компаниудын
ТЭЗҮ, тусгай зөвшөөрөл зэрэгт  асуудал их
гардаг.

-Хуулиуд авцалдаа муутай нь ТЭЗҮ  хүлээж авахад саад болдог гэхээр…?

-Өөр өөр, бие биеэ үгүйсгэсэн заалт их байдаг
юм. Компаниудын ТЭЗҮ-ийг хүлээж авахад саад болж байгаа шалтгааны нэг нь энэ. Жишээ
нь Ашигт малтмалын тусгай зөв­шөөрөл авах юм бол ТЭЗҮ бүртгэж авна гээд заачихсан.
ТЭЗҮ-гээ хүр­гүүлнэ, бүртгэж авна гэсэн зохицуу­лалт хийж өгсөн. Гэсэн хэр нь баталж
байгаа юм шиг асуудалд хандаад байдаг. Төр хариуцлага хүлээх гээд байгаа ч юм шиг.  Уг нь хувийн компанийн юманд төрийн ажилтан хариуцлага
хүлээх ямар ч шаардлага байхгүй. Хохирлоо гэхэд мөнгөө гаргаж юм хийсэн улс л хохирно.
Ийм юманд зүгээр л нэг улсын үйлдвэрийн газартай харьцдаг аргаараа хандаад байна
л даа.

-Төрөөс болоод гацсан, Мон­голд  ашгаа өгөх байсан ч зогссон уул уурхайн том төсөл
гэвэл та ямар төслүүдийг онцлох вэ?

-Ашгаа өгөхөөр том ордуудын ТЭЗҮ хүлээгдсэн жишээ
гэвэл олон. Уран байна. Стратегид авна гэдэг зарчмаараа бариад саатуулаад байх жишээний.
Ураны зарим ордын ТЭЗҮ одоо болтол шийдэгдэхгүй 
явж байгаа. Бороогийн алтны уурхайн уусган баяжуулах технологийг гэхэд аль
гурван жилийн өмнөөс ярьж батлахгүй явсаар байгаад өнгөрсөн жил л зөвшөөрсөн. Дэлхийн
хөгжил­тэй орнуудад хэрэглэдэг технологийг хортой гэж хардаад хоёр жил ав­чихаж
байгаа юм.

-Эрдэс баялгийн талаар төрөөс баримтлах бодлогыг
УИХ хэлэл­цэж байгаа. Чуулганы хуралдаа­ныг анзаарч байхад  хууль тогтоог­чид эдийн засгийг чирч явах сал­бартаа
барих бодлого дээр арай л хайхрамжгүй хандаад байх шиг?

-УИХ үнэн дампуу газар байна лээ. Сууж байгаа
гишүүд өөрийнхөө кнопыг дарахаас гадна  хажуу­гийнхаа
гишүүний тов­чийг дарчихаж байгаа юм. Чуулганы танхимд сууж байгаа гишүүн хоёроос
доошгүй гишүүний өмнөөс санал өгөөд байна шүү дээ.

-Хуулийн төсөл дээр сууж байгаа ажлын хэсэгт төрийн
бус­чуудыг төлөөлсөн   хоёр хүний нэг нь та.
Ер нь ажлын хэсэг хэр ажиллаж байна вэ?

-Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын
баримт бичиг дээр ажлын хэсэг  маш их ажилласан.
Тэр дундаа ажлын хэсгийн ахлагч  С.Одонтуяа
гишүүн сэтгэл гаргаж, гайгүйхэн баримт бичиг батлуулчих юмсан гэж цаг наргүй ажиллаж
байгаа.

-Тэгвэл 
УИХ-ын гишүүд чухал асуудал хэлэлцэж байгаа гэдгээ ойлгоод хандчихад л болох
юм байна. Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын хэ­лэл­цүүлэг дээр гишүүд
яг ямар заалтуудад нь  буруу товчлуур дарчихав
аа?

-Нэг аюултай заалт орж магадгүй байгаа. “Уул уурхайн
үйл ажил­лагаанаас болж байгаль орчинд учирсан хохирлыг төрийн бус бай­гуул­лагаас
нэхэмжилж улсын болон орон нутгийн төсөвт оруулсан то­хиол­долд үнийн дүнгийн тодорхой
хувиар тухайн байгууллагыг урамшуулна” гэсэн заалтыг Оюунбаатар гишүүн оруулаад
ирж байгаа юм. Иргэний нийгмийн байгууллагын нөхдийг уул уурхайн эсрэг турхирах
заалтыг оруулаад   өгчихсөн гэсэн үг.  Төрийн бус байгууллага ашгийн бус байдаг, гэтэл  энэ заалтаар бол төрийн бус байгууллага мөнгөний
төлөө явах болчихож байна. Энэ заалт тавь, тавин хувьтай байгаа. Дэмжигдэж ч магадгүй
гэсэн үг. Гэхдээ хоёр дахь хэлэлцүүлгээр дахиж орж ирнэ. Хэрвээ энэ заалтыг тусгачихвал
уул уурхайн салбарынхны  ажлыг хийлгэхгүй.  Дурын  нэг
хүн төрийн бус байгууллага, иргэний хөдөлгөөн байгуулчихаад уул уурхайнхнаар оролдоод
байх нь л дээ. Төрөөс уул уурхайнхныг дарамталлаа гээд мөнгө өгдөггүй байхад ийм
байгаа юм чинь мөнгө өгнө гэчихвэл   яах нь
тодорхой.   

-Чуулганы хэлэлцүүлгээс ан­заа­рахад лав л гүний
усыг уул уурхайд хязгаарлалттай биш, яаж ч ашиглаж болохоор байдал үүс­чихээд байгаа.
Өөр ямар аюултай заалтан дээр гишүүд толгой до­хисон бол?

-“Эрдэс баялгийн олборлох бо­ловсруулах үйлдвэрлэлд
газрын гүний усыг хэмнэлттэй болон дахин ашиглах орчин үеийн дэвшилтэт технологийг
дэмжиж газрын гадар­гын усыг түлхүү ашиглах” гэсэн заалт орсон байсан юм. Харамсалтай
нь энэ заалт санал хураалтаар унасан. Тэгэхээр эрдэс баялгийн салбарын бодлогод
гүний ус, гадаргын ус гэсэн үг байхгүй болчихож байгаа юм. Гүний ус хэрэглэх боломж  нээлттэй үлдсэн гэсэн үг. Гишүүдийн унагасан өөр
нэг хэрэгтэй заалт бий. “Өөрийн үйлдвэрлэл болон нийтэд зориулж дэд бүтцийг өөрийн
хөрөн­гөөр барьж байгуулсан тусгай зөв­шөөрөл эзэмшигчийг татварын бодлогоор дэмжих”
гэсэн заалт  унасан. Уурхай суманд сургууль
барьж өгөхөд яагаад татварын бод­логоор дэмжиж болохгүй гэж. Уг нь хөдөө орон нутгаа
хөгжүүлье, ком­паниудаар сургууль, цэцэрлэг ба­риулъя  гэж бодвол энэ заалт их зүгээр байсан юм.

-Бизнес дэх төрийн оролцоо, дарамтыг багасгах
чигийн заал­тууд эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогод хэр туссан бэ?

-Тийм чигийн маш сайн заал­туудыг унагаад байна  л  даа.
“Төрийн өмчийн аж ахуйн нэгжийг нээлттэй хувьцаат компани болгож өөрчлөх үйл ажиллагааг
үе шаттайгаар хэрэг­жүүлэх, нийтийн өмчтэй болгох” гэсэн заалтыг унагасан. Уг нь
энэ заалт орчихвол яваандаа төрийн өмчит аж ахуйн нэгжээс татгалзах бодлого барих
байсан юм. Өөр нэг гоё заал­тыг унагасан. “Төрийн байгууллага хөрөнгө оруулагч,
мэргэжлийн хол­боод болон иргэний нийгмийн бай­гууллагын төлөөллийн тэгш байдлыг
хангасан бие даасан бодлогын зөвлөл байгуулж, хамтын шийдвэр гаргах тогтолцоонд
шилжих” гэсэн заалт унасан. Уг нь энэ баримт бичгийн амин сүнс байхаар өгүүлбэр.
Хэн дуртай нь хууль санаачилж оруулж ирээд 
энэ салбарыг алаад байдгийг болиулах гэсэн агуулгаар орсон заалт. Уул уурхайн
чигийн ямар ч хууль тогтоомжийг Бодлогын зөвлөл гэдэг юмаар заавал хэлэлцэх ёстой,
тэгж байж УИХ, Засгийн газарт оруулъя гэсэн санаа байсан юм. Нэг  чухал заалтыг балай болгоод хая­чихсан. “Төрийн
оролцоог бүртгэл, зөвшөөрөл, хяналтын түвшинд ча­давхижуулж ашигт малтмал эрэх,
хайх, олборлох үйл ажиллагааг хязгаарлах” гэсэн заалтыг бас уна­гасан. Төрийн оролцоог
байлгах сонирхол их байгаагийн л илрэл.

-Төрөөс гэнэт гэнэтхэн хууль, тогтоол гаргаад
байсны уршгаар уул уурхайн салбар унасан гээд хэлчихэд хэтрүүлсэн болохгүй. Яг ийм
шалтгаанаар хөрөнгөө оруул­сан хүмүүс хохирсон жишээ олон байх шүү?

-Газрын ховор элементийн хай­гуул дээр хөрөнгө
оруулагчид өчнөөн мөнгө зарсан. Гэтэл өнгөрсөн есдүгээр сард Уул уурхайн яамнаас
долоон ордыг стратегид оруулах санаачилга гаргахдаа  газрын ховор элементийн дөрвөн ордыг оруул­чихсан.
Дөрвүүлээ хувийн хэвшлийн эзэмшилд байгаа. Дорноговийн Хатанбулагт орших Лугийн
голын орд  гэхэд л Канадын Рио гэдэг компанийн
мэдэлд байдаг. Энэ компани хай­гуулд их мөнгө зарсан. Ашиглахад бэлэн болчихсон
шахуу, боломжийн нөөцтэй орд. Гэтэл стратегид оруулах яриа гарснаас хойш үйл ажиллагаа
нь таг  зогсчихсон. Мушгиа худгийн орд байна.
“Монгол газар”-т лиценз нь бий. Мянганбаяр санаа нь зовчих­сон явж байна лээ. Их
мөнгө зарсан болохоор арга ч үгүй байх. Ховдын Халзан бүргэдэйн ордын ажил мөн л
зогссон. Монгол компани лицензийг нь эзэмшдэг орд байгаа юм.

-Стратегид уул уурхайн ордуу­даас нэмж оруулна
гэсэн төслийг салбарынх нь яамнаас санаачилж өргөн барьснаас хойш  зогссон том төслийн нэг нь “Хөшөөт”. Ингэхэд Хөшөөт
юу болж байгаа вэ?

-Уурхайгаа ашиглалтад оруула­хаас өмнө замаа тавьж,
баяжуулах үйлдвэрээ барьж, ажлаа яг эхлэх гэж байсан төслийг зогсоочихсон л доо.
Одоо уурхай нь зогссон, аймгийн төвөө нүүрсээр хангаж чадахаа байчихаад байгаа.
Увсын Хотгорын уурхайгаас Ховд аймагт татаж авчрах мөнгийг нь уурхай өгч байна.
Их хэмжээний хөрөнгө оруулаад яахаа мэдэхээ байчихаад байгаа хөрөнгө оруулагчид
мөнгөө гаргаад энэ асуудлыг шийдэж байна гээд бод доо. “Мо Эн Ко”-гийн Хонконгийн
Хөрөнгийн бирж дээрх хувьцааны  ханш навс
унасан.  Төр булаагаад авангуут ингэх нь тодорхой.
Страте­гид оруулна гэсэн бүх ордын үйл  ажиллагаа
зогсчихоод байна. 

-Стратегид оруулахаар нэр­лэсэн ордуудын хөрөнгө
оруу­лагч­даас  “Бороо гоулд” л страте­гид
орно гээд байгаа байх аа?

-“Бороо гоулд”-ын хувьд хүсээгүй жирэмслэлт гэдэг
шиг юм болоод байгаа. Гачууртын ордоо ашиглах гэхээр урт нэртэй хуульд орчихсон.
Урт нэртэй хуулинд нэг  тэнэг заалт бий.
“Стратегийн орд энэ хуульд хамаарахгүй” гэсэн заалт. Страте­гийн орд бол ой усанд
нөлөөлсөн ч болох нь л дээ. Ийм шалтгаанаар л стратегид сайн дураараа орох гээд
байгаа юм.

-Хөрөнгө оруулалт эргээд нэ­мэг­дэхэд хугацаа
шаардана гэж яриад байгаа. Таныхаар гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд төр
одоо  яах ёстой вэ?

-Яг одоо бол томоохон төсөлтэй компаниуд үйлдвэрлэлээ
байгуулах ч юмуу, гадаадын зах зээл дээр IPO хийх асуудал таг зогсоод байна. Гайгүй
болоод  гараад ирэхээр  төр нь булааж авах гээд байгаа учраас аргагүй
л дээ. Өнөөдрийн тухайд бүх хүн айгаад хөдлөхөө больсон. Хө­рөнгө оруулагчдын хувьд
Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс  баримтлах бодлогоо
эхлээд батлаг, дараа нь Ашигт малтмалын хуульдаа ямар өөрчлөлт оруулахыг харъя,
урт нэртэй хуулиа яах нь вэ, тэгж байж болъё гэж байна. 

-“Том төрөөс ухаалаг төр рүү” форум дээр Ерөнхийлөгчийн
хэл­сэн үгийг  бизнесмэнүүд олзуур­хаж хүлээж
авсан. Ерөнхийлөг­чийн үгнээс аль хэсэг нь танд илүү таалагдсан бэ?

-Ер нь хэлсэн үг бүр нь таалагд­сан. Тэр дундаа
“Төр хувь эзэмших хэрэггүй гэдгийг Оюу толгойн 34 хувь орой руу  ортол ойлгууллаа”  гэсэн үг нь илүү таалагдсан. Үүнээс өөрөөр юу
гэж хэлэхэв. Төр хувь эзэмшдэг, стратегийн орд гэдэг нэрээр хувийн хөрөнгийг булааж
авдаг юмыг болих цаг болсон. Төрийн тэргүүн тодорхой хуулиуд гаргаж бизнесийнхний
санаа оноог сонсъё гэж байгаа.  Уул уурхайнхны
хувьд ч санал хэлэх хуулиуд бий. Шилэн дансны хууль, төрийн аж ахуй үйл ажиллагааны
хязгаарлалт дээр саналаа өгнө. Төс­вийн хөрөнгө оруулалтын, Төрийн бараа үйлчилгээ
худалдан авалтын тухай хуулиуд дээр ч саналаа хэлэх боломжтой гэж харж байна. Төрийн оролцоог багасгасан, хүнд суртлыг арилгах чигийн хуулиудыг боловс­руулж
Ерөнхийлөгчид хандъя гэж бодож байна. Ашигт малтмалын хуулинд байгаа болохгүй заалтууд,
төрийн оролцоог багасгахад орол­цох боломжийг бидэнд нээж өглөө гэж олзуурхаж байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

“Хавдар
судлалын энэ хэдэн эмчийг хара­хаар өрөвдмөөр ч юм шиг, бахархмаар ч юм шиг.
Гайхамшигтай улс гэхээс өөр хэлэх үг өвөөд нь алга даа. Өвөө нь өчиг­дөр 30
грамм ус уусан. Өнөөдөр 60 граммыг уулаа. Маргааш 100 грамм. Амьд яваа на­сан­даа
усыг ийм амттай бай­даг гэж мэдрээгүй явжээ. Хорь хоногийн өмнө хоёрын хоёр
эрхтнээ хав­дартай гэж сонсоод шаналж суусан хүн чинь өнөөдөр хоол иднэ гэж
яриад сууж байна шүү дээ” гэж  ярих
Далантай гуай 66 настай. Бидэнтэй ярьж эхлэхэд нүдэнд нь нулимс цийлэгнэж байс­наа
сүүлдээ хацрыг нь даган урсаж эхлэв.

Далантай гуай ходоод, улаан хоолойн залгаа хэсэгтээ хавдартай
гэсэн оноштой ир­жээ. Арваад хоног юу ч идээгүй гэнэ. Манай сонин энэ удаагийн өдрийн
сурвалжлагаа Хавдар судлалын үндэсний төвөөс бэлдсэн юм. Далантай гуай бидний уулзсан
анхны өвчтөн. Үүдээр нь ороход л дүүрэн хүн угтав. Үзүүлэх дугаараа хүлээж байгаа
бололтой. Бидний зорьж очсон газар мэс заслын тасаг. Хорт  хавдартай гэсэн онош сонссон хүмүүс энд ха­галгаа
хийлгэдэг. Үүдээр нь мөн л дүүрэн хүн. Биднийг тэнд байх дөрвөн цагийн хугацаанд
үүдэнд нь  суух хүмүүсийн тоо нэмэгдсэн үү
гэхээс хасаг­даа­гүй. Эмчийг ийш тийш ява­хад өвчтэй хүнийхээ талаар ганц, хоёр
үг ч болтугай солих гэсэн хүмүүс ч нэлээд хараг­дана. Зарим нь бараг л үүдний сууд­лаас
босохгүй, тэндээ хооллож, дотор байгаа хүний­хээ биеийг асууж, өчнөөн ца­гаар суудаг
нь илт.

Үүдэнд суух нэг бүсгүйгээс эмч нараас хүн байгаа эсэхийг лавлахад
“Сая Эрдэнэ-Очир эмч харагдсан. Их сайн эмч. Өрөө нь тэр байна” гэж зааж өгөв. Хавдар
судлалын үндэс­ний төвийн Мэс заслын клини­кийн удирдагч гэсэн хаягтай өрөө рүү
яваад орлоо. Я.Эр­дэнэ-Очир эмч саяхан хагал­гаанаас гарч ирсэн бололтой, хагалгааныхаа
хувцастай сууж байв. Биднийг очихын өмнө ходоодны хавдрын хагалгаанд ороод гарч
иржээ. Залгуулаад өөр эмч улаан хоолойн хавд­рын хагалгаанд орсон гэнэ.  Гарч ирэхээр нь Я.Эрдэнэ-Очир эмч дахиад хагалгаанд
орох юм байна. “Хагалгаанд орох хүн их байгаа ч ганцхан өрөөтэй боло­хоор ээлжлэхээс
өөр арга бай­даггүй. Манай төв чинь дөрвөн тасагтай. Дөрвүүлээ тус тусдаа нэг нэг
л хагалгааны өрөөтэй. Өмнө нь хоёр байсныг харин ч тохижуулж байгаад дөрөв болгосон
юм” хэмээн яриад “Хагалгаанаас өмнө ам­жуу­лаад 
хэдэн үг сольё. Надад тэрнээс өмнө ч хийх ажил бай­на” гэж хэлээд хагал­гааны
хувцсаа солив.

Үүдэнд суугаа бүсгүй “Эр­дэнэ-Очир эмчийг хүмүүс хо­доо­дондоо
мундаг  гэж ярьдаг юм билээ” гэсэн учраас
ходоод­ны хорт хавдрын өвчлөл хэр байгааг сонирхлоо. Зөвхөн ходоодны хавдрын  хагалгааг гэхэд л долоо хоногт 15-20 орчим хүнд
хийдэг гэнэ. “Хо­доодны хавдар өндөр байгаа. Өчигдөр үзлэг хийхэд  60 орчим хүн хагалгааны хуваарь хү­лээгээд сууж
байна. Цаана нь шинжилгээний бичиг энэ тэрээ 
бүрдүүлж байгаа хичнээн хүн бийг мэдэх аргагүй шүү дээ” гэж байна. Улсын
хэмжээнд жилдээ 700 орчим хүн ходоодны хавд­рын шинэ бүртгэлд бүртгэгддэг гэнэ.
500 орчим нь хавдар судлалын төвд хандаж, 400 орчим нь хагалгаанд ордог байна. Зөвхөн
ходоодны хав­дар дээр гэж ярихад их өндөр тоонуудыг Эрдэнэ-Очир эмч хэлж байв.

Сүүлийн үед ходоодны хавд­­раар хандаж байгаа өвч­төнүүдийнх дийлэнх
нь хүндэр­сэн хойноо буюу гурав, дөрөв­дүгээр үедээ ирж байгаа аж. Я.Эрдэнэ-Очир
эмч “Зарим үед бүр тав, зургадугаар үе гэж байдаг бол тэр шатандаа хүр­сэн байх
гэмээр хүндэрсэн хойноо ирдэг” гэж толгой сэгсэрч байв.

“Хавдраа хүндрүүлэхгүй эрт илрүүлэх арга бол жил бүр урьдчилан
сэргийлэх үзлэгт хамрагдах. Ходоодны хавдар гэхэд л хожимдсон, хүндэрсэн үедээ л
шинж тэмдэг нь илэрдэг” гэж тэрээр ярьж байлаа. 
Я.Эр­дэнэ-Очир эмчээс нэг сонин статистик сонсов. Манай улсын эрчүүд  хавдрын өвчлөлөөрөө дэлхийд хоёрт, харин бүсгүй­чүүд
дэлхийд гу­равт жагсдаг юм байна. Хавд­рын өвчлөл 2007 оноос хойш эрс өсөөд явчихсан
гэнэ. Ар­ваад жилийн өмнө  бол хав­дартай
хүн ховор байжээ.

Ходоодны хорт хавдрын өвчлөл элэгний хавдрын дараа ордог байна.
Улаан хоолой, уушиг, умайн хүзүү, хөхний хорт хавдрууд эдний араас жагсдаг
гэж эмч нар онцолдог. 

Хавдар судлалын үндэсний төв саяхан ХААН банктай хам­тарч  21 аймагт хавдрын үзлэг хийж 1000 орчим эрт үеийн
хавдар илрүүлжээ. Бүр Хөвс­гөлд байдаг гэр бүлийн залуус хоёулаа ходоодны хорт хав­дар­тай
байсан нь илэрчээ. Азаар тэдний хавдар нэгдүгээр үедээ байж. Одоо эмчлүүлээд эмчтэйгээ
байнгын холбоотой, сайхан амьдарцгааж байгаа гэнэ. Хавдраар өвчилсөн хү­мүү­сийн
насыг тандахаар 50-65 насныхан нэлээд байдаг 
гэж Я.Эрдэнэ-Очир эмч ярьж бай­лаа. Наяас дээш  гарсан хүн хавдраар өвчилсөн тохиолдол бараг л
ажиглагдаагүй гэнэ.

Хүмүүс  өвчнөө хүндрүүлж
ирээд байгаагийн нэг гол шалт­гаан нь  бөө,
лам нар гэж  Я.Эр­дэнэ-Очир эмч  онцлов. Лам, бөө гэсээр байгаад өвчнөө хүндрүүлж
хагалгаанд орс­ныхоо дараа ч мэргэн түргэн хүмүүстээ хир халдаадаггүй гэнэ. Орой
болохоор будаа  цацах, арц уугиулах гэх мэтээр
тэрүүхэндээ ёслол хийгээд унадаг  аж.

Эмчээс  нэг гэгээтэй мэдээ
сонсов. Гурав, дөрөвдүгээр үед орсон хэрнээ эмчилгээ хийл­гээд сайхан амьдарч яваа
хүн тоолшгүй олон гэнэ.  “Манай мэс заслын
эмч нарт  хийж чадахгүй хоёр төрлийн л мэс
ажилбар бий. Бусдыг нь бид өөрсдөө эндээ хийж бүрэн чадна. Гадагшаа эмчлүүлнэ гэж
гүйх шаардлага огт байхгүй” гэж тэрээр ярилаа. 

Дууны эрхтэн  буюу хоолойг
хавдартай үед авахаас аргагүй байдаг бололтой. Ярихыг хүс­сэн хүмүүс хоолойндоо
дуу сэргээх аппарат маягийн юм тавьдаг аж. Тэрийг тавих мэс засал хийлгэх хүсэлтэй
хүмүүс гадагшаа явдаг юм  байна. Аппарат нь
байвал хийдэг мэс ажилбар нь тийм хэцүү  эд
биш гэнэ. Хиймэл эрхтэн хийлгэх улс бас гадагшаа явдаг байна. Өмнө нь энэ хоёроос
гадна нойр булчирхайн толгой хэс­гийн хавдрыг авах мэс ажил­барыг манайд хийдэггүй
байж. Харин одоо бол дотооддоо хийдэг болчихож. Гурван жи­лийн хугацаанд зуу гаруй
хүнд хийж, үр дүнгээ тайлагнаж байж хийх боломжгүй мэс заслаас хасуулжээ.

 Хавдрын мэс засалчид  ходоодны хавдартаа  л мэргэш­сэн гээд байдаггүй, ямар ч эрхтний хавдрын
хагалгааг хийдэг юм билээ.  “Ганц  ходоод гэхгүй, таваас долоон эрхтэн тайрах үе
ч гардаг. Нээгээд үзсэний дараа нөгөө эрхтэнд үүссэн цус шүүрч байгаа хавд­рыг дараа
больё гээд хаахгүй шүү дээ. Авч таарна. Цоорсон хавдар байгаад идсэн хоол нь хэвлийгээр
нь  тарсан бол яах юм. Яаж ийж байгаад л авна”
хэмээн Я.Эрдэнэ-Очир эмч  яриад цагаа харав.
Дараагийн ажилдаа яарч байгаа нь илт.

Ярианыхаа төгсгөлд “Ийм хүнд ажил хийдэг эмч нарын цалин хэд байдаг
юм бол” гэж асуулаа. “Би эдэн дундаа нэ­лээд нэмэгдэлтэйгээр хамгийн өндөр цалинг
нь авдаг хүн.  Миний сарын цалин 870 мянган
төгрөг” гэж байна. Сүүлийн үед байгуулагдаж байгаа хувийн эмнэлгүүд улсын эмнэлгийн
аль сайн эмч нарыг түүгээд эхэлжээ. Өндөр цалин ам­лахаар сонголт хийхэд ч хэцүү
биш байдаг бололтой. “Танд ажиллах санал ирсэн үү” гэхэд толгой дохиж байна. “Та
тэгээд яая гэж бодож байна” гэхэд “Энэ янзаараа бол багаа аваад явна. Ер нь тэгээд
амьдралаа бодох цаг ирсэн гэж боддог. Ерээд оны хэцүү үеэс өнөөдрийг хүртэл бидний
үеийн ажилдаа дуртай  хүмүүс эрүүл мэндийн
салбарыг энэ дайтай авч ирсэн. Би үеийн эмч нараа баатрууд гэж боддог юм” гэснээр
бидний яриа дууслаа.  

Бас нэг зүйл хэлэхэд сүү­лийн үед аль болох илүү цагаар ажиллуулахгүй
байх чиг ирээд байгаа гэнэ. Өвчтөний ачаал­лаа дийлэхгүй байхад  ийм сануулга ирээд байгаа нь хө­рөн­гө төсөвтэй
холбоотой бо­лолтой. Цаанаасаа тэгж хэлсэн гээд цагтаа тараад явчихаж чаддаггүй
нь эмч нар, өвч­төнүүдийн  ярианаас илт ан­заа­рагдсан.
Өвчтнүүд хүнд­рэхээрээ л эмчээ дуудна, тэр тоолонд нь л ирчихсэн явж байдаг гэсэн.  

Эмчийн өрөөнөөс гараад зөвшөөрөл авч хэд хэдэн өрөө­гөөр орлоо.
Эхний орсон өрөөнд үүдэнд таарсан бүсгүй сууж байна.  Ээжийгээ сахиж байгаа гэнэ. Хажууд нь ярихгүй
гээд тусдаа ярих юм болов. Ээжийнх нь ходоод өнгөрсөн зунаас  эвгүйрхээд үзүүлтэл хавдрын эцсийн шатандаа орсон,
хавдар үсэрхийлсэн гэх онош сонсчээ. Бээжин рүү хоёр, Япон руу хоёр удаа  явж шинж­лүүлжээ. Сүүлдээ хориод лам, тав зургаан
бөөд үзүүлж. Нө­гөөдүүл нь хорт хавдар биш, хагалгаанд орж болохгүй  гэж баахан хугацаа алдуулжээ. Тэгээд л хагалгаанд
орж. Бүх эрхтэнд үсэрхийлсэн байсан болохоор 
нээгээд л хаажээ. Гурван сарын нас үлдсэн гэж хэлжээ. Хавдар нь үсэрхийлсэн
хүмүүст химийн эмчилгээ хий­дэг ч энэ удаа тэгж зовоох  хэрэггүй гэж эмч нь зөвлөсөн гэнэ. Ээждээ хавдрынх
нь талыг авсан гэж хэлсэн учраас тусдаа ярья гээд байж.  “Хавдраа ава­хуул­сан хүмүүс нүдэн дээр л сэргээд
ирдэг юм байна.  Эр­дэнэ-Очир эмч ээжтэй яг
л тэр  хүмүүстэй адил харилцаж амьд­­рах урам
өгч байгаа. Бу­сад хүмүүстэй адил эмчилгээ хийж, удахгүй эдгэнэ гээд бай­хаар хүн
их сэргэдэг юм байна. Одоо ээж амьдрахын төлөө зүтгэж байгаа. Ээж шиг минь ямар
ч найдваргүй болсон хүмүүс их байдаг юм байна. Ходоод өвдөөд байвал үзүүлэх ёстой
гэдгийг энд ирээд ойл­голоо. Уг  нь доод давхарт
гучин насандаа тийм шинжилгээ, дөчтэйдөө ийм шинжилгээ өгөх ёстой гээд бичиг хадчихсан
байна лээ. Эндэхийн эмч нар ямар хэцүү нөхцөлд хэчнээн мундаг ажил­ладгийг энд хэвтэж
эмчлүүлсэн хүмүүс л мэдэрдэг юм байна” гэж бүсгүй ярив. Стрессээс болж ходоодны
хорт хавдар туссан хүмүүс нэлээд байдаг бололтой. Эмч нар өвчтнүүдэд хятад жимс
идэхгүй байхыг зөвлөдөг аж.

Хавдар судлалын үндэсний төвийн Мэс заслын тасагт хэвтэж байгаа
хүмүүсийн дунд залуу хүмүүс  ч цөөнгүй хараг­даж
байв. Энд хэвтэж байгаа 29 настай бүсгүй гэхэд л ходоодоо авхуулах  мэс засал хийлгэжээ.  Аав нь дөрвөн сартай хүүхдийг нь хөхнөөс нь хүчээр
гаргаж хөдөө аваад явжээ. Ээж нь охиноо сахиж байгаа гэнэ. Жирэмсэн байхад нь хавдар
нь идэвхжсэн аж. Ийм тохиолдол мэр сэр гардаг юм  байна.

Дараагийн өрөөнд ороод ярилцсан хүн маань Я.Дагий­бал гуай.  Хөхний хавдрын нэгдүгээр шатандаа ирж хагал­гаа
хийлгэжээ. Усанд орж бай­гаад тэмтэрч үзээд сэжигтэй санагдахаар нь эмнэлэгт ханд­сан  гэнэ. Дагийбал гуайн өрөө­нөөс гарч яваад Баян-Өлгий­гөөс
эхнэрээ эмчлүүлэхээр ирсэн Көчершин гэдэг хүнтэй таарав. Эхнэр нь ходоод арван хоёр
нугалаа гэдэсний завсраа хавдартай ирээд хагалгаанд оржээ. Тэрээр “Би ийм олон хүн
хавдартай байдаг гэж огт бо­доогүй. Бидний гол алдаа юу гээч. Санаанаасаа онош та­виад
тэрэндээ итгээд яваад байдаг. Эхнэрээ анх хавдартай гэхээр нь их айсан.  Гэтэл боломж байдаг юм байна. Манай эмч нар мундаг
юм байна. Хүн үхээд дараа төрөл олно гэдэг дээ. Тэгдэг эсэхийг мэдэхгүй. Харин энэ
насандаа үхээд дахин амьдарч байгаа мэт мэдрэмжийг үхлийн өмнө ирчихээд эрүүл болохдоо
мэ­дэр­дэг. Тийм мэдрэмжийг энэ хүмүүс өгч чадаж байна. Уулз­сан хүн бүрдээ л хавдраас
битгий айгаарай, манай эмч нар мундаг юм байна гэж хэл­мээр санагдаад байгаа.   Ах нь эхнэртээ сэтгэлийг нь зовоохгүй гээд хавдартай
гэж хэлээгүй. Шархлаа үүсээд дөнгөж хавдар болох гэж байж гэчихсэн. Одоо дажгүй
болсон юм чинь заавал тийм айхтар зүйл хэлж үйм­рүүлээд яахав” гээд биднийг эхнэрийнхээ
хэвтэж байгаа өрөөнд дагуулж оров. Эхнэр нь дусал залгуулчихсан инээмсэг­лээд хэвтэж
байв. Маулия гэж өөрийгөө танилцуулсан эмэг­тэйн бие эрс сайжирсан нь царайнаас
нь илт анзаарагдаж байлаа.

Дөнгөж хагалгаанаас га­раад хэвтдэг өрөөнд  50-60 насны дөрвөн хүн хэвтэж бай­на. “Үүнээс
олон ортой бол хагалгааныхаа тоог нэммээр л байна” гэж Я.Эрдэнэ-Очир эмч ярьж байсан.
Тоног төхөө­рөмжийн шинэчлэл, бага төс­вөөс 
эхлээд асуудал ихтэй Хавдар судлалын үндэсний төвийн ачаалал ийм, өвчтөнүүд
нь ийм сэтгэгдэлтэй  байна.  Төсөв гэснээс 
хавдрын хагал­гаа өртөг өндөртэй, нэг хагал­гаа гэхэд л цөсний зуун хагал­гааны
зардлаар бүтдэг юм билээ. 

 Ц.БААСАНСҮРЭН

“Мoodys” энэ оны дө­рөв­дүгээр сард
анхаарал татахаар нэг мэдэгдэл хийснийг бидний олонх нь анзаараагүй. Гаргасан үнэлгээ,
хэлсэн сануулга бүрийг нь дэлхийн мөн­гөтэй эрхмүүд анзаарч сонсдог энэ байгууллага  “Ирж буй 12-18 сарын хугацаанд Монголын сан­хүүгийн
систем муудах эрсдэлтэй” гэж зарлаж байв. Өнгөрсөн хавар ингэж зарласан гэхээр ирэх
хавраас байдал эвгүй­дэж магадгүй гэсэн үг. “Мoodys”-ийн үнэл­гээгээр Засгийн зээлжих
зэрэглэл өнөөдөртөө B1 байгаа. Өнөөдөртөө гэдэг нь учиртай. Үнэлгээний байгууллагууд
нөхцөл байдал өөрчлөгдөнгүүт дахин үнэлгээ хийж, зэ­рэг­лэлээ шинэчилдэг.  B1  бол
ерөнхийдөө муудаж байна гэсэн үг. ААА, ВВВ бол хөрөнгө оруулахад боломжийн улсуудад
өгдөг үнэлгээ. ААА бол бүр сайн. BBB, BB гээд уруудаж явсаар  B1 дээр ирнэ гээд бодохоор санаа амрахаар үзүүлэлт
биш л дээ. Үнэлгээний байгууллагууд өнөөд­рийн байгаа байдал, хэтийн төлөв гэсэн
хоёр төрлийн үнэлгээг Засгийн газар болон компаниу­дад өгдөг. B1  гээд байгаа нь  Монголын засаг хэр байсны үнэлгээ. Хэтийн төлөв
дээр сайн дүн тавиагүйг дээр хэлсэн.  “Мoody\’s”
Хонконгийн хөрөнгийн бирж дээрээс мөнгө босгосон “Mongolian mining cor­poration”-ийн
зээлжих зэрэглэлийг бууруулж, Caa2 гэсэн ангилалд багтаасан гэх мэдээлэл саяхнаас  хэвлэлээр цацагдаж байна. Хөрөнгө оруулагчдын
хувьд аль эрт сонссон мэдээ л дээ. Үнэлгээг нь бууруулсан шалтгаанаа “2013 оны хоёрдугаар
хагас болон 2014 онд “Mongolian Mining Cor­poration”-ийн бэлэн мөнгөний тэнцэл зээлтэй
холбоотой шаардлагуудыг биелүүлэх хэмжээнд хүрэхээргүй байна” гэж тайлбарлажээ.

“Mongolian Mining Corporation”-д өгөөд
буй Caa2  гэсэн үнэлгээг  энгийнээр 
эрсдэлтэй гээд ойлгочихож болно. Гаргасан бонд нь үнэ цэнэгүй болсон гэсэн
үг. Энэ компанид итгэж мөнгөө зээлж болохгүй шүү гэсэн дохиог хөрөнгө оруулагчдад
өгч байгаа хэрэг. Харин эсрэгээрээ  үнэлгээ
сайн гарвал нөхцөл сайтай зээл олдох магадлал өндөрсдөг. 

Аль нэг компани, Засгийн газруудын
зээл авч, зээлээ эргүүлж төлөх чадварыг л зээлжих зэрэглэл гээд байгаа юм.

Энэ үнэлгээг голчилж хийдэг,  дэлхийн үнэлгээний зах зээл дээр  монополь байр суурьтай  гурван бай­гууллагын нэг нь “Мoody\’s”.  Нөгөө хоёр нь Standrad&Poor\’s,  FitchRatings. 
Энэ гурвын үнэлгээ ер нь дөхүү гардаг. Тэгэхээр манай үнэлгээ тийм ч сайн
биш гэсэн үг. Хөрөнгө оруулагчид бонд гаргаж байгаа компани, Засгийн газарт итгэж
мөнгөө оруулах эсэхээ эдний үнэлгээг харж байж шийддэг. Сая  үнэлгээ нь буурдаг “Mongolian mining
corporation” гэхэд л өнгөрсөн оны гуравдугаар сард 600 орчим сая ам.долларын бондыг
8.7 хувийн хүүтэйгээр  таван жилийн хугацаатайгаар  гаргаж байв. Тэр үед “Mongolian mining
corporation”-д Standrad & Poor\’s B+, Moody\’s B1 гэсэн үнэлгээ өгч байсан юм.
Тодруулж хэлбэл үнэлгээ тогтоодог аваргууд мөнгө зээлж болно гэсэн дохиог  хөрөнгө оруулагчдад өгсөн хэрэг.  Харин одоо бол “эдэнд мөнгөө өгч болохгүй шүү”
гэчихлээ. Цаашлаад Засгийн газрын зээлжих зэрэглэл буурах, хөрөнгө оруулагчдын мөнгө
буюу долларын урсгал хаагдах эрсдэл өндөр байгаа гэж  судлаачид сануулж байна. Ямар эрсдэл байгааг бичихийн
өмнө “Мoodys” тэргүүтэй үнэлгээний аваргууд зэрэглэл тогтоохдоо яаж ажилладгийг
сонирхуулъя. Мэдээж олон шалгуур үзүүлэлтийг харж таарна. Тэр дундаа эрсдлийн үнэлгээг
маш нарийн явуулна. Нөхцөл байдлыг ихэвчлэн 
the worst case scenario буюу хамгийн муу тохиолдолд гэсэн байр сууринаас
авч үздэг. Үнэлгээг улс орны онцлог, салбарын эрсдэл, бизнесийн эрсдэл, санхүүгийн
эрсдэл гэсэн ерөнхий чигийг барьж тогтоодог.  

 

ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧДАД ДУРГҮЙ САЙД 

 

“Мoody\’s” тэргүүнтнүүд гадаа­дын хөрөнгө
оруулалтын со­нирхлыг хамгаалж, урьдчилан анхааруулга өгөх үүрэгтэй ажил­ладаг.
Манайд хоёр гол асуудал бий гэж шинжээчид хэлдэг. Эхнийх нь өрийн огцом өсөлт, хоёр
дахь нь гадаадын хөрөнгө оруулалтдаа хандаж буй хандлага. Хөрөнгө оруулалтын орчныг
эхлээд онцолъё. Сүүлийн үед гадны улсуудад Монголд хөрөнгө оруулах сонирхолтой эрхмүүдийг
цуглуулж, Монголын төрийг төлөөлсөн эрхмүүд 
хөрөнгө оруулалтын таатай орчин  амлаж
байгаа нь олзуурхууштай. Гэхдээ дэлхийн уул уурхайн акулуудын нэг, дэлхийн хэмжээний
стандарт мөрддөг “Рио”-той ясаа цайтал үзэлцэнэ гэж ярьдаг Уул уурхайн сайдтай Монголд
хөрөнгө оруулагчид шууд ороод ирнэ гэхэд хэцүү. Баттай хэлэх зүйл гэвэл  “Энэ хүнийг сайд байх үед лав мөнгөө оруулахгүй”
гэж хөрөнгө оруу­лагчид өөр зуураа ярьдаг. Саяхан Сингапурт болсон Монголын хөрөнгө
оруулалтын  чуулга дээр Оюу толгойн гүйцэтгэх
захирал Грэйг Киннел төслийнхөө хоёр дахь санхүүжилт хэзээ ший­дэгдэхийг мэдэхгүй
гэж хариулна лээ. Цаг хугацааны шалгуур давсан, хүчирхэг түншлэл бий болж байж Оюу
толгой ашгаа өгнө гэж хөрөнгө оруулагчдад хэл­чихээд гарч явсаныг хэвлэлээс харчихаж
болно.   Грэйг Киннелийн хэлсэн шиг хүчирхэг
түншлэл өнөөдрийн хувьд лав байхгүй. Засаг, Рио хоёр хэлэлцээрийн ширээний ард Улаанбаатар,
Лондонг хэсч хэдэнтээ суугаад ч гавьтай шийдэлд хүрээгүй. Салбарын сайд нь Оюу толгой
гэдэг том төсөлдөө дургүй янзаараа. Хонконгийн хөрөнгийн биржээс мөнгө босгож уул
уурхай хөгжөөгүй Ховдын хязгаарт зам, уурхай барьж мөнгөө зарлагадсан  “Мо Эн Ко” байна. Стратегид оруулж ч магадгүй
гэж айлгаад бүх ажлыг нь зогсоочихсон.

Өнөөдөр яахаа мэдэхгүй хэдэн хүн  уурхай дээрээ биш, оффистоо сууцгааж байна. Сая
гэхэд л УИХ-ын хэдэн гишүүн нь занар дээр баахан мөнгө оруулчихсан Амери­кийн “Жени
ойл”-ийг гайхашралд унагачихсан. Занараа ашиглана гэж баахан хайгуул хийлгэж мөнгийг
нь үрчихээд “Ерөөсөө занараа  боловсруула­хаа
боли­лоо” гэж байх жишээний. Газрын ховор элементийн хайгуулд бас хэд хэдэн гадны
компани оруулж ирж мөнгийг нь үрүүлчихээд стратегид оруулна, тэгж байж ашиглах эсэхээ
шийднэ гэчихэж байгаа юм.  Хөрөнгө оруулалтын
орчин дээр энэ мэт таагүй жишээ ярья гэвэл өчнөөн баримт бий. Хөрөнгө оруулагчдад
итгэл төрүүлье гэвэл ядаж л гаргасан алдаануудаа засмаар байна.

Зээлжих зэрэглэл дээр Монгол тааруухан
дүн аваад байгаа нь  саяхны нөлөөлөл биш.
Өнгөрсөн оны тавдугаар сард Стратегийн салбарт гадны хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах
тухай гэсэн нэртэй хууль гаргаж, хазгай гишгэж эхэлснээс үүдэлтэй.           Хөрөнгө оруулагчид таатай орчны дараа
дэд бүтцийн хөгжлийг хардаг. Баялгаараа мөнгө олох манайх шиг улс  баялгаа зөөгөөд гаргах төмөр замтай бол тэдэнд
өөр харагдана. Хувийн хэвшлийнхэн нэг хэсэг 
Хятад руу хөрөнгөөрөө төмөр зам тавихаар 
идэвхтэй ярьж байсан ч төр дундуур нь ороод юу ч үгүй болгосон. Үр дүнд нь
өнөөдөр өргөн, нарийн  аль ч цариггүй сууж
байгаа. Төрөөс болсон жишээ гэвэл бас л  өчнөөн
бий. Ингэсгээд орхиё.

МОНГОЛ ӨРӨНД ДҮҮЖЛЭГДЭХ ҮҮ?

Зээл өгч болохгүй улс шүү гэсэн анхааруулгыг
авах дөхөөд буй өөр нэг шалтгаан нь гадаад өр. Казинод донтсон нөхөр байдаг даа.
Улайрчихаараа өөрийгөө нь тавиад тоглочихож мэдэхээр тийм донтой нөхдийг Лас Вегасаас
өчнөөнөөр нь харж болно. Яг ийм дон  манай
засгаас харагдаад байна. Хөгжлийн банкны бонд, Чингис бондыг гаргаж олсон  хоёр тэрбум орчим ам.доллараа үрж өгч байгаа.
Одоо  Самурай бонд гаргана гэцгээж буй. Төсвийн
тогтвортой байдлын хуулиар бол засгийн өр ДНБ-ий 40 хувиас хэтэрч болохгүй. Гэтэл
манай өр 2012 оны байдлаар гэхэд л ДНБ-ий 63 хувьд хүрсэн гэх статистик бий. Энэ
оны хувьд өнгөрсөн жилийнхээс өндөр, дараа жилийнх бүр өндөр гарна. Өрийн хямралд
орсон улсуудын жишээг эргэн харцгаая.

Оросын 1998 оны өрийн хямрал байна.
Өр нь  ДНБ-ий 50 хувь хүрснээс болж хямрал
эхэлж байсан. Аргентиний 2000 оны хямрал гэхэд л өрийн хэмжээ нь ДНБ-ийх нь 55 хувьд
хүрсэнээс үүдэлтэй.   Монгол  Улс  өрөндөө
дүүжлэгдэх эрсдэл өндөр бий гэж эдийн засагчид хэлж байна.

Байдал ийм байхад дахиж бонд гаргах
амар биш. Ирэх жилийн хувьд бонд гаргах ямар ч боломж харагдахгүй байна. Өнөөдөр
үүсчихээд буй байдал   арай эерэг болсон хойно,
зээлжих зэрэглэл ахиж, Оюу толгой урагшилсны дараа  “Чингис” бондынхоо үлдсэнийг авна, самурай бонд
гаргана гэж яривал өөр хэрэг. 

Баялгийн хараалыг тун  энгийнээр тайлбарлавал  баялгаа эдийн засгийн хөгжил, иргэдийнхээ амьжиргааг
сайжруулахад ашиглаж чадахгүй будилаад буйг 
хэлээд байгаа юм. Баялгийн хараалын  
эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж болох сувгийн нэг нь өрөндөө дүүжлэгдэх гэж
эдийн засагчид хэлдэг. Өрийн  хямралд орсон
улсуудын жишээг харахад Монгол гэдэг улс өрөндөө дүүжлэгдэхэд тун ойрхон иржээ гээд
дүгнэчихэд нэг их хол зөрөхөөргүй байна.

Одоо нэг л гарц бий. Тэр нь хөрөнгө
оруулалтыг татаж, наашаа орж ирэх долларын урсгалаа нэмэгдүүлэх. Хөрөнгө оруулалт
ойрын үед шууд нэмэгдэхгүй байх эрсдэл, бодит байдлыг өмнө тайлбарласан. Өөр бэрхшээл
ч бий. Өмнө нь сайдын хандлага энэ тэр гээд дотоод шалтгаанууд тооч­сон бол гадаад
шалтгаан гэж айхав­тар юм бас байна. Сүүлийн үед Евро бүсийн хямрал намжих тал руугаа
орж, хөгжилтэй ул­суудын эдийн засаг сэргэж эхэлсэн. Ийм шалтгаанаар хөрөнгө оруулагчид
өнөөдрийг  хөгжилтэй улсуудад хөрөнгө оруулахад
хамгийн сайн үе гэж онцолж байгаа юм билээ. Мөнгөтэй эрхмүүд ши­нээр гарч ирж буй
зах зээлээс хөгжилтэй орны зах зээл рүү “ур­ваад” эхэлчихэж. Харин хамгийн ашигтай
төслүүдээ эхэлж санхүү­жүүлж, ядаж л урагшаагаа шууд гардаг төмөр замтай болж, цахил­гаан
станц энэ тэрээ барьчихвал  хөрөнгө  оруулагчид биднийг арай   өөрөөр харж эхэлнэ.                                                                                   

МУИС-ийн эдийн засгийн сургуулийн
багш, доктор Б.Эрдэнэбат “Эдийн засгийн тооцоо судалгаа хийх чадвараараа манай улс
дэлхийн 196  улсаас 161-д жагссан. Гэтэл бид
түүхэндээ хамгийн чухал шийдвэрүүдээ өнөөдөр гаргаж байна. Тэгэхээр чадавхиа сайжруулахад
анхаарах цаг яах аргагүй ирсэн” хэмээн ярилаа. Бас л анхаарахаар өнцөг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Өнгөрсөн долоо хоногийн пүрэв гаригийн чуулганы хуралдаан дээр
нэг сонин юм болов. Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын хоёр дахь хэлэлцүүлгийн
үеэр “Зана­рыг дотооддоо боловсруулахгүй” гэсэн агуулгатай өгүүлбэр орж ирсэн юм.
Байнгын хорооноос гарсан санал л даа.  Гишүүд
энэ өгүүлбэрийг бодлогодоо тусгая  гээд
“yes” товч­луур дарж орхив. Энэ заалтыг олон­хи нь дэмжсэнд гайхсан спикер “Зана­рыг
дотооддоо ашиглахгүй болчих­лоо шүү дээ гишүүд ээ. Уг нь занарыг ашиглах, олборлох
чиг­лэлээр олон ажил хийгдэж байсан чинь юу бол­чихов. Гаднаас шатахуун импор­толдог
хүмүүсийн лобби орчих шиг боллоо” гэж сануулж харагдав.  За­рим гишүүн нээрээ ямар өгүүл­бэрийг бодлогодоо
тусгачихав аа гэж эргэл­зэж байгаа нь илт анзаарагдсан.

Уг нь манай  улс газрын
тосны талаар төрөөс баримтлах бодлого­доо занараа ашиглана гэж тусгасан. Харин Эрдэс
баялгийн талаар тө­рөөс баримтлах бодлогод өмнөх бодлогоо эсэргүүцсэн агуулгатай
заалт ороод ирлээ.

Монгол Улс занарын их нөөцтэй. Шатдаг занар тархсан талбайн дөнгөж
19-хөн хувьд байгаа баялаг гэхэд л 788 тэрбум тонн гэж яригддаг. Салбарын яамныхны
хэлж байгаа­гаар бол бид занарын нөөцөөрөө Сау­дын Арабын газрын доорх неф­тийн
хэмжээнд оччихсон гэж байгаа. Америк занарын үйлдвэрлэлээ бодлогоор дэмжиж байгаа,
Хятад занарын том төс­лүүддээ хөрөнгө хаяад эхэлсэн, Эстони занараасаа цахилгаан
эрчим хүч гаргаж авч байна, Австрали шингэн түлшээ занараасаа хангадаг гэж ирээд
яривал дэлхий тэр аяараа шатдаг занар руу хошуурч байгаа. Хятадын төр занарын гүний
боловс­руу­лалтын технологи импортлоход дэмжлэг үзүүлээд эхэлсэн.  Урд хөршийн дэмжээд буй энэ  тех­нологийг ма­найд америкчууд санал болгож байгаа.
За тэгээд үйлдвэр­лэсэн занарын тосны нэг шоо метр тутамд 0.40 юанийн хөнгөлөлт
үзүүлж,  агаарын бо­хирдол ихтэй томоохон
хотууддаа нүүрсний оронд хий нийлүүлж, занар боловсруулдаг компаниудаа тат­вараас
тодорхой хэмжээгээр чөлөөлж эхэлсэн гэж ирээд яривал урд хөршид төр нь занараа дэмжээд
эхэлсэн. Харин манай улс  одооноос л занараасаа
шатахуун гаргана  гэж ярьж эхэлж байгаа.  УИХ-ын дарга шатдаг занараар тодорхой ажлууд эхэлчихээд
эргэж буцлаа гэсэн агуулгатай үг унагадаг 
нь цаанаа учиртай. Уул уурхайн яам өнгөрсөн онд АНУ-ын “Жени Ойл энд Газ”
компанитай “Шатдаг занараас хийн конденсат гаргах боломжийг тодорхойлох судалгааны
ажлын гэрээ” байгуулсан байдаг.  “Жени ойл
энд газ”-аас гадна  Франц улсын “Тотал” компани
Монголд шатдаг занарын хайгуул, судалгааны ажил хийх боломжтой гэсэн хүсэлт ирүү­лээд
буй. Дотоодын компаниуд ч шатдаг занараар ажиллаад эхэл­чихсэн. “Монголын алт”,
“Нарантуул трейд”-ийнхэн шатдаг занартай холбоотой асуудлаар судалгааны ажил явуулж
туршилтын ажлаа эхлэхэд бэлэн болсон. Бас хориод компани шатдаг занарын хайгуул  хийх хүсэлтээ илэрхийлээд байгаа.

Эдэн дундаас нэлээд эрчтэй ажиллаж үр дүнд хүрээд байгаа нь  Америкийн “Жени ойл энд газ”-ын охин компани
“Жени ойл шэйл Монголиа”. Тэд технологио санал болгож, урьдчилсан ТЭЗҮ-ээ хийгээд
байна. “Жени ойл энд газ” бол Нью- Иоркийн хөрөнгийн биржид бүртгэл­тэй, эрчим хүч,
газрын тосны чиг­лэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг, АНУ, Израйльд газрын тос болон шатдаг
занарын хэд хэдэн орд дээр хайгуул, ашиглалтын гэрээ байгуулан ажил­лаж байгаа үндэстэн
дамнасан корпораци.  “Жени ойл шэйл Мон­голиа”
Төв аймгийн Бүрэн, Эрдэнэ­сант сумдын зааг Өвөржаргалан­тын хөндий, Хөөтөөс занарын
их хэм­жээний нөөц илрүүлээд байгаа юм. Занарыг газрын гүнд дулааны ар­гаар боловсруулж
сайн чана­рын газрын тос гаргаж авах технологийг санал болгосон. Химийн бодис ашигладаг­гүй
нь энэ аргын нэг давуу тал гэж судлаачид үздэг юм билээ. Бас манайхаас илэрсэн занар
хүхэргүй учраас занар боловс­руулахад элдэв хорт хий ялгарахгүй гэсэн олзуурхал
ч бий. “Жени ойл шэйл Монголиа” өдөрт 600-700 тонн газрын тос олборлох үйлдвэрийг
Монголд бай­гуулахаар тооцоод буй. Америкийн компанийн хэлж байгаагаар үйлдвэр бариад
газрын тос гаргаад эхэлбэл одоогийнхоос сайн чанартай шата­хууныг хоёр дахин хямд
үнээр авах юм билээ. Үйлдвэр босгох өртөг нь дөрвөн тэрбум орчим ам.доллар  гэсэн. Дотоодоосоо бол босгож амжихааргүй их мөнгө.
Америкийн хувьд  хөрөнгөө гаргаад ажлаа эхлүүлье
гэсэн саналаа тавьчихаад байгаа. Занараас шатахуун гаргаж ава­хаас  гадна эрчим хүчээ давхар шийдэх боломжтой. Газрын
тостой хамт байгалийн хий гарч ирнэ. Энэ хийгээр эрчим хүчний хэрэгцээгээ хангах
юм.

 Нэг иймэрхүү боломж уг
нь бид­ний өмнө бий. Гэхдээ УИХ-ын гишүү­дийн толгой дохичихоод байгаа “занарыг
дотооддоо боловсруулах­гүй” гэсэн заалт тэр хэвээрээ бат­лагдчихвал биелэхгүй мөрөөдөл
болж хувирна.

Энэ заалтын бас нэг уршиг нь сэргэж ядаж байгаа гадаадын хөрөн­гө
оруулалтын орчинд үзүүлэх нө­лөө. Сөрөг нөлөө үзүүлнэ гэх гээд байна л даа. Учир
нь манай шатдаг занар дээр гадаадын хөрөнгө оруулалт аль хэдийнэ ороод ирчихсэн.
Занарын судалгаа хийж, урьдчилсан ТЭЗҮ-гээ хүртэл боловсруулсан Америкийн компани  гэхэд л ихээхэн хэмжээний мөнгөө Монголд хэрэгжүүлсэн  тө­сөлд зарсан байгаа. Газрын тосны бодлогодоо
“занарыг дэмжинэ” гэчихээд эрдэс баялгийн салбартаа барих бодлогодоо “үгүй” гэчихээр
хөрөнгө оруулагчид эргэлзэж таарна. Хэрвээ энэ заалт батлагдвал наашаа орж ирэх
байсан их хэмжээний доллар орж ирэхгүйгээс гадна итгэл нь сэргэх гэж ядаж буй хөрөнгө
оруулагчдыг цааш нь түлхсэн хэрэг болно. Жил 
бүр гадна дотнын хөрөнгө оруулагчдыг нэг дор цуглуул­даг “Дисковер Монголиа”-гийн
энэ намрын чуулга уулзалтын үеэр  занарыг
тусгай салбар хуралдаан болгон онцолж, яамны дэд сайдаас эхлээд олон хүн Монголын
занарт хөрөнгө оруулах ийм боломжууд бий гэж ярьж байсан. Тэнд сууж, занарыг сонирхсон
хөрөнгө оруулагчид “Мон­гол занараас татгалзлаа” гэсэн мэдээ сонсвол юу гэх бол.                 

Энэ салбарт хамаатай төслүүдэд хэтэрхий гоомой хандаад байна уу
даа гэсэн дүгнэлтийг өнгөрсөн долоо хоногийн пүрэв, баасан гаригт болсон хуралдаанаас
хийчихэж болохоор байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

-АЛТНЫ ТАТВАРЫГ ХӨНГӨЛБӨЛ ДОЛЛАРЫН НӨӨЦ 2.1 ТЭРБУМААР НЭМЭГДЭНЭ-

Долларгүй яана аа, ханш нь ч өгсөөд
хэрэг алга аа гэж хүн бүр л бол­гоомжилж байна. Гурав­хан са­рын дотор төгрө­гийн
ханш нь хорин хувь уначихсан Монгол гэдэг улсад гадаадын хөрөнгө оруулалт гэж гавьтай
юм орж ирэхгүй байгаа.  Дээр нь “Чингэс” бондоос
бос­госон хэдэн доллараа зам энэ тэрд зарж үрээд эхэлчихсэн.  Тэгэхээр дол­­ларын нөөц багасах нь тодорхой.
Тэр хэрээр долларын ханш өсөх нь зах зээлийн хууль. Дол­ларын хомсдлоос гаргаж мэдэх
нэг хуулийн төсөл УИХ-д ороод ирчихсэн. Алтны худалдаанд ил тод байдлыг бий болгох
тухай хуулийн төслийг уг нь бол ийм тайл­бартай­гаар УИХ-д оруулж ирсэн юм. Хууль
тогтоогчид удах­гүй хэлэлцэх эсэхийг нь шийднэ. Улстөрчид сүү­лийн үед “Энэ хуулийг
Рио Тинтод зориулсан болохоор батлаад яах юм” гэх хардангуй үгийг давтамжтай унагах
бол­лоо. Сүүлд гэхэд УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Н.Энхболд “Зас­гийн газар Оюу
толгойд татварын хөнгөлөлт эд­лүүлдэг учраас дахин татвар хөнгөлөлт эдлүү­лэх шаард­лагагүй
гэж МАН-ын бүлэг үзэж бай­на” гэж ирээд баахан юм ярив. Эрхэм гишүүн мэдэх­гүйдээ
ингэж яриад байна уу, эсвэл мэдсэн хэрнээ ултөржиж, албаар ийм юм асуудал сөхсөн
үү, мэдэхгүй. Ямартай ч эдийн засаг талаас нь яаж ч харсан хэтэр­хий гэнэн тайлбар.

Алтны худалдаанд ил тод байд­лыг бий
болгох хуулийн төсөлд татварын хөнгөлөлт эдлүүлнэ гээд тусгачихсан. Алтнаас авах
ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр өнөөдөр таван хувь бай­гаа. Төсөл батлагдвал
татварын энэ тоо 2,5 хувь болж буурна. Бас өсөн нэмэгдэх нөөцийн төл­бөрийг тэглэх
асуудал яригдаж буй. Гэхдээ энэ хөнгөлөлтийг алтаа Мон­голбанкинд тушаасан аж ахуйн
нэгж эдэлнэ. Нэг ёсондоо алтныхаа нөө­цийг нэмэгдүүлэх гэсэн бодлогын хүрээнд яриад
байгаа төсөл л дөө. Хэр­вээ алтны сал­барын­хныг одоо яриад байгаа шиг дэмжчихвэл
54.2 тэрбум тонн алт тушаана гэж алт олборлогчид ам­лаад бай­гаа.  Энэ хэрийн алтыг багаар бодоход л 2.1 тэрбум ам.дол­лар.
Алт бол доллар. Тэгэхээр эдийн засагт яалт ч үгүй  нөлөөлөхөөр бодлогын дэмжлэг хэлэлцүүлгийн өмнөх
шатандаа байна.

Одоо УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга
Н.Энх­болдын үгэнд бяцхан тод­руулга хийе. Мань эр “Рио” энэ хөнгөлөлтөд хамрагдчихна
гэж хар­даад байгаа. Оюу толгойд зориул­сан хууль гэсэн мэссэжийг олон нийтэд өгөөд
буй. Өнөөдөр Оюу толгойн баяжуулах үйлд­вэрээс зэсийн баяжмал гарч байгаа. Зэсийн
баяж­малын хувьд  дотроо алт, мөнгөний тодорхой
хольц­той. Зэсийн баяж­мал гэж цул юман дотор алт, мөнгө гэсэн  элемент холилдоод байж байгаа гэсэн үг. Түүнээс
биш зэс нь тусдаа, алт нь бас тусдаа гараад ирэхгүй.

Оюутолгойн зэсийн баяжмалыг худалдаа­ла­хад
алт, мөнгөний орц ямар байгааг нь эхлээд тогтоодог. Алт, мөнгөнийх нь үнэлгээг ялгаж
тооцоод баяжмалынхаа үнэлгээн дээр нэмдэг юм. Ухаан­даа Оюу толгой баяж­малыг нь
авах гэж байгаа хүнд  “Танайд өгч байгаа манай
зэсийн баяжмал дотор төчнөөн тонн алт, мөнгө байна. Алт, мөнгө­ний одоо­гийн ханш
тэд байгаа. Бид энийгээ нэмээд  худалдана”
гээд үнээ тохир­дог. Дараа нь баяжмалаас цэвэр алт, мөнгө гаргаж авах хүртэл ямар
зардал гарахыг нь тооцож, тэр өртгийг нь хасч байж эцсийн үнээ гаргадаг. Зэсийн
баяж­малын худал­дааг энгий­нээр тайлбарлавал нэг иймэрхүү процесстой.

Зэсийн баяжмалаас  бусад эрдэс шиг  ашигт малтмалын нөөц ашиг­ласны төлбөр гэж таван
хувийн татвар авдаг. Нэг зүйлийг тодотгож хэлэхэд манайд ашигт малт­малын нөөц ашигласны
төлбөрийг баяж­малын борлуулсан үнээс авдаг. Баяжмалын үнэ дотроо алт, мөн­гөнийх
нь үнэл­гээг нэмээд оруул­чихаж байгаа болохоор “Рио” алт, мөнгөндөө таван хувийн
татвар төлж байна гэсэн үг. Тэгэхээр татва­рын 2,5 хувийн хөнгө­лөл­төд аль ч талаас
нь хар­сан хамраг­дахгүй. Ганц зэсийн баяжмал дээр ч биш цайр зэрэг бусад баяжмал
дээр ч хэрэгтэй элементийнх нь үнэлгээг нэмж тооцдог. Энэ бол дэлхийн худалдааны
жи­шиг.  “Рио” ч тэр жишгээр явж байгаа. 

Харин Оюу толгой дээр зэс хайлах үйлдвэр
барьж, алтыг нь ялгаад  Монгол банкинд тушаах
гэж байгаа бол одоогийн яригдаж буй алтны тат­варын хөнгөлөлт “Рио”-д хамаатай болоод
ирнэ. Тийм бол ингэж хардах бүрэн үндэстэй.

УИХ дээр одоо яриг­дах гэж байгаа
хуулийн төсөл  бол алтны шороон болон үндсэн
ордын цэ­вэр алт үйлдвэрлэгчдэд зориулсан бодлогын дэмж­лэг. Цагтаа 24 тонн алтыг
нэг жилд олборло­чихдог байсан Монгол Улс Гэнэтийн аш­гийн тат­ва­рын хууль гарснаас
хойш зургаан тонн алт олборлодог болж хувир­сан. Үнэн хэрэгтээ олбор­лосон алтны
ихэнхийг  хулгайгаар хил давуулсан байдаг.
Энэ алдааг засах зорилготой хуулийн төс­лийн хэлэлцэх эсэхийг УИХ ирэх долоо хоногт
шийднэ.  Хэрвээ энэ хууль батлагдвал ирэх
онд алтны нөөц ашигласны төлбөрт төсөвт орж ирэх байсан 155.7 сая ам дол­лар алтныханд
үлдэнэ. Үүний хариуд манай улс валютын нөөцөө 2.1 тэр­бум ам.доллараар нэм­нэ. Чингэс
бон­дын мөн­гийг бараг хоёр нуга­лахаар их мөнгө.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монголын том биз­нес­мэнүү­дийн хоёр
нь өнгөрсөн долоо хоногт хөрөнгөө тусгаарлалаа. 
“Бодь” группийн хувь эзэм­шигчид болох 
Лу.Болд, Д.Баясгалан нар  хөрөнгөө
албан ёсоор салгах гэрээнд гарын үсгээ зурж, хэн хэндээ амжилт хүсчээ. Маргал­даж
хоёр тийшээ харсан эрхмүүд эцэс­тээ эв найр­тайгаар гараа атгалцан салахыг илүүд
үзжээ. Лу.Болд нь “Бодь цамхаг”-аа, “Бодь
даатгал”-аас эхлээд груп­пээр овоглодог охин компаниуд­тайгаа авахаар болж.  “Бодь” гэдэг нэрийг Болдын аав эрдэмтэн С.Лувсан­вандан
гуай өгч байсан аж.  Түүний эзэмшилд медиа
групп нь бас очиж байгаа. Үүн дээр нэмэх нь Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн.  Харин Д.Баясгалан “Голомт”-оо удирдаж явна гэсэн
тохироо хий­жээ. Тэр Монголын томоохон  банкны
нэгд зүй ёсоор багтах “Голомт”-ыг УИХ-ын гишүүн М.Зоригт­той хамтран эзэмшинэ.    

Хоёр бизнесмэний дунд мар­гаан өрнөж
байж хөрөнгөө хуваах шийдэлд хүрсэн гэдгийг өнгөрсөн өдрүүдэд болсон үйл явдал гэрчил­нэ.
УИХ-ын гишүүн, Гадаад харил­цааны сайд Л.Болд “Бодь”-ийн хувь эзэмшигчийн хувьд
маргаан байгаа гэдгээ олонд ил болгож байв. Монгол банкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргалд
өнгөрсөн тавдугаар сарын 24-нд өмгөөлөгч З.Сүх­баата­­раараа дамжуулан гурван нүүр
дүүрэн захидал хүргүүлсэн байдаг. “2012 оны намраас эхлэн Голомт банкны тухайн үеийн
зарим албан тушаалтны буруутай үйл ажиллагааны улмаас банкны болон бусад хууль тогтоомжийн
тодорхой заалтууд ноцтой зөрчиг­дөн улмаар харилцагч хадгаламж эзэмшигчдийн хууль
ёсны эрх ашиг, сонирхолд хортой үр дага­варт хүрч болзошгүй нөхцөл бай­дал үүссэн
болно. Ийм хууль бус үйл ажиллагааг одоо ч үргэлж­лүү­лэн хийсээр байна” гэж эхэлсэн
захидал долоон ширхэг баримт дэлгэсэн байдаг. 
Банкны программ хангамжийн цахим систем гэмтсэн шалтгаар бүх л мэдээлэл устаж
байсан, банкны хувь нийлүүлэгч, хөрөнгө оруулагчдын үлэмж хэм­жээ­ний мөнгөн хөрөнгийг
банкны гүйцэтгэх удирдлагын зарим албан тушаалтан хувь хүний нэр дээр данс нээж
байршуулсан зөрчил гарсан гэх мэт баримтуудыг “Бодь”-ийн хувь эзэмшигч Л.Болдын
өмгөөлөгч З.Сүхбаатараас  Н.Золжар­галд хаягласан
албан бичгээс харж болно.  

Дараахан нь “Бодь” группийн удирдлагууд  хэвлэлд хандаж бай­лаа. Лу.Болдыг дотоод  маргаанаа хэвлэлийнхэнд ил болгох үед  иргэ­дэд нэг болгоомжлол автоматаар төрсөн юм.
“Голомт” эвгүйдсэн учраас эд ингэлээ гэсэн шум хүчээ авч, иргэд хадгаламжаа татах
эрсдэл өндөр байсан учраас нөгөө талаас мэдээлэл хийж, “Бодь”-ийн удирдлагууд Монголын
том группын хувьцаа эзэмшигчдийн үл ойлголцол олонд ил болж байв. “Хувь эзэмшигчдийн
маргаан банкны хэвийн үйл ажиллагаанд нөлөөлөхгүй” гэж байсан юм. Л.Болдын зүгээс
ч дахин элдэв яриа үүсгэлгүй асуудал тэгсгээд намжиж байв.

“Бодь”-ийг үүсгэн байгуулагч­дын нэг  Лу.Болд 
оюутан байхдаа хоёр Германы хооронд ганзагын наймаа хийж анхны хуримтлалаа
үүсгэж байсан гэдэг. Ардчиллын дараа Монголын оюутны холбоонд хамт ажиллаж байсан
М.Зоригт, Д.Баясгалан нартай хамтарч “Бодь групп”-ыг байгуулсан түүхтэй. “Бодь групп”
байгуулагдсанаасаа хойш компьютерийн наймаанаас багагүй  ашиг олж, тэр ашгаараа  “Голомт”-ыг байгуулж байж.  “Голомт” энэ зууны эхээр “Сэргээн босголтын банк”-тай
нэгдсэн байдаг. Тус банкнаас салсны дараа хурдтайгаар томорсон гэж банкны салбарынхан
ярьдаг.

Ямартай ч “Бодь” гэсэн нэр дор нэгдсэн
Монголын толгой бизнес­мэнүүд энэ хүрээд тус тусынхаа замаар бизнесээ томруулахаар
шийдэж хөрөнгөө хуваацгаажээ.

Ц.БААСАНСҮРЭН