Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

-ХУВИАРАА БИЗНЕС ЭРХЛЭГЧ, ТӨРИЙН АЛБАНЫХАН ЭРЭЭНИЙ ДУНД
СУРГУУЛЬД ХҮҮХДҮҮДЭЭ СУРГАЖ БАЙНА-

Олны
ярьж  заншсанаар Эрээний олон улсын хэлний
сургуулиар орлоо. Өмнө нь ийм нэртэй байж байгаад одоо Эрээн хотын нэгдүгээр дунд
сургууль гэж нэрлэгдэх болжээ.  Энд Монголоос
зуу гаруй хүүхэд сурдаг юм байна. Хувийн сургууль гэдгээрээ бусад дунд  сургуулиасаа ялгардаг аж. Эрээнд арав гаруй сургууль
байдгийн гурваас дөрөвт нь монгол хүүхдүүд сурдаг байна.   Барууны их сургуулийн хотхон маягийн зохион байгуулалттай
юм.Дотуур байр, хичээлийн байрууд, соёлын төв, спортын талбай, супермаркет гээд
байхгүй юм алга. Биднийг очих үеэр хичээл 
арай эхлээгүй учир монгол хүүхдүүдийн ихэнх нь ирээгүй байлаа. Хятадын  цагаан сараар хүүхдүүд  бараг хоёр 
сар амардаг гэнэ. Монгол сурагчдын дотуур байрны үүдэнд  “Хөвгүүд охидын өрөөнд орж болохгүй” гэсэн бичиг
наажээ. Цөөхөн хүүхэд ирсэн гэх хариултыг байрны багшаас нь сонсоод тэдэнтэй уулзахаар
өрөөнд нь орлоо. Хоёр давхрын баруун булангийн өрөөний охид иржээ.  Шатаар өгсөж гардаг дөрвөн ортой саруулхан өрөөнд
дөрвөн охин амьдардаг юм байна. Бүгд орныхоо доод талд хичээлээ давтах ширээтэй
юм. Өрөө бүр ариун цэврийн өрөөтэй аж. Энэ өрөөний нэг охин л ирээгүй байгаа гэнэ.
Т.Гаамаа, М.Сарангоо, Б.Намуун гэж өөрийгөө танилцуулсан охид Улаанбаатарын 23 дугаар
сургуульд нэг ангид сурч байгаад иржээ. Долдугаар ангиасаа ирсэн охид энэ жил аравдугаар
ангиа төгсөх юм байна. Энэ сургуульд 23 дугаар сургуулиас ирсэн хүүхэд нэлээд бий
гэнэ. Бас аав, ээж нь хувиараа бизнес эрхэлдэг болон төрийн албан тушаалтнуудын
хүүхэд голдуу  сурдаг юм билээ. Бидний очсон
дотуур байрны хамгийн бага нь есөн настай хүү гэсэн. Ихэвчлэн арав гаруй насныханд
энд ирж суралцдаг юм байна.  Сургалтын төлбөр,
хоол, унаа, бас бус зардлыг нэмээд тооцвол нэг хүүхдээс  жилдээ 7-8 сая төгрөг гардаг аж. Энэ сургуулиас
гадна  Эрээний хэд хэдэн сургуульд монгол
хүүхдүүд сурдаг юм билээ. Эрээний  өмнөд монголчууд
хүүхдээ монгол сургуульд сургадаг аж.

Ингээд
Т.Гаамаа, М.Сарангоо, Б.Намуун гуравтай ярилцсанаа хүргэе.

-Өдөрт хэдэн цаг хичээллэдэг вэ?

-Т.Гаамаа:
Өдөрт бараг 12 цаг хичээллэдэг. Манай хичээл өглөө наймаас өдрийн  арванхоёр цаг хүртэл ордог. Үдээс хойш нь дахиж
хичээллээд орой давтлага өгдөг. Ер нь авах гээд өрөөндөө орж ирдэг. Монголд байдаг   шиг  өглөө
хичээл ороод өдөр тарна гэсэн ойлголт  байхгүй. 

-Өглөө эрт босох уу. Хөх хотын дунд сургуульд  сурдаг монгол хүүхдүүд  өглөө бүр 
Хятадын төрийн дууллыг сонсож хүндэтгэл үзүүлдэг гэсэн. Танай сургуульд тэгдэг
үү?

-Б.Намуун:
Үгүй. Бид нар өглөө зургаан цагт босдог. Зургаа дөчид дотуур байрны хаалга хаачихдаг
юм. Тэрнээс нь  өмнө  амжиж гараад 
хоолондоо ордог. Тэгээд  долоо хорь
гээд өглөөний дасгалтай. Тэр үеэрээ хичээлээ уншина. Хичээл найм гэж ордог гэж түрүүн
хэлсэн. Дунд нь арав өнгөрөөгөөд гүйдэг. Манай  
спортын талбай гоё байгаа биз. Талбайдаа гүйдэг юм. Хичээлээ тарсаны дараа
өдрийн хоолоо идчихээд өрөөндөө орж ирээд хоёр цаг хүртэл унтдаг. Хоёр гучаас хичээл
дахиж ороод таваас тардаг. Энэ үеэр  дахиж
гүйнэ. Дараа нь хэсэг амарч байгаад долоогоос ес хүртэл  оройн давтлага орж арав гээд өрөөндөө орж ирдэг.

-Хоолны газар нь тусдаа юм байна. Мөнгөө төлөөд  хоолоо иддэг гэсэн үү?

-Т.Гаамаа:Хүүхэд
бүр  картаа уншуулаад хоолоо  сонгож иддэг. Картанд аав, ээж мөнгө хийнэ. Зарим
хүүхдийн аав, ээж багшид мөнгө хадгалуулчихдаг. Мөнгө нь дуусахаар багшаасаа авахад
амар байдаг юм. Заримдаа мөнгө дуусчихаар багшаасаа мөнгө зээлэх үе ч гардаг. Ер
нь энд хүүхдүүд мөнгөө хямгатай зарцуулж сурдаг. Бид нар том хувцаснуудаа багшдаа
өгөөд угаалганд явуулдаг.  Угаалгах бүрдээ
мөнгөө төлнө. Жижиг хувцаснуудаа байрныхаа нэг давхрын угаалгын газарт  өөрсдөө угаачихдаг юм. Гоё юм идмээр байвал сургуулийнхаа
дэлгүүрээс ороод худалдаад авчихдаг. Эндэхийн зайрмаг нь их гоё. Бялуу нь бас дажгүй.
Шоколадыг нь ёстой идэж чаддаггүй.  Энэ мэтээр
мөнгөө өөрөө зарцуулаад сурчихдаг. Монголд очоод аав, ээж мөнгө өгөхөөр амархан
дуусчих гээд байдаг юм. Энд долоон хоногийн турш хоол авч иддэг мөнгийг  Улаанбаатарт нэг өдрийн дотор үрчих гээд байдаг.
Авах гэж байгаа юмаа юаньд шилжүүлээд бодохоор авмааргүй санагдаад больчихдог юм/инээв/.

-Хичээл нь Монголын сургуулиудаас өөр үү?

-Б.Намуун:Бараг
адилхан. Хятад хэлээ арай гүнзгий үзнэ. Өдөрт дөрөв, таван цагаар заадаг.

-Т.Гаамаа:
Нээрээ анх  түүхийн хичээл дээр аймаар   ичиж  байсан.
Манай ангид түүх орсон чинь багш биднээс монгол гэдэг үгийн утгыг асуусан. Энэ  талаар мэдэх хүүхэд нэг ч байгаагүй. Монголынхоо
түүхийг яриад өгөх хүүхэд байгаагүйд багш их гайхсан.Естой байдалд орсон. Хятад  хүүхдүүд 
түүх  анх үзэж эхлэхдээ л улсынхаа
түүхийг үздэг юм билээ. Дараа нь дэлхийн түүхийг  үздэг гэсэн. Гэтэл бид Монголдоо анх түүх үзэхдээ
дэлхийн нэгдүгээр дайн,    бусад орны түүхийг
эхлээд үзсэн.  Монголынхоо  түүхийг эхлээд үзмээр санагдсан.

-Монголын түүхийг хэдий үе хүртэл зааж байна?

-Т.Гаамаа:
Юань улсын үе хүртэл заасан.  Тэр үе хүртэл
Хятадын түүхтэй холбоотой байдаг учраас.

-Энд   сурч төгсөхийн
давуу тал нь юу вэ?

-М.Сарангоо:Биднийг
төгсөхөөр хятад хэлний шалгалт авдаг юм. Англи хэлний  TOFEL гэж авдаг даа. Хятад хэлний тийм шалгалт
байдаг юм. Тэр шалгалтанд өндөр оноо авчихвал Хятадын их сургуулиудад тэтгэлэгтэй
сурах боломжтой.

-Танай сургуулийг төгсөөд том сургуулиудад тэтгэлэгтэй  сурч байгаа хүмүүс хэр олон байдаг  вэ?

-Б.Намуун:Зөндөө
байдаг байгаа. Шанхай, Бээжингийн сургуулиудад лав зөндөө хүүхдүүд сурдаг гэж сонссон.

-Хичээлтэй өдрүүдэд 
зав бараг гардаггүй юм байна. Амралтын өдрүүдээ яаж өнгөрөөдөг вэ?

-Т.Гаамаа:
Бие биенийхээ өрөөгөө хэсээд л юм ярьж өнгөрөөдөг. Хичээл ордог  өдрүүдэд угаасаа сургуулийн хашаанаас гарах боломж
байхгүй. Дотроо бүх үйлчилгээ байгаа учраас гадагшаа гарах хэрэг байдаггүй юм. Харин
амралтын өдрөөрөө очих айлтай бол ч өлөө аваад гарч болдог.

-Гадны улсаас  та нараас
өөр хүүхдүүд сурч байгаа юу?

-М.Сарангоо:Өмнө
нь оросуудын  хүүхдүүд сурдаг байсан гэсэн.
Одоо байхгүй л дээ. Гаднаас гэвэл монгол хүүхдүүд л сурч байгаа.

-Танай сургуульд элсэхэд 
шалгалт авдаг уу?

-Б.Намуун:Үгүй,
шууд бүртгээд л авдаг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Түрүүч нь ¹053 (4693) дугаарт

Монголчууд гэрийн тавил­га, барилгын материал зэрэг овор ихтэй барааг
Эрээ­нээс нааш нь ачуулдаг. Ачаа­гаа ачуулсан иргэдийн олонх нь захиалсан бараа
нь дутуу ирдэг, сар гаруй хүлээлгэж ирдэг гэсэн гомдол хэлдэг. Сонгосон бараа нь
эвдэрчихсэн ирдэг гэсэн гом­дол ч олон сонсогддог. Бараа ачилтан дээр яагаад ийм
асуудал үүсдэгийг сурвалжилсан юм.

Эхлээд барилгын ма­те­­риал, тавилга авдаг газ­руу­даар нь орлоо.
Эрээнд барилгын материал зардаг хэд хэдэн том зах ажилладаг юм байна. Зуун айл дээр
зардаг бараа­ны бараг наян хувийг Эрээнээс авдаг гэнэ. Барилгын материалын San хing
гэдэг захаар орлоо. Барил­гын сезон эхлээгүй учраас үйлчлүүлж байгаа хүн бараг алга.
Томоо гэгчийн хашаанд гучаад ачааны машин эгнэ­жээ. Дөрөвдүгээр сар гарч барилгын
сезон эхлэ­хээр энэ хашаанд ачааны машинууд багтдаггүй гэнэ. Хашаа­ных нь үүднээс
эхлээд уртаас урт цуваа үүсдэг гэж жолооч нар ярьж байв. Ихэнх нь Дундговь аймгийн
дугаартай машинууд аж.

Биднийг очиход Монголоос нэг машин ирчихсэн барилгын материал ачиж
байв. Монго­лоос ачих хүмүүстэйгээ ир­жээ. Эндэхийн ачигч нарыг хөлсөлбөл
600-700 мянган төгрөгтэй тэнцэхээр хэмжээ­ний юань өгдөг учраас мон­гол­­чуудын
зарим нь ачигч­тай­гаа ирдэг аж. Таваас зур­гаан хүн нийлж ачаад нэг машинаас гэхэд
л өдий хэрийн мөнгө олчихдог гэнэ. Ганц  машинд
ачаа ачихад нэг хүн өдөртөө монгол мөн­гөөр бол 100 мянган төгрө­гийн орлого олчихдог
гэсэн үг. Барилгын сезоны үеэр өдрийн 100 мянган төгрөгийн орлого муудаа ордог байна.
Голдуу өмнөд Монгол, Хятадын иргэд ачаа ачдаг юм  байна. 

Ачаа ачиж Улаанбаатарт хүргэдэг машины  жолооч нар бүгд монголчууд аж. Тэд нүүрсний том
тэрэгнүүдийг ам булаалдан муулцгааж байв. Нүүрс ачих зориулалттай том тэргийг жолооч
нар “авс” гэж нэр­­лэх юм. Замын-Үүдээр он гарс­наас хойш нүүрс гарахаа больсон
учраас  хорь гаруй тоннын жинтэй аварга машинууд
энд зогсох бол­жээ. Тэд 70 тоннын ачаа ачиж Улаанбаатар руу явдаг байна. Том машин
учраас үнэ цохиж хямд ачдаг гэнэ.

Барилгын ажил эхлэхээр өдөрт Хятадаас ачааны 300 гаруй машин Монгол
руу гардаг байна. Хятадын гаалиар гарахад их удлаа гэхэд хоёр хонодог, харин Монголын
хилээр ачаалалгүй үед доод  тал нь долоо хонож
байж гардаг гэнэ.

Дараагийн орсон барилгын мате­риалын захыг “Шэнь тун” гэдэг аж.
Өмнөх зах шиг нэлээд  том талбайтай юм.  Мөн л Дундговийн голдуу машинууд эгнэжээ.  “Авс” гэж адлагддаг нүүрсний том маши­нууд ч энэ
хашаанд нэлээд хараг­дав. “Монголчууд Эрээнээс ачуулсан бараа удаж ирдэг, эвдэрч,
дутаад очдог гэх юм. Яагаад ийм асуудал гардаг 
юм бол” гэж асуухад өөрийгөө Батбаатар гэж танилцуулсан жолооч “Тавил­гын
дэлгүүрийнхэн ачаа ачууллаа гэхэд хүргэж өгөх үүрэг л бидэнд ирдэг. Дутаж байгаа
бол бидэнд хамаагүй. Дэлгүүрийнхэн л дутуу өгсөн гэсэн үг. Нийлүүлэгчдээс болж холигдож
солигдох асуу­дал гарахад хариуцлагыг нь жолооч нар  хүлээнэ гэсэн асуудал байхгүй” гэж ярив. Ачуулсан
бараа удаж очдог гэдгийг тэд хүлээн зөвшөөрч байв.  Ачаа олдохгүй сар зогсох энүүхэнд болохоор удаж
очих хэвийн үзэг­дэл гэнэ. Ашгаа бодоод нэг тэр­­гэн дээр бөөнөөр нь ачаад явах
тохиолдол их гардаг учир эвдрэл гэмтэл гардгийг зарим жолооч нар үгүйсгэсэнгүй.
Гэхдээ тэдний хэн нь  ч “Хохирлыг нь би төлнө”  гэж хэлсэнгүй. Гол буруутан нь карго хийж байгаа
хятадууд гэж жолооч нар ярьж байлаа.

Барилгын материалын хувьд ихэвчлэн зуун айлын наймаачид, барилга
бариулж  байгаа компаниуд авдаг байна. Тэдний
хувьд Эрээнд  танил тал, сүлжээтэй болчихсон
байдаг учраас асуудал нэг их гардаггүй гэнэ. Том газруудын хувьд “Туушин” гэх мэт
тээвэр зуучлалын компаниуд найдвартай үйлчилдэг гэнэ.  Тээврийн том компаниуд хувь хүмүүсийн жижиг ачааг
ачдаггүй аж. Тэгэхээр гол хохирогчид нь хувиараа байшин барих гэсэн улс, бага хэмжээгээр
бараа дардаг наймаачид, эсвэл гэртээ тавилга авахаар ирсэн иргэд байдаг гэнэ.

Тавилгын дэл­гүү­рийнхэн “карго”-ны  хятадуудад зуу­чилж, өнөөдүүл нь ачааны маши­ны
жолооч нарт ханд­даг юм байна. Жолооч Ц.Цэрэн­дорж “Юанийн ханш чангарснаас болж
ачаа таталт багасч байна. Ачаа таталт багасахаар бид өчнөөн хонож байж л эндээс
Улаанбаатар руу гарч байна. Цагаан сарын дараахан ирээд ачаа ачиж амжаагүй жолооч
ч байна.  Нүүрсний машинаас болж бидний орлого
багасч байгаа. Бас энэ “авс”-нуудаас болж 
Сайншандаас Замын-Үүд хүртэлх зам эвдрээд эхэлчихлээ” гэж ярив. Биднийг ийн
ярилцах зуур арваад монгол жолооч хүрч ирэв. Хэвлэлээс явж байгаа гэж сонссон зарим
нь “Асуудлаа сайн яриарай, манайхаан. Яг үнэндээ ачаа ачилтын тун бага хувийг л
бид авдаг шүү дээ. Тэрийг нь сайн ярь” хэмээн ам амандаа шаагилдаж байлаа.

Тэндээс гараад “карго”-ны үйл­чил­гээ үзүүлдэг нэг газраар орлоо.
Гаднаа мон­голоор “Хөдөө ачаа тээврийн газар” гэж бичжээ. “Шэнь тун”-ы нэг салбар
гэнэ. Нэлээд том хашаанд хоёр гурван өмнөд монгол, тав, зургаан хятад  ажиллаж байв. “Ачуулсан бараа хэзээ Улаанбаатарт
хүрэх вэ” гэж асуухад дээд тал нь долоо, доод тал нь гурав хонож очно гэцгээж байв.

Тавилгын төвөөр нь орлоо. “Шэнь тун”-ы тавилгын зах аж. Зарим тавилгын
үнэ манайхаас гурав дахин хямд юм. Улаанбаатарт 900 мянган төг­рөгөөр зарж байгаа
буйданг энд 300 мянган төгрөгөөр зарж байх жишээний. Дор хаяж хоёр дахин хямд үнээр
гэртээ тавилга авах боломж байгаа юм билээ. Ярьж  чаддаг хүн бол наад зах нь 200-300 юанийг өлхөн
буулгаж үнэ тохиролцох юм.

Тавилга зарж байгаа өмнөд 
монголчууд ч “карго”-ны үйлчилгээ үзүүлдэг хятадуудтай адилхан хариу өгч
байлаа. Буйдан зарж байсан өмнөд монгол эмэг­тэй­гээс “Бараагаа ачууллаа гэхэд хэд
хоногийн дараа Улаанбаатарт очих вэ. Эвдэр­сэн тохиолдолд танайх хариуц­лага хүлээх
үү” гэж асуухад  “3-5 хоногт тавилгыг чинь
саадгүй хүргээд өгнө. Эвдэрвэл хохиролгүй болгоод өгнө” гэсэн хариу өглөө. Харин
хажууд нь зог­сож бай­сан Жаргал гэж өөрийгөө танил­цуулсан монгол эмэгтэй “Ер нь
бол таньдаг жолоочдоо шууд хандаад ачуулсан нь дээр. Эд ингэж хэлж мөнгийг чинь
авчихаад тэр дор нь ачуулахгүй. Хэд хэдэн хүнээс захиалга авсны­хаа дараа  каргоны өмнөд монгол, хята­дуудад бөөнөөр нь хүлээлгэж
өгдөг юм. Цаадуул нь ч гэсэн бараа­нуудаа нэгтгэж байгаад мон­гол жолооч нарт өгч
ачуул­даг. Хохирсон хүмүүсийг хохиролгүй болгосныг би лав мэдэхгүй” гэснээ “Наадуул
чинь хэд хэдэн тавилга авч байгаа хүнд тавилгыг чинь мянган юаниар хүргэж өгнө,
гааль энэ тэр бүгд орчихсон гэж хэлээд мөнгө авчихдаг юм. Үнэндээ гаа­лийн мөнгө
нь тавилгаа хүлээн авч бай­гаа хүнээс гардаг. За тэгээд мянган юаниа таньдаг каргоныхоо
хүмүүст бүтнээр нь өгөхгүй. 700-г нь өгдөг. Каргоны хүн нь монгол жолоо­чид
300-400 юань л өгдөг. Ийм дамжлагууд байдаг юм” гэж хэлээд цааш эргэв.

Тавилгын дэлгүүр тухайн барааны үнийн 30-40 хувьтай нь тэнцэх мөнгийг
тээврийн хөлс гэж авдаг юм байна. Хямдхан үнэтэй их талбай эзлэхээр том ор  авлаа гэхэд үүнээс өндөр үнэ хэлж байна лээ. Ийм
барааны хувьд үнийн дүнгийнх нь  тавиас илүү
хувьтай тэнцэх мөнгийг тээврийн хөлс гэж авдаг аж.

Эрээнээс наашаа тавилга, бараа ачуулаад хохирсон иргэд Хэрэглэгчдийн
эрх ашгийг хамгаалах нийгэмлэгт олноор хандах болжээ.  Тэдний нэг нь Д.Түвшинтөгс. Тэрээр “Гэр ахуйн
тавилга ачуулсан юм. Хоёр ачаа нь дутуу ирчихлээ. Бараа авсан газар руугаа эргээд
холбогдох гэтэл утас нь болдоггүй. Тухайн үед баримт авах гэсэн боловч тэгэх шаардлагагүй
гэсэн юм. Нийт хохирол маань сая таван зуун мянган төгрөг болж байна. Хувь хүмүүстэй
най­маа хий­­сэн болохоор хохир­лоо барагдуулж чадахгүй шиг байна” гэж ярив. ХЭАХН-ийн
хувьд хувь хүмүүсийн хоорондын наймааны асууд­лыг шийдэхэд хэцүү байдаг гэнэ. Учир
нь ийм наймааг албан бус харилцаа гэж үздэг аж. Иргэдийн ачааг хүргэдэг албан ёсны
компани ажилладаггүй нь ийм дамжлагыг бий болгож, хүмүүсийг хохироож байна гэсэн
тайлбарыг  албаны хүмүүс өгч  байна.

Үргэлжлэл бий

Ц.БААСАНСҮРЭН

-ЗАХ ЗЭЭЛ, ТЭЭВЭРЛЭЛТИЙН НӨХЦӨЛ САЙЖИРВАЛ ИРЭЭДҮЙД ЭРЭЭН
РҮҮ ЖИЛД САЯ ТОНН НҮҮРС ЭКСПОРТЛОХ
БОЛОМЖТОЙ ГЭНЭ-

Экспортоос
олдог мөнгөний гучин хувийг дангаараа бүрдүүлдэг нүүрсний зах зээл тааруухан байна.
Манай улс коксжих буюу сайн чанарын нүүрсээ Өмнөговьтой хил залгах боомтуудаар гаргадаг.
Нүүрсний ихэнх хувь эдгээр боомтоор гарч зах зээлдээ хүрдэг гэсэн үг. Нүүрс гардаг
өөр нэг боомт гэвэл Замын-Үүд. Үүгээр их 
биш ч тодорхой хэмжээний нүүрс гардаг. 
Мэдээж өндөр үнэ хүрдэг коксжих нүүрс биш, эрчим хүчний нүүрсийг эндээс Хятадад
зардаг. Эрээн хотын зүүн захад орших гаалийн хяналтын талбай дээр очоод ирлээ. Саруулхан
том хашааны энд тэнд хэсэг бусаг нүүрс овоолжээ. Хашаанд ямар ч машин харагдсангүй.
Ганц нэг хүн холхихоос өөр хөл хөдөлгөөн гэхээр зүйл ажиглагдсангүй. Гаалийн хяналтын
талбайн даргатай уулзахаар өрөөнд нь оров. Хар ногоон өнгийн дүрэмт хувцас өмссөн
дарга нь биднийг угтав. Гаалийн хяналтын талбайн даргыг Жан гэдэг аж. 

Түүнээс зарим асуул­тад хариу авлаа.

 
-Он гарснаас хойш Монголоос нүүрс ирсэн үү?

-Он
гарснаас хойш хоёр вагон л нүүрс ирсэн. Одоо бол таг зогсчихоод байна.

-Энэ талбайд хэчнээн тонн нүүрс байна?

-7000
тонн л байна.

-Ер нь хэвийн үед сард хэчнээн тонн нүүрс хүлээж авдаг вэ?

-20
мянган тонн нүүрс хүлээж авах боломжтой.

-Монголоос нүүрс авахаа больсон шалтгаан нь юу вэ?

-Зах
зээл хэцүү байна шүү дээ. Борлуулалт муу байна. Танай нүүрсний олборлолт зардал
ихтэй байна. Тээврийн зардлаас гадна хоёр талын татвар хураамж нэмэгдэхээр ашиг
гэхээр зүйл бага байна л даа. Яг үнэндээ Монголоос нүүрс оруулж ирж байгаа ордод
хятадууд хөрөнгө оруулалт хийсэн. Тийм болохоор алдагдалтай ч гэсэн бага сага нүүрс
орж ирж байгаа.

  Бас
нэг шалтгаан нь Монго­лоос орж ирж байгаа нүүрс 
чанарын хувьд тийм ч сайн биш байна. Энэ шинжилгээний бичиг нь. (Хятад бичигтэй
шинжилгээний хариу бүхий хуудас цаас харуулав)

-Энэ жил Монголоос хэч­­нээн тонн нүүрс оруулж ирэх төлөвлөгөөтэй
байгаа вэ?

-Цаг
сайжирч, эдийн зас­гийн байдал дээрдвэл энэ жил 600 мянган тонн нүүрс  импортлох төлөвлөгөөтэй байна. Гэхдээ яг энэ хэм­жээндээ
хүрэх эсэхийг хэлж мэдэхгүй байна.

Манайх
нэг тонн нүүрсээ урд хөршид 420 юаниар худалддаг аж. Хоёр талын татвар, хураамж
тээврийн зардлаа хасахаар 200 орчим юанийн л ашиг гардаг бололтой. Алдагдлаа арай
гэж нөхсөн үнэ гэдгийг Хятадын тал онцолж байв. Нүүрсний уурхайгаасаа төмөр зам
хүртэл ачааны машин,  Замын-Үүдээс Эрээн хүртэл
мөн ачааны машинаар нүүрс тээвэрлэдэг учраас ачиж буул­гах, тээх зэрэг дээр бага­гүй
зардал гаргадаг аж. Нарийн сухайтаас гаргаж буй гуравны нэг нь коксжих нүүрсийг
гэхэд л хятадууд 30 гаруй ам.доллараар авч байгаа. “Эрдэнэс таван толгой” гэхэд  сайн чанарын коксжих нүүрсээ 35 ам.доллараар нийлүүлж
буй. Өмнийн говийн сайн чанарын нүүрсийг ийм үнээр зарж байхад 420 юань бол өндөр
үнэ гэж хэлэх хүн ч байна. Гэхдээ Хятадын хөрөнгө оруулалттай гэдэг утгаараа,  өөрөө өөрөөсөө авч байгаа гэсэн өнцгөөс харахад
энэ хэмжээний үнэ  хүрч болохыг  албаны эх сурвалж үгүйсгэсэнгүй. 

 Монголоос гарч байгаа нүүрсийг Өмнөд Монголын нутаг
дэвсгэрт  ажиллаж бай­гаа цахилгаан станцуудад
ашигладаг юм байна. Алаг  толгойн ойр орчмын
нүүрсний ордуудын нүүрсийг Замын-Үүдийн боомтоор гаргадаг гэнэ.  Энэ орчимд “Чингисийн хар алт”, “Буман олз”,
“Болд со ардай” зэрэг хятад  эзэнтэй уурхайнууд
ажилладаг аж.

Хятадын
хувьд өөрийнхөө уурхайнуудыг дэмжих бод­лого барьж байгаа юм билээ. Олон жил ажилласан
уурхайнуудыг ашиглахад олбор­лолтын зардал нь өндөр гардаг гэнэ. Нүүрсний зах зээл
таагүй байгаагаас гадна эхлээд өөрсдийн  уурхайн  нүүрсээ авч, уурхайнуудаа дэмжье гэсэн бодлого
хүчтэй байгаа нь илт анзаарагдсан. “Монголын нүүрс газар доороо байж л байна. Манайхаас
өөр борлуулах зах зээл байхгүй. Эхлээд уурхайнуудаасаа нүүрс авч дэмжих бодлого  хэрэгжиж байна. Танай нүүр­сийг бол зах зээл дажгүй
болсны дараа хэзээ ч авсан болно” гэж хэлэх хятад хүн ч таарсан юм.

Нүүрсээ
боловсруулаад гаргавал тэнд хэрэгцээ бай­гаа нь анзаарагдаж байв. Баяжуулаад экспортолвал
зах зээл нь бий гэнэ. Учир нь Эрээн орчмын 
буюу Өмнөд Монголын нутаг дэвсгэрт нүүрс­ний ордуудын нөөц дуусч байгаа,
уурхайнууд нь олон жил ажилласан учир олборлолтын зардал нь өндөр, эрчим хүчнийх
нь нүүрсний чанар муу зэрэг шалтгаанууд бий юм билээ.

Өмнө
нь манайх жилд 500-600 мянган тонныг жил­дээ гаргачихдаг байж. Вагоноор шууд Эрээн
оруул­даг байснаа 2010 оноос боль­жээ. Хятадын төмөр замын даргын тушаалаар энэ
шууд тээвэрлэлтийг зогсоосон бай­на. Задгай нүүрсийг төмөр замаар тээвэрлэхгүй гэсэн
шалтгаанаар хориг тавьсан гэнэ.  Үүнээс хойш
Монголоос Эрээн рүү гарах нүүрсний хэмжээ илт багасчээ.

Уурхайгаас
машинаар тээ­вэр­лэж ирсэн нүүрсийг буулгаж вагонд ачаад, Замын-Үүд дээр ирсэн хойно
нь  вагоноосоо буулгаж машинд ачиж Эрээнд
авчрахад зардал их орох учраас урагшаа нүүрс гаргах сонирхол байдаггүй гэнэ. Замын-Үүд
дээр нүүрс буулгадаг хоёр, гурван газар байдаг аж. Гэхдээ нүүрс­ний зах зээл сайжирвал
манай­хаас их хэмжээгээр нүүрс гаргах бололцоо байгаа гэж салбарынхан ярьж байна.  Ирээдүйд жилдээ сая тонн эрчим хүчний нүүрс гаргах
боломжтой гэсэн судалгаа, төлөвлөгөө ч байдаг аж. Одоо­гоор Замын-Үүдтэй ойролцоо
30-40 газарт нүүрсний лиценз авсан хүмүүс цаг сай­хан болохыг хүлээзнэж байгаа юм
билээ. Хятадууд ч “Танайхаас ирээдүйд эрчим хүчний нүүрсээ авна” гэсэн байр суурь
илэрхийлдэг аж. Учир нь Өмнөд Монголын нутаг дэвсгэрт байгаа хэдэн уурхайнуудынх
нь  нөөц дуус­вал бүр цаад талаасаа авахад
зар­дал өндөр, төмөр замынх нь ачаалал их гээд асуудал байдаг бололтой. Гэхдээ манай­хаас
их хэмжээгээр нүүрс гаргая гэвэл   Монголын
нутгаас Эрээн рүү шууд төмөр замаар нүүрсээ тээгээд хүр­гэх бололцоог Хятадын тал
нээж өгөх учиртай гэнэ. Тэгэх­гүй бол нүүрс гаргалаа ч тээврийн зардалдаа “шатаад”
дуусах аж. 

Нүүрсний
экспорт зогссо­ноос болж Замын-Үүдээс гаалийн хяналтын талбай хүртэл нүүрс тээвэрлэдэг
ачааны машинууд ажилгүй зогсчээ. Ачих нүүрсгүй болсон машинууд Эрээнээс наашаа ачдаг
монгол жолооч нарын бизнесийг булаалдах болжээ. Эрээн хотын барилгын мате­риалын
томхон зах, тавилга зардаг төв гээд Улаанбаатар руу ачаа ачиж болох бүх л газарт
нүүрсний том маши­нууд эгнэсэн байна лээ. Зөв­хөн өөрийн жин нь гэхэд хорь гаруй
тонн аж. Ачаа нэмэхээр зуун тонн орчим болдог гэнэ. Улаанбаатар руу ачаа тээж байгаа
энэ том машинууд Замын-Үүд хүртэл тавьсан шинэ замын эвдрэлийн гол шалтгаан болж
бай­гаа юм билээ. Ачаа ачаад ч болтугай мөнгө олохгүй бол болдоггүй гэнэ. Учир нь
энэ машинуудын ихэнхийг лизингээр авсан аж.

 

Ц.БААСАНСҮРЭН

 “Найман шарга” 
дээр өчигдөр 15.40 цагийн үед нэг ам.долларыг 1789 төгрөгөөр авч 1793
төг­рөгөөр зарж байв. Зарим эдийн засагч ам.долла­рыг бүр 2000 төгрөг хүрч
чангарна, түүнээс ч өсө­хийг үгүйсгэхгүй гэсэн таамаг дэвшүүлээд буй.  Цаашдаа яах бол нээрээ 2000 давна гэж үү
гэсэн асуулт хүн бүрд төрөөд эхэлчихсэн энэ үед ноён доллар  эрчээ авч, төгрөг шалдаа буусны учрыг эдийн
засаг талаас нь харах гээд үзье.
 

ДОЛЛАРЫН ХАНШИН ДЭЭР МОНГОЛ БАНК ЯМАР ҮҮРЭГТЭЙ ВЭ?

Төв
банкийг өмнөх шигээ интервенц хийж ам.долларын ханшийг барьсангүй гэх шүүмжлэл
хүчтэй байгаа. Монгол банкны хувьд валютын ханшин дээр хуулийн ямар зохицуулалт
бай­гааг сонирхъё. Төв банк­ны тухай хуу­лийн гадаад валютын зохи­цуулалт гэ­сэн
хэсэгт ханш чөлөө­тэй, бодит байх гэсэн агуулга­тай заалт бий. Эдийн засаг
тогтвортой ханш, чөлөө­тэй гадагшлах 
урсгал, чөлөөтэй мөнгөний бод­логыг хүсдэг ч онолоор бол энэ гурван
зорилт хэзээ ч давхцаж биел­дэггүй гэдэг. Гурвууланг нь барих арга байхгүй
гэсэн үг. Монголбанк мөнгөний бодлогыг хэрэг­жүүлнэ гээд хуулиараа заачих­сан.
Мөнгөний бод­лого хэрэгжүүлэхийн тулд ханш чөлөөтэй бай­на гэсэн онолтой.
Мэдээж орж гарч байгаа мөнгө­ний урсгал чөлөөтэй байх  ёстой. Чөлөөтэй урсгал, чөлөөтэй ханш, чөлөөтэй
мөнгөний бодлого гэсэн гурван зорилт давхцаж биелдэггүй гэдгийг хөд­лөх­гүй
байгаа юань дээр жишээлье.  Хятадын хувьд
капитал орж гара­хыг барьж  байж  юанийн 
ханшаа  хөдөлгөхгүй бай­гаа юм гэж
эдийн засаг­чид онцолж буй. Учир нь Хятад үйлдвэр­лэгч учраас гаднаас юм
авахгүй байхад асуудал гарахгүй. Юанийн ханш амгалан байгаа нь ийм учиртай.

Харин
манайх урд  хөрш шиг гарч орж байгаа
зүйлээ хязгаарлаж бо­лох­гүй. Учир нь бид үйлд­вэрлэгч биш. Гад­наас орж ирэх
урсгалыг хаачихад л асуудал үүс­нэ. Тэгэхээр урсгалаа хаах­гүй, мөн­гөний бод­ло­гоо
барих арга л би­дэнд үлдээд байгаа гэсэн үг. Ханшаа чөлөөтэй байл­гахаас арга­гүй
гэх гээд байна л даа.

Дахиад
хууль сөхье. Валютын зохицуулалтын хуулиар бол төв банк  ханшийг зарлах үүрэгтэй болохоос тогтоодоггүй.  Бүр тодруулбал татвар, гааль, шүүх дээр
хэрэглэх гэж л ханш зарладаг. Түү­нээс биш олны ойлгоод байгаа шиг зах зээлийг
удирдах гэж биш. Нэг ханш тогтоочихоод дун­даас нь ашиг олох асуу­дал огтоос ч
байхгүй гэд­гийг эдийн засаг гадар­ладаг эрхмүүд бол хэлүү­лэлтгүй мэдэж
байгаа. Төгрөгийн гадаад валют­тай харьцах ханш өмнөх өдрийн хан­шаас таван
хувь буюу түүнээс дээш хэл­бэл­зэлтэй то­хиол­долд Ерөнхий сайд­тай зөв­шил­­цөх
үүргийг Монгол­банк хүлээсэн.

 

Яг
өнөөдрийн байд­лаар бол төгрөгийн дол­лар­тай харьцах ханш өдөрт зуун
төгрөгөөр  хэл­бэлзвэл ингэж онцгой бай­дал
зарлах юм билээ. Одоогоор ийм огцом хэл­бэл­зэл гараагүй учраас Н.Золжаргал
Н.Алтан­хуягийн өрөө рүү орохгүй байгаа аж. Доллар дээр төв банктай холбоотой
зүйл ярья гэвэл ийм хууль үйл­чилж байна, өнөөдөр.

АМ.ДОЛЛАРЫН
ЧАНГАРАЛТАД ЮУ НӨЛӨӨЛӨВ?

Жил
бүр он гарахын өмнөхөн өчнөөн юм болж байж УИХ-аас баталдаг Төрөөс мөнгөний
бодло­гын талаар баримтлах үндсэн чиглэл гэж 
бий. Тэр баримт бичигт  “төгрө­гийн
гадаад валюттай харьцах ханш макро эдийн засгийн суурь нөх­цөлтэй нийцэж уян
хатан тогтох” гэсэн өгүүлбэр тодоос тод дурайж буй. Албаны үгтэй энэ заалтыг
энгийнээр хэлбэл “эдийн засаг  муу бол
төгрөг үнэгүйдэхээс аргагүй, зах зээлийн жамаараа явъя та минь ээ” гэсэн утга
харагдаж байгаа  юм. Эдийн засгийг бүхэлд
нь экспорт, импорт, хөрөнгө оруулалт, валютын нөөц гэсэн хэдхэн зүйлээр  хэмж­­­чихэж болно. 

Одоогоор
бидэнд гадаг­­шаа зардаг нь бага, гаднаас авдаг нь их бай­гаа. Сүүлийн үед
импор­толж авах бараа багас­сан гэж албаныхан онц­лох болсон. Сайндаа ч биш
цагаан сарын дараа хүн бүрийн халаас хоо­сор­дог учраас, ам.доллар чан­гар­сан
болохоор ком­па­­ниуд алдагдалтай ажил­­­лах­гүйн тулд гад­наас бараа
импортлохоо боль­сон хэрэг. Түүнээс биш эндээ бүх юмаа үйлд­­вэр­лэх
боломжтой  учраас гаднаас бараа оруулж
ирж тансаглахаа боль­сон гэж ойлговол өрөөс­гөл дүгнэлт болно. Мэдээж сүү,
тараг, оймс­хон дээр гаднаас авах­гүй­гээр эндээ хэрэглээгээ шийдчих боломж
бий. Харин өөрсдөө  үйлдвэр­лэж чадахгүй
ихэнх хэрэг­цээгээ яах вэ. Март дуу­саад, цагаан сарын бэлэг дундраад  ирэхээр иргэд хэрэглэдэг зүйлсээ хэрэг­лээд л
эхэлнэ. Тэгэхээр “импорт буураад зүгээр л байна ш дээ, байгаа цөө­хөн долларын
маань  гадагш­лах урсгал татар­лаа” гэж
тайвшрах нь хэтэрхий гэнэн гаргалгаа. Гэхдээ ам.долларын гал­зуурал эндээ
үйлдвэрлэж болох зарим барааг гад­наас авахгүй байсан нь дээр гэсэн сигналыг
импорт­логч, үйлдвэрлэг­чийн аль алинд нь өгсөн тал бийг үгүйсгэхгүй. Гэвч тэр
бүхнийг эндээ үйлд­вэрлэж, гадныхныг ца­райч­­­­лахаа болиход хуга­цаа
хэрэгтэй. Тэр бол­тол ам.долларын өсөл­тийг зүгээр хараад суух нь, “долларын
өсөлт нь үйлд­вэрлэл хөгжихөд аймаар гоё нөлөөлж бай­гаа” гэж тайлбарлах
нь  амьдралд буусан ханд­лага, дүгнэлт
лав  биш.

Импорт
багассаныг хар ухаанаар тайлбал нэг иймэрхүү. Одоо экс­пор­тоо харъя. Бидэнд
гадагшаа зарж мөнгө олдог цөөхөн юм бий. Зэс, нүүрс,  алт гээд л гүйцээ. Он гарснаас хойшхи экс­пор­тыг
тандахад хуульд өөрчлөлт оруулж байж татварын бодлогоор дэмж­­сэн алтны экспорт
сэргэх төлөвтэй байна. Зэс дажгүй. Нүүрс харин хэрэг алга. Салбарын яамнаас
“Эрдэнэс таван толгой”-г долоон сая тонн нүүрс олборлосон гэсэн мэдээ­лэл өгсөн
ч албан бус эх сурвалжийн хэлс­нээр бол дөрвөн сая хүрэх­тэй үгүйг олборлоод
байгаа гэсэн. “Энержи ресурс” үйлд­вэр­лэлээ таг зогсоосон. “МАК” бага­ханыг
олбор­лож байгаа. Нүүрсний үнэ унасан гэсэн шалтгаанаар манай экс­порт иймэрхүү
дүр төрх­­тэй болчихоод бай­на. Нүүрсэн дээр нэг зүйл хэлэхэд хар алт­ны үнэ
тааруухан байгаа энэ үед төмөр зам барих­гүй­гээр бид хэзээ ч  ашиг­тай ажил­лахгүй.  Нүүрсээ урагш нь аваачихад наан, цаанаа
нийлээд 20 ам.дол­лар алдаж байгаа ийм үед ашиг 
ярих хэцүү. Төмөр зам тэгж хур­дан баригддаг зүйл биш гээд бодохоор энэ
сал­барт ойрын хоёр жилдээ лав өөдрөг зураг хараг­дахгүй байна.

Алт
тушаалт нэмэгдэж  экспортлох хэмжээ нь
өссөн ч нийт экспортын гучин хувийг эзэлдэг нүүрс­ний орон зайг нөх­нө гэдэг
боломжгүй асуу­дал. Тэгэхээр экспорт, импорт дээр айхтар гэгээ­тэй зүйл алга
гээд дүгнэ­чихэж болохоор.

Хөрөнгө
оруулалтын хувьд мөн л гэгээлэг зүйл алга. Итгэл нь алдарсан хөрөн­гө оруулагчдыг
эргэж татах гэж засаг хичээж байгаа л даа. Гэхдээ өнөө­дөр гоё юм ярьчи­хаад
маргааш нь хуулиа өөрчилж буруу хардаг Монголын төрд мөнгөтэй эрхмүүд тийм
амархан итгэхгүй. Хоёр, гурван жил лав шаард­лага­тайг сүү­лийн саруу­дад
гаднаас  мөнгө орж ирэхгүй бай­гаа­гаас
хар­чи­хаж болно.

ОДОО ТЭГЭЭД
ЯАХ ВЭ?

Эдийн
засаг муу бай­гаа учраас Төв банк интер­­венц хийгээд ч ам.долларын ханшийг
барих аргагүй. Ам.доллар орж ирэхгүй байхад ямар ид шидтэн биш, байхгүй
долларыг хаанаас ургуу­лахав. Ханшийг хүчээр барих гэж үзээд хамаг доллараа
барж байсан цаг бидэнд бий. Засаг хөрөнгө оруулалтаа сайж­­руулах алхам хий­сэн
ч хөрөнгө оруулагчид доллараа итгэж өгөхгүй байна. Тэгэхээр одоо боломж­той
хоёр л гарц үлдсэн.  Нэг нь орж ирэх­гүй
байгаа хөрөнгө оруу­лал­тыг нааш нь татах. Ингэж татах ганц л арга бий. Жил
гаруйн хуга­цаанд тохироонд хүрэх­гүй байгаа 
засаг, “Рио” хоёр зөвшилцөлд хүрч гар барилцах тэр өдөр л гадагшилсан
хөрөнгө оруу­лалт наашилж эхэл­нэ. Тэд учраа олоодохвол “Рио тинто” Оюу толгойн
далд уурхайн санхүүжил­тийг үргэлжлүүлнэ. “Рио”-той хийсэн тохироо­ноо­соо
буцаж хоёр нүүр гар­га­сан Монголын Засгийн газар одоо ямар авир гаргах бол
гэсэн хүлээлт хөрөнгө оруулагчдад бий.

 Нүүрээ буруулж аягүй авир гаргавал мөнгөө
оруулахгүй,   хөрөнгө оруулагчдад эерэг
сэтгэг­дэл төрөхөөр, зах зээ­лийн зарчим, өмнө тохир­сон яриа хэлээнээсээ учир­­гүй
ухарсан юмгүй, аль аль талдаа ашигтай шийдэлд хүрвэл харин хөрөнгө оруулалт
хийнэ гээд хүлээж байгаа.  Оюу толгой
ажиллаад эхэлбэл өөр нэг  эерэг тал
үүснэ.  Ашиг багатай нүүрсний салбарын
алдагдлаа  алт­ны экспортоороо нөх­чих
бололцоотой. Оюу толгой багагүй хэмжээний алт гар­гана гэсэн тооцоо байгаа.
Монголбанкинд дотоо­дын аж ахуйн нэг­жүүд 12 тонн алт тушаах болов уу гэсэн
хүлээлт бий. Хэрвээ энэ төсөөлөл ажил бол­бол экспорт арай наа­шилна.

Энэ
жил эрт дулаарч байгаа учраас эдийн зас­гийн идэвхжил гурав­ду­гаар сараас
эхэлчих байх гэсэн таамгийг шинжээ­чид хэлж байна. Гэх­дээ мэдээж саяын ярьсан
хөрөн­гө оруулалтын орчин, экспорт сэргэх эсэх асуудалтай шууд хамаа­рал­тай.
Товчхондоо экс­порт энэ янзаараа, засаг Оюу толгойтой учраа олох­­гүй байсаар
дөрөв­дүгээр сар гаргачихвал бидний хүсэхгүй үр дүн гарах эрсдэл өндөр.

Эцэст
нь Оюу толгойг  зогсоосны гороор л мон­гол
төгрөг шалдаа уначих­лаа  гэж дүгнэж
болохоор байна. Цаашид бүр навс унагахгүй гэвэл зах зээ­лийн жамаар нь хөрөнгө
оруулалтаа сайжруулж, урсгал нь тасраад байгаа ам.долларыг оруулж ирэх ганц л
арга бий. Тэгэхээр Уул уурхайн сайдын гаргах авираас л өдөр ирэх бүр ханш нь
унаж буй монгол төгрө­гийн хувь заяа шалтгаа­лах гээд байна даа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

 

Бид  зуун жил үйлдвэр бариагүй амьдарсан. Дэлхийн орнууд
аж үйлд­вэрийн зуунд үйлдвэрүүдээ аль хэдийнэ барьчихаад ухаалаг техно­логийн дараагийн
үе рүүгээ орж, “Самсунг”  S-үүдээрээ,
“Apple” iphone-уудаараа өрсөлдөж байхад монголчууд  шатахууны үйлдвэрээ ч барьж амжаагүй сууж байна.
Газрын тосны нөөц нь  35-42 сая тонноор яригддаг,
шатахуун гаргаж авдаг занараар дэлхийд гайхуулах  нөөц­тэй хэрнээ бензин, дизелиэ  гаднаас авсаар ирсэн, одоо ч авч байгаа. Бензинээ
өөрсдөө хийнэ  гэсэн гоё үгээр өчнөөн жил
амь­дарч, гадныхантай нийлж төсөл хүртэл хэрэгжүүлэхээр ярьсан ч ирэх жилүүдэд шатахуунаа
хойд хөршөөс авсаар л амь зуух зураг харагдаад байгаа. Энэ янзаараа 2020 он гэхэд
зөвхөн шатахуунаа гэхэд л жилдээ дөрвөөс таван тэрбум ам.доллар гадагш нь өгч авна
гэсэн аймаар тоо бий. Оршин тогтносон  түүхийнхээ
мянга мянган жилийн турш мал маллаж, малаа дагаж яваа хэрнээ шүлхийн вакцинаа ч
хийж сураагүй үндэстэн гэвэл бид л байна. Уг нь байн байн шүлхий гарахгүй бол бэлчээрийн
ногоо иддэг монгол малын маханд дэлхийн брэнд болж гялалзах боломж бий. Тэгүү­лэхгүй
сонирхол байгааг шүлхийн вакцинаа харам­ласан гэж хардаж болохоор үйлд­лээс харчихаж
болно. Хэрвээ бид шүлхийн вакцины үйлдвэртэй бол бусдаас вакцин царайчилж аргаа
барахгүй байлаа. Төр юу ч хийдэг­гүйн наад захын баталгаа нь энэ. Эдийн засагт  бизнес эрхлэгч биш, төр давам­гайлсаар энэ цагтай
золгосон учраас төр юу ч хийгээгүй гэж хэлэхээс өөр аргагүй л дээ. Аль ерээд оноос
зах зээл гэж ярьж эхэлсэн ч эдийн засгийн хувьсгал одооноос л эхэлж, төр ухаалаг
болно гэж өнөөдрөөс л ярьж байна. Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд төр бизнест ерөөсөө орохоо
больё, татвараа аваад л болоо гэж яриад эхэлчихсэн. Энийг нь сонсохоор төр үнэхээр
ухаараад байгаа юм шиг. Биелдэгсэн бол эдийн засаг дээшээ дээшээ бүр дээшээ болчихмоор
ч юм шиг.

Гэтэл бас худлаа юм аа. Өнөө айхтар
том төртэйгээ  байх хүсэл шийдвэр гаргагчдын
элэг зүрхнээс уяатай байгааг сая болоод өнгөр­сөн “Coal Mongolia”-гаас харлаа. Нүүрсний
салбарт мөнгөө оруулах уу, болих уу гэсэн эргэлзээгээ тайлахаар очсон мөнгөтэй эрхмүү­дэд
төрийнхөн уг нь их гоё юм ярьсан. Нүүрсний компаниудаа ингэж тэгж дэмжинэ энэ тэр  гээд. Гэсэн хэрнээ  манай төр ёстой гоё том үйлдвэр барих гэж байгаа,
миний төрийн компани ийм их юм олох гэж байна гэж ирээд л мөнгөнд дуртай төрийн
хандлагыг хөрөнгө оруулагчдаас нуусангүй. “Мон­голын төр нүүрсний салбар­таа л лав
компани байгуулж, үйлдвэр барьж оролцсоор байх нь” гэсэн гундуу бодолтойгоор  тэр танхи­маас гарсан хүн олон гэдэгт эргэл­зэх
юм алга.

Төр үйлдвэр барьж яагаад болох­гүй
гэж, тэгж яривал тийм том бүтээн байгуулалтыг төрөөс өөр субьект хийж чадахгүй гэж
ирээд ярьдаг хүмүүс ч олон бий. Төр үйлдвэр барьж чадахгүйн  жишээг тоочвол өчнөөн баримт жагсаах хэрэг гарна.
Ингээд төр чадаж байгаа эсэхийг цөөхөн баримтаар баталъя. Дарханд газрын тос боловсруулах
үйлдвэр барина гэж өчнөөн жил ярьсан. Гэтэл өнөөдөр ийм юмыг ингээд  хийсэн гээд хэлчих барьцтай ажил алга. Шата­хууны
үйлдвэр барина гэдэг зүгээр нэг газар сонгоод байшин барь­чихдаг юм биш. Сонгосон
газартаа л гэхэд  гуч гаруй сая ам.доллар
зарж судалгаа хийж байж үйлдвэр барих асуудал яригддаг гэж учир мэдэх улс ярьдаг.
Монголд тийм газар байгаа. Татвараа төлөөгүй гэж хөөгдөөд гарсан С.Паушок алтнаас
гадна манайд нефть боловс­руулах үйлдвэр барихаар ажлаа эхэлчих­сэн байсан. Шата­хууны
үйлдвэрийн их мөнгө зарж хийдэг газрын судалгааг С.Паушок хийлгүүлсэн гэдгийг гадарлах
нэг нь гадарлана. Төрийн өндөр суу­далд заларсан эрхмүүдийн хувьд бүр мэдэхийн цаагуур
мэдэж байгаа. С.Паушокийн үйлдвэр босох нь Оросын тал, тэр үеийн Монголын удирдлагуудад
ашиггүй байсан учраас ажил болоогүй юм билээ. Шатахуу­наараа Монголыг хазаарласан
хэвээр байх оросуу­дын сонир­хол тухайн үеийн Засгийн газрыг энэ ажлын эсрэг хөдөлгөсөн
гэдэг.  За энэ ч яахав, өнгөрсөн асуудал.
Шатахууны үйлдвэр барих чин хүсэл энэ төрд үнэхээр байгаа бол Паушокийн үйлдвэр
барина гэж төлөвлөөд мөнгөө хийчихсэн тэр газар бари­вал арай бодитой ажил болно
гэж ярих хүн цөөнгүй байдаг. Эндээс харахад л төр юу ч хийдэггүй байхгүй юу гэсэн
дүгнэлт батал­гаажчихаж байгаа юм. Эцэст нь 
шатахууны үйлдвэр барих ажил үлгэр болжээ гээд дүгнэчихэж болохоор. Үлгэр  бол­гох өндөр сонирхол хаа нэгтээ  байна. Зүгээр ч нэг сонирхол биш хэтэрхий нөлөөтэй
өндөр сонир­хол. Гадаад, дотоод аль аль талын ийм сонирхлоор бид  байгаа цөөхөн валютаа шавхан гаднаас шатахуун
авсаар байна. 

Социализмын үед манайд том үйлдвэрүүд
ажиллаж байсан л даа, гэхдээ тэр бүх үйлдвэрийг оросууд барьж өгсөн түүхтэй. Төр
үйлдвэр барьж чадах ч үгүй гэдгийг дахиад ганц хоёр жишээгээр нотолъё. Үйлдвэр бүү
хэл өргөтгөл дээрээ л гацчихаад байгаа тухай жишээ. Дулааны хоёр, дөрөвдүгээр цахилгаан
станцын өргөтгөл удахгүй ашиг­лалтад орно гэж ярьж байгаа. Албаны эх сурвалжийн
мэдээгээр өргөтгөлийн ажил зогссон сурагтай байна. Шалтгаан нь гарын үсэг зурдаг
дарга нартай холбоотой.  Гүйцэтгэх компани
нь овоо юм хийх гэхээр  эрхэм дарга нар хувь  өгөхөөс нааш гарын үсгээ зурахгүй гээд гэдийчихдэг
бололтой. Тэгээд нөгөө мөнгөнөөс нь хувь авчихдаг,  хувь өгсөн компани ажлаа хийх гэхээр мөнгө нь
дутчихдаг. Энэ хоёр станцын аль нэг дээр нь яг ийм асуудал үүсчихээд байгаа гэнэ.
Ажил маань хугацаандаа амжихгүй нь гэж компани нь санаа зовдоггүй гэж байгаа. Зарим
мөнгийг нь дарга авчихсан юм чинь байдал бишид­лээ гэхэд хэлэх үг бий учраас тэр.
Мөнгө авсан дарга нь ч цаадуулдаа “төрийн ийм чухал ажлыг яаралтай хий” гэж хэлж
чаддаггүй бололтой юм.

Эрчим хүчний нэг том төсөл бол тавдугаар
цахилгаан станц. Хэрэг­жүүлэгч нь манай “Ньюком” тэр­гүүтэй гаднын компаниуд. Хэрэг­жүүлэгч
компанийн яг энэ асуудлыг хариуцсан хүнтэй нь ярилцлага хийхдээ “Энэ том төслийг
саадгүй хэрэгжүүлэхэд тодорхой хэмжээ­ний эрсдэл байгаа нь ойлгомжтой. Тэр эрсдэл
нь таныхаар юу байж болох вэ. Засгаас хүсэх зүйл байгаа юу” гэж асуусан юм. Ярилцагч
маань  “Бүх юмаа нарийн төлөвлөөд тохирох
хэрэгтэй. Тохироод тохирсондоо хүрэх хэрэгтэй. Засгийн газарт нэг тал анзаарагддаг.
Өнөөдөр кофе хийнэ шүү гэж байснаа маргааш нь “өө тэр дарга цай гэж байна” гэдэг.
“За хоёулаа ирэх долоо хоногт тийшээ явна шүү” гэж байснаа өө больчихлоо сарын дараа
болъё” гэдэг. Бидэнтэй хамтарч байгаа гадныхан олон төсөл хэрэгжүүлж, бүх юмаа төлөвлөж,
төлөвлөс­нийхөө дагуу хийгээд сурчихсан улс. Ийм том төслийг хэрэгжүүлэхэд маш олон
юм зэрэг явдаг учраас аль нэг ажил хойшлогдох юм уу цаг алдвал нийт үйл ажиллагаанд
нөлөөлдөг. С.Баярцогтын хэлдгээр 20 мянган хувьсагчтай тэгшитгэл гэдэг шиг маш олон
зуун ажил зэрэгцээд явдаг онцлогтой. Ритм алдагдвал үндсэн суурь төлөвлө­гөөнд нөлөөлдөг.
Манайх ийм юм хийе, та бүхэн үүнийг ингэж хий, төдийд уулзъя гэж тохироод тэрэндээ
хүрэх хэрэгтэй. Засгаас ийм л зүйл хүсч байна” гэсэн хариу өгснийг санаж байна.
Тавдугаар станцыг барих хувийнхан төрийн хэд хэдэн байгууллагатай  өчнөөн гэрээ байгуулах юм билээ. Одоо яг гэрээ
байгуулах процесс өрнөж байгаа. Төр олон ааш гаргахгүй аятайхан байвал тавдугаар
станцын газар шорооны ажил дулаан орохоор эхлэх учиртай. Үгүй бол төр нөгөө аашаа
гаргаж байна гэсэн үг. Тавдугаар станцтай холбоотой нэг баримтыг албаны хүний амнаас
сонсож байсан юм. JP Morgan тавдугаар станц дээр хөрөнгөө оруулахаар сонирхсон ч
удалгүй санаанаасаа буцжээ. Буцсан шалтгаан нь өнөө л хувь нэхсэн дарга нар. Дэлхийд
томдоо ордог тэр банкныхан “Арай л их мөнгө нэхэж байна. Больё доо” гэж толгой сэгсэрч
байсан гэдэг.

Тэгэхээр одоо үйлдвэржих ганц л гарц
байна. Тэр нь хувийнхнаа дэмжих. Тодруулж хэлбэл төр хувийнхнаа адлахгүй дэмжиж
чадвал л монголчууд үйлдвэрээ өөрсдөө барьж чадна. Хувийн компаниуд үйлдвэр барьж
чад­дагийн жишээг өмнийн говиос харчихаж болно. “Энержи ресурс”-ын Ухаа худагт барьсан
нүүрс баяжуулах үйлдвэрт боловсруул­сан нүүрс л өнөөдөр арай гайгүй үнэ хүрч байна.
За тэгээд энэ хавраас ажиллаж эхлэх МАК-ийн цементийн үйлдвэр байна. МАК-аас гадна
хоёр, гурван үйлдвэрийн сураг бий. Хувийн компаниуд маань  дотоодынхоо цементийн хэрэглээг хангачихаар хэмжээний
үйлдвэ­рүүд барьж чадаж байна гэдэг сайхан мэдээ. Шатахуун дээр гэхэд л нүүрснээс
дизель, автобензин, хийн түлш гаргах төслүүдийг “М Си Эс”, “МАК” гээд үндэсний компаниуд
танилцуулсан. Энэ төслүүдийг төр хааж боолгүй, чадах юмаараа дэмжээд өгчихвөл харин
шата­хуунаараа хэнээс ч хамааралгүй болж мэдэх юм. Нүүрснээс гадна шатдаг занараас
шатахуун гаргах төслийг  Америкийн “Жени ойл”-ын
охин компани “Жени шэйл ойл”-ынхон танилцуулсан. Төр дэмжээд өгвөл Америкаас доллар
оруулж ирээд үйлдвэр барихад асуудалгүй юм билээ. Нүүрс зөөх төмөр замаа ч хувийн
компаниудаараа хийлгэж, хариуцуулах  хэрэгтэй
гэсэн  санаа “Coal Mongolia”-гийн үеэр яриг­дана
лээ. Социалист Хятадад  төмөр замаа компани
нь мэддэг жишиг үйлчлээд байхад бид яагаад тэгж болохгүй гэж. Хөндөхөөс аргагүй
өнцөг. Төмөр замын бүтээн байгуулалт руу хувийнхныг оруул­бал нүүрс тээвэрлэлт зах
зээлийн жамаараа сэргээд  ирнэ. Энэ мэтээр
хувийнхнаа дэмжвэл ямар вэ. Тэгэхгүй бол хувь нэхэж гарын үсэг зурсан хэдэн нөхөд
баяжаад, суудлаасаа буунгуутаа Америк гараад явчихдаг байдал жишиг болох нь. Бод
доо, хохирогч нь Монгол гэдэг  бүхэн бүтэн
улс. Хувийнхнаа цаг алдахгүй дэмжих­гүй л 
бол бид  “Алт, зэс, нүүрстэй хэрнээ
үйлдвэргүй, хөгжилгүй, бусдаас хараат Монгол” гэж дэл­хийд шоолуулсан улс л үлдэх
гээд байна.  

Ц.БААСАНСҮРЭН

Өнгөрсөн долоо хоно­гийн пүрэв,
баасан гаригт болсон “Coal Mongolia-2014” нүүрсний өрсөлдөх чадварыг сайжруулах
гар­цуудыг хайснаараа өмнөх жилүүдийнхээс 
онцлог байв. Уул уурхайн яам “Гло­жекс” компанийн хамтран зохион байгуулсан
уг чуул­ганы хоёр дахь өдөр өрнө­сөн төр, хувийн хэвш­лийнх­ний хэлэл­цүү­лэг дээр
ч нүүрсээ үнэд хүргэж, Орос, Австралид орон зайгаа алдахгүйн тулд яах ёстой талаар
оролцогчид санаагаа урал­дуулсан. Ингээд “Coal Mongolia”-ийн анхааралд байсан асууд­луудыг
тойм­лон хүргэе.

 КОМПАНИУД НАРИЙН ЦАРИГ ДЭЭР ГАР
ӨРГӨВ

Нүүрсээрээ Австралитай өрсөлдөхийн
тулд хамгийн түрүүнд төмөр зам хэрэгтэйг “Coal Mongolia” онцолж байв. Хувийн хэвшлийг
төлөөлж үг хэлсэн хүмүүс нүүрсээ төмөр замаар зөөхгүй бол ашиг олохгүй нь, царигийг
нь хур­дан шийдмээр байна  гэцгээ­сэн. Тэд
Өмнөговиос Хятадын хил рүү нүүрс зөөх төмөр зам нарийн царигтай байх ёстой гэж дуу
нийлүүлцгээв. Уул уурхайн үндэсний ассоциа­цийн ерөнхийлөгч Д.Дамба “Царигийн хувьд
төмөр замын салбарт төрөөс баримт­­лах бодлогод гарцыг нь заагаад өгчихсөн. Яагаад
шийдэхгүй удаад байгаа юм бэ. Нэг сэтгүүлч сайдаас та хэний талд байна вэ гэж асууж
байна лээ. Ингэж асуу­хаас аргагүй  нөхцөл
үүсчи­хээд байна” гэсэн бол Мон­голын төмөр замын инжене­рүү­дийн холбооны ерөнхий­лөгч
Л.Пүрэвбаатар “Цари­гийг эдийн засаг талаас нь харах хэрэгтэй. Гашуун сухайт-Таван
толгой чиглэ­лийн 24-хөн сая тоннын хүчин чадал­тай төмөр зам яриад байх юм. Тавин
сая тонн болж нэмэг­дэхээр хаагуур тээвэр­лэх юм бэ. Төмөр замын ажлыг нүүрс­ний
компаниудад хариу­цуулах хэрэгтэй” хэмээн ярьж байсан юм. “Гложекс” компанийн ТУЗ-ийн
дарга  Л.Наранбаатар ч “Зохион байгуулагчид
нарийн цариг дээр хатуу байр суурьтай байгаа” гэсэн үг унагасан. Царигийн асуудлыг
ээлжит бус чуулганаар хэлэл­цэнэ гэсэн хариуг албаныхан өгч байв. Хэрвээ УИХ-аас
урд хил рүү  нүүрсээ зөөх төмөр замаа нарийн
царигаар тави­на гэсэн шийд гарвал овоо нааштай ажлууд хийгээд эхэл­­чихсэн юм билээ.
Өмнө­говийн нүүрсний ордуудаас Хятад руу гарах төмөр замын асуудлыг урд хөршийнхөнтэй
бараг л тохирсон гэсэн мэдээ­лэл “Coal Mongolia”-гийн  үеэр чих дэлсэж байв.

НҮҮРСЭЭ БОЛОВСРУУЛБАЛ ИХ МӨНГӨ
ОЛНО

Нүүрснийхэн өмнө нь зөвхөн олборлолт
ярьдаг байсан бол энэ жил “дэлхийн нүүрсний зах дээр дажгүй тоглогч байя гэвэл нүүрсээ
гүн боловсруулъя, хагас боловс­руулъя” гэсэн үгс давтамжтай сонсогдов. Хөрөн­гө
оруулаг­чид энэ чигийн хоёр ч төс­лийн танил­цуулгыг сонирхон сонссон юм. Багануурын
уур­хайд түшиг­лэсэн  шатахуун, байга­лийн
хийн үйлдвэрийн Адуунчулууны уурхайд түшиг­­­­лэсэн бензиний үйлд­вэр гэсэн анхаарал
татсан төслүүдийг М-Си-Эс энержи, МАК компаниуд сонирхуулав. Нүүрснээс шатахуун
гаргах нь газрын тосноос шатахуун гаргахаас бага өртөгтэй, үйлд­вэрлэсэн бензинийг
нь хямдаар худалдах давуу тал­тай. Гэхдээ нүүрснээс шата­хуун гаргах үйлдвэр барих
зардал нь нөгөөхөөсөө тав дахин өндөр. Гадны хөрөнгө оруу­лалт унаснаас болж ганц­хан
жилийн дотор төгрө­гийн ханш гучин хувиар суларч, валютын нөөц дал, наян хувиар
багасч, төсвийн орлого 1.5 триллионоор танагд­­­с­ан үед зардал их шаардсан ийм
төслүүд өнөө маргаашгүй ажил болж үр ашгаа өгөхгүй. Гэхдээ ком­паниуд өчнөөн мөнгө
зарж төсөл хэрэгжүү­лээд эхэлсэн нь, засгаас нүүрс боловс­руулах үйлдвэ­рүүдээ онцгой­лон
анхаарна гэж мэдэгдсэн нь энэ жилийн” Coal Mon­golia”-ийн өөдрөг өнгө байв. За тэгээд
нүүрсийг хуурай аргаар баяжуулах, нүүрс анги­­лан олборлох зэрэг шинэ технологиудын
танил­цуулгыг  ч “Coal Mongolia”-ийн  индрээс 
сонир­хуулсан. Нүүрс­­ний нөөц ихтэй говийн бүс ус багатай учраас нүүрс баяжуулж,
боловсруу­лахад усны хүрэлцээ гол зовлон болж байгааг компа­ниуд онцолж байлаа.
Чуулганы үеэр Уул уурхайн яамнаас дуулга­сан нэг гэгээлэг мэдээ нь нүүрсийг ус огт
ашиглах­гүйгээр баяжуулах технологи байв. Японы талтай ийм техно­логи туршаад эхэлсэн
нь дажгүй үр дүнд хүрсэн гэнэ. “Эрдэнэс Таван толгой” Япон руу хоёр тонн нүүрс  ачуулж, Японд өмнийн говийн нүүр­сийг элсээр баяжуулах
тур­шилт хийжээ.

Нүүрснээс гадна зана­раас шатахуун
гаргах төслийг  нүүрсний чуулганыг зохион
байгуулагчид онцлохоор шийд­­сэн нь олны анхаарлын гадна үлдсэнгүй. Энэ төсөл бусад
төслүүдээс хууль эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлээд өгчих­вөл хөрөнгө оруулах компани
нь бэлэн гэдгээрээ ялгарч байсан юм. Занар олборлолт, боловс­руу­лал­таа­раа дэлхийд
тэр­гүүл­дэг Америкийн “Жени энержи”-гийн охин компани  “Жени ойл шэйл Монголиа” уг төсөл дээр ажиллаж
байгаа юм.  УИХ-аар хэлэлцэх Газ­рын тосны
хуулийн шинэ­чилсэн най­руул­гын төсөлд занар олбор­лолтыг хуулиа­раа хүлээн зөвшөөрөх
агуулгатай заалт тусаад буй. Нэг олзуур­хууш­тай нь Уул уурхайн яамны зүгээс зана­раас
шатахуун гаргах төслүү­дийг дэмжинэ гэдгийг “Coal Mongolia”-д оролцсон хөрөн­гө
оруу­лагч­дад дуулгасан юм. Амери­каас гадна франц­чууд занар дээр хөрөнгөө оруулъя
гэж байгаа.  Монголын занарыг сонирх­сон өөр
хөрөнгө оруу­лагчдад ч яамны энэ байр суурь эерэг мессэж өгсөн байх.

ҮНЭДЭЭ  ТОХИРООГҮЙ ТОМ ТАТВАРУУД                         

Нүүрснийхэн өрсөлдөх чадвартай байхад
сөргөөр нөлөөлж буй  дараагийн шалт­­гаанаар
татварыг нэр­лэв.  Дэлхийн зах дээр үнэ  нь навс уначихсан нүүрснээс хориод төрлийн татвар
авдаг, ядаж ийм хүнд үед нь татва­раа цөөлөөч гэсэн саналыг нүүрс олборлогчид хэлж
бай­сан юм. Гаалийн бүрдүүлэл­тийн хураамж гэж тонн тут­маас 1500 төгрөг авдгаас
эхлээд нүүрснийхэнд татва­рын дарамт их байгааг салба­рын яамныхан хүлээн зөв­шөөрч,
Сангийн сайд хүртэл татвар дээр нь анхаарна гэж дуугарсан нь компаниудад бага ч
гэсэн итгэл төрүүлсэн байх. Гэхдээ энэ үеэр ийм ийм татварыг нь авахаа байя гэсэн
тодорхой мэдээллийг засгаас өгсөнгүй. Бид үнэхээр их татвар авч байгаа,  цөөлөх талаар бодож ярьж байна гэснээс өөр тоймтой
үг дуу­гараагүй.

Нүүрсний салба­рын­хан жишиг үнийг
онцлон шүүм­жилж байлаа. “Гложекс” ком­панийн Л.Наранбаатар “Жишиг үнэ толгойны
өвчин болсон. Энержи ресурс, Саус­гоби сэндс зэрэг олон улсын хөрөн­гийн биржид
бүрт­гэлтэй, олон нийтийн өмнө хариуцлага хүлээсэн компа­ниуд аудитын хатуу хянал­танд
байдаг. Тэгэхээр эдэнд итгэхгүй байх ямар ч үндэс байхгүй. Ганц хоёрхон хүний  өмчтэй компанийг бол үнээ буруу бичсэн гэрээ харуулж
байна гэж хардаж болно. Олон нийтийн компа­ниуд хуурамч гэрээ хийвэл олон улсын
арбитрт дуудагд­даг гэдэг талаас нь хандах хэрэгтэй. Хятадын хаа байсан зүүн эргийн
үнийг хуурай хилийн  үнэ  дээр авчраад тавьдаг  нь буруу. Гэтэл хил дээрээс өчнөөн км явж бөөн
зардал гаргаж байж далайд хүрдэг. Энэ зардлыг огт тооц­доггүй нь компаниудад хүнд
ачаа болж байна. Дээр нь нүүрсний үнэ уначих­сан. Тэгэхээр жишиг үнийг эргэж харах
цаг болсон” гэж байв. Нарийн сухайтаас урд хөрш рүү нүүрс экспортолдог “Саус­гоби  сэндс” компанийн ерөнхийлөгч бөгөөд гүйцэтгэх
захирал С.Энх-Амгалан “Жишиг үнэ дээр салбараа ойлгож хандвал бид эхний ээлжинд
өрсөл­дөөнд амьд үлдэнэ. Засгийн газарт энэ асуудлыг шийдэх хурд дутаг­даж байгаа.
Гэрээн дээрх буюу нүүрсээ зардаг үнээс гурав дахин өндөр үнэ тог­тоож  жишиг үнийн татвар авдаг. Манай компани гэхэд
л орлогынхоо 25 хүртэл хувийг татварт өгч байна. Ийм үед өрсөлдөх чадвар ярих аргагүй
болчихож байгаа юм” хэмээн ярьж байсан юм. Жишиг үнийн татвар дээр судалгаа хийж
байгаа гэснээс өөр мэдээл­лийг албаныхан компаниудад өгсөнгүй. Харин “Coal
Mongolia”-г зохион байгуулаг­чид нь  ирэх
жил  жишиг үнийг фокуслана гэдгээ онцолсон.

НҮҮРСНИЙ КОМПАНИУД НЭГ ДҮРМЭЭР
ТОГЛОНО

Нүүрсний
компаниуд нэг­дэж нэг бодлогоор нүүрсээ заръя гэсэн санаа “Coal Mon­golia”-гийн
хэрэгтэй шийд­лүүдийн нэг байлаа. Бас төрийн өмчит компани  хувийнх­тайгаа өрсөлдөж үнийг нь буулгаад байдаг
аргаасаа салахаар шийдсэн гэсэн өөдрөг мэдээ дуулдав. “Эрдэнэс Таван толгой” ком­пани
“Энержи ресурс”-ын баяжуу­лах үйлдвэрийг хамт­ран ашиг­лаж, авто замаа ч дундаа
хэрэглэхээр болжээ. Ингэснээр баруун, зүүн Цан­хийн нүүрс илүү үнэ хүрч, тэр хэрээр
төсөвт орж ирэх мөн­гөний хэмжээ өсөх  давуу
талтай юм. Тус тусдаа баяжуу­лах үйлдвэр, станц, зам барьж мөнгө үрэхгүйгээр ингэж
хам­тарвал нүүрсний салбарын өрсөлдөх чадварт сайнаар нөлөөлнө гэж олзуур­­хах хүн
олон байв.   

Төр уул
уурхай дээр ком­пани байгуулж,  хувь эзэмших
нь зөв загвар биш, татварын шугамаар ахиу мөнгө аваад байх боломжтой гэж эдийн засагчид
ярьдаг. Харин “Сoal Mongolia”-гийн үеэр төрийн оролцоотой тийм компани ийм төсөл
хэрэг­жүүлнэ, төч­нөөн үйлдвэр барина гэсэн утгатай үгсийг засгийг төлөөл­сөн эрхмүүд
ярьж байв.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Нүүрсний салбарын хө­рөнгө оруулагчдыг
шийд­вэр гаргагчидтай уулзаж хэлэлцүүлэг өрнүүлэх боломж олгодог “Coal
Mongolia-2014” чуулга уулзалт өчигдөр SS Convention center-т эхэллээ. Нүүрснээс
олдог мөнгө 45 хувиар багассан таагүй үед болж буй нүүрс­ний чуулга уулзал­тын үеэр
илтгэгчид “Сoal Mongolia”-гийн индрээс харин ч өөдрөг гэгээлэг өнгө аястай үгс унагац­гаав.

Ирэх жилүүдэд нүүрс моодноос гарахгүй,
үнэ нь өснө, хятадууд монгол нүүрсийг сонирхож бай­гаа, нүүрсээ үнэд оруулах төслүүдийг
хэрэгжүүлж эхэлсэн гэх мэт бүтээлч яриа хөөрөө энэ өдрийн хуралдааны нэг гол өнгө
байлаа.

ТӨРИЙНХӨН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧДАД
ЭЕРЭГ ОРЧИН АМЛАВ

Чуулганыг Ерөнхий сайд нээж, үдээс
өмнөх хуралдаанд нь  Уул уур­хайн сайд дэдтэйгээ,
Сан­гийн сайд, Гадаад харилцааны сайд, Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд зэрэг төрийнхөн
илтгэл тавьснаас хара­хад итгэл нь алдар­чи­хаад байгаа хөрөнгө оруулагчдыг татах
тал дээр Засгийн газар нэлээд анхаарч байгаа нь илт. Гүйцэтгэтгэх засаг­лалынхны
илтгэлүүдэд  тэгнэ, ингэнэ, тэгэх гэж байгаа
гэсэн лоозон маягийн сунжруу уйтгар­тай өгүүлбэрүүд давам­гайлсан ч Монголын Зас­гийн
газар өөр бодлого барих нь гэсэн итгэл төрө­хөөр үгс ч цөөнгүй сонсогдсон.
Сангийн
сайд  Ч.Улаан  гэхэд л гол татваруудыг одоогийнхоос нэмэхгүй,
татвар төлөгчдөөс гардаг илүү зардлуудыг багасгана, жилийн борлуулалтын орлого нь
1.5 тэрбум хүртэл өссөн зарим компа­нийн төлсөн аж ахуйн нэг­жийн орлогын албан
татварын 90 хувийг буцаан олгоно гэх мэт чихэнд чимэгтэй мэдээллийг хөрөн­гө оруулагчдад
дуулгалаа. Энэ жил нүүрсний салбараас  хагас
их наяд төгрөгийн орлого төвлөрүүлэхээр тооцжээ. Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд
О.Чулуунбат “Нүүрсээ Хятадад нийлүүлдэг манай улсын гол  өрсөлдөгч болох Австрали, Канад, ОХУ, АНУ-ын экспорт
өнгөр­сөн хоёр жил тас­ралт­гүй өссөн, ганцхан Монголын нийлүүлсэн нүүрсний хэмжээ
л жил дарааллан унасан. Нүүрсний сал­барын экспор­тод эзлэх хувийн жин 2011 онд
47 хувь байснаас 26 хувь болтлоо буурсан нь эдийн засгийн өсөлтийн хурдыг сааруулах
нэг шалтгаан болж байна” хэмээн онцлов. Дэд сайд “Эрдэнэс Таван­толгой” “Чалко”-тай
бага үнээр гэрээ байгуулсан нь бусад компа­ниудын борлуулалтын үнэд сөр­гөөр нөлөөлснийг
хөрөнгө оруу­лагч­­даас нуусангүй. Хувийн хэвш­лийн ажилд төр оролцож удааш­руулдгийг
ч хэлж байлаа. Таван­толгойн орд дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудыг  нэгт­гэж төр, хувийнхны хамтарсан нүүрсний экспортын
худалдаа хариуцсан аж ахуйн нэгж бай­гуу­лах санаа содон сонсогдов. Дэд сайд “Хаврын
чуулганаар төмөр замын царигийн асуудлыг шийд­вэрлэж, Тавантолгой-Гашуун сухай­тын
төмөр замын барилгын ажлыг эрчимжүүлнэ. Боомтын төмөр замыг 2014 оны гуравдугаар
улиралд багтаан ашиглалтанд оруулахаар ажиллаж байгаа” гэж ярьж байв. Уул уурхайн
дэд сайд О.Эрдэнэбулганы  илтгэлээс “Орон
нутгийн шинж чанартай татварын нэр төрлийн тоог цөөрүүлэхээр ажиллаж байгаа. Хилийн
боомтуу­дын нэвтрэх чадварыг сайжруулж, олон улсын статустай болгох бод­ло­го барьж
байна. Гашуунсухайт-Ганцмод, Шивээхүрэн-Сэхээ, Бичигт-Зүүн хатавч, Ханги-Мандал,
Ярант (Булган)-Такашикен боом­тыг үүнд хамруулна” гэсэн үг анхаа­рал татав. Ерөнхий
сайд, Уул уурхайн сайд, Гадаад харилцааны сайд гээд гүйцэтгэх засаглалыг төлөөлсөн
хүн бүрийн амнаас бид хөрөнгө оруулалтын орчныг таатай болгох талд зөндөө ажил хийсэн,
дахиад ч хийнэ гэсэн агуулгатай үгс унаж байв. Харин Монгол нүүрс ассо­циацийн Т.Наран
тийм ч өөдрөг зүйл ярьсан­гүй. Түүний үзэж байгаагаар манай улс энэ жил экспортлохоор
төлөвлөсөн 32 сая тонн нүүрсээ зарж чадахгүй гэнэ. Өмнө нь 14 компани нүүрс олборлож
байсан бол одоо 5-6 компани л экспортолж байгаа аж. Хамгийн сайн чанарын нүүрсний
үнэ гэхэд л 40 ам.дол­лараас дээш гарахаа больсон гэж компанийн төлөөллүүд ярьж
байв.

ЯМАР
ЦАРИГ СОНГОХОО ЦАГ АЛДАЛГҮЙ ШИЙДЭХИЙГ ТӨРӨӨС ХҮСЭВ

Нүүрсээ
хямд тээвэрлэж овоо мөнгө олохын тулд төмөр зам хэрэгтэй гэдэг. Гэтэл төр царигийн
асууд­лаа өнөө хэр шийдээгүй байгаа. “Coal Mongolia”-гийн ан­хаар­­лаа хандуулсан
төмөр зам нэг том өнцөг нь байлаа. Өчигдрийн хуралдааны үеэр Төмөр замын инженерүүдийн
холбооны ерөн­хий­лөгч Л.Пүрэв­баа­тар яг энэ сэдвийг хөндөв. Тэрээр “Нүүрсний
аж үйлдвэрлэ­лийг хөгжүүлэх тээ­вэр ложистикийн асуудлууд” гэсэн сэдвээр илтгэл
бэлджээ. “Монгол улс дэлхийд байдаг 48 далайд гарцгүй орнуудын нэг.  Оксфордын профес­сор далайн эрэгтэй бол та дэлхийд
үйлчилнэ, далайд гарцгүй бол та хөршүүддээ үйлчилнэ гэж хэлсэн байдаг” гэсэн үгээр
яриагаа эхэл­сэн илтгэгч “Өнөөгийн төр засгийн бодлого, үйл ажиллагаа төмөр замын
онцлог, ачаа тээв­рийн чиглэл, тоо хэмжээг хайхрал­гүй олон талт байдал гэсэн хэ­нээрх­­лээр
хөгжлийн зүй тогтлыг нь алдагдуулсан. Зам харилцаа нь дипломат харилцаанаас тогтвор­той,
түүгээр худалдаа, бизнес, эдийн засгийн харилцаа хэрэгждэг гэдгийг анзаараагүй.
Мөнхийн хөршүүд маань өөр царигтай гэд­гийг мэдээгүй, түүнийг шийдэх арга замаа
олоогүй. Хятадын төмөр зам ба тээврийн асуудал хариуцсан төрийн байгууллагатай гэрээ
хэл­цэл байхгүй” гэж төрийг шүүмжлэв.

Цариг дээр
цаг алдалгүй шийд­вэр гаргах ёстой гэсэн санааг түүнээс гадна хувийн хэвшлийн нүүрсний
компанийн төлөөллүүд ч хэлж байсан юм. “Гашуун сухайт, Шивээхүрэн боомтуудын албан
ёсны цагийн хуваарь өдрийн 8-19 цагийн хооронд байгаа нь нүүрс­ний тээвэр ачаалал
ихтэй үед  багадаж байна. Нүүрс тээвэрлэ­сэн
нэг машин хилээр нэвтрэн өнгөрө­хөд ойролцоогоор дөрвөн цаг болдог. Төмөр зам барих
асуудал удаашралтай байгаа” гэж  дэд сайд
О.Чулуунбат ярьж байлаа.  

МОНГОЛ
НҮҮРС ХЭЗЭЭ Ч МООДНООС ГАРАХГҮЙ, ГЭХДЭЭ…

Энэ өдрийн
илтгэлүүдээс хам­гийн бодитой дүгнэлт, саналуудтай, хөрөнгө оруулагчдын анхаарал
тавьж сонссон илтгэлийг Монголын уул уурхайн корпорацийн гүйцэт­гэх захирал Г.Батцэнгэл
тавив.Энэ эрхмийг нүүрсний салбарт ажилла­даг хувийн хэвшлийн том компани болох
“Энержи ресурс”-ийн гүйцэт­гэх захирал гэдгээр нь монголчууд андахгүй. Түүний илтгэл
“Мон­голын нүүрсний салбарын өнөө­гийн нөхцөл байдал, тулгарч буй бэрхшээл ба шийдэх
боломж” гэсэн сэдэвтэй байв. Манай гол өрсөл­дөгч  Австралиас гадна Хятад руу нүүрсээ нийлүүлэх сонирхолтой
шинэ улсууд гарч ирж байгаа аж. ОХУ, Индонез, Мозам­бик зэрэг шинэ тоглогчдоос гадна
Хойд Америк, Африкаас ч Хятад руу нийлүүлэх нүүрсний нийлүү­лэлт нэмэгдсэн гэнэ.
Өнгөрсөн жил Австрали, Хойд Америк, Орос илүү их хэмжээ­гээр нүүрсээ зарж чадсан
байна.  Гэхдээ Хятад гэдэг том зах зээлд нүүрс
хэзээд моодноос гарах­гүй гэдгийг тэр хэд хэдэн баримтаар нотлов. Коксжих нүүр­сийг
хэрэглэ­дэг ширэм үйлдвэрлэл өнгөрсөн жил гэхэд л Хятадад есөн хувиар өсчихөж. Зах
зээл нь таагүй байсан ч гэлээ коксжих нүүрсний импорт нь 75 сая тонн давж рекорд
тогтоосон аж. Энэ жил гурван хувийн өсөлт­тэй байх прогноз гарчээ. Одоогоор нүүрсний  үнэ сайн биш байгааг ч тэр нуусангүй. Коксжих
нүүрсний үнэ ер нь унасан учраас  Хятадын
ган үйлдвэрлэгчид далайгаар тээ­вэрлэсэн, хямд өртөг­тэй нүүрсийг шууд худалдаж
авахыг илүүд үзэх болжээ. Мон­голоос тээвэрлэдэг нүүрсний үнэ далайгаар тээвэрлэ­сэн
нүүрснийх­тэй өрсөлдөхөөр байхгүй л бол зах зээлээс шахаг­дах хандлагатай байгааг
ч тэрээр онцолсон. Түүний илтгэлээс анзаа­рахад нүүрсээ боловсруулж байж Хятад гэдэг
том зах зээл дээр гайгүй тоглогч байх боломж бүрдэх нь. Нүүрсээ түүхий­гээр нь гаргаж
байгаа тохиолдолд аль гайгүй гэснээ сорчилж олбор­лодог гэнэ. Боловсруулаад эхэлбэл
харин ийм  явдал гарахгүй аж. Олон давхар­гын
нүүрсийг оновч­той хольж, нэг стандарт бүтээг­дэхүүн гаргах, нөөцийг сорчилж ашиглахгүй
байх гэсэн санал нь содон сонсогдсон. Тэр бусад илт­гэг­чидтэй адил боом­тын төмөр
замыг богино хугацаанд ашиглал­тад оруулж, Хятадын төмөр замын сүлжээнд шууд гарц­тай
болох саналыг хэлж байлаа. Тавантол­гой-Гашуунсухайтын тө­мөр замыг ашиглалтанд
оруул­маар байна, царигийг эцэслэж шийдэх хэрэгтэй гэсэн үгсийг ч онцолно лээ. Бохайн
тэнгисийн эрэг орчмын бүсээр дамжин далайд гарцтай болох чиглэлд  яриа хэлэлцээр өрнүүлэх саналыг ч төрийнхөнд уламжлав.

ЭНЭ
ЖИЛ КОКСЖИХ  НҮҮРСНИЙ ҮНЭ ӨСНӨ ГЭВ

Дэлхийн
нүүрсний зах зээл ирэх  онд ямар байх, тэр
нь Мон­голд ямар нөлөө үзүүлэх талаар дэлхийн хамгийн том хувийн хэвш­лийн нүүрсний
компани “Пийбоди энержи”-гийн Кристофер Хагедорн чуулганд оролцогчдод сонирхуу­лав.
Тэр “Пийбоди энержи”-гийн Худалдаа болон Азийн бүс хариуц­сан ерөнхийлөгч нь юм
байна. Дэлхийн нүүрсний эрэлтийн өсөл­тийн 80 хувь нь Хятад, Энэтхэгт  байгаа учраас Монгол дэлхийн коксжих нүүрсний  экспортод гол­лох тоглогчийн нэгээр тодрох бо­ломж­той
гэнэ. БНХАУ, Энэтхэгийн нүүрсний импорт 2016 он гэхэд 100 сая тонноор нэмэгдэх төлөвтэй
байгаа аж. Зардлын өсөлт, дотоо­дын бүтээгдэхүүний чанар муудсан нь Хятадын импортыг
нэмэгдүү­лэхэд нөлөөлжээ. Коксжих нүүрс­ний үнийг унагасан далайгаар тээвэр­лэж
буй их нүүрс ирэх жил ч нэмэг­дэх гэнэ. Гэхдээ зарим улсын шинэ төслүүд удааширч,
өртөг өндөртэй уурхайнууд хаагдсанаар энэ онд 
эрэлт нь нийлүүлэлтээ давах тө­лөв­тэй байгаа гэж доктор  Кристо­фер Хагедорн ярив. Хятад улс ашиг багатай
уурхайнуудаа хааж байгаа гэнэ. Эрэлт ихсэ­хээр үнэ өснө гэсэн эерэг  таамгийг тэр хэлж байлаа. “Пийбоди энержи”-гийн
илтгэгч нүүрсний зах зээлд голлох байр суурьтай байя гэвэл нүүрс, химийн болон шатдаг
зана­рын үйлдвэрийг хөгжүүлэх хэрэг­тэй гэсэн зөвлөгөөг манайханд өгөв.

НҮҮРСНЭЭС
ШАТАХУУН ГАРГАХ ИЙМ ТӨСЛҮҮД ХЭРЭГЖЭЭД ЭХЭЛЖЭЭ

 Чуулганд оролцогчид үдээс хойшхи хуралдаанаараар
нүүрс, занарыг  гүн боловсруулах үйлдвэ­рүүдэд
анхаарлаа хандуулцгаав. Ийм үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх бо­лом­жийн талаар хэлэлцүүлэг
өрнүүлсэн юм. Нүүрснээс шата­хуун гаргах төсөл гэхэд л хоёрыг танилцууллаа. “М-Си-Эс
энержи” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Т.Мөнх­төр Багануур энержи корпорацийн CTL төслийн
танилцуулгыг хийв. “М-Си-Эс” Солонгосын “Поско”-той хамтарч нүүрснээс шатахуун,
бай­галийн хий үйлдвэрлэх төслийг хэрэгжүүлээд эхэлжээ. Тэд FT гэдэг технологи сонгожээ.
ТЭЗҮ нь дууссан гэнэ. Инженеринг барилга угсралтын ажлыг гүйцэтгэх компа­ниуд нь
тодорхой болчихож. Кана­дын HATCH, Хятадын HQCEC, “Поско и энд си”, “M Cи Эс интэр­нэшнл”
компаниуд хамтрах юм байна. Үйлдвэр ашиглалтад орсноор жилд 2-3 сая тонн дизель
түлш, 0.6-1.4 сая тонн автобен­зин,100 мянган тонн хийн түлш үйлдвэрлэх нь. Үйлдвэрлэх
хийн түлш нь гэхэд л нийслэлийн гэр хорооллын тэн хагасыг хангах аж.  Тэгэхээр агаарын бохирдлын асуудал нэгмөсөн шийдэгдэнэ
гэж тэрээр ярьж байлаа.

Дараагийн
төслийн танил­цуулгыг “Монголын алт” компанийн төслийн удирдагч Ж.Золжаргал хийсэн
юм. Адуунчулууны цахил­гаан станц, бензиний үйлдвэрийн төсөл хэрэгжээд эхэлжээ.
Одоо­гоор эдний компани 1.5 тэрбум ам.дол­ларын бүтээн байгуулалтын төсөл хэрэгжүүлж
байгаа аж. Цементийн үйлдвэр нь энэ оноос ажиллаж эхлэх бол Цагаан сувар­гын зэсийн
төсөл 2016 онд хэрэг­жиж дуусах бололтой. Тэд нүүрсээ олборлож  зарахаас илүү боловс­руулж ахиу үнээр борлуулах
чигийг барьж эхэлсэн гэнэ. Нүүрсээ боловс­руулаад эхэлсэн компаниу­дад үнийн огцом
бууралт эрсдэл бол­доггүй учраас нүүрс, химийн сал­бар руу орсон гэж онцолж байв.
Хэрвээ энэ янзаараа гаднаас нефтиэ аваад байвал Монгол 2020 он гэхэд 4-5 тэрбум
ам.доллараар шатахуу­ны хэрэгцээгээ хангана гэсэн судалгааны дүнг тэрээр сонирхуул­сан.
Дорнод аймагт барихаар төлөвлөсөн энэ үйлдвэр Орос, Хятадын хилд ойрхон учраас гадаг­шаа
зарж ч болох гэнэ. Үйлд­вэр ажиллаж эхлэнгүүтээ жилд 400 мянган тонн бензин үйлдвэрлэх  юм байна. Үйлдвэрийн дэргэд 300 MBт чадалтай цахилгаан
станц барихаар төлөвлөжээ. Нийт хөрөн­гө оруулалт нь 2.7 тэрбум доллар аж. Хөрөнгө
оруулалтаа зургаан жилийн дотор нөхөх тоо­цоо гарчээ. Одоогоор урьдчилсан зураг
төс­лийг нь Америкийн “Флоур” ком­паниар хийлгэжээ. Үндсэн зураг төслөө удахгүй
эхлэх гэнэ.

ЗАНАРААС
ГАРГАЖ АВСАН ГАЗРЫН ТОСЫГ ЭКСПОРТОЛЖ МӨНГӨ ОЛОХ БОЛОМЖТОЙ

Чуулганд
оролцогчид  үдээс хойшхи хуралдаанаар занарын
талаар хоёр ч илтгэл  сонсов. Монголын шатдаг
занарын ассо­циа­цийн гүйцэтгэх захирал               Ч.Хаш­­чулуун Америкаас эхлээд дэлхий  даяараа анхаарч, ашиг олж эхлээд байгаа занар
Мон­голын эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэхийг ярьсан бол “Жени ойл шэйл Монголиа”
компанийн гүйцэт­гэх захирал Ц.Ганцог шатдаг зана­рыг ашиглах боломжийг онцолсон
юм. “Жени ойл шэйл Монголиа” нь Нью-Иоркийн Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Америкийн
“Жени энержи”-гийн охин компани аж. Ц.Ганцог “Эртний  цэнгэг уст нуурын замаг, ургамал амьтны үлдэгдлийг
агуулсан чулуулгийг шатдаг занар гээд байгаа юм. Газрын доор илүү гүнд байгаа нь
газрын гүний дулааны нөлөөгөөр газрын тос, байгалийн хий болж хувирдаг” гэсэн үгээр
илтгэлээ  эхэллээ. Гүнд биш арай дээгүүр байгаа
чулуулаг нь шатдаг занар гэнэ. Газрын тосны нөөц багатай улсуу­дад шатдаг занарын
нөөц их бай­даг юм байна. Манайх шатдаг занарын нөөцөөрөө Америк, Израйль, Иорданы
адил дэлхийн анхааралд байдаг гэнэ. Занарын нөөцтэй байж магадгүй гэж таамаг­ласан
газруудын 19 хувийг нь тандахад л 800 тэрбум тонн нөөц­тэй гэсэн тоо гарчээ. Шатдаг
зана­рыг газрын гүнд жилийн хугацаанд зугуухан 300 орчим градуст халаах маягаар
газрын тос гаргаж авах юм байна. Шатдаг занарыг ийм мая­гаар газар доор хагас боловс­руулахад
газар хонхойдог гэсэн яриаг Ц.Ганцог үгүйсгэж байлаа. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас
хойш буюу 1940-1960 он хүртэл зана­раасаа шатахуун гар­гаж хэрэглэ­сэн Швейдийн
тухайн үед занарын олборлолт явагдаж байсан газрын зургийг тэрээр сонирхуулсан юм.
Олборлолт яваг­даж байсан газарт өтгөн ой, битүү өвс ногоо  ургажээ. Шведүүд зана­раа дөрвөн сарын турш
400 градус халааж байж гаргаж авдаг байсан гэнэ. Шатдаг занар олборлох тех­нологи
тэр үеэс хойш үсрэнгүй хөгжсөнийг ч илтгэгч тодорхой жишээгээр тайлбарлаж байв.
Шатдаг занарыг олборлоход хөрс хуулахгүй, үйлдвэрлэсэн хийгээ буцаагаад ашиглана,
эрчим хүчийг зөвхөн занарыг халаахад хэрэглэнэ, Монголын занараас гаргаж авах газрын
тос бусад улсынхаас хүх­рийн хүчлээрээ бага, илүү чанар­тай гэх мэт мэдээллийг тэрээр
илтгэлдээ онцолсон юм. Занараас гаргаж авсан газрын тосыг экспортолж мөнгө олох
боломж байгаа аж. Ц.Ганцог “Энэ төслийн зардал 
нь их өндөр. Асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Тийм учраас
хууль эрх зүйн зохицуулалт тодорхой байх ёстой. Одоогийн мөрдөж байгаа  Газрын тосны хууль 1991 оных. Уламжлалт бус эх
үүсвэр гэсэн ойлголт байхгүй. Харин одоо яригдаж буй хуулийн шинэчилсэн төсөлд энэ
талаар туссан” хэмээн ярьж байлаа. Эдний компанийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн санаа
ажил болвол 2020 онд өдөрт 6700 тонн газрын тос боловсруулах чадалтай үйлдвэр ажиллаж
эхлэх нь. Уул уурхайн дэд сайд О.Эр­дэнэбулган шатдаг занараас газрын тос гаргах
төслүүдийг төрөөс дэмжиж ажиллана гэсэн үгийг чуулганы үеэр хэлж байсан юм. Чуулганд
оролцож байгаа бизнесүүд улс төр, хуулийн орчин тогтвортой байвал хөрөнгөө оруулаад
ажиллахад болохгүй юм байхгүй гэсэн агуулгатай үгсийг хэлэлцүүлгийн үеэр онцолж
байв.

Дашрамд
дурдахад чуулга уул­залт эхлэх үеэр иргэний хөдөл­гөөнийхөн хөрөнгө оруулагчдын
хуралдаж байгаа байрны гадаа хэсэг хугацаанд лоозон, зураг барьж жагссан. Чуулганд
өмнөх жилээс олон хүн оролцсоныг зохион байгуулагчид нь онцолж байлаа. “Coal
Mongolia”-д гадаад дотоодын мянга гаруй хүн оролцож байна. “Coal Mongolia-2014”
өнөөдөр үргэлжилнэ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Давос гэж арав гаруйхан мянган хүнтэй
Швейцарийн жижигхэн хотод цэнхэр гари­гийн алдартай улстөрч, биз­нес­мэн, эрдэмтэд
жил бүр цугларч дэлхийн эдийн зас­гаар халуун яриа өрнүүлдэг. Энэ оны Давосын уулзалтаас
нэг  өгүүлбэр их содон дуул­да­на лээ. “Ирэх
жилүүдэд дэлхийн эдийн засгийн тавин хувь нь Ази руу шилжинэ” гэж улс улсын лидерүүд
Давосын индрээс ам булаалдан ярив. Азийн эрин зуун ирсэн гэх үг өгүүлбэр уг нь тийм  ч  шинэ
үг биш. Хэвлэлээр бол хэллэг болчихсон ойлголт л доо.  Өнгөрсөн зууны наяад оноос  Азийн зуун гэх үгийг учир мэдэх эрхмүүд байсгээд
онц­лох болсон. Хятадын Дэн Сяопин, Энэтхэгийн Ражив Ганди  хоёрын 1988 оны уулзалтаас үүдэж гарсан хэллэг
гэдэг. Бүр үүнээс өмнө 1985 онд  Америкийн
сена­тын хорооноос Азийн зуун ирнэ гэдгийг үгүйсгээгүй бай­даг. За тэгээд дараахан
нь Азийн улс төрийн лидерүүд энэ таамгийг баталж өгсөн. Азийн зууныг тэд хүн амын
өсөлт болон эдийн засгийн өсөлттэй холбон тайл­барлаж байв. Яг энэ өсөлт Азийн ихэнх
оронд аль хэдийнэ гараад буй. Мэдээж Азийн эринд Хятад, Энэтхэ­гийн эдийн засаг
жин дарна.  Зүүн өмнөд Азийн өсөлт ч ирээ­дүйн
хүчирхэг Азид нөлөөгөө  үзүү­лэх нь дамжиггүй.  Ямар­тай ч XIX зууныг Английн, ХХ зуу­ныг Америкийн
гэж бай­сан бол XXI зууныг Азийн гэж нэрлэдэг болох нь.

  АЗИ РУУ ХАРСАН ДЭЛХИЙ

Солонгос ухаалаг утсаа­раа дэлхийг
байлдан дагуулж байна. “Самсунг”-ийн техно­ло­­гийн тэсрэлт “Хьюндай”-гаар үргэлжилнэ
гэж “CNN” саяхан онцолно лээ. Тэд ухаалаг машин үйлдвэр­лэ­хээр ажиллаж байгаа гэсэн.  Ганц ухаалаг утас ч биш ким­чи, кореан поп, кино
гээд үйлчил­гээ, соёлоороо ч солон­­гос­чууд дэлхийд үлгэр­лэж, энэ салбараасаа
асар их ашиг олоод эхэлчихсэн. Кино урлаг нь хурдтай хөгжиж бай­гааг сүүлийн үед
Холливудад гялалзаж байгаа солонгос жүжигчдээс харчихаж болно. Арлын  Япон гэхэд л автома­ши­ны зах дээр “Тоёота”,
“Нис­сан”-аараа илүүрхэж байна. Азиас онцолж хэлэ­х нэг олзуурхал гэвэл  дэлхийн хүн амын тал нь энэ тивд амьдарч байна.
Хамгийн  том хэрэглэгч тив гэдэг утгаар нь
барууны брэндүүд  Ази руу хошуурцгааж байгаа.

 ХЯТАД, ЭНЭТХЭГ-ХҮЧИРХЭГ ХОСЛОЛ

Азиуд энэ зууны эхээр дөрвөн тэрбум,
гуч гаруй жилийн дараа таван тэрбу­маас давна гэсэн тооцоо бий. Дэлхийн хүн амд
Хойд Аме­рик буюу  Европын эзлэх харьцаа буурна
гэсэн прогноз байдаг. Ази тивийн хүмүүс ингэж нэмэгдэхээс гадна эдийн засгийн өсөлтөөрөө
ч энэ тив дэлхийд толгой цохиод эхэлчихсэн. Цаашдаа ч энэ эрчээ алдахгүй гэж шин­жээчид
онцолдог. Хятадын эдийн засаг сүүлийн 25 жилийн турш 8-10 хүртэлх хувийн өсөлттэй
байгаа. Энэтхэгийн эдийн засаг ч ерээд оноос өгссөн графи­каар зурагдаж буй. Хятад,
Энэтхэг нийлээд хоёр тэрбум гаруй иргэнтэй. Боломж дүү­рэн зах зээл. Олон хүн байх
хэрээр хэрэглээ ихэсдэг, хэрэглээ ихсэх хэрээр 
үйлд­вэр­лэл үйлчилгээ томроод  ирнэ,
үйлдвэрлэл эрчтэй өсө­хөөр хөгжил ирдэг нь зах зээлийн жам. Өөрөөр хэлбэл  хэрэглээний зах зээл нь энэ хоёр улсын эдийн засгийн
үндэс суурь нь. Дээр нь бараа, үйлчилгээ нь бага зардлаар бүтдэг гэсэн давуу тал
бас бий. Хятад, Энэт­хэ­гийн дэлхийд өрсөлдөх чад­ва­рыг нэмэгдүүлж байгаа гол ялгаа
нь гэвэл энэ. “Голд­ман сакс”-ын нэг таамаг бий. Бра­зил, Орос, Энэтхэг, Хятадын
нэгдэл БРИК-ийн эдийн зас­гийн урьдчилсан таамаглал­даа 2050 он гэхэд эх газрын
Хятад хамгийн том эдийн засаг болно гэж тэд онцол­жээ. Хоёр дахь том эдийн засгаар
нь Энэтхэгийг нэрлэ­жээ. “Голдман сакс” Хятадыг аж үйлдвэрийн төв, Энэт­хэ­гийг
хамгийн том үйлчилгээ­ний нийгэм болно гэж таамаг­ласан байдаг. Англи хэл моод­­ноос
гарахгүй нь тодор­хой ч Азийн хэлүүдийг дэлхий нийтээр сонирхоод эхэлсэн нь, тэр
дундаас хятад хэлийг цэнхэр гаригийнхан онцгой­лох болсон нь ч Ази ирээдүйд хүчирхэгжинэ
гэсэн таамгийн өөр нэг том баталгаа. Америк, Европын холбооны тэргүүл­сэн олон улсын
байгуул­ла­гууд, дэлхийн хүчнүүдийн дунд Хятад, Энэтхэгийн  улс төрийн байр суурь өссөөр байгаа. Үүний нэг
жишээ нь Хятадын НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын гишүүн гэсэн статус. 

Хятадын эдийн засгийн хувьд онцолж
хэлэхээр нэг тайлбар бий. “Голдман сакс” урд хөршийг ирээдүйд аж үйлдвэрийн хамгийн
том төв болно гэж таамагласан ч сүүлийн үед өрнөж буй үйл явдлуудаас анзаарахад
дор­нын луу хямд ажиллах хүчээр хийсэн бүтээгдэхүүн  экспор­тол­дог эдийн засгийн загва­раа­саа татгалзаж
эхлээд байна. Үйлдвэрлэ­лийнх нь эрч сулрах болсон шалтгаан гэвэл илт буурсан хөрөнгө
оруулалт, үл хөдлөх хөрөн­гийн хагарсан хөөс гэж эдийн засагчид хэлдэг. Хятадууд
дэлхийн топ үйлд­вэр­лэгч гэсэн тодотголоос дэлхийн том хэрэглэгч гэсэн загвар руу
шилжихээ зарлаад байна. Дотоодын эрэлтэд суурилсан эдийн засагт шилжихээр болсон
гэсэн үг. Тэд цөөхөн хэрэглэгч рүү чиглэсэн өндөр технологийн бүтээгдэхүүнд анхаарч
байна. Шинжээчид тооноос чанарт шилжиж буй энэ өөрчлөлтөд нь ам сайтай байгаа. Эдийн
засгийн загва­раа ингэж шинэчилсэн нь Хятадаас хамааралтай Зүүн Азийн хөгжингүй
орнуудын өсөлтийг сааруулахад хүргэж байна гэсэн  дүгнэлт бас бий. За тэгээд цаашлаад яривал Зүүн
Азийн дөрвөн  бар гэгд­дэг улсууд мөн л энэ
тивийнх. Тайвань, Сингапур, Хонгконг, Өмнөд Солонгосыг Азийн дөрвөн жижиг луу гэх
нь бий. Жараас ерээд он хүртэл гайх­маар хурдан хугацаанд үйлд­вэрж­сэн улсууд.
Олон арваны турш эдийн засгийн өсөлт нь хоёр оронтой тоон дээр бай­гаа. Тэд үйлдвэрлэл
нь өндөр хэмжээгээр хөгжсөн баян улсууд руу гаргах экспортын барааг их хэмжээгээр
үйлд­вэр­лэж, тэндээс олсон мөн­гөө­рөө хөгжсөн. Эдийн зас­гийн чөлөөт байдал гэсэн
үзүүлэлтийн хувьд өндөр орнууд гэдгийг нь олон улсад хүлээн зөвшөөрдөг.

 АЗИЙН ЗУУНД БИДЭНД ЯМАР ОРОН ЗАЙ
БАЙНА ВЭ?

Ази дэлхийд хүчирхэгжих нь тодорхой
болсон энэ үед бид яаж хөгжих ёстой вэ, ямар орон зай эзлэх бол? Юуны өмнө бидэнд
байгалийн асар их баялаг байна. Алт, зэс, нүүрсний маань  ихэнх хувь нь Ази руу гарч таарна. Мэдээж гол
худалдан авагч маань Хятад. Энэ аварга зах зээлийн хажууд оршдог нь бидний давуу
тал. Хууль нь байсгээд өөрчлөгдөөд бай­хаар­гүй орчин бүрдвэл Мон­го­лыг сонирхох
хөрөнгө оруу­лагч олон байгаа. Дэлхийн хамгийн том хэрэглэгч улсын хөрш байгаагийн
давуу талаа ашиглах боломжтой салбар бол уул уурхай. Тодруулж хэлбэл баялгаа ахиухан
үнээр зарж мөнгө болгох. Ашигт малтмалаа түүхийгээр нь биш боловсруулаад гарга­х
ёстой гэж хэлэх гээд байна л даа. Өндөр технологийн бүтээг­дэ­хүүн үйлдвэрлэж цөө­хөн
хэ­рэг­лэгч рүү хараа­гаа онило­хоор шийдсэн урд хөршийн бодлого хэрэгжээд эхэлбэл
бүр ч таатай боломж гарч ирнэ.

Дэлхийн улсууд Ази тив рүү өргөн хэрэглээний
бараа экспортолж тэр хэрээрээ их мөнгө олох болсон. Шинэ Зеландын үхрийн  мах, Австралийн хонины  мах Ази гэдэг том зах дээрээс асар их мөнгө олж
байна. Бидэнд ч тэнд орон зай бий. Монголын мах, сүүг органик гэдгийг нь дэлхий
хүлээн зөвшөөрдөг. Зун цагаар манайд ирдэг жуулчдын багагүй хэсэг нь бэлчээрийн
ургамал иддэг монгол малын органик махыг идэх гэж ирдэгийг аялал жуулч­лалын компаниуд
нуудаггүй. Махаа гэхэд л  өндөр түвшинд боловсруу­лаад
гаргаж болж байна. Дэлхий дээр Австрали, манай хоёроос өөр хоньтой улс байх­гүй.
Монгол хонины махыг брэнд болгоё гэвэл маш том 
зах зээл бий. Монго­лын органик бүтээгдэхүүнүүд гэсэн брэнд  бий болгоход уг нь бол хэцүү биш. Байсгээд шүлхий
гарлаа гэсэн мэдээ­лэл цацахааргүй нөхцөлийг мал аж ахуйдаа бүрдүүлчи­хэд л болох
асуудал. Япон­чууд манай “Халгай” шампу­нийг органик учраас авдаг. Лаазалсан хонины
махыг бас л органик гэж сонгож импортолдог. Монгол эрдэмт­дийн адууны  яснаас гаргаж авсан кальцийн бэлдмэлийг япон,
солонгосчууд  булаал­даж аваад байгаа нь мөн
л ийм учиртай. Тэгэхээр нэгэнт гараад ирчихсэн, тодорхой хэмжээний хэрэглэгчидтэй
болчихсон монгол брэндүү­дээ бодлогоор дэмжих ажил бас байна.

Барууны брэндүүд Ази руу орсон гэж
өмнө онцол­сон. Аялал жуулчлалыг хам­гийн амархан аргаар хөгжүү­лэх боломж энд бий.
Бид брэндийн барааг хямдхан авах гэж Солонгос, Америк, Англи руу шоппинг аялал хийдэг.
Тэгвэл дэлхийн улсууд яагаад Монгол руу шоппинг аялал хийхээр ирж болохгүй гэж.
Нэг үеэ бодвол “Адидас”-аас эхлээд “Луй Виттон” хүртэл дажгүй хэдэн брэнд Монголд
ороод ирчих­сэн. Брэндийн дэлгүүрүүд эгнэсэн худалдааны гудамж байгуулж, жуулчдыг
нааш нь шууруулахад уг нь бол төвөг­гүй. Брэндүүдийг татваргүй оруулаад ирчихэд
л болно. Татваргүй орж ирсэн брэн­дийн бараа зах зээлийн хуулиа­раа хямдарч эхэлнэ.
Хямд  брэндүүд ажиллаад эхэлбэл дэлхийн хамгийн
том хэрэглэгч болсон хятадууд зардал хямд гээд Английг биш Монголыг зорьж таарна
аа даа. Оросууд манай улс руу шоппинг хийх гэж олноо­роо ирдэг. Брэндүүд хямд үнээр
бараагаа зараад эхэл­бэл олноороо орж ирдэг оросууд бүр олноороо ирнэ. Бас гадагшаа
явж гадны орнуу­дад байгаа мөнгөө өгчи­хөөд ирдэг монголчуу­дын мөнгө эх орондоо
үлдэ­нэ. Татвараас чөлөөлнө гэчих­вэл Хятад, Орос гэсэн аварга том хоёр зах зээлийн
яг дунд байгаа Монгол руу дэлхийн алдартай брэндүүд уралдаад л ороод ирнэ. Тэд их
ашиг олох хэрээр татварт их мөнгө өгнө. Бас шоппинг аялалаас овоо хэдэн цаас Монголд
үлдэнэ.

Мэдээж Азийн зуунд тод мөртэй байя
гэвэл популиз­маа­саа татгалзах хэрэг гар­на. Популизм гэдгийг энгий­нээр тайлбарлавал
өлссөн хүнд талх өгнө гэж амлаж байгаад өрсөлдөхийг, аль олон талх амласан нь ялахыг,
ялсныхаа дараа амласан талхаа өгөх гэж төсвийн мөн­гийг үр ашиггүй цацахыг л хэлээд
байгаа юм. Попу­лизмж­сан улс төрөөс яаж салах вэ гэсэн асуултад тол­гой эргүүлсэн
ном дүрэм, урт нуршсан тайлбар бүхий хариулт хэрэггүй. Иргэд нь талхаа өөрөө олж
иддэг сис­тем рүү орчиход л болох юм.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Төв аймгийн Жаргалант гэж
нийслэлээс зуу гаруй километр алслагдсан сум бий. Сумын төвийн маань хамгийн
том байшин нь манай сургууль. Гурван 
давхар,  П үсгийн хэлбэртэй,
томоос том байшин. Жаргалантын арван жил (одоо бол арван хоёр жил л дээ) хэзээнээсээ л сургалт сайтайгаараа алдартай байсан юм. Би сургуулийнхаа
1998 оны төгсөгч. Ерэн оны ардчилсан хувьсгалын үеэр  сумынхаа дотуур байранд  дөрөвдүгээр ангид сурахаар Загдал багаас ирж
байлаа. Загдал гэж сумаасаа хорь гаруй километр алслагдсан жижигхэн баг л даа. Одоо
эргээд бодож суухад өнөөдрийнхөө “би”-г тэр том саарал байшингаас   олж 
авсан санагддаг. Байшин ч биш юм аа, тэр байшинд номын дуу сонсгосон
олон  сайхан багшаасаа. Сумын сургуулийн
багш нараасаа.

Дөрөвдүгээр ангид хүлээж авсан
анхны багш маань Дуламсүрэн гэж монгол хэл, уран зохиол заадаг гоё эгч байлаа.
Тэр үед  монгол бичгийг зургадугаар
ангиас  ч билүү заадаг байсан юм. Харин
Дууяа багш биднийг хичээлийн дараа 
тусгай цаг гарган цуглуулж байгаад 
титэм, шилбэ зааж эхэлж билээ. Тоглох цагаас хумсалж байгаа болохоор
манай ангийн ихэнх нь дургүй. Дуртай дургүй дэвтрээ нээцгээнэ. Монгол бичгээр
төвөггүй уншиж, бичдэг болсон минь Дууяа багшийн амрах цагаа хумслан байж
титэм, шилбэ зуруулсаны ач гэж одоо боддог. Багш нарын сэтгэлээсээ юм заах гэж
хичээсэн оролдлого бүр хүүхдэд  заавал
нэг юм өгдөг, үлдээдэг  шиг санагддаг.

 Цоодол багш байна. Одоо ч гэсэн Жаргалантынхаа
сургуульд газар зүйн хичээлээ зааж байгаа. Цоодол  багшийн хичээл заадаг ангид орох их дуртай
байж билээ. Ширээн дээрээ дэлхийн 
бөмбөрцөг тавьсан, ханаараа нэг газрын зурагтай тэр ангид  орохоороо жижигхэн сумын төвөөсөө гарч
дэлхийгээр нэг  аялж гарна даа, харин ч
нэг. Цоодол багш хичээлээ заахдаа зураглаж ярина гэж янзтай. Далайн дунд
байгаа, цэг шиг жижигхэн, нэрийг нь урьд хожид сонсоогүй улсын нэрийг ч зүгээр
нэг хэлээд орхихгүй. Амьдардаг хүмүүс, амьтан ургамалтай нь кино ярьж өгч байгаа
мэт хачин сонирхолтой яриа хөврүүлнэ. За тэгээд газар зүйн хичээлд сонирхолтой
хүүхдийг анхааралдаа авна гэж яана. Багшаасаа тийм ном авч уншаарай, багш нь
чамайг олимпиадад бэлдье гэж ирээд өөриймсөнө. Хичээлээс гадуур зарцуулсан цаг
бүхэн өнөөдөр бол мөнгөөр үнэлэгдэнэ. Харин Цоодол багш тэгэхгүй. Ядруухан
айлын хүүхэд байсан ч авъяастай, хичээлдээ сонирхолтой л бол цагаа хайрлахгүй. Бүр
гэртээ аваачиж хооллож ундалж байгаад л олимпиадад бэлдэнэ. Одоо ч тэр хэвээрээ
байна лээ. Цоодол багшийн олимпиадад 
бэлдсэн хүүхэд заавал нэг медальтай ирнэ. Конкурст бэлдсэн хүүхдүүд нь улсын
том сургуульд орчихсон гэх сураг дуулдана. Цоодол багшийн шавь нараас газар
зүйн салбарт олон мундаг хүн байдаг гэсэн.

Биологийн  Пүрэвдаваа багш их цэмцгэр. Өдөр бүр өөр өөр гоё
хувцас өмсөнө. Пүрэвдаваа багшийн яаж хувцасласныг харах гэж хичээл заадаг
ангийнх нь хажуугаар эргэлддэг байснаа одоо бодохоор хөгжилтэй санагддаг.  Биологийнхоо багшаас эмэгтэй хүн гоё байвал
орчиндоо гэрэл түгээдэг гэсэн мэдрэмжийг анх авсан шиг байгаа юм. Пүрэвдаваа
багшаас хамгийн гол авсан зүйл маань бичгийн
соёл. Багш эхний хичээл дээрээ биологи 
заагаагүй.  Монгол хэлний хичээл
орж байгаа шиг юм болж билээ. “Эрдэмтэй сайн болох эхний алхам бол ерөөсөө л
бичгийн соёл. Шинэ мөр эхлэхдээ заавал догол мөрнөөс эхэлдэг. Нэг утга яваад
дуусахаар дахиад догол мөрнөөс эхэл. Тэгвэл дараа нь  хичээлээ уншихад цэгцтэй, ойлгомжтой
харагдана. Дэвтэр дээрээ баллаж сараачихгүй бичих хэрэгтэй. Дэвтрийнх нь  хуудасны 
үзүүр  нугаларсан хүүхдэд би
дургүй. Ер нь дэвтэр их ухаантай. Эзнээ хэн болохыг хэлээд өгдөг юм” гэж  үе үе сануулна. Хоёр, гурван хичээлийн дараа
дэвтэр байнга хурааж авч шалгана. Бичгийн соёлоо  баримтлаагүй хүүхдэд дэвтрийг нь  өгч “Дахиад хуулаад ир” гээд явуулчихна. Манай
ангийнхан хэд хэдэн удаа хуулан бичлэг хийгээд л нөгөө айхтар соёлд нь суралцаж
билээ. Оюутан үеийн лекцийн дэвтрээ сөхөхөөр  арван жилийн биологийн дэвтэр шиг цэгцтэй
харагддаг юм. Одоо ч гэсэн  Пүрэвдаваа
багшийн заасан бичгийн соёлыг алдаагүй байгаагаа ажлын дэвтрээсээ анзаардаг. Эргүүлээд
харахад цэгцтэй, ойлгомжтой… Тэр үед дахин дахин хуулан бичлэг хийхдээ тийм ч
дуртай байгаагүй  ч одоо эргээд бодоход амьдралд
хэргээ өгсөн дадлыг суулгасанд нь багшдаа баярладаг. Пүрэвдаваа багштайгаа
гурван жилийн өмнө тааралдахад  нийслэлийн
нэг сургуульд багшилдаг гэж байсан. Нөгөө айхтар бичгийн соёлоо заагаад л явж
байгаа байх.

Сургуулийнхаа багш нарын  талаар сэтгэлд шингэсэн ийм агшнуудыг яривал бараг
ном ч бичиж болохоор олон гоё дурсамж  бий.  Ажилдаа дуртай, хүүхдэд юм сургах гэж сэтгэлээсээ
ханддаг, сэтгэлээс гарсан үйлдэл бүр нь шавь нарынх нь хожмын амьдралд их бага
хэмжээгээр тусаа өгдөг, одоо ч гэсэн зориод очиход элэгсэг угтдаг сумын
сургуулийн багш нараа гэж…

Ц.Баасансүрэн

Якутад хорин жил судалгаа хийж, үргүйдэлтэй гэсэн онош сонссон
Ази, Европын 170 гаруй бүсгүйд үрийн зулай үнэрлүүл­сэн монгол эрдэмтнийг уншиг­чид­тайгаа
уулзуулж байна. Энэ эрх­мийг Б.Баасансүрэн гэдэг. Тавхан настайгаасаа Лхаст ном
үзэж эхэлсэн тэрээр цаа­ны цусан эвэр зэрэг эд эрхт­нийг өвс ур­гамал­тай хольж
үргүйд­лээс эх­лээд хорт хавдрыг хүр­тэл ана­гааж, эмчилж байгаа нэгэн юм. Саяхан
Кремлийн ор­донд Олон улсын хүний эрхийг хамгаалах хорооны “2013 оны хүн”  шаг­налыг хүртсэн монгол эрдэм­тэнд Австрийн ерөнхий­лөгч  энэ зууны дэлхийн шилдэг эрдэмт­ний шагналыг өнгөрсөн
жил гардуулж байжээ.

 
-Хар багаасаа Түвдийн Лхасыг зорьсон гэхээр өвөг дээдэс тань их
номтой улс байжээ?

-Таван наснаасаа дорно дахи­ны Түвдийн анагаах ухаанд эх оронд
нь очиж суралцсандаа, Түв­дийн цагаан толгой үзсэндээ их баярлаж явдаг юмаа. Миний
мэдэ­хээр өмнөх гурван үе маань бурхан шашныг хүндэлдэг, өв уламжлалыг айхтар сахидаг,
гүн ухаанд сүрхий нэвтэрсэн улс байсан юм билээ. Дотроосоо ариусч, хүнд ариун сайхан
сэтгэлээр уужмаар хандаж явах хэрэгтэй гэдгийг амьд­ралаараа үлгэрлэсэн улс байсан.
Би чинь эцэг өвгөдөө сөхөж яривал  дөрөв дэх
үеийн бурханы ном үзсэн хүн бай­гаа юм. Манай дээдсүүдийн дунд хувилгаанууд ч байсан
гэдэг. Гэндэн хувилгаан гэж Баянхонгорын Ла­мын гэгээний хүн байсан. Миний аав тэр
хүний  хүү нь. Гэндэн хувил­гааны аав нь Европт
бурхан­даа мордсон гэдэг. Англи юмуу Францад байх, яг хаана гэдгийг нь нарийн мэдэхгүй.  Гэндэн хувилгаан  Түвдэд бурхандаа морд­сон. Далай багшийн номын  багш нь.

-Далай лам таны багш болсон нь тийм учиртай байх нь ээ?

-Арвандөрөвдүгээр Далай лам надад “а” үсэг заасан ачтай хүн. Гэндэн
хувилгаанаас гадна аав маань Далай багштай нэг ан­гийн улс байсан юм билээ. Гэхдээ
Далай багшийг дагаж яваагүй гэдэг.  Улам­жилж
ирсэн Түвдийн дуган дацнаа орхиж явахгүй гэсэн юм билээ. Хятадын Мао Зэдуны хувьс­галаар
бурхандаа мордсон. Далай багш аавын минь талаар “Өнөөдөр мар­гаа­шийг боддоггүй,
хорь гучин жи­лийг бодож үр хүүхдэдээ хандаж байсан хүн” гэж хэлж байсан. “Гучин
жил чинь бага шүү, жартай хүн юмаа сурч дээшээ гардаг юм шүү” гэж ярьж байсан юм
билээ. Миний аав их хатуу хүн байсан.  Аавтайгаа
уулзъя гэж арван жил мөрөөдөөд дийлээ­гүй. “Тэр хүнийг  энд авчирч болохгүй. Сэтгэл нь хувирчихна. Эрхийг
сура­хаар бэрхийг сураг” гээд хатуу дэг жаягтай хийдэд тэр олон жилээр  намайг сургасан хэрэг. Би ч баг­шийн­­хаа итгэлийг
алдаагүй. Далай багш “Дэлхийд нэрээ гар­гасан сайн  ша­виараа бахархдаг” гэж хэлдэг юм.

-Далай багшийн ямар чанар нь танд онцгой санагддаг вэ?

-Гайхалтай гүн ухаанч. Ерөөсөө л хүнийг дотроос нь  ариусгаж зөв байлгах гэсэн чин  хүсэлтэй хүн.

-Таны  Лхас руу явсан түүх
их сонирхолтой санагдаж байна?

-Эхлээд дөрвөн настайдаа Ган­данд ирсэн юм. Гомбожав хамба маань
тэр үед амьд сэрүүн байлаа. Намайг Ганданд авчирч өгсөн хүн “Монгол транс”-ын ууган
жолооч Жамбал гэж мундаг хүн байсан гэдэг. 
Сүхбаатарын одон гуравтай, онц тээвэрчин хүн байсан юм билээ. Гандан тэр
үед дөрвөн гудамжтай байлаа. Би Гомбожав хамбын дэр­гэд нэг жил ном үзээд Түвд рүү
явсан юм. Тэнд Далай багшид шавь орж Чойрын ном заалгаж эхэлсэн. 13 настайдаа шалгалтаа
өгч сургуулиа дуусгасан даа. Яг  сургууль
төгсөх үед аав маань Түвдийн бос­логын үеэр хятадуудад алагдсан юм аа. Би бас тэр
үед аавтайгаа уулзах гэж яваад хятадуудад өртөж амиа алдахаас наагуур сайн хүмүүсийн
ачаар эх нутагтаа ирсэн юм.

-Гэндэн хувилгаан гэж ямар хүн байсан юм бол, Далай багш өвөөг
тань дурсан ярьдаг л байсан байх?

-Далай багш их нарийн ухаан­тай хүн. Тийм учраас хувилгаан багш
нарынхаа талаар нэг их ярихгүй. Нэрийг нь ч хэлэхгүй. Ухаалаг, эх оронч хүн л байсан
юм билээ. Баянхонгор аймгийн Хүрээ­маралын хийд гэж шашин номын үйл хэрэг ид дэлгэрч
байсан үед судар номын орчуулгын төв болж байсан сайхан хийд байж. Миний өвөө Гэндэн
гэгээнтэн гэж хувилгаан хүн тэр хийдэд суудаг байсан гэдэг. 1937 оны үед цаг төр
эвгүй болох үеэр өвөө маань Түвдэд гарч хийд байгуу­лан суусан байдаг. Тэгэхэд манай
аав ээж хоёр хамт явж. Ээж маань намайг төрүүлэхийнхээ өм­нөхөн эх нутагтаа ирсэн
гэдэг. Миний ээж Архан­гай аймгийн Ихтамир сумын хүн. Намайг төрүүлээд төрөхийн
өвчнөөр өөд болсон гэдэг. Тэгээд л би жаахандаа Түвд рүү өвөө дээрээ очсон юм.

–Далай багштай өнөө хэр хол­боотой, байнгын харилцаатай  яв­даг хүний тань хувьд асуух нэг асуулт байна.
Далай багшийн  монголчуудын талаар хамгийн
их ярьдаг зүйл гэвэл…?

-“Буддын шашны гүн ухааныг жинхэнэ утгаар нь бясалгасан улс бол
монголчууд, ээ дээ сайхан улс шүү” гэж хэлдэг юм. Гэтэл сүүлийн үед эмзэглэхээр
зүйл их ажиг­лагдах боллоо. Үнэнийг хэлэхэд сүүлийн үед мөнгөний лам нар их төрж
бай­на. Ийм улс буддын их ухааны нэр хүндийг унагаад байна л даа. Бу­риа­­дын лам
нар гээд ярихад л  шүүмж­лэхээр зүйл их байна.
Тэд­нийг манайд сургууль дүүргэсэн гэж оро­сууд ярьж, бидэнд ам муутай хандах гээд
байдаг болжээ. Ясанд мөргөөд унахаар тэгнэ л дээ. Яаж ам сайтай байхав. “Эдний лам
нар Монголд төгссөн, танайхаас л сур­сан 
юм нь энэ” гэж байгаа юм. Гэтэл бид бурханы шашинтай, олон жи­лийн бумбатай,
шүтээнтэй ард түмэн. Тэндээ мөр­гөөд явбал 
болно шүү дээ.

-Ясанд мөргөөд гэдэг нь Ит­гэлт хамбад мөргөж байгаа хү­мүүсийг
хэлээд байна уу?

-Тиймээ. Өнөөдөр Монголын минь ард түмэн зүгээр л нэг бурхан­даа
мордсон хамбын ясанд мөр­гөдөг боллоо. Хүний ясанд хүн мөргөнө гэж байхгүй, бидний
соёлд байж болом­гүй зүйл. Монголчууд “эрхэм хү­нийхээ  ясыг өндөлзүүлж болохгүй, сайн яваарай” гэж хэ­лэлц­сээр
ирсэн ард түмэн.  Улаан-Үүдээс 60 км-т давсан
нуур байдаг юм. Давстай газар хүний цогцос муудах­гүй,  натри калидаа барьцал­даж хэвээрээ шахуу байдаг.
Ийм боди­той шалтгаан бай­хад элдэв зүйл ярьж мунхруулж болохгүй л дээ. Биологийн
шинжлэх ухааны айхтар улс учрыг нь мэдэж байгаа. Тийм байхад тэднээс санаа зовох­гүй
янз бүрийн юм зохиож ярьцгаах юм.

-Та Түвдээс Монголдоо хэзээ 
ирсэн юм бэ?

-Нөгөө айхтар соёлын хувьс­галаар. Тэр үеэр бурхандаа морд­сон
хүний тоонд орж их зогдортой тэмээ­нүүд дунд нуугдаж эх орныхоо хил дээр ирж орос
цэргүүдэд бариг­дан  багагүй  зовлон эдэлсэн шүү. Дараа нь цэргийн госпитальд
ажил­ласан. Эмч хүнийг алж болохгүй шүү дээ. Цэргийн госпитальд аль л гайгүй гэсэн  эмч нарыг авна. Тэдний дунд дажгүй ажиллалаа.
Тэнд эмчээр ажиллаж байтал Ёндон генерал Орост сур­гуульд яв гэсэн л дээ.  Ингээд л явж байя гээд нэг их хүчилсэнгүй.  Тэр үед би 
уул усаар их явдаг байсан юм. Өглөө бүр цэргийн госпиталийн хашаан дотор
гүйдэг байлаа.  Нэг удаа армийн том тэмцээн
боллоо. 41.5 км-ийн мара­фон гүйлт байсан юм. Армийн бэлдсэн тамирчдаас хол тасархай
түрүүлээд ирлээ. Хонхорын стан­цаас Налайх хүртэл гүйгээд наашаа  Алдарын стадион дотор орж ирж  аваргаа хийж бай­лаа. Ёндон гене­рал бүр гайхаад.
“Нөгөөх чинь цоройлоо” гэж байна шүү. Ингээд 
марафон гүйлтийн армийн аварга болдог юм. Тэгээд биеийн тамираа­раа алдаршиж
гарав аа. Биеийн тамираар алдар­шиж, сүүл­дээ ул­сын шигшээ багийн тамирч­дын урд
гардаг юм байна. Тамирчин гэдэг нэр алдрыг авч, спор­тод нэрээ гаргалаа. Хажуугаар
нь  хүн амьтан үзэж эмчлэх ажлаа амжуул­на.
Сүүл­дээ Ази тивийн аварга болж төрийнхөө далбааг хийсгэлээ.  Их спортод орж нэр хүнд­тэй болоод ирэнгүүт оролдох
нь арай багассан даа. Спорт руугаа нэлээд анхаарч ихэнх цагаа бэлтгэл сургуулилт
хийхэд зардаг боллоо. Хажуугаар нь зовсон зүдэрсэн хүмүүсийн дуудлагад явсаар бай­сан
л даа. “Юугаа  нуугаад хийгээд байгаа юм бэ”
гэж лавлахад нь юм хэлэхгүй. Хэлчихвэл “Битгий тийм юм хий”  гэчихнэ шүү дээ. Над дээр дандаа ядарсан улс ирнэ.
Чадар­сныг нь авдаг ч үгүй юм. Цаанаас нь ч бурхан хардаг юм уу бүү мэд.

-Бэлтгэл сургуулийн хажуу­гаар хүн эмчлэх ажлыг нууж амжуулдаг
байсан гэхээр нэ­лээд ядардаг байжээ?

-Түвдийн гүн ухаан, анагаах ухаанд суралцаж,  өдөр шөнөгүй нойр,хоол багатай хатуу жаягаар  өссөн болохоор ажирдаггүй бай­лаа. Би хорин нас
хүртлээ  нойр, хоол багатай явсан хүн.

-Анагаахаараа явах бодол­гүй байсан юм уу?

-Тийм бодол байсан л даа. Монголын уламжлалт анагаах ухаа­ны курс
гэдэг сургуульд баг­шилъя гээд очсон чинь “Та багш хүн биш, дорно дахины анагаах
ухаа­ныг жаахан үзсэн л хүн байна. Манай­хаар бол ТМС маягийн л эд шүү дээ” гээд
авсангүй. Тэгэхээр нь спортоо үргэлжлүүлэн хөөсөн. Улсын баг­шийн дээд сургуульд
сурч багш болохоор шийдлээ. Тэр үед спортын мастерын тавин төгрөг­тэйгөө ний­лүү­лээд
сард 500 төгрөг авна. Дээд сургуулийн багшийн цалинтай тэнцэхээр мөнгө л дөө. Энэ
маягаар дөрвөн жил сурлаа. Спортдоо амжилт гаргаж Багшийн дээд сургуу­лийн нэрийг
ч нэлээд сайн гар­гасан. Бас болоогүй ээ, ургацын аварга  хүртэл болж Жамъян генера­лаас шагнал авч байлаа.
Багшийн дээдээ төгсөөд  өнчин хүүхдүүдийг
асрах 36 дугаар сургуульд хичээл эрхлэгчээр очив оо.  Асрах сургуулийн багш нар голдуу хотын гүйцэтгэх
захиргааны даргын садан төрөл, яамны сайдын авгай энэ тэр гээд мундаг хүмүүсийн
ойрын хүмүүс. Багшийн дээд сур­гуулийн багшаас өндөр цалинтай байсан учраас тэр
л дээ. Өнчин хүүхдүүдийг өдөрт дөрвөн удаа хооллоно. Цэдэнбал даргын эх­нэрийн анхааралд
байсан сур­гууль. Манай Цэрэннадмид сайд, Даваа­сүрэн сайд хоёр номхон зогс­чихоод
загнуулж байлаа. Би ч ялгаагүй загнуулж л явсан. Намайг анх очиход миний хүүхдүүд
бөөсөн­дөө баригд­сан их хэцүү амьтад байлаа. Зах гарч арван төгрөгийн шүүр авлаа.
Шар тостой марль тавьж байгаад өдөр шөнөгүй үзлээ дээ. Уламжлалт аргаар бөөс хуур­сыг
нь цэвэрлэдэг байсан юм.

-Багш нар нь анхаардаггүй байсан хэрэг үү?

-Ангийн багш, хичээл ордог багш нар нь тийм нарийн ширийн юм руу
орохгүй. 45 минутын хичээлээ заа­чихаад л яваад өгнө.Хүүхдүүдэд ийм нарийн ширийн
зовлон байсан ч Бал даргын эхнэрийн анхааралд байсан учраас хаа очиж хоол, хувцас
сайн. Тэгж байтал бас нэг асуудал гараад ирдэг юм. Хүүхдүүд  эмээ, ах дүү дээрээ очно гээд  хаа байсан Толгойт, Амгалан, Хужир­булан, Гачуурт,
Долоон буудал гээд яваад өгдөг болов. Чимид багш шиг л болж хувирлаа. Хүүхдүүд орой
болохоор л алга болчихно. Шөнө­жин­гөө явж цуглуулна. Хүүхэд тэ­жээж байгаа эмгэнд
хоолоо зөөж, хувцсаа аваачиж өгдөг хүүхэд ч байлаа. Дургүйгээ хүрсэн хүмүүсийн цүнхийг
огтлоод юмыг нь хул­гай­лаад аваад ирэх нь энүүхэнд. Үе үе хүүхдүүдээсээ болж багш
нартаа шаардлага тавих хэрэг гарна. Хүүх­дүүд дургүйг нь хүргэсэн багшийг үзэхгүй,
зарим нь бүр хичээлд нь суухгүй. Гэтэл “Баасан­сүрэн багш ирснээсээ хойш хүүх­дүүдийг
буруу­гаар удирдаж байна” гэсэн шүүмж­лэл 
багш нарын хурал дээр сонсог­дож эхэллээ. Сайд дарга нарын авгай хүүхнүүд
хоорон­доо их найз болохоор ихэнх багш нар тэгж ярьдаг болов. Нэг багшийн нөхөр
нь “Танай хичээлийн эрхлэгч Түвдэд сурч байсан. Хятадын таг­нуул байж магадгүй шүү.
Сайн хүн биш” гэсэн юм уу даа. “Ламаар хүүхдүүдээ хүмүүжүүлүүлэхгүй шүү” гэх хүн
ч гарав. Сүүлдээ ч залхаад “Та нар хүүхэдтэй тулж ажил­ладаг­гүй шүү дээ. Миний
зөв бурууг хүрээлэн, Ардыг хянан шалгахын­хан шийдэх байх. Ханддаг газраа ханд”
л  гэлээ. Ингээд Ардын хянан шалгахад очив
оо. Ардын хянан шалгах гэдэг айх­тар шалгаж, муш­гидаг газар. Хүүх­дүүдийн саналыг
авахаар боллоо. “Баасансүрэн багшийг явуулах юм бол сургууль тарна, маамд хэлнэ
шүү” гэцгээж.

-Маам гэдэг нь …?

-Филатоваг маам гэдэг байсан юм. Миний эрхлэгчээр нь  ажиллаж байсан тэр сургууль хотын гүйцэтгэх захиргааны
харьяаных. Хотын гүйцэтгэх захиргаа, Боловсролын яам л мэднэ гэсэн үг. Хотын гүйцэтгэх
захиргааны коллегоор орлоо. Баа­сан­сүрэн багшийн алдаа дутагдал, завхрал нь энэ
байна, хүүхдүүдийг хэтэрхий дураар нь тавьж байна гэж ирээд ярьж гарлаа. Тэгэхээр
нь би “Намайг гаргачих” л гэлээ. Коллегиор орчихоод Даваасүрэн сайд дээр яваад ордог
юм. “Би багш  биш болжээ, үйлдвэр комбинатад
очиж ачигч хийе” гэтэл  “Юу ярьж байгаа юм.
Хүрээлэнд туслах ажилтнаар оч. Эрдэмтэн болох хэрэгтэй. Чиний эрдмийн ажил чинь
их том ажил шүү дээ” гэдэг юм.Эрдмийн ажил гэснээс би чамд хоёр зүйл үзүүлье. Нэг
нь шинжлэх ухаанд эргэлтгүй орсныг гэрчлэх үнэмлэх, нөгөө нь шинжлэх ухаанд хийсэн
зүйлийг минь үнэлсэн баримт байгаа юм. Дээд сургууль төгсөхдөө Монголын оюутны хол­боо­ноос
эрдэм шинжилгээний алтан медаль, хүндэт үнэмлэхээр шагнуул­сан. Шинжлэх ухаанд зүт­гэсэн
жи­лүүдийн гараа эндээс эх­лэл­тэй учраас нандигнан хадгалдаг юм. Миний хоёр дахь
шагнал бол  шинж­лэх ухааны алтан медаль.
Дээрээ очиртой учраас энэ шаг­налаа их бэлгэшээдэг. Цаа бугын хамрын салстын цутан
булчирхайн бүтэц судалгааны бүтээлээрээ ав­сан юм. Миний өдий дайтай яваад эрдмийн
ажлыг минь удирдсан багш нарын минь ач гавьяа бий. Багш минь гэж онцгойлж хүндлэх
хүн бол ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн академич Ц.Хай­дав. ЭМШУИС-ийн багш док­тор Б.Дагданбазар,
Д.Амгалан­баатар нар байна. Миний эрдмийн ажлыг О.Шагдарсүрэн, Ц.Жанчив, Н.Төмөр­жав,
Ж.Амгалан  нар удир­даж бай­сан юм.

-За тэгээд хүрээлэнд очоод яасан бэ?

-Тэнд хэсэг ажиллаж байгаад Анагаахад багшилсан. Дараа нь Үндэсний
биеийн тамирын дээд сургууль гэдгийг шинээр нээхэд ажиллалаа. 32 эрдэмтэнтэй хамт.

-Оргилболд, Сүхбат нарын суралцаж төгсдөг  сургууль уу?

-Яг тийм. Пүрэвбаатар, А.Сүх­бат, Оргилболд гээд  хожим улс, дэлхийд нэр хүндтэй болсон  46 хүүхэд миний шавь байлаа. Ингээд дараа нь  Шинжлэх ухааны акаде­мийн томилолтоор  1993 онд Якут руу төлөөлөгчөөр явсан  даа.

-Таныг өчнөөн салбарын тэр­гүү­ний ажилтан авсан гэж дуул­сан,
лав л спорт, боловсролын салбарын тэргүүн 
бий байх?

-Гэгээрлийн, шинжлэх ухааны, эрүүл мэндийн, батлан хамгаала­хын,
биеийн тамирын гээд долоон тэргүүнтэй. Якут явтлаа эрчтэй ажил­ласан шүү. Районы
сургуулийн аварга багш, районы тэргүүлэх багш, нийслэлийн тэргүүлэх багш, Монгол
Улсын аварга багш болж хоёр өрөө байраар шагнуулж бай­лаа. Хянан шалгахууд бас л
дээшээ гаргахгүй гэж үзнэ л дээ. Гавьяат авах болзол хангасан ч өгсөнгүй. “Алтан
гадас” авлаа.  Дараа нь дажгүй нэр хүндтэй
болж байна гээд Жав багш зэрэг хүмүүс гавьяатад тодорхойлтол дахиад “Алтан гадас”
өгдөг юм. Тэр үед би Адарсүрэнтэй их найз байлаа. Адарсүрэн бас хоёр “Алтан гадас”-тай.
Цагаан сараар “Эхийн цагаан сүү шиг” гэж ирээд 
“Алтан гадас”-уудаа энгэрийнхээ хоёр талд зүүчихээд ороод ирнэ. Боксын дасгалжуулагч
гавьяат Ол­зод бас ирнэ. Хоёулаа их ухаантай улс. Адараагийнх шиг тийм хоолой дахиж
төрөхгүй биз дээ. 

-Адарсүрэн гуай ямархуу хүн байсан бэ?

-Хачин цайлган. Их гоё хүн. Ид мандаж  байхад нь найз нөхөд байлаа. Хүмүүс дуулуулна
гэж  шөнө өдөргүй авч явж архи задална. Тэгсээр
байгаад архинд хорхойтуул­сан даа. Уг нь гавьяатыг нь өгсөн бол уусан ч гэсэн хэмжээгээ
мэдээд биеэ татаад явчих чадалтай хүн байсан.

-Та цааг яагаад онцлон судлах болсон юм бэ. Цааны эд эрхтэн сүүг
байгалийн өвс ургамалтай хольж  орчин үеийн
анагаах ухаа­ны эмчилж барахгүй байгаа эм­чилгээг хийдэг гэхээр энэ амь­танд их
л нарийн учир байж таарах нь?

-Цааны сүү эхийн сүүний дараа ордог гэдгийг би найрлагаар нь судлаад
баталчихсан. Тийм домог хууч ч байдаг. Далай багш хүртэл цааг тэнгэрийн амьтан гэдэг
юм. Би цаа бугын орооны булчирхайгаар зэрэг цолоо хамгаалсан. Цусан эврийг нь бас
судалсан. Ямар ч хүн ийм сэдвээр хамгаалж байгаагүй учраас цаа бугын талаар ном,
баримт их ховор. Докторын ажил авахад цаа буганы ном олдохгүй хүнд байсан. Бүхнийг
өөрөө судалж гаргахаас өөр арга байгаагүй. Якут манайхаас тасраад явчихсан улс шүү
дээ. Цаа нь ч тасраад явсан. Угаасаа манайх зэрлэг цаатай байсан. Хөвсгөлийн цааны
сүг зураг Якутын сүг зурагтай адилхан байдаг. Жараад онд Хөвсгөлд Дамдин аваргатай
очиход манайд зэрлэг цаа байсан. Төмөр зам тавигдаагүй байхад цаа Байгал далайгаас
буюу  шумуултай газраас зугтаж энд ирж төлөө
гаргаад явдаг байсан юм. Ийм учраас цус ойртох асуудал гардаггүй байлаа. Тэгээд
буриадуудтайгаа таарамж муудаад цаашаагаа нүү­сэн байдаг. Миний хувьд  энэ ул­суудыг хооронд нь холбож, соёлыг нь ойртуулах
чигийн ажил хийх гэж оролдож явна. Эхлээд цус ойртуу­лах­гүй гэж цаагаа авчрах гэж
хэсэг зүдэрсэн. Якутаас цаа авчраад хил дээр иртэл цаа авах байсан мөнгө нь хэн
авсан нь мэдэгдэхгүй алга болчихоод чадалгүй буцаасан. Жирийн нэг эрдэмтэн өрөнд
ороод л дууссан. 3000 гаруй км-т гурван машины шатахууныг хийж өгч, жолооч нарынх
нь  цалинг гурван сарын турш  өгнө гэдэг надад бол овоо хүнд ачаа. Хэн ч улаан
номонд орсон цааг нааш нь аваад ирж чадахгүй. Оросуудын итгэлийг ол­сон тулдаа л
авчирсан хэрэг. Тэгж зүтгэсний хэрэг нь гараагүй л дээ.  Би цааны асуудлаар дөрвөн Ерөн­хийлөгч дээр орж
байсан. Ц.Элбэг­дорж Ерөнхийлөгч дээр л ороогүй байгаа.

–Цааны сүү эхийн сүүний да­раа орохоор гэж та сая ярилаа. Судлаад
үзэхээр эхийн сүүний бүх л шид байна уу?

-Шинжлэх ухаан талаас нь яри­вал өчнөөн юм ярих хэрэг гарна. Эхийн
сүү шим тэжээл өндөртэй, бактери вирусийг устгаж чадна гэд­гийг шинжлэх ухаан нотолсон.
Цааны сүүг эхийн сүүтэй харьцуу­лаад үзэхээр найрлага нь их ойрхон гардаг. Цааны
сүүг эхийн сүүтэй элементээр нь харьцуулж гаргасан юм. Энэ талаар миний номон дээр
тов тодорхой бий. Би номоо орос, англи дээр бичсэн нь бэлчээрийн өв уламжлалаа гээгээгүй
малчдын үе дамжсан их ухааныг дэлхий дахинд гаргаж ирье гэж бодсоных. Ийм ном биччихээр
дэлхий өөрийн эрхгүй анхаараад эхэлнэ. Мэдээж төрөлх хэлээрээ ном гаргана. Гэхдээ
урь­даар гадаадынхныг хашгируулаад­хая. Ер нь ном бичиж судалгаа хийхэд  энэ нас хүрэхгүй юм байна. Надад дахиад 100 нас
өгвөл судлах зүйлийнхээ  60 хувийг л  дуусгана гэж хэлж чадна.

-Та эмэгтэйчүүдийн үргүйд­лийг яаж эмчилсэн юм бэ?

-Цааны цусан эврийг монгол шар тостой хамт хэрэглэж төөнүүр хийж  эмэгтэйчүүдийн хүйтэн савны  өвчнийг анагаасан юм. Монгол шар тосыг тос холих
маягаар гаргаж авдаг. Тос холино гэдэг их нарийн.  21 эмийн ургамалтай цай орно. За тэгээд гурил,
мэхээр үзэм домбон сахар, бага зэргийн ээзгий гээд жинхэнэ монгол уламжлалаар тосоо
хайлж анхны монгол шар тосны ханаагүй хүчлийг гаргаж авсан. Тэрийгээ цусан эвэртэйгээ
буцалгаж байгаад эмэгтэй хүний хүнд өвч­нүүдийг дарсан хэрэг.

-Яг нарийн аргыг нь хэлж болох уу?

-Нууц шүү дээ. Дэлгэрүүлээд яахав гэж боддог. Ил тод ярьчихаар
зарим хүмүүс цааны эврийг хуга­лаад болсон болоогүй юм хийгээд  эхэлнэ. Магадгүй Хөвсгөлийн цааг дуусгаж мэдэх
ч эрсдэл бий. Орооны булчирхай ийм сайн гээд ярихаар  огтолж, хөлийг нь цавчаад Хятад руу  гаргаад эхэлнэ. Тийм учраас  нууц жороороо л явж байсан нь дээр. Якутад
150 төрлийн эмийн ургамал  байна. Тэр бүхнийг
идэж байж миний яриад байгаа булчирхай, цусан эвэр үүсч байгаа хэрэг шүү дээ. Якутын
цааны мах нь хүртэл тэр аяараа витамин С. Хаврын цагт витамин дутна гэж байхгүй.
Якут хүмүүсийн царай ямар ч өөгүй өнгөлөг гэгээлэг байдаг нь ийм учиртай.

-Сүүлийн үед  үргүйдэл ихэс­сэн
гэж ярьж бичиж байна, шалт­гаан нь юундаа байна вэ?

-Химийн хортой юм их идэж байна.Хөдөлгөөн маш их дутагдаж байна.  Муу хөлсөө гаргаж чадахаа больж. Компьютерийн
ард өдөржин ажиллачихаад орой нь буйдан дээрээ телевиз хараад  хэвтчихэж байна.  Якутчууд хөдөлгөөнтэй улс. Монголд ч ялгаагүй,
хөдөлгөөнтэй хэсэг нь гайгүй байгаа шүү дээ. 
Хонио хариулж яваа эмэгтэйчүүд төрөөд л байна. Якут хүйтэн газар учраас бүсгүйчүүд
савны хүйтний үрэвсэлтэй болчихдог. Тийм учраас би төөнүүр хийдэг юм. Монгол бүсгүйчүүд
ч дороосоо даарч бай­гаа. Ялангуяа эмэгтэй хүмүүс улаан чөмгөө дааруулбал хүүхэд
гарахгүй байх эрсдэл өндөр.

-Улаан чөмөг гэж хаана байдаг юм бэ?

-Шагайны чөмөг л дөө. Дааруулж огт болохгүй хэсэг.  Дээр үед хоёр, гурван давхар өмд өмсөөд улаан
чөмгийг л царцуулж хөргөж болохгүй гэдгийг хүмүүс  мэддэг байсан. Улаан чөмөг 37 градусын халуунд
байх ёстой. Бүдүүн гэдэстэйгээ адил хэмд байх учиртай юм. Үүний шалтгааныг би нээсэн
хэрэг.  Тэгж байж бактери вирусээ хамгаалдаг. 

-Таныг эхний шатандаа байгаа хавдрыг эмийн ургамлаар эмчил­сэн,
найдваргүй болсных нь амьд­рах хугацааг уртасгасан гэж ярь­даг юм билээ. Байгаль
дээр хавд­рыг анагаах өвс ургамал үнэхээр байна уу?

-Хавдрын хувьд 1920-иод оноос химийн ракийг химээр нь аргална
гэсэн рецепт гаргасан л даа.  Одоо бол аргалахад  хэцүү болсон. Био­ло­гийн, бактерлогийн дайн болж
байгаа юм. Тиймээс биологийн гаралтай химийн ракийг биологоор нь л аргална. Ингээд
цааш нь ухахаар дорно дахины анагаах ухааны тан хэрэгтэй болж байна гэсэн үг. Тийм
ургамал байгаль дээр бий. Би хими хийлгэсэн улсыг нэг их авдаггүй л дээ. Энэ тохиолдолд
биологийн талын эмчилгээ хийхэд хүндэрдэг тал бий. Сэтгэл зүйн талаас нь засаж,
хорыг нь дарах эмчилгээг харин хийж өгдөг. Нэг зүйл онцлоход дорно дахины ангагаах
ухаан хорыг гадагш нь хөөдөг, өрнийн анагаах ухаан дотор нь барьдаг гэдгээрээ ялгаатай.

-Манайд хорт хавдар анагаа­даг ургамал байгаа юу?

-Манайд байсан. Түүгээд урагш нь гаргачихсан. Энэ тал  дээр бод­лого алга л даа. Миний жар, далаад оны
үед түүж байсан ургамлын 60 хувь нь үндсээрээ алга болсон байна. Төвд газар багаасаа
эмийн ургамал хөөсөн болохоор хоньчин Очир гуайд их тоогддог байлаа. Чи яаж мэддэг
юм бэ гэж асууна. Мэдэх зүйлээ хэлж өгнө. Очир гуайтай хамт нэг хэсэг бэлчээр судалж
байсан юм. Мөн Ламын гэгээний зээ, ач нар, гэгээнтнүүдээс үлдсэн улстай хол­боо­той
байсан минь ч энэ чигийн мөр хөөхөд их нөлөөлсөн. Якутын цаа бугын бэлчээрийг судаллаа.  Эмийн ургамлыг нь судаллаа. Яку­тад рак эмчлэхээр  70-80-аад 
эмийн ургамал байна. Гэхдээ  дэлхий
дахины нэрний томъёонд ороогүй ургамлууд. Оруулъя гэвэл зардал мөнгө хэрэгтэй.  Тэр ургамлуудыг  лицензтэй, нэр томъёотой нь дэл­хийн номонд оруулах
учиртай. Эхнээс нь оруулж л байна. Магадгүй зуун  жилийн дараа Монголын нэг хүн энэ ургамлыг жагсаалтад  оруул­сан гэж ярьж магадгүй. Ийм зорил­гоор л
судалгааны ажлаа хийж байна. Савны халуун, улайлт дар­даг, эмэгтэйчүүдийн үр хөврөлтэй
холбоотой асуудлыг шийддэг эмийн ургамлуудын 35 хувь нь үндсээрээ алга болчихоод
байна.

-Эмийн ховор ургамлууд ураг­шаа хулгайгаар хил давж байна гэдэг
үндэсний аюулгүй байдал­тай холбоотой асуудал. Энэ та­лаар та төрд ажиллаж байгаа
эрх мэдэлтэй хүмүүст хандаж үзсэн үү?

-ССАЖ-ын сайд Ц.Оюунгэрэл их зөвөөр хүлээж авлаа. Сая ирэхдээ
уулзсан юм. Монголын эхчүүд, Мон­голын ард түмэнд элэгсэгээр хандаж байгаа хүн гэвэл
одоогоор  Оюун­гэрэл сайд л байна. Их ухаалаг
эмэгтэй санагдсан. Өв уламжлалаа гадагш нь алдахгүй шүү, тэр нууц ургамлуудыг Баасансүрэн
эрдэмтэн та яах вэ гэж асууж байна. Надаас 
өмнө нь хэн ч ингэж  асууж байсангүй.
Ийм ухаалаг төртэй бол би юм хийхэд бэлэн байна. Монголчууд өөрсдөө гадны хүмүүст
газарчилж ховор ургамлаа алдаж байна. Би бас нэг сонин юм хэлье. Гучаад онд мундаг
номтой улсуудын энд тэнд нуусан судар, бурхад бүгд урагшаа гарч байна. Японы нэг
гайтай ап­парат гараад ирчихэж. Далд гэгч нуусан гуулин бурхадыг гаргаад ирж байна.
Уламжилж ирсэн соёл маань шүү дээ.

-Хэлмэгдүүлэлтийн үед лам нарын нуусан бурхад алга болж байгаа
гэдгийг та яаж мэдээд байна?

-Түвдэд яригддаг байсан юм. 
Манай монголчууд Түвдэд сургууль ном дүүргэдэг байсан шүү дээ. Тэр бүхнээ
багшид ярина. Завханы тэр хутагтын эд зүйлс, ном судар тэнд яг тэр хэсэгт нь бий
гэж ирээд ярина. Бүр байрлалыг нь заасан зурагтай карт хүртэл байсан. Манайхаас
гарсан зүйлс Хятадаас гадна Орост их байдаг. Европт бас байна.

-Та сая хятадууд Монголын ховор эмийн ургамлуудыг үндэс­тэй нь
аваад гарсан гэж ярилаа. Тэд ургамлуудыг яг хаана ургад­гийг яаж мэдсэн байж таарах
вэ?

-Түвдийн судар номыг хятадууд хулгай хийж аваад орчуулж тэр газар
тийм юм байдаг гэдгийг мэд­чихэж байна л даа. Түвдүүдийг сүүлийн үед сүйд хийдэг
болсон шүү дээ. Ингээд л судар номоо алдаж байна.  Уг нь энэ чинь нууц юм л даа. Маарамба төгсөхөд   тангараг өргөдөг юм. Хүний төлөө, ургамлын төлөө,
ан амьтны төлөө тангараг өргөдөг. Хүнд нууцаа алдаж болох­гүй гэж тангарагладаг.  Сэтгүүлчид­тэй уулзахын нэг зовлон нь энэ байдаг
юм.

-Социализмын үед ихэвчлэн ямар өвчтэй хүмүүс эмчлүүлж байсан бэ?

-Нарийнтсан хүмүүс нэлээд ирнэ. Монголчууд чинь  элэг бөөр голдуу өвддөг улс. Тийм хүмүүс их ирнэ.
Ер нь тэгээд хүнийг эмчлэхэд нутаг усыг нь хардаг.  Аймаг, аймгийн ус нь ондоо, агаар нь өөр, өвчлөл
нь ч тэрийгээ дагаад өөр байдаг. Төрсөн газрыг нь мэдэхгүй бол эмчлэхэд хэцүү. Ургамлаар
эмчил­лээ гэхэд ихэнх хувь нь төрсөн газрынх нь байх учиртай. Өмнөговьд амьдардаг
Архангайн хүнийг эмчлэх гэж байгаа бол нутгийнх нь эмийн ургамалтай ноцолд гэдэг.
60 хувийг нь Архангай, 40 хувийг нь  Өмнөго­виос
авах учиртай. Ургамлаар эмчлэхэд ийм нарийн учир бий. Ургамал гэдэг цаг хугацаатай.
Шөнө авдаг ургамал байхад өдөрт нь аваад л дуусдаг ургамал бий. Миний ээж савны
халуун өвчнөөр бурхан­даа мордсон гэдэг. Ээжийнхээ гэгээн дурсгалд зориулж савны
халуунаар өвдсөн олон хүнд буян болсон. Тэр үед Шар хадны эмнэлэгт савны халуунаар
олон сайхан хүүхэн очдог байлаа. Нууцаар хүүхнүүдийн савны халууныг дарж, эм тан
өгч эдгээж байсан.

-Гал гаргадаг Өнөрмаа гэж нэг хэсэг шуугисан даа. Таныг судсыг
нь барьж байсан гэж ярьдаг юм билээ?

-Энэ тухай яриад яахав ээ.

–Таныг Өнөрмаагийн хэрэглэж байсан аргыг судас бариад мэд­чихсэн
гэж худал ярихааргүй хүнээс сонссон юм. Тэгээд л сонирхмоор санагдсан юм. Та үнэхээр
судсыг нь барьсан юм уу?

-Бурхандаа мордсон  уламж­лалын
нэг том эмч “Чи нэг үзээдхээч” гэсэн л дээ. Яваад очтол даашинз өмссөн нэг охин
судалгаанд орж байна. Судсыг нь барьтал гарт нэг юм баригдсан л даа. Эрхий хуруу­ныхаа
хумсны доод талд  жижигхэн асаагуур хийчихсэн
байсан. Тэрүү­гээрээ асаадаг байсан хэрэг. Намайг дуудсан эмч  истори дээр нь биччих гэхээр нь “Бичээд хэрэггүй.
Ийм л хүн байна гээд бодчих” гэж хэлээд гарч байлаа.

-Та удахгүй Якут руу буцах юм байна.  Монголдоо ирж амьдрах  бодол бий юу?

-“Сүхбаатар” киног хийсэн улсад маарамба гэж ямар хүн  байдгийг харуулъя гэж боддог юм. Монголын маарамбууд
их мундаг хүмүүс бай­сан, тийм хүмүүсийг кино хийхдээ буруугаар гаргасан гэдгийг
нь  ойл­гуу­лахсан гэж хүсдэг. Шинжлэх ухаанд
ямар ч найдваргүй гэж үздэг хүмүүсийг үртэй болгож байна. Монголын уламжлалт анагаах
ухаан ийм том шүү гэдгийг харуулж байгаа хэрэг л дээ. Би Якутад эмэгтэй­чүүдийн
эмнэлэг ажиллуул­даг юм. Якутад дээд тал нь 71 хэм хүрч хүйтэрдэг. Би тэнд хорин
жил амьдарлаа. Градусынх нь тоогоор амьдарч монгол хүний тэсвэр хатууж­лыг харуулмаар
байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН