Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Нэгдүгээр төрөхөд хүүхдээ төрүүлсэн ээжүүд Ч.Мядаг эмчийг андахгүй.
Арван мянга гаруй нярайг орчлонд мэндлэхэд угтаж ав­сан, ХХI зууны анхны хүүхдийг
эх барьж ав­сан гэж ирээд яри­вал онцлох зүйл олон­той эрхэм. Ийнхүү нэг­дүгээр
төрөхийн Жирэмсний эмгэгийг эмчлэх тасгийн эрх­лэгч Ч.Мядагтай олон улсын эмч нарын
эрхийг хамгаалах өд­рийг тохиолдуулан ярилцсанаа хүргэе.

-Юуны
өмнө танд эмч нарын баярын мэнд хүргэе.

-Баярлалаа. Өнөө орой (өчигдөр) манай эмч нар ромбо, одон тэмдгээ
зүүгээд улаан хивсэн дээгүүр алхаж баяраа тэмдэглэх гэж байна.

-Та
сургуулиа төг­сөөд шууд нэгдүгээр төрөхөд ажилласан уу?

-Сургуулиа төгсөнгүү­тээ  нөхөртэйгөө
хамт сумын эмнэлэгт томи^­лолтоор очиж байлаа. Сумандаа нэг жил бо­лоод
Увс аймгийн нэгд­сэн эмнэлгийн төрөх тас­гийн эмэгтэйчүүдийн эмчээр ажилласан юм.  Тэндээ ажиллаж байгаад нэгдүгээр төрөхдөө ирсэн
дээ. 

-Сумын
эмч бүхнийг гардаж хийдэг амаргүй алба.  Дөнгөж
төгсч очсон за­луухан эмч оношоо тавиад, эмчилгээгээ хий­гээд эхлэхээр мэ­дэх, мэдэхгүй
зүйл их гарч таарна. Санаанаас гардаггүй тохиолдлууд олон биз?

-Оюутны ширээнээс дөнгөж гараад сумын эмчээр ажиллана гэдэг мэдээж
амар биш л дээ. Суманд очоод удаагүй байсан үе. 
Нэг орой гэр­тээ амраад байж бай­тал нэг залуу нэлээд сан­дарчихсан ирлээ.
Хөл хүнд эхнэрийнх нь бие муудсан гэнэ. Гэрт нь яваад очтол эхнэр нь таталт өгчихөж.  Сүүлдээ царай нь хөхрөөд таг болчихлоо. Ээж, аав
нь “Охин минь үхчихлээ” гэж чанга дуугаар уйлж сандралдаад. Миний сандарч байгааг
хэлэх юм биш.   “За ингээд л үхчихдэг юм байна” гэж бодоод хараад сууж байсан чинь ухаан
ороод хөдөллөө шүү. Яг тэрхэн зуур “Өнөө айхтар манас таталт нь юм байна” гэсэн
бодол төрлөө. Даралтыг нь үзсэн чинь 170-тай байна. Даралт нь ихэсч  хавагнасан хүмүүс таталт өгдөг гэж оюутан байхдаа
уншсан зүйл санаанд ордог юм байна. Оношоо тавьчихаад шуудхан  л унаа асуулаа. Гадаа нь трактор байж таарав.
Жирэмсэн хүүхнээ дундаа суулгаад явлаа даа. Эмнэлэг хүрэх замд 2-3 удаа татаж айлгалаа.  Таталт өгөхөөр нь бүр мэддэг болчихсон “Өө ингэж
байгаад гайгүй болчихдог юм” гэж их мэддэг догь царайлаад суугаад байлаа. /инээв/

-Төрж байгаа эмэг­тэйчүүдийн багагүй хувь нь манас таталтаар
өвддөг гэсэн тоо сонсогддог. Манас таталт нь эх, ургийн амь насанд хоёуланд нь эрсдэлтэй
гэдэг юм билээ. Тийм айхтар эмгэг үү?

-Аюултай байлгүй яахав. Нэг хоёр
татаад тархинд цус харвалт өгөх эрсдэлтэй. Тэр эмэгтэй залуу учраас бие сайтай байсан
юм. Эмнэлэгт оронгуутаа манас таталтанд ямар эмчилгээ хийдгийг мэдэхээр номоо эргүүллээ.
Аменазин нэг граммыг судсанд хийж болно гээд биччихэж. Гүйж очоод хийсэн чинь гайгүй
намдаж байна. Гучин минутын дараа дахиад татаж сандаргалаа. Номоо үргэлжлүүлээд
уншсан чинь дахиад хийж болно гэнэ. Хийж орхилоо. Аймгийн төв рүү яриад хагалгааны
мэргэжлийн баг дуудчихсан байсан л даа. Нөгөө бүсгүй овоо гайгүй байснаа дахиад
татдаг юм. Номоо хартал аменазиныг дээд тал нь гурван удаа хийж болно гэж байна.
Гурав дахиа хийтэл даралт нь буугаад сайхан болж байна. Яг энэ үед аймгаас ногоон
онгоцоор эмч нар буусан. Бүсгүй төрлөө, цус их алдсан учраас амьдрахгүй нь гээд
гэрийнхнийг нь дуудууллаа. Гэтэл ашгүй бие нь аажмаар дээрдсэн.

-Тэр үед одоогийнх шиг дадлага хийлгэхгүйгээр шууд сумын
эмч болгодог байсан юм уу?

-Ямар ч дадлагагүй хүүхдийг сум
руу явуулдаг байсан юм. Бүх юм толгой дээр шүү дээ. Хөгшчүүл мориноосоо унаад хүрээд
ирнэ. Ер нь суманд ажилласан нэг жилийн хугацаанд юм юмны захтай болсон.

-Төрөхийн эмч бусад эмч нараас хүний амьтай шууд нүүр тулдгаараа
онцлогтой шиг санагддаг?

-Тийм шүү, жишээ нь  дотрын эмч бол өөр.  Төрөхийн эмчийн гишгэсэн мөр нь үлддэг онцлогтой.  Нэг хүнийг хүндрэлтэй төрүүлээд янз бүр болбол
эрсдэл, алдаа нь ил харагддаг.  Бусад мэргэжил
шиг хийсэн алдаагаа засаж болдоггүй. Алдаж болохгүй мэргэжил гэж боддог юм. Жаахан
анхаарал сулрахад  л гарын салаагаар гарчих
гээд. Бөхийх үе байсан, гэхдээ хэзээ ч гандан буурч яваагүй. Ер нь ихэнхдээ сайхан
шүү.  Мэргэжилдээ дуртай, хайртай.  Нэг охин маань бас эмчийн мэргэжлээр сурч байгаа.
Уг нь охиноо өөр чиглэлээр сургах сонирхолтой байсан юм.  Гадагшаа сургаж өгье гэж амлаад байхад зөрсөөр
байгаад эмчийн мэргэжил сонгосон нэг хүн манайд бий /инээв/.  Эх баригч эмч болно.

-Эх баригч эмч нар хамгийн их талархал сонсдог хүмүүс  байх шүү?

-Урам, хөг авдаг гайхалтай зүйл
чинь тэр.  Хүүхдээ төрүүлсэн ээж бүр, хүүгээ,
охиноо угтсан аав болгон чин сэтгэлээсээ хайр гэрэлтүүлээд инээх нь их гоё агшин.
Ийм агшныг өдөр бүр мэдэрнэ гэдэг сайхаан сайхан. Таньдаг мэддэг айлуудаараа орохоор
энэ таны төрүүлсэн хүүхэд шүү дээ гээд томоо болсон охид, хөвгүүдээ заана. Нэгийг
нь тэвэрч, нөгөөг нь хөтөлж ирээд уулзуулна. Сүүлд нэг гэр бүл ирж уулзсан. Би тэр
айлын бүх охидыг эх барьж авсан байсан.

-Таныг зургаан килограмм гаруй хүүхэд эх барьж байсан гэж
сонссон?

-Одоогоос бараг арван жилийн
өмнө сахарын өвчтэй ээжээс хийсвэр хагалгаагаар 6.3 кг хүүхэд төрүүлж  байсан юм. Их жинтэй хүүхдийг яг төрүүлэх үед  даадаггүй юм билээ.  Би толгойноос нь татаад гаргаж ирээд сувилагч
маань бөгснөөс нь өргөж байж гаргасан.

-XXI зууны анхны хүүхэд хэзээ төрж байсан юм бэ?

-2012 оны нэгдүгээр сарын 2-ны
өдөр төрж байсан юм. Тухайн үед сонин хэвлэлээр гараад их сайхан үйл явдал болж
байлаа. Одоо тэр хүүхэд маань хаана явдгийг мэдэхгүй.

-Сүүлийн үед жирэмсний хожуу хордлого ихэсч байна гэсэн яриа
их сонсогдох боллоо. Яг ямар шалтгаанаар ийм эмгэг ихсээд байна?

-Манай орон эрс тэс уур амьсгалтай
учраас  ихэнх хүмүүс бөөр шээсний за­мын өвчтэй
байдаг шүү дээ. Бөөрний үрэвсэлгүй эмэгтэйчүүд ховор болоод байна. Бөөрний үрэвслээс
болсон хожуу хордлого маш их хувийг эзэлдэг. Гол хүндрэл бол жирэмсний хожуу хордлогоор
гарч байна.

-Хожуу хордлого ямар эрсдэлтэй вэ?

-Цус алдалт, ургийн бүтэлт, даралт
нь ихэсч хавагнаснаас болж тархинд цус харвах зэргийн шалтгаан болдог. Жирэмсний
хожуу хордлогоос болж ургийн өсөлт зогсох эрсдэл бий. Сүүлийн үед үрэвсэл ихэссэн,
бэлгийн замын халдвар нэмэгдсэнтэй  холбоотой
жирэмсний хүндрэлүүд ихэссэн. Ийм эмгэгүүдээс болж ургын өсөлт зогсох, дутуу төрөх,
төрөхөөс өмнө ус эрт гарах тохиолдол нэмэгдсэн.

-Сүүлийн үед бүсгүйчүүд кесарево хагалгаагаар тө­рөх нь ихэссэн.
Кесарево хагалгаа хийлгэж олон төрө­хийн эрсдэл нь юу юм бол?

-Нэг хүн дөрвөн удаа кесарево
хийлгэхэд нэг л газраа зүсүүлж хийлгэдэг. Нэг л газраа олон дахин сорвижиж байгаа
гэдэг утгаараа хүндрэл өгдөг тал бий. Сорвижоод байгаагийн гол аюул нь давсаг руугаа
шигдэж сорвижиж байна. Умай руугаа шигдэж ургаад гараад ирчихсэн байдаг. Энэ нь
хагалгааны үед их хүндрэл дагуулдаг.  Ийм
үед умай тайралт хийдэг. Эхийн амь насанд аюултай учраас туршлагатай эмч хийж байж
амь насыг нь аварч чадна. Манай төрөхийн хувьд энэ төрлийн хагалгаанд би өөрөө ордог.  Хүүхдээ аваад л умайг нь тайрахаас өөр аргагүй.
Умай тайрна гэдэг нь савыг нь  авч байна гэсэн
үг. Шигдээд ургачихсан юмыг үлдээвэл амь насанд аюултай. Дэлхий нийтийн анхаарлыг
татаж байгаа асуудал л даа. Хийсвэр хагалгааг болж өгвөл бууруулах зорилгоор ажиллаж
байна. Хийсвэр хагалгааны сорвитой ч гэсэн төрөх замаар төрөх асуудалд анхаарч байна.

-Та хэдэн удаа кесарево хийж байсан бэ?

-3000 гаруй удаа. Кесарево хагалгаанд
таван удаа угсруулан орж байлаа. Хоёр хагалгааг бол давгүй давчихна. Дунд нь амрахгүйгээр
угсраа таван хагалгаанд орохоор  сүүлдээ хөл
чинэрдэг юм билээ.

-Сүүлийн үед хожуу төрөлт ихэссэн. Ер нь хүүхдийг хэдэн насандаа
төрүүлбэл илүү зүгээр байдаг вэ?

-21-34 насыг төрөх боломжтой үе
гээд заагаад өгчихсөн байдаг. 34-өөс дээш болохоор ходоодны өвчин,  дотрын өвчин зэрэг эмгэгүүд  архагшаад ирдэг юм. Эрхтэн системийн эмгэгтэй
үед жирэмслэлт тээж чадахгүй гэсэн заалт бий.  Тэгэхээр 34-өөс хойш төрж байгаа тохиолдолд эрхтэн
системийн эмгэгт өртөх магадлалтай. Сүүлийн үед хожуу анхны төрөлт ихэсч байна.
Ийм үед наад зах нь яс нь бэхэжчихсэн байдаг. Хожуу анхны төрөлтийн ихэнх нь хийсвэрээр
төрж байна.

-Хүндрэлтэй төрөлтийг удирдах үед хөлс, хүч, мэдрэмж, ур чадвар
гээд их зүйл шаардана биз?

-Мэдээж  хамаг юмаа л гаргана.
Хүүхэд төрөөд уйлах үед л амсхийнэ.  За тэгээд
хүүхэд уйлахгүй бол хэцүү дээ. Эмчилгээгээ үргэлжлүүлж байгаа хэрнээ хүүхдийнхээ
араас байнга хараастай.  Уйлахгүй бол эхтэй
нь ижилхэн стрессдэнэ. Хүмүүс ямар хүүхэд гарсан бэ гэж их асуудаг юм. Би ямар хүйстэйг
нь анзаардаггүй.  Хүүхэд эрүүл, уйлаад гарсан
л  бол за боллоо гээд өгдөг. Зарим нэг найз
нөхдийнхөө ч юм уу, ойр дотныхныхоо хүүхдийг төрүүлэхээр хэрэг болгож харах тохиолдол
бол  бий.

Ц.БААСАНСҮРЭН

С.АРИУНЖАРГАЛ

–
АМЕРИКИЙН ХӨГЖЛИЙН НУУЦ ХҮНИЙГ ХЭТ ИХ ХЯНАДАГГҮЙД Л БАЙГАА ЮМ –

АНУ-ын ЭСЯ-ны Эдийн засаг, худалдааны
хэлтсийн дарга Дэвид Уайштай ярилцлаа.

-АНУ бол манай улсын эдийн засгийн гол
түншийн нэг. Хоёр орны эдийн засгийн харилцаа хэр хөгжиж байгаа гэж та боддог вэ?

-Америк, Монголын хооронд сайн хамтын ажиллагаа байгаа нь
ойлгомжтой. Гэхдээ бид бүр илүү ихийг хийж бүтээмээр байна. Илүү том хөрөнгө оруулалт
хийж, Америкийн компаниудыг илүү олноор нь Монгол руу татаж үйл ажиллагаа явуулах
тал дээр нь дэмжлэг үзүүлэх сонирхол бий. Мөн Америкийн бараа үйлчилгээг оруулж
ирж буй Монгол түншийнхээ тоог нэмэгдүүлмээр байна. Хоёр орны харилцаа бол хоёр
талын асуудал. Зөвхөн нэг талаас хамаарахгүй гэх гээд байна л даа. Монгол Улсын
экспортыг АНУ руу гаргахад дэмжье гэсэн сонирхол бидэнд байдаг. Хэрэв Монголоос
экспортлох бараа бүтээгдэхүүнүүд Америкийн талд ашигтай, үр өгөөжөө өгөхөөр бол
энэ асуудал ажил болоход цаг шаардахгүй.

-“Женерал электрик”, “Пийбоди”, “Жени
ойл энд Газ” гэсэн Америкийн гурван том компани Монголд хөрөнгө оруулалт хийж байгаа.
Ер нь танай компаниуд манай улсад хөрөнгө
оруулах хэр сонирхолтой байдаг вэ. Америкийн хөрөнгө оруулагчид манай улсын аль
салбарыг онцгойлон сонирхож байна?

-Уул уурхайн салбарыг сонирхож байгааг дурдъя. Мөн дэд бүтцийн
салбарт хөрөнгө оруулах өндөр сонирхол бий. Энэ салбартаа туршлагатай Америкийн
компаниуд Монголтой хамтрах талаар сонирхож байна. Тэр дундаа инженер, барилга байгууламж,
төслийн менежмэнтийн үйлчилгээ үзүүлдэг компаниуд Монголыг түлхүү
сонирхож байгаа. Жишээ нь “Флоур”,”AECOM” байна. Мөн эрчим хүчний салбарт хоёр орны
компаниуд хамтрах орон зай бий. Сая таны хэлсэн компаниуд гэхэд л хоёр улсын эдийн
засгийн хамтын ажиллагаанд томоохон хувь нэмэр оруулж байгаа.

-Дэлхийд нөөцөөрөө дээгүүрт жагсдаг Таван
толгойн төсөл дээр хамтрах сонирхолтой гадны том компаниудын нэг бол “Пийбоди”.Америкийн
хувьд “Пийбоди”-гийн энэ сонирхлыг хэрхэн харж байна. “Пийбоди”-гийн Таван толгой
төсөл дээр хамтран ажиллах зайлшгүй шалтгаан гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Таван толгой дээрх “Пийбоди”-гийн сонирхол маш ойлгомжтой,
энгийн. “Пийбоди” нүүрсний тэргүүлэх чиглэлийн компанийн хувьд Таван толгойн олборлолтод
хамтран ажиллах сонирхолтой. Мэдээж Монголд ч өөрсдөдөө ч ашигтай нөхцөлөөр хамтрах
сонирхол тэдэнд бий. Тодруулж хэлбэл аль аль талдаа ашгийн байж болох хамгийн дээд
хэмжээнд хүрч ажиллах хүсэл эрмэлзэл “Пийбоди”-д байгаа. Таван толгой шиг дэлхийн
хэмжээнд яригдах том уурхайд дэлхийн хэмжээний туршлагатай том компани оруулж ажиллуулбал
зүгээр болов уу гэж бид бодож байна. “Пийбоди”-г сонгох юм бол энэ төслийн үр өгөөж
сайн, хөрөнгө, зардал хэмнэх тал дээр ч эерэг үр дүнтэй байж  аль аль талдаа, Монгол талдаа ч ашигтай ажиллах
боломжтой юм. Яагаад “Пийбоди”-г сонгох ёстой вэ гэдэг дээр олон шалтгаан бий.
“Пийбоди” зуугаад жилийн түүхтэй нүүрсний компани.  Анх бий болсон түүх нь их энгийн. Сент-Луис хотод
нэг залуу айл айлын хаалга тогшоод нүүрс зарж эхэлсэн байдаг юм. Тэр залуугийн компани
өргөжсөөр байгаад өнөөдрийн “Пийбоди”-г бий болгосон. “Пийбоди” шилдэг биш юмаа
гэхэд дэлхийн тэргүүлэгч компаниудын нэгд зүй ёсоор орно. Уг компанид бас нэг давуу
тал бий. Өнөөдөр АНУ-д маш том уурхай дээр ажиллаж байна. Австрали дахь үйл ажиллагаа
нь ч томоохон уурхайн нэг. Олон оронд, өөр өөр соёлын нөхцөлд олборлолт хийж байсан
арвин туршлага энэ компанид бий. Санхүүгийн чадварын хувьд өндөр гэдэг нь ойлгомжтой.
Байгаль орчны тал дээр хариуцлагатай, нөхөн сэргээлтээр дэлхийн хэмжээнд яригдах
компани. Эрээний уурхайг нөхөн сэргээсэн туршлагыг нь жишээ болгон ярьж болох юм.
“Пийбоди” тэнд олборлолт хийгээгүй, бусдын олборлолт хийгээд нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисон, газар нь авах юмгүй болсон тэр уурхайн орчмыг “Пийбоди” нөхөн сэргээсэн.
Өнөөдөр тэр газар мал бэлчсэн ногоон хөндий болсон.

-Монголын шатдаг занарыг ашиглах чиглэлд
хөрөнгө оруулалт хийгээд эхэлчихсэн “Жени ойл энд Газ”-ын охин компани “Жени ойл
шейл Монголиа” занарыг газрын гүнд дулааны аргаар боловсруулж  тос гаргаж авах саналыг манайд тавьсан. Энэ арга
экологид ямар нөлөө үзүүлэх бол гэсэн болгоомжлол бий. Тэдний санал болгож буй арга
хэр дэвшилттэй сайн технологи вэ?

-Шатдаг занар буюу эрчим хүчний уламжлалт бус эх үүсвэрүүд
дээр хамтарч ажиллах сонирхол Америкийн компаниудад бий. Би “Жени ойл”-ын өмнө нь
хийсэн судалгаа шинжилгээний материалуудтай танилцсан. Хайгуул хийхээс нь эхлээд
олборлолт хүртэл бүх процессыг нь анхаарч харсан. Ингэж нарийн танилцсан хүний хувьд
технологи нь экологид ямар нэгэн хор хохиролгүй гэдгийг хэлж чадна. Газрын гүн рүү
өрөмдөөд гүнд байгаа чулуулгийг халаах замаар занараас тос гаргах нь эдний технологийн
гол зарчим. Онцолж хэлэх нэг давуу тал нь ус хэрэглэхгүй. Монголчууд байгаль дэлхийгээ
хайрлан шүтдэгийг бид мэднэ. Энэ технологи ил уурхай шиг газрын хөрс сэндийчихгүй.
Мөн малынх нь бэлчээрийг сүйтгэхгүйгээр олборлох сайн арга юм. “Жени ойл”-ын нэг
чанар нь надад сэтгэгдэл төрүүлсэн. “Монголын хууль тогтоомж ямар байна, ийм үйл
ажиллагаа явуулбал яах бол” гэж алхам бүрээ бидэнтэй зөвлөдөг. Тухайн улс орныхоо
хуулийг хүндэтгэж ингэж уйгагүй зөвлөгөө авдаг компани тэр бүр байдаггүй. Хариуцлагатай,
болгоомжтой хандлага бол тухайн компанийг ямар компани вэ гэдгийг хэлж өгөх нэг
гол шалгуур юм.

-Монгол руу орж ирэх хөрөнгө оруулалт
тун бага байна. УИХ-ын баталсан Хөрөнгө оруулалтын хууль, Эрдэс баялгийн салбарт
төрөөс баримтлах бодлого хөрөнгө оруулалтад эерэг нөлөө үзүүлэхээр сайн шийдвэр
болж чадсан уу.  Хөрөнгө оруулалтын орчин
сайжрах дүр зураг ажиглагдаж байна уу?

-Нааштай дүр зураг харагдаж байна. Хөрөнгө оруулалтын хуулийг
онцгойлж хэлмээр байна. Их зөв чигээр баталж чадсан. Ингэж хэлэх хэд хэдэн шалтгаан
бий.Хөрөнгө оруулалтын шинэ хуулиар хувийн компаниуд тодорхой нэг салбарт хөрөнгө
оруулахын тулд Засгийн газраас зөвшөөрөл авах шаардлагагүй болсон.  Дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын ялгаа заагийг
арилгаж, хөрөнгө оруулагч гэсэн нэгдсэн тодорхойлолтод хамруулж өгсөн нь өмнөх хуулиасаа
илүү чөлөөтэй болсон сайн талтай. Хөрөнгө оруулагчдад оруулсан хөрөнгийнх нь хэмжээгээр
татварын тогтвортой орчин амлаж байгаа нь энэ хуулийн гурав дахь давуу тал. Төрөөс
эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогын хувьд төрөөс хэт оролцох агуулгатай заалтууд
байгаа нь эрдэс баялгийг олборлох, хайгуул хийхэд сөргөөр нөлөөлж магадгүй юм.

-Төрөөс хэт оролцох агуулгатай заалт
гэдэг дээрээ тодорхой жишээ хэлээч?

-Тусгай зөвшөөрөл авах шаардлагууд нь хэт хүнд сурталтай,
чирэгдэл болж мэдэхээр эрсдэлтэй байна. Хөрөнгө оруулах гэж байгаа хүмүүсийн итгэлийг
бууруулах талтай. Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогын баримт бичгийн
2.1.8 дугаар заалтанд “Ашигт малтмалын хайгуул, олборлолтын үйл ажиллагаанд оролцох
төрийн зохицуулалтыг зохистой түвшинд байлгах” гэж дурдсан байгаа. Салбарыг зохицуулах
Засгийн газрын хуулиар олгогдсон эрх болон үйлдвэрлэлийн хөгжлийг авч ирэх хөрөнгө
оруулалтыг татах хоёрын хоорондох зөв зохиролдоог олохын тулд “зохистой түвшин”
гэдэг үг юуг илэрхийлж байгааг нарийн тодорхойлох хэрэгтэй гэж бодож байна.

-Уул уурхайн том төслүүд эхлэх гэхээр
иргэний хөдөлгөөнийхөн гэж хэсэг хүмүүс тэмцээд компаниудын ажлыг зогсоочихдог жишээ
манайд олон бий. Америкт ийм асуудал байсан уу?

-Иргэний нийгэм бол жинхэнэ ардчилалд зайлшгүй байх зүйл.
Мэдээлэл анхнаасаа ил тод байж, хоёр тал хэн хэнээ хүндэтгэн харилцаж мэдээллээ
хуваалцах хэрэгтэй. Аль нэг тал нь эсэргүүцэж нөгөөгөө буруутгаж байгаа бол шинжлэх
ухааны үндэслэлтэй, баримттай ярих ёстой. Сэтгэлийн хөөрлөөр ч юмуу, зөвхөн санаа
зовсноос үүдэж буруутгана гэдэг зөв хандлага биш. Монголчуудын байгальдаа хайртай
нь надад сэтгэгдэл төрүүлсэн. Гэхдээ та бид хоёрын яриад байгаа энэ асуудалд зөвхөн
мэдрэмж хайр дээр тулгуурлаж хандаж болохгүй л дээ. Байгаль орчинд учруулж байгаа
хохирлын талаар ярих гэж байгаа бол тоо баримттай, шинжлэх ухааны зөв үндэстэйгээр
асуудлыг гаргаж тавих хэрэгтэй. Тэгээд хоёр тал ярилцаж байгаад гарцаа олж, зөв
шийдэлд хүрчихэд болох асуудал. Ганц Монголд ч биш, дэлхийн олон оронд ийм асуудал
тулгарч байсан, одоо ч ийм асуудалтай улсууд бий.  АНУ ч энэ асуудлыг тойроогүй. Далаад онд Охайо
мужийн нэг гол галд автаж байсан түүх бий. Иргэдийн болон уул уурхайн компаниудын
хаясан хогноос болж бохирдоод шатсан хэрэг. Яг тэр үед хэсэг хүмүүс шаардлага тавьж,
үгээ хэлж байсан юм. Ингээд Конгресс далаад онд агаар, ус, хөрсний стандартыг тогтоож
өгсөн. Түүнээс хойш Америкийн компаниуд тэр стандартын дагуу ажиллаж эхэлсэн юм.
Уул уурхай нэг талаасаа байгальд нөлөө үзүүлдэг ч нөгөө талаасаа олон гэр бүлийг
тэжээх, улсыг хөгжүүлэх орлогын эх үүсвэр болдог. Аль нэг тал руу хэлбийлгүй, тэнцвэрийг
нь олсон шийдэлд хүрэх гэдэг амар ажил биш юм. Тэнцвэрийг нь олох ёстой гэж яриад
байгаа нь ийм учиртай.

-АНУ бол хөрөнгө оруулалтыг амжилттай
татаж, хөгжиж чадсан улсын нэг. Ингэж хөгжсөний гол нууц гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Зарчим нь тун энгийн. Хүнийг хэт их хянадаггүйд л байгаа
юм. Бусдад хор хохирол учруулахгүйгээр дуртай юмаа хийх боломжийг нь олгодог. Дуртай
зүйлээ хийж байгаа хүн амжилттай ажиллах нь мэдээж. Шинэ санаа, сэдэл гаргаж хүсэл
эрмэлзэл дүүрэн ажилладаг. Ер нь аливаа юмыг хорьж хянах биш бусдын эрх ашгийг зөрчихгүй,
бусдыг хохироохгүй гэсэн хязгаарын хүрээнд дуртай юмаа хийх боломжийг олгох нь л
хамгийн зөв гарц.

-Тэгэхээр Америкийн хөгжлийн гол нууц
нь энэ байх нь ээ?

-Бидний мах цусанд шингэсэн чанар(Инээв). Юу хүснэ, тэр зөнгөөрөө
хүсэл эрмэлзэл дүүрэн ажилласан хүн л амжилтанд хүрдэг.

-Төр өөрөө компани байгуулж гадны зах
дээр IPO хийж мөнгө босгоё гэвэл дэлхийн хөрөнгө оруулагчид яаж ханддаг вэ. Мөнгөтэй
хүмүүс төрийн оролцоонд хэр таатай ханддаг бол. Төр бизнест нөлөөтэй байх нь хөгжлийн
хувьд хэр зөв загвар гэж та бодож байна?

-Ямар ч хөрөнгө оруулагч хувийн компаниудыг илүүд үздэг. Хувийн
компаниуд бараа бүтээгдэхүүнийхээ чанар, үнээр өрсөлддөг. Боломжтой үнэ, сайн чанаргүй
бол хүссэн хүсээгүй зах зээлээс шахагдаад гардаг. Төрийн оролцоотой компаниуд бол
эсрэгээрээ, өөр зарчим барьдаг. Мөнхөд ажиллаж л байна гэж сэтгэнэ. Зах зээлээс
өрсөлдөөнөөр шахагдана гэж айхгүй. Тэр утгаараа хөрөнгийн үйл ажиллагаа нь тэр бүр
хэмнэлттэй зарчмаар явдаггүй. АНУ-д төрийн оролцоотой компани гэж байхгүй. Хувийн
хэвшил илүү сайн үйлчилгээ үзүүлдэг гэж үздэг учраас тэр л дээ. Ус, цахилгаан түгээлт
гэх мэт нийтийн аж ахуйн үйлилгээний компаниудад төрөөс зохицуулалт хийдэг. Төрийн
зохицуулалттай хувийн компаниуд байдаг гэсэн үг. Дахин хэлэхэд төрийн оролцоотой
нэг ч компани байхгүй.

-Ярилцлагаа Монголын эдийн засагт ямар
боломж, эрсдэл байна вэ гэсэн асуултаар төгсгөе?

-Хамгийн том боломж бол уул уурхайн салбар. Монгол бол байгалийн
баялаг ихтэй улс. Мөн дэд бүтцийн салбарт боломжууд бий. Эрсдэл гэвэл хууль эрх
зүйн орчныг онцолмоор байна. УИХ 2012 оны тавдугаар сард стратегийн ач холбогдолтой
салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлах тухай хуулийг маш хурдан баталсан,
төрийн оролцоо ч их байсан байх. Хөрөнгө оруулалтыг үргээх гол шалтгаан нь энэ хууль
болсон гэж үзэж байна. Тэгэхээр хууль эрх зүйн орчноо тогтворжуулахад анхаарах хэрэгтэй.
Би урьд нь”Уолл март” гэдэг сүлжээ дэлгүүрт менежер хийдэг байсан юм. Асуудал гэдэг
үгийг үгийн сангаасаа авч хаях нь бидний барьдаг гол зарчим байсан л даа. Тэнд зөвхөн
боломж, бололцоо гэсэн үгийг ашигладаг байлаа. Тэгэхээр асуудлыг аль өнцгөөс харахаас  бүх зүйл шалтгаална гэж ярилцлагынхаа төгсгөлд
онцолмоор байна. Асуудалтай талаас нь харвал Монголд асуудал бий. Гэхдээ боломж
гэдэг өнцгөөс харвал асуудлаасаа илүү олон боломж байгаа. Монголоор дүүрэн боломж
байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Тав дахь жилдээ болж буй  Монголын
эдийн засгийн чуулганд төр, бизнес, төрийн бус байгууллага, иргэний нийгмийн
800 гаруй эрхэм хоёр өдрийн турш хөгжил ярив. Тэд гуч гаруй сэдвээр хөгжлийн зөв
гарцыг хайж санаа оноогоо уралдуулсан юм. Энэ жил сонгосон уриа нь “Монголдоо бүтээцгээе”.  Чуулган эхэлсэн өдрөөс л “Эрээний цүнхтэй эдийн
засгийн чуулган” гэх мэт чимхсэн мэдээлэл цацагдаж эхэлсэн. Монголдоо бүтээцгээе
гэчихээд үндэсний үйлдвэрлэгчдийнхээ урласан цүнхийг тараачихгүй дээ гэж хатгасан  нь уг нь бол утгагүй шүүмжлэл биш. “Дисковери”
гэх мэт уул уурхай, эдийн засгийн чигийн элдэв арга хэмжээний үеэр Монголдоо урласан
цүнхэнд оролцогчдодоо дэвтэр, хөтөлбөр энэ тэрийг нь хийж өгч болоод байхад
made in Mongolia-гаар хөгжих тухай ярьж байгаа чуулган нь хятад бичигтэй цүнх тараах
учиргүй л байгаа юм. Учир нь манай үйлдвэрлэгчид цүнх байтугайг хийж байгаа. Иймэрхүү
аар, саар жижиг зүйлсийг тоочъё гэвэл зөндөө 
юм ярьж болно.  Гэхдээ энэ удаа эдийн
засгийн форумыг арай том хүрээнд харах гээд үзье.

 ОЮУ ТОЛГОЙГООС “ЗУГТСАН” САЙД, БОЛОМЖ АМЛАСАН СПИКЕР

“Монголын эдийн засгийн чуулган”-ы эхний өдрийн хуралдааныг Ерөнхий
сайд Н.Алтанхуяг нээж үг хэлсэн бол хоёр дахь өдрийн хуралдаан УИХ-ын дарга З.Энхболдын
үгээр эхэлсэн. Энгийн иргэд, улсаа удирдаж яваа эрхмүүдийн үгийн үнэ цэнэ адилгүй.
Долларын ханшийг барих ийм боломж бий гэх эдийн засагчийн ярианаас төгрөгийн ханшаа
ингэж чангална гэж ярих Ерөнхий сайдын үг амьдралд нь бодитоор хэрэгждэг гэдэг утгаараа
үнэ цэнийн хувьд яалт ч үгүй давуу. Эдийн засаг хүндэрсэн үед Ерөнхий сайд юу гэх
бол, засаг ер нь ямар арга хэмжээ авах гэж байна гэсэн асуулттай их танхимд суусан
бизнес эрхлэгчид урам авахаар үг лав сонссонгүй.  Засгийн тэргүүн уул уурхайгаас олсон мөнгөө гадаад
улсын тансаг бараанд үрээд дууссанаа сая л ухаарлаа, одоо дотооддоо үйлдвэрлэхгүй
бол горьгүй нь, засаг жижиг, дунд үйлдвэрийн хэдэн зуун төслийг  дэмжинэ гэсэн агуулгатай үг л унагав. Долларын
ханшийн галзууралд нуруугаа бөхийлгөсөн иргэддээ мөнгөө хуримтлуул гэж зөвлөж, хөгжихийн
тулд дэд бүтцээ хөгжүүлнэ гэж бизнес эрхлэгчдэд 
амлав. Гэхдээ цаг алдалгүй ажиллаж эхлэх учиртай Таван толгойн цахилгаан
станц хэзээ ашиглалтад орох боломжтойг дуулгасангүй.

Ойрын ирээдүйд Оюу толгойгоо хөдөлгөж байж доллартай болно гэж учир
мэддэг байтугай мэддэггүй нь ойлготол нийгмээрээ ярьж байгаа. Ийм үед  эдийн засгийг онцолсон  чуулганыг нээсэн Ерөнхий сайд Оюу толгой яаж байгааг
огт дурссангүй. Чуулганд оролцсон бизнес эрхлэгчид Оюу толгой гацаанаас гарч байж
хөрөнгө оруулалт наашаа чиглэнэ гэдгийг өөр зуураа ярьцгаасан ч засаг төлөөлсөн
эрхмүүдээс энэ тухай лавласангүй. Чуулганд гадаадын хөрөнгө оруулагчид анхаарал
тавьж оролцсон нь анир гүм байгаа  Оюу толгойгоос
чимээ сонсох гэснийх. Тэд  энэ удаа төр төлөөлсөн
эрхмүүдийн ярианаас Оюу толгой гэсэн ганц үг ч олж сонссонгүй суусаар Төрийн ордноос
гарцгаасан.

Ерөнхий сайдын  “Бизнесийн
салбарынхны гомдол, үл итгэх байдал багасч байгаа, сүүлийн үед бүтээлч санаачилга,
хүсэл тэмүүлэл давамгайлах боллоо” гэсэн үгийг бондын төслөөс хөнгөлөлттэй зээл
авах гэж байгаа жижиг, дундынхан толгой дохин сонссон. Харин төсөвт цуглаж байгаа
мөнгөний ихэнхийг бүрдүүлж байгаа том компаниудын хувьд бодит байдлаас хол зөрсөн
үг байсныг хэлэхгүй өнгөрч болохгүй. Тэдэнд хайгуулын лицензийн хориг хэзээ тавигдах,
Ашигт малтмалын хуульд ямар өөрчлөлт орох, Оюу толгой гацаанаас гарах эсэх л сонин
байсан юм. УИХ-ын дарга  З.Энхболд харин баялаг
бүтээгчдэд хаягласан дажгүй хэдэн  үг хэлсэн.
Хөрөнгө  оруулагчдын хүлээж байгаа ашигт малтмалын
хуулийг  цаг алдахгүй батална гэсэн спикерийн
үгийг бизнес эрхлэгчид толгой дохин сонсоцгоов. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл шинээр
олгохыг хориглосон хоригийг наадмаас өмнө цуцална гэсэн амлалт нь баялаг бүтээгчдийн
хувьд алга ташихаар мэдээ байсан.  “Хувийн
өмчийн халдашгүй байдлыг хамгаалсан Өмчийн эрхийн хууль үгүйлэгдэж байна. Мөрөөрөө
явж байгаа баялаг бүтээгчдээ дарамталдаг, айлгадаг биш, харин тэднийг дэмждэг, хамгаалдаг
хууль үгүйлэгдэж байгаа”, “Эдийн засгаа хоёр оронтой тооны өсөлтийг хадгалж явахад
уул уурхайгаас өөр мөнгө олох салбар алга байна. Тиймээс уул уурхайн бизнесийн орчин
мэдэгдэхүйц сайжирна” гэх мэт үгс нь ч баялаг бүтээгчдийн хувьд сонсохыг хүссэн  үг нь байв.

О.ЧУЛУУНБАТЫГ ШООВДОРЛОЖ, Н.БАТБАЯРТ ГОЛОГДОВ

  Өнөөдөр ярьсан зүйл маргааш ажил болно гэвэл хэн ч итгэхгүй. Эдийн
засгийн чуулганаар өнөөдөр ярьсан зүйл заавал маргааш биелэх ёстой гэсэн хүлээлт
угаасаа байдаггүй.  Баялаг бүтээгчдийн санаа
оноог шийдвэр гаргагчид сонсдог гэдэгт л иймэрхүү арга хэмжээнүүдийн үнэ цэнэ оршдог.
Тийм ч учраас бизнес эрхлэгчид мөнгөө төлж такс аваад цаг заваа зарцуулан төрд байгаа
эрхмүүдийн үгийг сонсч, үгээ дуулгадаг.  Гол
ач холбогдол нь ердөө л энэ. Эдийн засгийн чуулганд засгаас ямар эрхмүүд орж байгааг
тандсан юм. Эдийн засгийн хөгжлийн сайд лав чуулганы танхимуудаар хоёр өдрийн турш
шагайсангүй. Уг нь салбарын яамыг нь толгойлж байгаа, заавал байх учиртай албан
тушаалтан.  Н.Батбаяр сайдад эдийн засаг хүндэрсэн
шалтгаан, хүндрэлээс гарах зам жимийн талаар өрнөсөн хэлэлцүүлгүүд сонирхолтой санагдаагүйг
эндээс харчихаж болно. Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд О.Чулуунбат харин оролцсон.
Дэд сайд оролцсон хурал, чуулган бүр дээрээ төрийн болох, болохгүйг  нуулгүй хэлдэг нөхдийн нэг. Бизнес эрхлэгчдийн
өмнө алдаагаа ил хэлчихдэг  засгийн ганц хүн
нь. Тэр энэ чуулганы уул уурхай, хөгжил ярьсан гол хуралдаануудад панелистаар суусангүй.
Сүүлд  сонсох нь ээ  үргэлж “дэмий юм” ярьдаг “болдоггүй” сайдын амыг  бодлогоор татах  гэж ингэсэн юм билээ гэсэн сураг дуулдсан. 

Уул уурхайн сайд харин чуулганы хоёр дахь өдөр Их танхимд өрнөсөн
уул уурхайнхны нэгдсэн хуралдаанд оролцож салбарынхныхаа юу ярьж байгааг анхаарч
сонссон. УУЯ-ны төрийн нарийн бичгийн дарга нь жишиг үнийн татвараас эхлээд уул
уурхайн бизнес эрхлэгчдэд нааштай шийдвэрүүд гаргаснаа, цаашид ч хууль эрх зүйн
орчноо сайжруулна гэж  чуулганы индрээс  дуулгасныг 
онцолъё. Хөрөнгө оруулагчдын ирц харин тун дажгүй байсан. Уул уурхайнханд
ханган нийлүүлэлт хийдэг компаниуд, Чингис бондын төслөөс санхүүжилт хүсч байгаа
үйлдвэрлэл эрхлэгчдээс эхлээд үндэсний томоохон компаниудын удирдлага, Монголд хөрөнгөө
оруулсан дэлхийд гэж яригдах компаниудын “босс”-ууд хүртэл ирцгээсэн юм.

 

ЭДИЙН ЗАСАГЧДЫН  ШҮҮМЖЛЭЛД ӨРТСӨН  888

 

Жижиг дунд үйлдвэрийн 888 төсөл Чингис бондоос санхүүжилтийн эхний
шалгуурыг даваад байгаа. Бондын мөнгийг том бүтээн байгуулалтад биш жижиг сажиг
зүйлд зараад дуусах нь тийм зөв санаа биш гэж эдийн засагчид ярьцгааж байв. “Тоо
нь гоё ч 888 жижиг бизнес биш найман том бизнесийг төрүүлэх нь бидэнд ашигтай” гэж
хэлэх ч хүн таарсан. Харин засгийн зүгээс “Чингис” бондын мөнгөөр хэдэн зуун төслийг
санхүүжүүлнэ гэсэн байр суурь илэрхийлсэн юм. Монголдоо бүтээе гэж уриалаад байгаагийн
гол утга нь энэ гэдгийг уулзалтаас харчихаж болохоор байв.

Импортыг орлох бүтээгдэхүүнийг дэмжинэ гэсэн агуулга талаасаа бол
дажгүй эхлэл, гэхдээ хэдэн зуугаар нь бөөндөж, байгаа цөөхөн доллараа цацах нь аятайхан
санаа биш гэсэн мессэжийг ч баялаг бүтээгчид нисгэж байсан юм.

 

ЦАРИГГҮЙ, ТООГҮЙ ЭДИЙН ЗАСАГ

 

Слайд гаргаж ирээд баримттай, тоотой,  харьцуулалттай ярьсан хүмүүс бараг л байсангүй  гэсэн шүүмжлэлийг эдийн засагч, судлаачид хэлцгээв.
УУЯ-ны төрийн нарийн бичгийн дарга Р.Жигжид гэх мэтийн цөөн хэдэн хүнээс бусад нь
зүгээр л цаас харж байгаад ярьцгаав.

Доллартай болохын тулд  нүүрсээ
зарах хэрэгтэй, нүүрснээсээ арай ахиу мөнгө олохын тулд төмөр зам барих ёстой, төмөр
замаа барихын тулд  бүдүүн биш нарийн царигаар
тавих шаардлагатай. Ингэж ярьсаар зургаан жил болсон ч үр дүн гараагүй. Сая болж
өнгөрсөн эдийн засгийн чуулганы халуун сэдвүүдийн нэг нь төмөр замын цариг байсан
ч хувийн хэвшлийнхэн л нарийн царигтай болмоор байна гэж ярьсаар  таарав. Төр төлөөлсөн эрхмүүд нааштай гэхээр үг
унагасангүй. Ерөнхий сайд яриагүй. УИХ-ын дарга ч дуугараагүй. Уул уурхайн яамны
төрийн нарийн бичгийн дарга ч таг чиг байв. Харин УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат
“Төмөр замыг геополитикийн хувьд авч үзэх үү, эсвэл эдийн засгийн хувьд авч үзэх
үү гэдэг дээр улстөрийн том гацаа үүссэн” гэсэн бүдэг бадаг утгатай үг унагав.  “Төмөр замаар танк орж ирнэ гэсэн дэмий тайлбараа
хэзээ болих юм бол. Геополитик гээд байгаа нь тэр шүү дээ. Үнэхээр тэгж айгаад байвал
замаа тасалчихад л болох асуудал биз дээ” гэж толгой сэгсрэх бизнесмэнүүд олон байсан.
Мөнгө олох гээд байгаа юм бол нарийн царигийг сонгох хэрэгтэй гэж чуулганы үеэр
өчнөөн оролцогч сануулсан ч төр ямар бодолтой байгаагаа тас нуугаад өнгөрөв.

Эцэст нь хэлэхэд энэ удаагийн чуулганаар өнөө маргаашгүй шийдэж байж
эдийн засгийг гацаанаас гаргах нарийн цариг, шатахууны үйлдвэр, Оюу толгой, тавдугаар
цахилгаан станцын талаар тодорхой тоймтой, хэрэгтэй зүйл юу ч  яригдсангүй. Ирээдүйд бүтээгч болно гэсэн сансрын
зүйл ярьсаар байгаад таарав.  Засаг төлөөлсөн
эрхмүүд энэ асуудлуудыг ярьчих вий дээ гэж хавталзаж суусаар танхимаас гарцгаасан
гэчихэд хэтрүүлэг болохгүй. Товчхондоо аминд тулсан асуудлаа тоогоогүй форум гээд
дүгнэчихэж болохоор  дүр зураг хоёр өдрийн
турш хөврөв. Чуулганы эхний өдөр Дэлхийн эдийн засгийн форумын төлөөлөгчид индэр
дээр гарч ирээд “Дэлхийн мундаг стратегичид эхлээд уул уурхайн том төслүүдээ цаг
алдалгүй үргэлжлүүл гэж байна. Тэндээс олсон мөнгөө бусад төслүүддээ зарж, эдийн
засгаа солонгоруул гэж зөвлөсөн шүү” гээд байхад л   гавьтай нөлөөлсөнгүй. Уг нь энэ удаагийн форум
өмнөхөөсөө хоёр дахин олон буюу 30 гаруй сэдэв хөндсөн гэж байгаа. “Нарийн цариг
уу, бүдүүн цариг уу”, “Шатахууны үйлдвэрийн 
ойрын үед хэрэгжих төслүүд “Оюу толгой хэзээ гацаанаас гарах вэ” гэх мэт
сэдвүүдээр салбар хуралдаан зарласан бол 
амьдралын хөрсөнд  илүү буухаар байлаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

 “Монголын эдийн засгийн чуулган-2014” өрнөсөн
хоёр хоногийн хугацаанд Эдийн зас­гийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр харагдсангүй.
Эдийн засгийн чуулган болсон эхний өдөр сайд Төрийн ордонд байжээ. Гэхдээ ажлын
хэсгийн хуралдаантай учраас форум болж байгаа Их танхимаар ороогүй гэж туслах
нь тайлбарлав. Өчигдөр харин сайд ор­донд байгаагүй, гадуур ажил хөөцөлдөөд
завгүй явсан гэнэ. Эдийн засаг хэцүүхэн байгаа энэ үед бизнес эрхлэгчид ямар
асуудал тавьж, чуулганд оролцогчид хямралаас гарах ямар гарц дээр санал нэгдэх
нь Н.Батбаяр сайдын со­нирхлыг татахгүй 
байгаа бололтой.
 

ИРЭХ ОНООС ЭРДСИЙН ҮНЭ ӨСЧ ЭХЛЭХ НЬ

Уул
уурхайн бүтээг­дэхүүний үнэ ирэх оноос сэргэх прогноз гарчээ. Нүүрс, зэсийн үнэ
энэ үеэс хойш дөрвөн жи­лийн турш дэлхийн зах дээр өндөр ханштай байх нь.
“Монголын эдийн засгийн чуулган-2014”-ийн уул уурхайн салбар хуралдааны үеэр
Бизнесийн зөвлөлийн дарга Б.Бямбасайхан ийм гэ­гээтэй тоо  хэлэв. 
Салхит уулан дээр эргэлдэж буй салхин цахилгаан станцын төслийг ам­жилттай
эхлүүлж бай­сан энэ эрхэм “Уул уурхайн эрх зүйн орчин ба баялаг бүтээгчид”
сал­бар хуралдааны модератороор ажилласан юм. Модератор “Уул уурхайн
бүтээгдэхүүний үнэ ингэж нэмэгдэхээс өмнө баялгаа үнэ хүргэх гарцыг олмоор
байна” гэсэн үгээр  хуралдааныг эхлүүлэв.
“Яг одоо бол дэлхийн хөрөнгийн зах дээрх уул уурхайн бүх компанийн хувьцаа
уналт­тай байна. Оюу толгойн хувьцаа гэхэд л 29 ам.доллараас гур­ван ам.доллар
40 цент болтлоо уначихсан. Сая­хан манайд ирсэн Өм­нөд Африкийн нэг сайд
биднийг Хятад гэдэг том зах зээлийн дэргэд байгаа  азтай улс гэж хэлээд буцсан. УИХ-ын дарга
түрүүхэн үг хэлэхдээ хайгуулаа эргэж сэргээнэ хэмээн онцоллоо. Тэгэхээр цаг
алдалгүй уул уурхайн салбараа сэргээх боди­той ажил хиймээр бай­на” гэж хэлээд
Уул уур­­хайн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Р.Жигжидийг индэрт урив.

Төрийн
нарийн бич­гийн дарга Японтой хамтарч эл­сээр нүүрс баяжуулах технологийн
туршилт амжилттай яваа, нүүрсээ боловсруулж үнэ хүргэнэ, геологийн салбарт
зарцуулах мөнгийг энэ жил хоёр тэрбум гаруй төгрөгөөр нэмсэн гэх мэт  эерэг мэдээнүүдээс гадна нүүрсний
салбарынхныг баярлуулсан шийдвэр гарсныг дуулгав. Зас­гийн газар Хятадын боомт
дээрх өндөр үнийг жишиг үнэ гэж зарлаад экспортолсон нүүрснээс хэт өндөр татвар
авдаг байснаа больжээ. Засгийн газар энэ сарын 21-нд жишиг үнийн татвараас
татгалзах шийдвэр гаргасан юм байна.

Салбар
хуралдааны панелис­таар Уул уурхайн яамны газ­рын дарга Б.Батхүү, Газрын тосны
газрын дарга Г.Өлзийбүрэн, Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч
Д.Дамба, “Эрдэнэс Монгол”-ын гүйцэтгэх захирал О.Сайн­буян, Монголын экс­порт­­логчдын
холбооны ерөнхийлөгч Д.Галсандорж нарын хүмүүсийг сонгожээ. Уул уурхайн салбар
хурал­дааны үеэр ямар яриа өрнөснийг тоймлон хүргэе.

Б.Бямбасайхан: Уул уурхайн үндэсний
ассоциацийн ерөнхийлөгч Дамбаас асууя. Р.Жигжид дарга Засгийн газраас
хэрэгжүүлж байгаа бодлогыг сая ярилаа. Энэ бодлогуудыг гарахад танай
ассоциацийн гишүүн компаниудын оролцоо хэр байв. Төрийн бодлого дээр ярих зүйл
байна уу?

Д.Дамба: Өнгөрсөн хугацаанд олон
асуудал шийдсэн. Гэхдээ дутуу юм байна. Зарим асуудал нь яамны эрхээс хэтэрсэн
гэдгийг онцолмоор байна. Жишээ нь төмөр зам. Төмөр замын асуудлыг шийдэхгүйгээр
уул уурхайн бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөж чадахгүй. Төрөөс
гаргасан баримт бичгээс царигийн тухай заалтыг авчихад л асуудалгүй болчихож
байгаа юм. Тэгээд уул уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэх төмөр замаа гэхэд эдийн
засаг талаас нь шийдэх хэрэгтэй. Үүнийг төрөөс олон жил хүсч байна. Дэлхийн зах
дээр нүүрсний үнэ унасан учраас татварын бодлого уян хатан байх ёстой. Нүүрсний
жишиг үнийн асуудал шийдэгдлээ. Гэхдээ дөрвөн жил хэл үг хийж хөөцөлдсөний дүнд
бүтэж байгаа асуудал. Зэс, цайр, төмрийн баяжмалын татвар ногдуулалт буруу
хэвээр байгаа. Арван хувийн татвар авах ёстой байтал 12-17 хувийн татвар авч
байна. Эдийн засаг ийм хэцүү үед төр зарим татвараа царцаавал хувийн
хэвшлийнхэнд том дэмжлэг болно. Үнэ нь гайгүй болохоор буцаагаад сэргээчихэж
болно шүү дээ. Баялгаа гуравдагч орон руу гаргах хэрэгцээ бий. Хятад, Оростой
тээврийн гэрээ яримаар байна.

Б.Бямбасайхан: Ашигт малт­малын хуульд
орох өөрчлөлтийг хэзээ батлахаар байна?

Б.Батхүү: Эрдэс баялгийн талаар
төрөөс баримтлах бодлогын хүрээнд Ашигт малтмалын хуульд өөрчлөлт оруулах
төслийг Уул уурхайн яаман дээр ярьж хэлэлцээд ҮАБЗ-д танилцуулсан. ҮАБЗ-өөс
ажлын хэсэг гаргаж нэмж тодруулах зүйл байгаа гэсэн. Хуулийн төслийг хаврын
чуулганаар өргөн барина.

Б.Бямбасайхан: Монгол Улс эрдэс баялгийн
салбартаа хувийн хэвшил гол үүрэг гүйцэтгэнэ гэсэн агуулгатай бодлого гаргасан.
Хөрөнгө оруулагчид одоо хуулиа л хүлээж байна. Хуульд өөрчлөлт оруулах ажлаа
даруйхан хийхгүй бол бид энэ жил хүрнэ гэсэн төсөөлсөн өсөлтдөө хүрч чадахгүй.
Б.Батхүү даргаас АМГ-ын хуучин даргын авлигын хэргээс болж цуцлагдсан зуу гаруй
лицензийн асуудал юу болж байна гэж асууя. Хөрөнгө оруулагчдын хүлээж байгаа
бас нэг асуудал учраас сонирхож байгаа юм.

Б.Батхүү: Ашигт малтмалын хуулийн
нэмэлт өөрчлөлтөд хуулийн заалт оруулах замаар шийдэх боломж бий. Гэхдээ энэ
хуулийн төсөл яаж батлагдахаас хамаарна.

Б.Бямбасайхан: Хөрөнгө оруу­лагчид өөр
газарт байгаа хөрөнгөө нааш нь оруулах гэж хүлээсэн хэвээр байгаа. Монголын
төр  хөрөнгө оруулалттай холбоотой
асуудлуудад ямар шийдвэр гаргах бол гээд хүлээж байна. Ийм үед нэг өдөр ч үнэ
цэнэтэйг сануулъя. Г.Өлзийбүрэн даргаас нефть боловсруулах үйлдвэрүүдийн явц,
“Роснефть”-ийн ерөнхийлөгчийн айлчлалын үр дүнг сонирхмоор байна?

Г.Өлзийбүрэн: Дорнод зэрэг газрын тосны
нөөцтэй хэсгүүдэд хэд хэдэн жижиг үйлдвэр барих чиг гарсан. Дарханд газрын тос
боловсруулах үйлдвэр байгуулах асуудал ерөнхийдөө цэгцрэх тийшээгээ хандаад
байна. “Роснефть”-ийн ерөнхийлөгч Ерөнхий сайд, Уул уурхайн сайдтай уулзсан.
Бүтээгдэхүүн нийлүүлэлтээ нэмж, үнийн тал дээр хөнгөлөлт үзүүлье гэж амласан.
Ангарскаас Улаанбаатар хүртэл бүтээгдэхүүн нийлүүлэх хоолой баривал ямар вэ
гэсэн санал тавиад буцсан. Энэ асуудлаар хоёр талаас ажлын хэсэг гараад ажиллаж
байна. 

Б.Бямбасайхан: Шатахууны чанарт хэр
анхаарч байгаа вэ?

Г.Өлзийбүрэн: Бид таван газраас
шатахуунаа авч байна. Манайд шатахуун нийлүүлдэг Хөх хотын боловсруулах үйлдвэр
евро-4 стандартад шилжсэн. Тэгэхээр урдаас ирж байгаа Монгол-93 евро-4
стандартаар хийгдэж байгаа гэсэн үг. Нийслэлийн хэмжээнд евро-4 стандартаар
хийсэн шатахуун хэрэглэвэл ямар вэ гэсэн асуудал яригдаад эхэлчихсэн.

Уул
уурхайн салбар хуралдааны үеэр иймэрхүү асуулт, хариулт өрнөв. Монголын
экспортлогчдын холбооны ерөнхийлөгч Д.Гал­сан­дорж “Эрдсийн худалдааны асуудал
ЭЗХЯ-нд хамаарч байгаа. Эдийн засгийн хөгжлийн яам бондод 99.99 хувь ач
холбогдол өгөөд экспортын зохицуулалт дээрээ анхаарахгүй байна. ЭЗХЯ, ЗТ-ууд
хоёр УУЯ-тайгаа ажлаа уялдуулж хамтрах хэрэгтэй” гэсэн санал хэлж байлаа.
Салбар хуралдаан суусан Монголын хөрөнгөд оруулалтын сангийн тэргүүн
Б.Батсайхан “Стратегийн ач холбогдолтой төслүүдэд төр хувь эзэмшихээр эрсдлээ
үүрэхээс эхлээд бизнест шууд оролцоод явах шаардлага гардаг. Ингэснээс зүгээр л
татвараа аваад, орд дээр ажиллах компанид нь хяналт, шалгуураа тавиад явсан нь
дээр гэж ярьдаг. Гарын доорх баялаг ард түмний өмч гэдэг. Гэхдээ төр ард түмнийг
төгс төлөөлж чадах уу. Тэгснээс олон нийтийн компани байгуулвал зүгээр биш үү”
гэж УУЯ-ны газрын дарга Б.Батхүү, Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч
Д.Дамба нараас асуув. Б.Батхүү “Төр хувь эзэмшиж буй асуудлын маргаан байдаг.
Яамны хувьд хуулиа хэрэгжүүлээд явж байгаа. Ашигт малтмалын хуульд нэмэлт
өөрчлөлт хийх хүрээнд шийдэх байх. Ер нь стратегийн оруудыг нэгтгээд улс төрөөс
хараат корпорацид хариуцуулах жишиг дэлхийд бий” хэмээн хариулсан бол Д.Дамба
“Төр хувь эзэмших нь оновчтой биш гэдгийг Оюу толгой, Таван толгойгоос харж
байна. Төр хувийн компанитай гэрээ хийгээд татвараа аваад явсан нь дээр” гэсэн
хариу өгөв. Салбар хуралдааныг модератор “Уул уурхайн компаниуд бэлэн байна.
Гэвч тоглох бөмбөгийг нь өнөөдрийг хүртэл өгөхгүй байна. Уул уурхайд хувийн
компаниуд гол үүрэгтэй гэсэн бодлого гарчихсан. Гэвч хууль нь гараагүй.
Бөмбөгийг нь өгчихвөл компаниуд тоглоход бэлэн” гэсэн үгээр төгсгөлөө.

ХӨГЖИЛ ЯРИХ ЦАГААР УЛСТӨРЖИЦГӨӨВ

Эдийн
засгийн форумын сүү­лийн өдрийн хуралдааны эхэнд улстөрч, эдийн засагчид
Монголын хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн талаар санаа оноогоо хуваалцсан юм.
Нийтлэлч Д.Жаргалсайхан эхлээд Таван толгой, төмөр замын царигийн талаар
сонирхсон. УИХ-ын АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат “Төмөр замын асуудал зургаа
дахь жилдээ яригдаж байна. Төмөр замыг геополитикийн хувьд авч үзэх үү эсвэл
эдийн засгийн хувьд авч үзэх үү гэдэг улс төрийн том гацаа үүссэн. Энэ бол хэн
нэгний дур зоргоор шийдвэрлэх асуудал биш гэдгийг Монголын улс төрчид хаа
хаанаа хүлээн зөвшөөрсөн. Гэхдээ Монгол Улс энэ хоёр улстай мөнхийн хөрш байх
тул геополитикийн хувьд ч, эдийн засгийн хувьд ч тэнцвэртэй байх зарчмыг
хадгалж үлдэх нь чухал” гэсэн хариу өглөө. Харин УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга
С.Бямбацогт тоймтой зүйл ярьсангүй. Хөгжлийн тухай яриа  өрнөх учиртай Төрийн ордны Их танхимд манай
танай нам гэсэн улстөржсөн амьсгал давамгайлав. С.Бямбацогт гэхэд л төмөр замын
талаар сонирхсон эдийн засагчийн асуултад “Бид Засгийн эрх барьж байхдаа
Оюутолгой Тавантолгой ТЭЦ 5 гээд томоохон төслийг бид эхлүүлсэн. Харамсалтай нь
өнөөдөр аль нь алга. МАН эдийн засгийн өсөлтийг ард иргэддээ хүртээмжтэй болгоё
гэсэн  бодлого барьж эхэлсэн” гэсэн тэс
хөндлөн хариу өгч байлаа.

Оюу
толгойн далд уурхайн санхүүжилт хэзээ шийдэгдэх, Тавантолгойг яаж ашиглах гэж
байгаа  талаар албаныхан ганц үг
ганхийлгүй  байсаар чуулганыг дуусгасан.
Харин Их танхимд өрнөсөн хөгжлийн хэлэлцүүлгийн үеэр хоёр толгойн талаар ганц
хоёр үг сонсогдов. УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат “Нэгэнт эхлүүлсэн
“Оюутолгой”, “Тавантолгой” зэрэг том төслийг хэрэгжүүлж дуусгах нь энэ улсын
зорилго мөн үү гэвэл мөн. Энэ  төслүүдийг
хэрэгжүүлэх арга зам нь анхнаасаа буруу явсан гэдгийг бид бүгд хүлээн зөвшөөрч
байгаа. Энэ алдааг засах үүргийг УИХ дахь олонхийн бүлгээс Засгийн газарт
өгсөн. Таван толгойн менежмэнтийг яаж өөрчлөх вэ гэдэг асуудал байна.
Тавантолгой төрийн удирдлага дор үнэхээр үр ашиг муутай ажиллаж байгааг  хаа хаанаа хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Энэ бол
хэдэн жилийн өмнө хийгдсэн гэрээний үр дүн” гэж ярив. Бизнес дэх төрийн
оролцоог багасгая гэсэн агуулгатай үгийг эдийн засагч, улстөрчдийн аль аль нь
онцолж байсан. Үндэсний  хөгжлийн цогц
бодлого боловсруулах зайлшгүй шаардлага 
бий гэсэн үг ч сонсогдсон. Гэхдээ хэн, хэзээ, яаж боловсруулах талаар
ажил хэрэгч, бодитой  яриа өрнөсөнгүй.

 ХӨРӨНГӨ
ОРУУЛАГЧИД ШҮҮХИЙН ТОГТОЛЦОО ХӨГЖӨӨГҮЙ УЛСААС ҮРГЭДЭГ ГЭВ

“Монголын
эдийн засгийн форум -2014” чуулганы сүүлийн өдрийн үдээс хойших салбар
хуралдаануудын нэг “Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэл ба бизнес” хэлэлцүүлэг Төрийн
ордны А танхимд өрнөв. Энэ хэлэлцүүлгээр шүүх эрх мэдлийн шинэчлэл Монгол Улсын
бизнесийн орчин тэр дундаа хувийн хэвшлийнхэнд хэрхэн хүрч байгааг хөндөв. Мөн
шүүхийн шинэчлэл, бизнес эрхлэгчдэд тулгараад байгаа асуудлуудад ч
оролцогчид  анхаарлаа хандуулав.
Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Ч.Өнөрбаяр “Бизнес эрхлэгчдэд тулгардаг гол бэрхшээл нь
шүүх эрх мэдлийн асуудал байдаг. Аливаа улс орны эдийн засагт шүүх шударга ёсны
тогтолцооны голлох үүрэг өндөр. Шүүхийн тогтолцоо эрүүлжээгүй, доголдолтой
байгаа улс оронд хөрөнгө оруулалтын 15-20 хувь нь хаалттай байдаг гэсэн судалгаа
бий. Хөрөнгийн урсгал өөр тийшээ чиглэдэг гэсэн үг. Тиймээс шүүхийн шинэчлэлийг
зөв эхлүүлбэл манай улсад орж ирэх хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, тэдэнд таатай
орчин бүрдүүлнэ” гэж ярьж байв. Тэрээр шүүхийн шинэчлэлийн талаар “Том төрөөс
ухаалаг төр рүү шилжихэд хуулийн шинэтгэлийн бодлого хэрэгтэй. Ялангуяа эдийн
засагт төр оролцохыг хязгаарлаж чадвал төрийн ухаалаг алхам болно. Тиймээс төр
өөрөө аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэх тал дээр зөв байр суурьтай болох хуулиудын
төслийг УИХ-д өргөн барьсан байгаа. Бас боловсруулах шатандаа яваа нэлээд олон
хуулийн төсөл бий. Шударга ёсны үйлчилгээг иргэнд хүргэдэг системийн гол
хундаамыг энэ шинэчлэлээр тавьж чадсан” хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн.

Харин  Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга
Н.Лүндэндорж  “Амьдрах эрхийн баталгааг
шударга шүүхийн тогтолцоо хангадаг. Шударга шүүхгүй оронд үндэсний баячууд нь
хэзээ ч итгэдэггүй. Дандаа гадна хөрөнгөө байршуулдаг. Хөрөнгө оруулагчид ч орж
ирдэггүй юм” гэж онцолсон.

“Аливаа
улс орон ардчилал хөгжлийн замаар явахыг хүсч байгаа бол хоёр зүйлийг хийх
ёстой, нэгдүгээрт хараат бус шүүхийн тогтолцоог бий болгох, хоёрдугаарт
бизнесийг чөлөөт болгох хэрэгтэй гэж одоогоос 200 гаруй жилийн өмнө Английн
нэрт эдийн засагт Адам Смит хэлсэн байдаг. Энэ хоёрыг чөлөөт болгосон байхад ямар
ч парламенттай байсан ч улс орон хөгжиж чадна” гэж ярих оролцогч ч байв. Мөн
нэг оролцогч “Бизнесийн ихэнх маргааныг шүүхээр шийдвэрлүүлдэг болсон. Гэтэл
манай арбитрын шүүх унтаа байдалд байна. Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэлийн систем
арбитрын шүүхийн талаар ямар бодлого барьж байгаа вэ” гэж Ерөнхийлөгчийн
хуулийн бодлогын зөвлөх Ч.Өнөрбаяраас лавлахад зөвлөх  “Монголын арбитрын шүүхийн нэр хүндийг
өргөхийн тулд хууль тогтоомжийг сайжруулах ёстой. Хөрөнгө оруулагчид Монголын
арбитрын шүүхээр асуудлыг  шийдвэрлүүлэх
сонирхол байдаггүй. Энэ тал дээр анхаарах ёстой” гэсэн хариу өгөв.

Оюу
толгойн далд уурхайн санхүүжилт дээр засаг толгой дохивол гацчихаад байгаа
хөрөнгө оруулалтыг нааш нь татахад том нөлөө үзүүлнэ гэж форумын үеэр бизнес
эрхлэгчид дуу нэгтэй дуугарсан ч засаг төлөөлсөн эрхмүүд энэ талаар юу ч
ярьсангүй. Эдийн засгийн форумаар яригдах болов уу гэж хүлээсэн нөгөө асуудал
нь тавдугаар цахилгаан станц байв.Тавдугаар цахилгаан станцыг түргэлүүлэх ёстой
гэж ярих хүн олон байсан ч  ажлынх
нь  явц ямар яваа талаар бодитой
мэдээллийг албаныхан өгсөнгүй. Тавдугаар станцын хувьд оны дараахнаас ярьж
байсан гэрээ байгуулах ажил өнөөдрийг хүртэл дуусаагүй гэсэн мэдээлэл л байна.
Уг станцыг “Ньюком” болон гадны томоохон компаниуд төртэй түншлэх хэлбэрээр
барихаар болсон билээ. Одоогоор ЭЗХЯ 
станц барих хувийнхантай гэрээн дээр ажиллаж байгаа юм.

800
гаруй төлөөлөгч оролцсон “Монголын эдийн засгийн чуулга-2014” хоёр хоног
үргэлжлэхдээ өмнөх жилийн форумаас хоёр дахин их буюу гуч гаруй сэдвийг хөндсөн
гэж зохион байгуулагчид нь онцлов.

Ц.БААСАНСҮРЭН

М.МӨНХЦЭЦЭГ

  Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

 

 

 

 

Гадаадын хөрөнгө оруу­лалт бараг зогсч, төгрөгийн ханш гуч ор­чим
хувиар унасан үед болж буйгаараа онцлог “Монголын эдийн засгийн форум-2014”-ийг
зорьсон зочдын  олонх  нь бизнес эрхлэгчид байв. Гадаадын хө­­рөнгө оруулалттай
то­моохон компанийн удирд­лагууд ч цаг заваа гарган иржээ. Ноднин  “монгол брэнд”-ийг он­цолсон форум энэ жил “Монголдоо
бүтээцгээе” гэсэн уриа сонгожээ. Брэнд энэ тэрээ бодвол газарт буусан сэдэв сон­­гожээ
гэж баялаг бү­тээгчид онцолж байв.  УДБЭТ-ын
Э.Амартүвшин, Э.Анх­баяр,Э.Бумхүү гу­рав “Кармен” дуурийн “Votre do”-г дуулснаар  чуулган эхэллээ. Гүй­цэтгэх засаглалын тэр­гүүний
чуулганыг нээж хэлсэн үгийг хөрөнгө оруу­лагч, бизнесүүд анхаарч сонсоцгоов. “Өнгөрсөн
жил эдийн засаг таагүй байсан ч ДНБ-ий өсөлт 11.3 хувьтай гарсан, эдийн засгийн
өсөлт гурван жил дараалан хоёр оронтой тооноос буугаагүй” гэсэн үгээр Ерөнхий сайд
яриагаа эхэллээ.

ТАНСАГЛАЛ ТӨГРӨГИЙН ХАНШИЙГ УНАГАСАН ГЭЛЭЭ

Төгрөгийн ханш уна­сан шалтгааныг  сайд юу гэж тайлбарлах бол гэсэн асуулт хан­шийн
савлагаанаас болж хохирол амс­сан компаниудын захир­луудад байсан юм. Гүй­цэтгэх
засаглалын тэр­гүүн “Уул уурхайн бүтээгдэхүүний уналт, гадаадын хөрөнгө оруу­лалтын
түр зуурын зогсон­ги байдал, дэлхийн эдийн засгийн байдлаас болж төгрөг хорин хувиар
унаад байна. Бид гаднаас бэлэн бүтээгдэхүүн авдаг муу зантай болжээ. Бүтээдэг зүйлээ
ч бүтээхээ больсон байна. Төгрөгийн ханш унасны уг шалтгаан нь бүтээмж муу байгаатай
холбоотой. Үүнийгээ хү­лээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Өмнөх жилүүдэд экс­пор­тын түүхий
эдийн үнэ өндөр байсан, гадаадын хөрөнгө оруулалт дажгүй байсан учраас бид энэ гажуудлаа
мэдэхгүй яв­жээ.

Ер нь Австралид үер бол­сон учраас Монгол нүүрсээ гайгүй зарж бай­сан.
Бидний сайных биш л дээ. Бид амар ар­гаар олсон мөнгөө бэлэнчилж үрсэн. Идэж уух
юм, гадаадын брэнд, том машинд мөнгөө өгчихсөн. Өнөөдөр Улаанбаатарчууд нийслэлийн
за­маар зургаан тэрбум ам.долларын машин унаад явж байна. Хөгжсөн улсын туршлагыг
харахад ингэдэггүй юм билээ. Хуримт­лал, хуримтлал бас дахин хуримтлал гэсэн зарчмаар
явдаг юм байна” гэж тайлбарлалаа. Алдаагаа засахын тулд үйлдвэрлэлээ дэмжих хэрэгтэй
гэсэн гарцыг сонгожээ.  “Монголдоо бүтээц­гээе”  гэсэн уриаг сонгосон нь ийм учиртай аж.

Засгийн санхүүжүүлэлтэд  хамрагдахаар
урьдчилсан байдлаар шалгараад  буй 888 төслийг
форумд оролцсон эдийн засагчид “Эргэж харах зүйлүүд бий” гэж байв. “Хас”-ын гэдгээрээ
олны танил Ч.Ганхуяг “Уг нь сонсоход гоё тоо л доо. Гэхдээ “Энержи ресурс” шиг өчнөөн
зуун хүнийг ажлын байраар хангах чадалтай, хэдэн зуун мянган хүнийг татварт төлсөн
мөнгөөрөө тэжээх хүчтэй найман том бизнес эрхлэгчийг төрүүлэх нь л эдийн засагт
хэрэгтэй шийдэл” гэж  байр сууриа хуваалцлаа.

Ерөнхий сайд дэд бүтцэд онцгой анхаарна гэдгээ чуулганы индрээс дуулгав.
Туулын дагуу баригдах хурд­ны замын ажил энэ зунаас эрчимжих гэнэ. Амгалангийн дулааны
цахилгаан станц энэ жилээс ашиглалтад орно, гурав, дөрөвдүгээр цахилгаан станцын
өргөтгөлийн ажил ондоо багтаж  дуусна, Таван
толгойн 450 МВт-ын цахилгаан станцын ажил эхэлнэ гэсэн гэгээлэг мэдээллийг чуулганд
оролцогчдод хэлж байв. Харин олны анхаарлыг хамгийн их татаж буй тавдугаар станцын
талаар юу ч ярьсангүй.

Оюу толгой хөдлөөд эхэл­бэл хөрөнгө оруулалт хийгдэж эхэлнэ гэсэн
хү­лээлт бизнесийнхэнд бий. Төрийнхөнтэй хийсэн удаа дараагийн уулзалтан дээр энэ
асуултыг эрх мэдэлтэй эрхмүүдээс лавлацгаасаар ирсэн хувийнхан өчигдрийн чуулган
дээр ч энэ талаар сонирхоцгоож байсан юм. Харин Ерөнхий сайд энэ талаар тоймтой
үг унага­сангүй.  Ерөнхий сайд  “Бизнес эрхлэгчдийн гомдол арилж байгаа. Бүтээлч
санаачлага хүсэл эрмэлзэл анзаарагдаж байна” гэж яриад үгээ төгсгөсөн.

 

УУЛ УУРХАЙН ТОМ ТӨСЛҮҮДЭЭ УРАГШЛУУЛАХЫГ ЗӨВЛӨВ

Ерөнхий сайдын үгийн дараа Дэлхийн эдийн засгийн чуулга уулзалтыг
төлөөлсөн эрхмүүд  Монголын хөгжлийн загваруудыг
танилцуулав. Дэлхийн шилдэг эдийн за­сагчдын 
гаргасан зөвлөмжийг эн­гийнээр хэлбэл эхлээд уул уурхайн том төслөө цаг алдалгүй
хэрэгжүүл, тэн­дээс олсон мөнгөө эдийн засгаа төрөлжүүлэхэд зар­цуул гэжээ. Монголд
зориул­сан хөгжлийн зургийг боловсруулахад Засгийн газар Дэлхийн эдийн засгийн форумтай
хамтарчээ. Энэ зургийг гаргахдаа экспертүүд, Монголын эдийн засгийн гол тоглогчдоос
бүрдсэн 250 хүнийг оролцуулсан байна. Тэд шийдвэр гаргагч, бизнес эрхлэгчид, олон
нийтийн төлөөллийг урьсан том хэ­лэл­цүүлэг зохиож байж “зурсан” зургаа форумд оролцогчдод
сонирхуулсан юм.

Монголбанкны ерөнхий­лөгч Н.Золжаргал “Монголын эдийн засаг хорин
жилийн өмнө нэг тэрбум ам.долларт эргэлдэж байсан. Өнөөдөр арван тэрбум доллар болж
өссөн. Ирэх хорин жилд 80 тэрбум болж өснө гэсэн төсөөлөл бий. Мэдээж ин­гэхийн
тулд маш их ажиллах ёстой. Хятадын дундаж дав­харгынхны чанар жилээс жилд ахиж байгаа.
Эдийн засагт уул уурхай гол үүрэгтэй байх нь тодорхой. Сүүлийн хорин жилд дэлхийн
хүнс үйлдвэрлэл байнга өссөөр ирсэн. Хятадын хүнсний им­­­порт гэхэд л хэдэн арав
дахин өссөн. Дундаж давхарга чинээлэг болох хэрээр хэрэгцээ нь нэмэгдсэн хэрэг.
Тэгэхээр урд хөрш рүү хүнс экспортолбол маш том орон зай байна. Олсон мөнгө маань
далан тэрбум доллараар өснө гэж түрүүн ярьсан. Энэ мөнгөний багагүй хувийг хүнсээ
импортолж олох боломжтой” хэмээн ярьж байлаа.

  ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЭРСДЛҮҮД УРТ ХУГАЦААНД ҮРГЭЛЖИЛЖ БОЛЗОШГҮЙГ
АНХААРУУЛАВ

“Монголдоо бүтээцгээе” уриатай эдийн засгийн чуулга уулзалт үдээс
хойш салбар хуралдаанаар үргэлжлэв. Төрийн ордны А танхимд 2014 оны онцлох таван
эрсдлийн талаар хэлэлцэв.  Ерөнхий сайдын
зөвлөх Б.Ган-Очир, Эдийн засгийн яамны гадаад хөрөнгө оруулалтын газрын дарга С.Жавхланбаатар,
Монголбанкны ерөнхий­лөгчийн зөвлөх С.Болд, Миком компанийн гүйцэтгэх захирал Д.Үнэнбат
нар манай улсад учирч болзошгүй эдийн засгийн эрсдлүүдийн талаар танилцуулав.

Санхүүгийн талаас нь ам.дол­лараар зээл авсан компаниудад нөхцөл
байд­лын хувьд хүндээр тусах магадлалтай аж. Нийт зээлийн 30 хувь буюу гурван триллион
төгрөгийг ам.доллараар ол­госон байна. Мөн экспортын орлого өнгөрсөн оныхоос гурван
хувиар буурсан. Мон­голын эдийн засаг банк­ны системээр дамжаад орж ирж байгаа валютын
мөнгөн урсгалыг аваад үзвэл өнгөрсөн жил манай нийт экспортын орлого 800 сая ам.доллараар
буурсан. Нүүрсний экспорт нэлээд уналттай яваа болохоор үүнд нөлөөлсөн тухай эдийн
засагчид онцолж байв. Оны эхнээс нүүрсний экспорт 81 хувийн уналттай байгаа гэнэ.
Дээрээс нь, “Оюу толгой” ажилд ороогүй болохоор экспортын дутагдлыг Эрдэ­нэтийн
зэсийн баяжмал, бо­ловсруулаагүй нефть, алт гурав нөхөж байгаа юм. Эдийн засаг муудсан
бас нэг шалтгаан бол бүс нутгийн хамаарал гэж оношлоод бай­гаа. Эдийн засгийн болоод
хөрөнгө оруулалтын орчин 2012 оныг угтахаас эхлэн доройтсон. Энэ нь 2012 оны Хятадын
сонгуультай холбоотой. Тус улсын улс төрийн байдлаас болж Азийн орнуудын эдийн засаг
уналтад ороход нөлөөлсөн.  Хэдий ийм боловч
бүс нутгийн хэмжээнд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхол, итгэл үнэмшил харьцангуй  сайжирч байгаа таатай мэдээг эдийн засагчид  дурдаж байлаа.

Худалдааны алдагдал 2009 оноос хойш хямарсан. 2010 онд 200 гаруй
сая ам.долларын алдагдалтай байсан бол дараа жил нь гурван тэрбум ам.доллар болжээ.
Манай улс жилдээ 2-2.3 тэрбум ам.долларын алдагдалтай гадаад худалдаа хийдэг улс
болсон. Энэ үзүүлэлт 2014 оны эхний хоёр сард 19 сая  ам.доллар байгаа. Улирлын нөлөөлөл эхлээгүй, бизнесийн
идэвхжил ороогүй оны эхний хоёр сард эдийн засаг натуральны болж тэг түвшинд хүрч
байна гэсэн үг. Томоохон бүтээн байгуулалт эхлээгүй энэ үед алдагдал маань ийм болж
байгаа нь энэ оны эхнээс харагдаж байгаа эерэг дохио гэлээ. Хэрэв нүүрс сэргэвэл
гадаад худалдаа ашигтай болно. “Оюу толгой” цааш явбал ашгийн хэмжээ нэмэгдэх дүр
зураг харагдаж байгаа юм.

Харин 2014 онд үүсч болзошгүй эрсдэл бол улсын төсвийн нөхцөл байдал,
макро эдийн засгийн орчин, нүүрс тэр дундаа сэргэхгүй байгаа хандлага. Гадаад валютын
нөөц, төлбөрийн тэнцэл дээр ирж байгаа дарамттай холбогдуулаад томоохон корпорациуд,
санхүүгийн байгууллагуудын зээлжих зэрэглэлийг бууруулах юм бол, энэ онд нэлээн
урт хугацаатай  санхүүгийн эх үүсвэр татах
нь зардалтай, хүндрэлтэй байх аж.

Өнгөрсөн жил гадаадын хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүү­лэхийн тулд хууль
эрх зүйн  орчингоо яаралтай бүрдүүлж чадсан.  Гэвч “Таван толгой”, “Оюу толгой”, “Тавдугаар
цахилгаан станц” зэрэг томоо­хон төсөл хөтөлбөрүүд ажиллаж эхлэхгүй болохоор хөрөнгө
оруулагчдын итгэх итгэлийн хувьд асуултын тэм­дэг болсон тухай энэ салбар хуралдаанд
оролцогчид тодотгож байлаа.

Эдийн засагт тулгамдаж байгаа эрсдлүүдийг богино хугацаанд болон
урт хугацаанд авч үзэх ёстой гэнэ. Бидний гаргаж байгаа нийт бараа бүтээгдэхүүн
түүхийгээр гарч байна. Харин оруулж ирэхдээ эцсийн бүтээгдэхүүн хэлбэрээр оруулж
ирдэг. Хүн юу  хийх вэ гэдгээ бодож, давуу
талуудаа үйлдвэрлэж чадвал эдийн засгийн эрсдлээс гарах алхам болно гэж Ерөнхий
сайдын зөвлөх Б.Ган-Очир онцоллоо. 

Мөн хуралдаанд оролцогч эдийн засагчид, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн
төлөөлөл өөрсдийнхөө санал бодлоо индрийн өмнө чөлөөтэй илэрхийлж байлаа. Тэд “Манай
эдийн засагт итгэх итгэл буурч байна. Бизнес үйлдвэрлэлүүдийг өргөжүүлэх тал дээр
энэ нь доторхой дохио өгч байна. Валютын ханшийн үзүүлэлт ард иргэдэд хүндээр тусч
байна. Бүтээлч монголыг бий болгоё. Чаддаг давуу тал бий болчихсон, чанартай хэдэн
бараа бүтээгдэхүүнд төвлөрөн ажиллавал яасан юм бэ. Өнөөдрийн ийм эгзэгтэй үед гадны
мундаг чадалтай инженер менежерүүд олноор орж ирвэл гадны хөрөнгө оруулалт аяндаа
дагаад орж ирнэ” гэлээ. Мөн төр засгийн зүгээс бизнес эрхлэгчдэд хориг тавьж, тушаа
болохгүй байхыг хүсч байв.

2014 онд манай улсын эдийн засагт учирч болзошгүй  эрсдлүүдийг ийн хэлэлцсэний эцэст дараахь дүгнэлтэд
хүрэв. Улсын гадаад экспор­тын зэс, нүүрс, алтны ханш унаж, зах зээлийн эрэлт багасах
аж. Хөрш улсуудын гадаад  хөрөнгө оруулалтын
орчин таагүй болох эрсдэл байгаа гэнэ. Үүнээс гадна томоохон төслүүд уягдах төлөв
ажиглагджээ. Энэ бэрхшээлийг даван туулах арга зам нь манай улсын төрийн бодлого
шийдвэртэй холбоотой гэв. Төрийн бай­гууллагын засаглалыг сайжруулах, төрийн хэт
их оролцоог бууруулах шаардлагатайг онцолж байна. Мөн эдийн засгийн эрсдэл зөвхөн
2014 оноор хязгаарлагдахгүй, урт хуга­цаанд үүсч бозлошгүйг анхаа­рууллаа. Эдийн
засгаа төрөлжүүлэх, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх аж үйлдвэрийн паркийн ажлыг
яаралтай эхлүүлэхийг үйлдвэрлэгчид хүсч байв. 

Чуулга уулзалтад оролц­сон бизнес эрхлэгчид хям­ралаас гарах нэг
гарц нь үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байлаа. Гэхдээ уул уурхайн
салбарын том төслүүдээ цаг алдалгүй эхлүүлэх ёстой гэсэн Дэлхийн эдийн засгийн чуулганы
дүгнэлтийг ч анхаарах хэрэгтэй гэцгээж байсан юм. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад Оюу
толгой сонирхол татсан асуулт хэвээр байгаа нь форумаас анзаарагдсан. “Монголдоо
бүтээцгээе” уриан доор 34 сэдвийг онцолж буй Эдийн засгийн чуулга өнөөдөр үргэлжилнэ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Гадаадын
хөрөнгө оруу­лалт бараг зогсч, төгрөгийн ханш гуч ор­чим хувиар унасан үед болж
буйгаараа онцлог “Монголын эдийн засгийн форум-2014”-ийг зорьсон зочдын  олонх 
нь бизнес эрхлэгчид байв. Гадаадын хө­­рөнгө оруулалттай то­моохон
компанийн удирд­лагууд ч цаг заваа гарган иржээ. Ноднин  “монгол брэнд”-ийг он­цолсон форум энэ жил
“Монголдоо бүтээцгээе” гэсэн уриа сонгожээ. Брэнд энэ тэрээ бодвол газарт
буусан сэдэв сон­­гожээ гэж баялаг бү­тээгчид онцолж байв.  УДБЭТ-ын Э.Амартүвшин, Э.Анх­баяр,Э.Бумхүү гу­рав
“Кармен” дуурийн “Votre do”-г дуулснаар 
чуулган эхэллээ. Гүй­цэтгэх засаглалын тэр­гүүний чуулганыг нээж хэлсэн
үгийг хөрөнгө оруу­лагч, бизнесүүд анхаарч сонсоцгоов. “Өнгөрсөн жил эдийн
засаг таагүй байсан ч ДНБ-ий өсөлт 11.3 хувьтай гарсан, эдийн засгийн өсөлт
гурван жил дараалан хоёр оронтой тооноос буугаагүй” гэсэн үгээр Ерөнхий сайд
яриагаа эхэллээ.

ТАНСАГЛАЛ ТӨГРӨГИЙН ХАНШИЙГ УНАГАСАН ГЭЛЭЭ

Төгрөгийн
ханш унасан шалтгааныг  сайд юу гэж тайлбарлах
бол гэсэн асуулт ханшийн савлагаанаас болж хохирол амссан компаниудын захирлуудад
байсан юм. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн “Уул уурхайн бүтээгдэхүүний уналт,
гадаадын хөрөнгө оруу­лалтын түр зуурын зогсон­ги байдал, дэлхийн эдийн засгийн
байдлаас болж төгрөг хорин хувиар унаад байна. Бид гаднаас бэлэн бүтээгдэхүүн
авдаг муу зантай болжээ. Бүтээдэг зүйлээ ч бүтээхээ больсон байна. Төгрөгийн
ханш унасны уг шалтгаан нь бүтээмж муу байгаатай холбоотой. Үүнийгээ хү­лээн
зөвшөөрөх хэрэгтэй. Өмнөх жилүүдэд экс­портын түүхий эдийн үнэ өндөр байсан,
гадаадын хөрөнгө оруулалт дажгүй байсан учраас бид энэ гажуудлаа мэдэхгүй явжээ.

Ер нь Австралид үер болсон
учраас Монгол нүүрсээ гайгүй зарж байсан. Бидний сайных биш л дээ. Бид амар ар­гаар
олсон мөнгөө бэлэнчилж үрсэн. Идэж уух юм, гадаадын брэнд, том машинд мөнгөө
өгчихсөн. Өнөөдөр Улаанбаатарчууд нийслэлийн за­маар зургаан тэрбум ам.долларын
машин унаад явж байна. Хөгжсөн улсын туршлагыг харахад ингэдэггүй юм билээ.
Хуримтлал, хуримтлал бас дахин хуримтлал гэсэн зарчмаар явдаг юм байна” гэж
тайлбарлалаа. Алдаагаа засахын тулд үйлдвэрлэлээ дэмжих хэрэгтэй гэсэн гарцыг
сонгожээ.  “Монголдоо бүтээцгээе”  гэсэн уриаг сонгосон нь ийм учиртай аж.

Засгийн
санхүүжүүлэлтэд  хамрагдахаар урьдчилсан
байдлаар шалгараад  буй 888 төслийг
форумд оролцсон эдийн засагчид “Эргэж харах зүйлүүд бий” гэж байв. “Хас”-ын
гэдгээрээ олны танил Ч.Ганхуяг “Уг нь сонсоход гоё тоо л доо. Гэхдээ “Энержи
ресурс” шиг өчнөөн зуун хүнийг ажлын байраар хангах чадалтай, хэдэн зуун мянган
хүнийг татварт төлсөн мөнгөөрөө тэжээх хүчтэй найман том бизнес эрхлэгчийг
төрүүлэх нь л эдийн засагт хэрэгтэй шийдэл” гэж 
байр сууриа хуваалцлаа.

Ерөнхий
сайд дэд бүтцэд онцгой анхаарна гэдгээ чуулганы индрээс дуулгав. Туулын дагуу
баригдах хурд­ны замын ажил энэ зунаас эрчимжих гэнэ. Амгалангийн дулааны
цахилгаан станц энэ жилээс ашиглалтад орно, гурав, дөрөвдүгээр цахилгаан
станцын өргөтгөлийн ажил ондоо багтаж 
дуусна, Таван толгойн 450 МВт-ын цахилгаан станцын ажил эхэлнэ гэсэн
гэгээлэг мэдээллийг чуулганд оролцогчдод хэлж байв. Харин олны анхаарлыг
хамгийн их татаж буй тавдугаар станцын талаар юу ч ярьсангүй.

Оюу
толгой хөдлөөд эхэл­бэл хөрөнгө оруулалт хийгдэж эхэлнэ гэсэн хү­лээлт
бизнесийнхэнд бий. Төрийнхөнтэй хийсэн удаа дараагийн уулзалтан дээр энэ
асуултыг эрх мэдэлтэй эрхмүүдээс лавлацгаасаар ирсэн хувийнхан өчигдрийн
чуулган дээр ч энэ талаар сонирхоцгоож байсан юм. Харин Ерөнхий сайд энэ талаар
тоймтой үг унага­сангүй.  Ерөнхий сайд  “Бизнес эрхлэгчдийн гомдол арилж байгаа. Бүтээлч
санаачлага хүсэл эрмэлзэл анзаарагдаж байна” гэж яриад үгээ төгсгөсөн.
 

УУЛ УУРХАЙН ТОМ ТӨСЛҮҮДЭЭ УРАГШЛУУЛАХЫГ ЗӨВЛӨВ

Ерөнхий
сайдын үгийн дараа Дэлхийн эдийн засгийн чуулга уулзалтыг төлөөлсөн
эрхмүүд  Монголын хөгжлийн загваруудыг
танилцуулав. Дэлхийн шилдэг эдийн за­сагчдын 
гаргасан зөвлөмжийг эн­гийнээр хэлбэл эхлээд уул уурхайн том төслөө цаг
алдалгүй хэрэгжүүл, тэндээс олсон мөнгөө эдийн засгаа төрөлжүүлэхэд зарцуул
гэжээ. Монголд зориул­сан хөгжлийн зургийг боловсруулахад Засгийн газар Дэлхийн
эдийн засгийн форумтай хамтарчээ. Энэ зургийг гаргахдаа экспертүүд, Монголын
эдийн засгийн гол тоглогчдоос бүрдсэн 250 хүнийг оролцуулсан байна. Тэд шийдвэр
гаргагч, бизнес эрхлэгчид, олон нийтийн төлөөллийг урьсан том хэ­лэлцүүлэг
зохиож байж “зурсан” зургаа форумд оролцогчдод сонирхуулсан юм.

Монголбанкны
ерөнхий­лөгч Н.Золжаргал “Монголын эдийн засаг хорин жилийн өмнө нэг тэрбум
ам.долларт эргэлдэж байсан. Өнөөдөр арван тэрбум доллар болж өссөн. Ирэх хорин
жилд 80 тэрбум болж өснө гэсэн төсөөлөл бий. Мэдээж ин­гэхийн тулд маш их
ажиллах ёстой. Хятадын дундаж дав­харгынхны чанар жилээс жилд ахиж байгаа.
Эдийн засагт уул уурхай гол үүрэгтэй байх нь тодорхой. Сүүлийн хорин жилд
дэлхийн хүнс үйлдвэрлэл байнга өссөөр ирсэн. Хятадын хүнсний им­­­порт гэхэд л
хэдэн арав дахин өссөн. Дундаж давхарга чинээлэг болох хэрээр хэрэгцээ нь
нэмэгдсэн хэрэг. Тэгэхээр урд хөрш рүү хүнс экспортолбол маш том орон зай
байна. Олсон мөнгө маань далан тэрбум доллараар өснө гэж түрүүн ярьсан. Энэ
мөнгөний багагүй хувийг хүнсээ импортолж олох боломжтой” хэмээн ярьж байлаа.

 
ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЭРСДЛҮҮД УРТ ХУГАЦААНД ҮРГЭЛЖИЛЖ
БОЛЗОШГҮЙГ АНХААРУУЛАВ

“Монголдоо
бүтээцгээе” уриатай эдийн засгийн чуулга уулзалт үдээс хойш салбар хуралдаанаар
үргэлжлэв. Төрийн ордны А танхимд 2014 оны онцлох таван эрсдлийн талаар
хэлэлцэв.  Ерөнхий сайдын зөвлөх
Б.Ган-Очир, Эдийн засгийн яамны гадаад хөрөнгө оруулалтын газрын дарга
С.Жавхланбаатар, Монголбанкны ерөнхий­лөгчийн зөвлөх С.Болд, Миком компанийн
гүйцэтгэх захирал Д.Үнэнбат нар манай улсад учирч болзошгүй эдийн засгийн
эрсдлүүдийн талаар танилцуулав.

Санхүүгийн
талаас нь ам.дол­лараар зээл авсан компаниудад нөхцөл байд­лын хувьд хүндээр
тусах магадлалтай аж. Нийт зээлийн 30 хувь буюу гурван триллион төгрөгийг
ам.доллараар ол­госон байна. Мөн экспортын орлого өнгөрсөн оныхоос гурван
хувиар буурсан. Мон­голын эдийн засаг банк­ны системээр дамжаад орж ирж байгаа
валютын мөнгөн урсгалыг аваад үзвэл өнгөрсөн жил манай нийт экспортын орлого
800 сая ам.доллараар буурсан. Нүүрсний экспорт нэлээд уналттай яваа болохоор
үүнд нөлөөлсөн тухай эдийн засагчид онцолж байв. Оны эхнээс нүүрсний экспорт 81
хувийн уналттай байгаа гэнэ. Дээрээс нь, “Оюу толгой” ажилд ороогүй болохоор
экспортын дутагдлыг Эрдэ­нэтийн зэсийн баяжмал, бо­ловсруулаагүй нефть, алт гурав
нөхөж байгаа юм. Эдийн засаг муудсан бас нэг шалтгаан бол бүс нутгийн хамаарал
гэж оношлоод байгаа. Эдийн засгийн болоод хөрөнгө оруулалтын орчин 2012 оныг
угтахаас эхлэн доройтсон. Энэ нь 2012 оны Хятадын сонгуультай холбоотой. Тус
улсын улс төрийн байдлаас болж Азийн орнуудын эдийн засаг уналтад ороход
нөлөөлсөн.  Хэдий ийм боловч бүс нутгийн
хэмжээнд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхол, итгэл үнэмшил харьцангуй  сайжирч байгаа таатай мэдээг эдийн
засагчид  дурдаж байлаа.

Худалдааны
алдагдал 2009 оноос хойш хямарсан. 2010 онд 200 гаруй сая ам.долларын
алдагдалтай байсан бол дараа жил нь гурван тэрбум ам.доллар болжээ. Манай улс
жилдээ 2-2.3 тэрбум ам.долларын алдагдалтай гадаад худалдаа хийдэг улс болсон.
Энэ үзүүлэлт 2014 оны эхний хоёр сард 19 сая 
ам.доллар байгаа. Улирлын нөлөөлөл эхлээгүй, бизнесийн идэвхжил ороогүй
оны эхний хоёр сард эдийн засаг натуральны болж тэг түвшинд хүрч байна гэсэн
үг. Томоохон бүтээн байгуулалт эхлээгүй энэ үед алдагдал маань ийм болж байгаа
нь энэ оны эхнээс харагдаж байгаа эерэг дохио гэлээ. Хэрэв нүүрс сэргэвэл
гадаад худалдаа ашигтай болно. “Оюу толгой” цааш явбал ашгийн хэмжээ нэмэгдэх
дүр зураг харагдаж байгаа юм.

Харин
2014 онд үүсч болзошгүй эрсдэл бол улсын төсвийн нөхцөл байдал, макро эдийн
засгийн орчин, нүүрс тэр дундаа сэргэхгүй байгаа хандлага. Гадаад валютын нөөц,
төлбөрийн тэнцэл дээр ирж байгаа дарамттай холбогдуулаад томоохон корпорациуд,
санхүүгийн байгууллагуудын зээлжих зэрэглэлийг бууруулах юм бол, энэ онд нэлээн
урт хугацаатай  санхүүгийн эх үүсвэр татах
нь зардалтай, хүндрэлтэй байх аж.

Өнгөрсөн
жил гадаадын хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүү­лэхийн тулд хууль эрх зүйн  орчингоо яаралтай бүрдүүлж чадсан.  Гэвч “Таван толгой”, “Оюу толгой”, “Тавдугаар
цахилгаан станц” зэрэг томоо­хон төсөл хөтөлбөрүүд ажиллаж эхлэхгүй болохоор
хөрөнгө оруулагчдын итгэх итгэлийн хувьд асуултын тэм­дэг болсон тухай энэ
салбар хуралдаанд оролцогчид тодотгож байлаа.

Эдийн
засагт тулгамдаж байгаа эрсдлүүдийг богино хугацаанд болон урт хугацаанд авч
үзэх ёстой гэнэ. Бидний гаргаж байгаа нийт бараа бүтээгдэхүүн түүхийгээр гарч
байна. Харин оруулж ирэхдээ эцсийн бүтээгдэхүүн хэлбэрээр оруулж ирдэг. Хүн
юу  хийх вэ гэдгээ бодож, давуу талуудаа
үйлдвэрлэж чадвал эдийн засгийн эрсдлээс гарах алхам болно гэж Ерөнхий сайдын
зөвлөх Б.Ган-Очир онцоллоо. 

Мөн
хуралдаанд оролцогч эдийн засагчид, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл
өөрсдийнхөө санал бодлоо индрийн өмнө чөлөөтэй илэрхийлж байлаа. Тэд “Манай
эдийн засагт итгэх итгэл буурч байна. Бизнес үйлдвэрлэлүүдийг өргөжүүлэх тал
дээр энэ нь доторхой дохио өгч байна. Валютын ханшийн үзүүлэлт ард иргэдэд
хүндээр тусч байна. Бүтээлч монголыг бий болгоё. Чаддаг давуу тал бий
болчихсон, чанартай хэдэн бараа бүтээгдэхүүнд төвлөрөн ажиллавал яасан юм бэ.
Өнөөдрийн ийм эгзэгтэй үед гадны мундаг чадалтай инженер менежерүүд олноор орж
ирвэл гадны хөрөнгө оруулалт аяндаа дагаад орж ирнэ” гэлээ. Мөн төр засгийн
зүгээс бизнес эрхлэгчдэд хориг тавьж, тушаа болохгүй байхыг хүсч байв.

2014
онд манай улсын эдийн засагт учирч болзошгүй 
эрсдлүүдийг ийн хэлэлцсэний эцэст дараахь дүгнэлтэд хүрэв. Улсын гадаад
экспортын зэс, нүүрс, алтны ханш унаж, зах зээлийн эрэлт багасах аж. Хөрш
улсуудын гадаад  хөрөнгө оруулалтын орчин
таагүй болох эрсдэл байгаа гэнэ. Үүнээс гадна томоохон төслүүд уягдах төлөв
ажиглагджээ. Энэ бэрхшээлийг даван туулах арга зам нь манай улсын төрийн
бодлого шийдвэртэй холбоотой гэв. Төрийн байгууллагын засаглалыг сайжруулах,
төрийн хэт их оролцоог бууруулах шаардлагатайг онцолж байна. Мөн эдийн засгийн
эрсдэл зөвхөн 2014 оноор хязгаарлагдахгүй, урт хуга­цаанд үүсч бозлошгүйг
анхаа­рууллаа. Эдийн засгаа төрөлжүүлэх, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх аж
үйлдвэрийн паркийн ажлыг яаралтай эхлүүлэхийг үйлдвэрлэгчид хүсч байв. 

Чуулга
уулзалтад оролц­сон бизнес эрхлэгчид хям­ралаас гарах нэг гарц нь үйлдвэрлэлээ
хөгжүүлэх гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байлаа. Гэхдээ уул уурхайн салбарын том
төслүүдээ цаг алдалгүй эхлүүлэх ёстой гэсэн Дэлхийн эдийн засгийн чуулганы
дүгнэлтийг ч анхаарах хэрэгтэй гэцгээж байсан юм. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад
Оюу толгой сонирхол татсан асуулт хэвээр байгаа нь форумаас анзаарагдсан.
“Монголдоо бүтээцгээе” уриан доор 34 сэдвийг онцолж буй Эдийн засгийн чуулга
өнөөдөр үргэлжилнэ.

 

Ц.БААСАНСҮРЭН

М.МӨНХЦЭЦЭГ

– ЭНЭ ХЭМЖЭЭНИЙ ДОЛЛАР ОЛЧИХВОЛ ТӨГРӨГИЙН ХАНШ ЧАНГАРНА
–

Монголын алт үйлд­вэрлэгчдийн
хол­бооныхон ин­гэж хэлж байна.  Алт үйлд­вэр­лэгчдийн
холбоо энэ жил гэхэд алтны шо­роон ордоос 11 тонн алт  олборлох боломжтой гэдгийг тооцоолоод гар­гаад
ирчихэж. Энэ  хэмжээний алт ол­борлоход
300 ор­чим тэрбум төгрөг шаард­лагатай гэнэ. Ам.доллараар тооцвол 168 орчим сая
доллар гэсэн үг. Энэ дайны  хөрөнгө оруулалт
хийчихвэл бид алтнаасаа эргүүлээд 440 сая ам.доллар олох боломжтой гэнэ. Өөрөөр
хэлбэл оруулсан хөрөнгөөсөө 2.5 их мөнгө олох боломж байгаа аж. Гэнэтийн ашгийн
тат­вар, урт нэртэй хууль гээд шийдвэр гар­гагчдын алдаанаас болж уначихаад байсан
алтны салбар хөл дээрээ босоход  мөнгө хэрэгтэй
болжээ. Алтны компаниудын техник, технологи нь нэлээд хуучирсан гэнэ. Орчин үеийн,
байгальд хал багатай, өндөр чадалтай дэвшилтэт технологитой болоход багагүй мөнгө
хэрэг болоод байгаа аж. Энэ мэт шалтгаанаас болж Алт олборлогчдын холбооноос Уул
уурхайн яам, Эдийн засгийн хөгжлийн яаманд хандан алт олборлогчдод тодорхой хэмжээний
хөрөнгө мөнгөний дэмжлэг үзүүлэхийг хүсээд байгаа юм байна.

ХАТУУ ВАЛЮТ

Алтыг хатуу валют гэх нь бий.
Америк доллар дэлхийн нөөцийн гол валют байсаар ирсэн ч сүүлийн арван жилд улс орнууд
доллараас аль болох татгалзаж өөрийн мөнгөн тэмдэгтийг үнэ цэнэтэй байлгах арга
чаргыг хайх болсон. Урд хөрш гэхэд л юаниа хүчирхэгжүүлж, ам.долларын эзлэх орон
зайг багасгах  бодлого барьж буй. Дээр нь
АНУ өрөөрөө дэлхийд толгой цохидог. Одоо үүсээд байгаа хямралын шалтгаан нь ч өр.
Энэ утгаараа доллар дэлхийд найдваргүй валют гэж үнэлэгдэх болжээ. Европын орнуудын
хэрэглэдэг еврог дэлхийд долларын дараа гарч ирэх нөөцийн валют гэж онцолдог байсан
ч Грекээс эхэлсэн евро бүсийн хямрал энэ таамгийг няцаахад хүргэсэн. Британийн фунт
стерлинг, Японийн иен ч ялгаагүй эдийн засгаа дагаад тиймхэн байгаа. Эндээс цаашлуулаад
яривал нөөц валют юу байж болох вэ гэдэг асуултын хариуг  мөнгөтэй эрхмүүд хайгаад эхэлжээ.

       Хөрөнгөө аюулгүй байлгахын тулд
тэд байгаа мөнгөө алт болгох сонирхолтой байна. Алт ирээдүйн нөөцийн шинэ валют
байх боломжтой гэсэн яриа ч эндээс эхлэлтэй аж. Алтыг их хэмжээгээр нөөцөлсөн орнууд
эдийн засгийнхаа хувьд найдвартай гэж харагддаг.

АЛТНЫ ХАНШ ЖИЛ ИРЭХ ТУСАМ ЧАНГАРНА

Санхүүгийн мэргэжилтнүүд сүүлийн
үед алтыг онцлох болжээ. Америкийн  санхүүгийн
үйлчилгээ үзүүлдэг “Арчер” компанийн шинжээч Стефен  Платт “Европыг хамарсан өрийн хямрал олон
орныг хамарч байгаа энэ үед алтанд найдахаас өөр арга алга” гэсэн бол  “Ситигрупп” компанийн шинжээч Дэвид
Туртел “Европын Засгийн газар, банкууд хямралтай байгаа энэ үед алтны ханш
сайн байгаа” хэмээн хэлжээ. Дэлхийн улс орнууд  алтны нөөцөө нэмэгдүүлж буйг АНУ 8.1 мянган тонн,
Герман 2.4 мянган тонн, Франц 2.6 мянган тонн, Итали 2.6 мянган тонн, Хятад 1.0
мянган тонн, Швейцарь 1.0 мянган тонн, Япон 765,2 тонн алтыг банкиндаа хадгалж байгаагаас
харчихаж болов. Өнгөрсөн долоо хоногт алтны ханш сүүлийн зургаан сарынхаа оргилд
хүрч нэмэгдсэн гэж “Блүүмбэрг” мэдээлсэн. Цаашдаа ч алтны үнэ өндрөө авна гэж шинжээчид
нэг дуугаар онцлох болсон. Тэгэхээр алтаа ахиухан доллараар худалдаж төгрөгөө үнэгүйдлээс
аврах боломж бидэнд байгаа гэсэн үг.

АЛТНЫ НӨӨЦ ИХЭСВЭЛ ДОЛЛАРЫН ХАНШ БУУНА

Уул уурхайн яамны газрын дарга
Б.Нэргүй “Төв банкинд тушаах алтыг татвараас чөлөөлөх хууль яригдаж байх үед “Алтыг
хатуу валют гэж нэрлээд байгаа нь дэлхий дахиныг хамарсан хямрал, дайн самууны үед
мөнгөний ханш унадагтай холбоотой гарч ирсэн ойлголт л доо. Сүүлийн жилүүдэд санхүүгийн
хямрал дэлхийд ойр ойрхон давтагдлаа.Манай улсын хувьд гадаад худалдааны алдагдал
их, валютын ханш огцом савлагаатай үед Монгол банкиндаа алт худалдаж авснаар алтны
нөөц нэмэгдэж, тэгснээр валютын нөөцөө өсгөх, ханшийг тогтворжуулахад ихээхэн ач
холбогдолтой” хэмээн ярьж байсан. Алтны сал­барынханд татварын хөнгөлөлт ам­ласан
хуу­лийн төслийн хэлэлцүүлгийн үеэр ажлын хэсгийн ахлагч Д.Ганбат “Эдийн засаг хүнд
байна. Дэлхийн эдийн засаг ч хүндрээд байна. Доллар 1700 гарчихсан, алт нь далд
хэлбэрт орсон энэ байдлыг удаан хугацаагаар үргэлжлүүлж болохгүй. Энэ хууль батлагдсаны
маргаашнаас эхлэн долларын ханш буурч эхэлнэ” гэж онцолж байв. Одоогоор ам.долларын
ханш зарим эдийн засагчдын таамагласан шиг 2000 хүрээгүй, 1700-1800 төгрөгийн хооронд
хэлбэлзэж байна. Монгол банк он гарсаар 1.3 тонн алт нөөцөлчихөөд байна. Ноднин
жилийн өдийд тушаасан хэмжээнээс хоёр дахин өссөн тоо гэж Төв банкныхан онцолж байгаа.  Ингээд бодохоор Монголын алтны нөөц эрс нэмэгдсэн
гэсэн үг. Дахин хэлэхэд алтны салбараа хөрөнгөөр дэмжиж олборлолтыг нь нэмбэл энэ
жилдээ 11 тонн алт олборлох бүрэн боломжтой гэж алт олборлогчид онцолж байна. Өдий
хэрийн алттай болчихвол төгрөгийн ханш тогтворжихоос гадна алтаа барьцаалж хөрөнгө
оруулалт татах, бонд гаргах боломж ч бий гэж эдийн засагчид хэлж байна. 2005 онд
Монголбанкинд хоёр тонн алт тушааж байсан бол 2013 онд долоон тонн алт тушаасан
гэсэн тоо бий. Орчин нь сайн байвал  жилдээ
25 тонн орчим алт тушаагддаг гэх тоог алтныхан хэлдэг. Жилдээ 16-40 тонн алт тушаагдах
боломжтой гэж ярих судлаачид ч бий.

БИД ХЭР
АЛТТАЙ ВЭ?

Алтны нөөцөөрөө дажгүй улсын
нэгд  Монгол ордог. Боломжтой нөөц нь нийлээд
513970 килограмм гэсэн тоог эрдэмтэд 2010 онд гаргаж байж. Европын хэвлэлд Монголын
алтны нөөцийг Канадын Клондейк нутагтай зүйрлэж бичсэн удаатай. Монголын хөрсөн
доор  3000 тонн алт бий гэсэн тоо ч сонсогддог.
Дэлхийд эхний аравт багтах хэмжээний нөөцтэй гэсэн үг. Сүүлийн хорь гаруй жилийн
хугацаанд 150 тонныг нь олборлосон гэх статистик бий. Алтны салбартаа хөрөнгө оруулалт
хийж хайгуулалтаа нэмбэл үүнээс ч илүү их нөөц илрүүлэх боломжтой гэдэг.

Монголын
алт үйлдвэрлэгчдийн холбооны тэргүүлэгч гишүүн, “Жамп-Алт” компанийн захирал П.Цэрэндаваагаас
зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Алтны ханш дэлхийн зах зээлд
нэлээд өсөлттэй байна. Цаашдаа өсөх хандлага ажиглагдаж байна уу?

-Алт хөрвөх чадвартай металл.  Улс орны эдийн засгийн баталгаа болж байдаг учраас
үнэ ханш нь хэзээд чанга байдаг. Монголын хувьд 
алтаа дэлхийн хаана ч аваачаад борлуулах зах зээл нь нээлттэй. Нүүрс бол
хэцүү л дээ. Монголын нүүрсний ганц худалдан авагч нь Хятад. Дээрээс нь тээвэрлэлтийн
зардалд асар их зарлага гаргадаг. Тэгвэл нэг тонн алтыг онгоцоор зөөгөөд АНУ, Англид
зарж болно.  Нэг тонн алт одоогийн ханшаар
46 сая ам.доллар болж байгаа.  Энэ мөнгийг
нүүрсээр олъё гэвэл  нэг сая  тонн нүүрс урагшаа зөөх хэрэгтэй болж болно.

-Монгол банкинд тушаах алтны
татварыг эрс багасгаснаас хойш Төв банкинд нэг, хоёрхон сарын дотор бүтэн жилд тушаадаг
алтны 20-30 хувьтай тэнцэхээр алт тушаасан гэсэн статистик гарсан. Алтны компаниудад
энэ шийдвэр хэр нөлөө үзүүлсэн бэ?

– Өнгөрсөн жилүүд алтны салбарынханд
амаргүй байсан нь үнэн. Хууль дүрэм, бодлогын алдаанаас шалтгаалаад энэ салбарын
үйл ажиллагаа зогсонги байдалд орсон ч шинэчлэлийн  Засгийн газраас хэрэгжүүлж байгаа  бодлогын ачаар алтны салбар дахиад сэргэх хандлага
ажиглагдаж байна. Арван жилийн өмнө Монголбанкинд 25 тонн алт тушаагдаж байсан.
Бодлогын алдаанаас болж Төв банкинд тушаах алтны хэмжээ эрс буурсан. Харин энэ оноос
аж ахуйн нэгж гэлтгүй хувь хүмүүс ч Монголбанкинд алт тушаах сонирхолтой болсон.

-Валютын ханшинд нөлөөлөхөөр
хэмжээний алт олборлохын тулд яах ёстой вэ?

-Дэлхийн зах зээлийн уналт, гадаад,
дотоод хүчин зүйлсээс шалтгаалаад Монголын эдийн засгийн байдал тааламжгүй байгаа.
Эскпортод гаргадаг  нүүрсний үнэ буурахын
хэрээр манайд орж ирэх долларын хэмжээ багасч байна. Дээрээс нь хөрөнгө оруулалт
тавин хувь буурсан. Яг ийм үед төр, засаг мэдрэмж сайтай ажиллах ёстой. Долларын
ханшийг тогтвортой байлгахын тулд алтны нөөцөө улам нэмэгдүүлэх учиртай. Алтны салбарт
хөрөнгө оруулалт хийх, олборлолтыг нэмэгдүүлэх замаар эдийн засгийн хүндрэлийг давах
боломж бий. Алтны салбарын бүтээмжийг сайжруулж эдийн засгаа аврах боломж байна.
Хөрөнгө оруулалт, санхүүгээр дэмжээд өгвөл валютын ханшинд нөлөөлөхөөр хэмжээний
алт олборлох боломж байгаа. Алтыг эдийн засгийн баталгаа гэдгийг дэлхийн улсууд
хүлээн зөвшөөрдөг. Тэр ч утгаараа дэлхийн улс орнууд валютын нөөцөө нэмэгдүүлэхийн
тулд алт ихээр худалдан авах болсон.  Дэлхийн
улсууд шар металлын төлөө ширүүн өрсөлдөж байна. Алтны нөөц ихтэй улсын валют тогтвортой
байдаг, алт ихтэй улс баян байдаг учраас тэр л дээ.

 -Урт нэртэй хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах төслийг
УИХ хэлэлцэх гэж байгаа. Урт нэртэй хуулийн 
талаар алтныхан ямар байр суурьтай байна?

-Намрын чуулганаар энэ асуудлыг
хэлэлцсэн ч шийдэлд хүрч чадсангүй. Ирэх хаврын чуулганаар хэлэлцэх болов уу гэж
харж байгаа. Эдийн засаг, байгаль экологио бодсон ч энэ хуулийг яаралтай өөрчлөх
шаардлагатай байна. Зөвшөөрлөө хүчингүй болгуулсан, нөхөн олговор нэхэж байгаа компаниудад
Засгийн газар мөнгө олгох ямар ч боломжгүй. Нөгөөтэйгүүр хууль анх батлагдсанаас
хойш огт хэрэгжилгүй хоёр жилийн нүүр үзлээ. Зорилгодоо хүрч чадахгүй нь ч тодорхой
байна шүү дээ. Байгаль орчныг хамгаалах тухай үзэл санаа нь зөв ч гэсэн зорилгоо
биелүүлж чадахгүй байгаа тул өөрчлөх хэрэгтэй.

Ц.БААСАНСҮРЭН

ШӨХТГ-ын дарга “Шаардлага биелүүлэхгүй  бол АСА циркийг төрд эргүүлж авна” гэж мэдэгдээд
буй. Их аварга Д.Дагвадорж  О.Магнайгийн  мэдэгдэлд хариу тайлбар хийсэн нь энэ долоо хоногийн
анхаарал татсан үйл явдлын нэг байлаа. Циркийг зориулалтын дагуу ашиглахгүй байна
гэсэн шүүмжлэлтэй тэр санал нийлээгүй юм. Сэтгүүлчдэд цирк циркээрээ байгааг харуулж,
циркийн ажилтай танилцуулсан их аварга ШӨХТГ-ын даргын циркийг онилсны учрыг улс
төртэй холбон тайлбарласан нь олны анхаарлыг татсан юм.  “О.Магнайг ирэх сонгуулиар Сонгинохайрхан дүүрэгт  өрсөлдөнө гэсэн мэдээлэл нам дээр явж байгаа юм
билээ. Сонгинохайрхан дүүрэгт миний ах Сумъяабазар өрсөлдөж гарч ирсэн. Өрсөлдөгчөө
унагах гэсэн санаагаа төрийн албыг далайлгаж хэрэгжүүлнэ гэж байгаа бол маш том
эндүүрэл.  АСА цирк бол хувь хүний өмч. Хуулийн
дагуу хувьчилсан өмч нь. Хэрвээ шантааж хийж 
ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулбал хатуу тэмцэнэ” гэсэн мэдэгдэл хийсэн их
аварга Д.Дагвадоржийг  “Өдрийн зочин” буландаа
онцолж байна.

Долгорсүрэн зааны бөх хөвгүүдийн
нэг  Дагвадорж 1980 онд төрсөн. Улсын аварга
Сумъяабазар, улсын начин Сэржбүдээ нарын дүү болж мэндэлсэн газар нь Улаанбаатар.
Их аваргын ээж Х.Пүрэвбадам 25 дугаар бааз буюу хожим Автокомбинат болсон тээврийн
байгууллагын нягтлан хийж байсан нэгэн. Одоо АСА циркийн гол ажлыг нугалж яваа.
Асашёорюү Тамир гэдэг бүсгүйтэй амьдралаа холбож хоёр хүүхдийн аав болсон.

Д.Дагвадоржийг сумогийн түүхэн
дэх хамгийн амжилттай ёкозүна гэдгийг дэлхий мэднэ.  Дээд зиндаанд 25 удаа түрүүлж сумогийн түүхэнд
гуравдугаарт эрэмбэлэгдсэн, 2005 онд нэг жилийн бүх башёд түрүүлсэн анхны сүмоч,
нийт 669 ялалт байгуулсан гэж ирээд яривал Японы мэргэжлийн сумогийн түүхэнд түүний
гаргасан тод мөрүүд олон. 2010 оны нэгдүгээр сарын тэмцээний үеэр  хүнд гар хүрсэн гэж хэвлэлээр шуугисан нь  Асашёорюүг 
зодог тайлахад хүргэж байв. Сүмогийн 68 дахь их аварга Д.Дагвадоржийн  зодог тайлах ёслолд  озэки Чиётайкай болон гадна, дотнын олон зочид
ирж байв. 360 хүн түүний үсэнд хүрэх ёсыг гүйцэтгэсэн гэдэг.

Монгол Улсын гавьяат тамирчин,
хөдөлмөрийн баатар цолтой энэ эрхмийн талаар “Википедиа”-д “Гадны ёкозүна нар болох
Акэбоно, Мүсашимарү нар 200 кг хол давсан, жингээр ааглан барилддаг байсан юм. Харин  2001 онд дөнгөж 129 кг байсан Асашёорюү харьцангуй
хөнгөн жинтэй бөхөд тооцогддог байсан ч хурд, хүч, мэхний давууд суурилан маш хурдтай,
ширүүн барилдаануудыг үзүүлж байв. Сүүлд  жин нэмэгдэж 
хурд нь  саарсан ч олонх бөхчүүдээс
илүү хурдтай хэвээр үлджээ. Жин ихтэй Котомицүкиг өргөж шидэж байсан нь түүний хүч
хэр ихийг харуулах нэг жишээ юм. Бэлтгэлийн үеэр 200 кг цээжнээс шахдаг гэсэн мэдээлэл
бий” хэмээн онцолсон байдаг. Тэр барилдаж байхдаа сардаа монгол мөнгөөр тооцвол
28 сая төгрөгийн цалин авч байсан гэдэг. Түүний талаар халамцуудаа хүнд гар хүрсэн,
ши­рүүн үг хэлсэн гэдэг мэдээлэл хэвлэлээр хааяа цацагддаг. Японы мэргэжлийн сумод
барилдаж байхад нь ч ийм агуулгатай мэдээлэл Япон, Монголын хэвлэлээр гардаг байсан
юм. 

Дэлхийн бизнесийн шилдгүүдийг
онцолдог “Форбес” сэтгүүлд түүний талаар “Сумоч эх орондоо очжээ” гэсэн нийтлэл
гарч байсан удаатай. Тэр нийтлэлд “Дагвадорж эдийн засаг нь хурдацтай өсч буй Монголын
хамгийн баян бизнесмений нэг болжээ. Тэрбээр гэр бүлийн  компаниа 2003 онд байгуулсан  аж. Түүний компани Монголын Үндэсний хөрөнгө оруулалтын
банкны хувьцааны 56 хувийг эзэмшдэг. Улаанбаатар хотод үл хөдлөх хөрөнгийн олон
багцтай Асашёорюү Монголын эртний нийслэл Хархорин дахь “Dream Land
Resort”  жуулчны баазыг  эзэмшдэг. Мэргэжлийн сумоч байсан Д.Дагвадоржийн
нэг давуу тал  нь  боломжийг алдалгүй шүүрч чаддаг чанар” хэмээн
онцолж бичсэн нь бий. Дагвадорж мэргэжлийн сумогийн нэгэн тэмцээний дараа АНУ-ын
Нью-Йоркт төвтэй “Firebird Fund” сангийн хөрөнгө оруулагч Жеймс Пассинтай танилцжээ.  Үүнээс хойш жилийн дараа буюу 2006 онд Пассин
Монголд бизнес аялал хийж байж. Ингээд 
2006 онд анхны хөрөнгө оруулалтаа хийхдээ заримыг нь Д.Дагвадоржтой хамтран
хийсэн гэдэг. Тэднийг маш дотнын найзууд гэж “Форбес” онцолсон байдаг.

Тэр өнөөдөр шуугиан болоод буй
“АСА” циркийн хувьчлалын талаар “Тухайн үед Монголд байхгүй гэрээ хийсэн.  Би хувьдаа Монголд байгаагүй  хувьчлал болсон гэж боддог. Бүх юм хуулийн дагуу
өрнөсөн. Циркийг үнэгүй авсан гэж бодоод байх шиг байна. Огтхон ч үгүй” гэсэн тайлбарыг
өгч буй. Хувьчилснаас болж цирк алга болох нь гэсэн болгоомжлолд “Цирк циркээрээ
үлдэнэ. Цаашид улам илүү хөгжүүлнэ” гэж хариулаад байгаа. Д.Дагвадорж бүр өмнө нь,
циркийг хувьчилж авсныхаа дараахан “Циркид анх ороод ирсэн чинь нуль социализм үнэртэж
байсан шүү. Одоо энд шинэ агаар, шинэ менежмент орж ирсэн. Манай уран бүтээлчид
ажлаа хийгээд явж байгаа. Бид үргэлж хөгжмөөр байна. Өнөөдөр уран нугаралтаар гэхэд
монголчууд тэргүүлж чадахаа байчихсан байна шүү дээ. Тэнд хятадууд тэргүүлж байна.
Бид ерөөсөө завсар зайгүй хөгжихийн төлөө явмаар байна. Хаа хаанаа. Одоо цирк рүү
ороод ирэхэд шал өөр болсон” хэмээн ярьж байсан юм.

Түүний шүтэн бишрэгчид нь Япон,
Монголоос гадна дэлхийн олон орнуудад бий. Дэлхийд алдартай эрхмүүд ч Монголын сумочийн
барилдааныг бахархан үзэх дуртай байсан гэдэг. Холливудын од  Жет Лигээс нэг сэтгүүлч “Та бол нэгэн цагийн баатар.
Харин одоо таны хувьд манай үеийн баатар гэж хэлэх хүн байна уу” хэмээн асуухад  “Байлгүй яахав. Монголын Асашёорюү байна шүү дээ”
гэж хариулсан гэсэн яриа бий.  Францын Ерөнхийлөгч
асан Жак Ширак Японд очихдоо түүнийг оройн зоогонд урьж байсан гэдэг. Түүнтэй холбоотой
энэ мэт жишээ цөөнгүй сонсогддог. Эзэн хааныхаа нүүрийг харж болдоггүй хатуу дэг
жаягтай япончууд ч нэг жишээг ам дамжуулан ярьдаг юм билээ. Барилдааны үеэр хааныхаа
хөлийг харах төдий хүндэтгэл үзүүлээд өнгөрдөг япон сумочдод хаан нь тусгайлан талархлын
үг хэлж байгаагүй гэдэг. Нэг удаагийн башёгийн үеэр эзэн хаан бөхчүүдийн өмнүүр
заншил ёсоороо алхан өнгөрч явж. Хаан  Асаршёорюүгийн
дэргэд ирснээ  “Долоон башё дараалж түрүүлсэнд,
бас рекорд эвдсэн Ёкозүна танд чин сэтгэлийн халуун баяр хүргэе” хэмээн хэлж байж.
Эзэн хааныг явсны дараа их аваргатай барилдаан таардаггүй ганц айхтар бөх гэгддэг
Точиазүма түүнд  “Ёкозүна та үнэхээр гайхалтай
юм аа” гэж баяр хүргэж байжээ.

Сонирхуулж хэлэхэд Д.Даг­вадоржийн
тухай  “Асашёорюү бол нийтлэг төрхтэй, гадаад
хүн” нэртэй  ном худалдаанд гарчээ.  1260  иен
буюу монголоор 19 мянган төгрөгийн үнэтэй энэ номонд  аваргын хувийн амьдрал болон спортод гаргасан
амжилтын тухай өгүүлдэг юм байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

ТОСК  бол Төрийн орон сууцны корпораци гэдэг үгийн товчлол.
НОСК нь Нийслэлийн орон сууцны корпораци гэсэн үг. Энэ хоёр байгууллага иргэдийн
хайрыг аргагүй нэг  татаж байна аа. Хямд­хаан
үнээр байр зарна, урьдчилгаагүй, хүүгүй зээлээр орон сууцанд оруулна  гэ­чих­сэн болохоор  олны дунд моодонд орж байна гэж жигтэйхэн. ТОСК
нь байраа ашиглалтад оруулчихсан, хямд орон сууц зээлнэ гэж байргүй хүмүүсийг  ид шуугиулж байна. Хямд байрны зээлд багтчих гэсэн
иргэд хоёр өдрийн өмнөөс ТҮЦ машинд оочерлож эхэлсэн.  Бас болоогүй ээ, бүртгүүлсэн бүхэнд байрны зээл
өгөх боломжгүй, азын сугалаа маягаар сонголтоо хий­нэ гээд зарлачихсан. Тэ­­­гэхээр
цөөхөөн хүн Ни­­сэхэд сүндэрлэсэн хямд­хан байрны түл­хүү­рийг гардаж авна гэсэн
үг.  НОСК нь сар бүр олсон мөнгөө нэг дансанд
хийгээд бай­вал хэдэн жилийн да­раа байрны зээлийг хүү­­гүй, урьдчилгаагүй өгөх
зорилготой газар.  ТОСК-аа бодвол бэлэн байр,
хүүгүй  зээл энэ тэр нь сураггүй.  Ер нь аль алиных нь шугамаар хямд орон сууцанд
ортлоо өдий л дөө.  Энэ хоёр буянтай байгууллагыг
дагаад ху­вийн хэвшлийнхэн ай­маар хямд үнэтэй аягүй гоё байр бариад, зараад эхэлнэ
гэж бодвол хэ­тэр­хий гэнэн хэрэг болно.

Учир
нь төрийн дэмж­лэгээр орон сууц барьсан компани газраа үнэгүй авсан. Дээр нь татвар
төлөгчдийн буюу та бидний төрд өгсөн мөнгөөр дэд бүтцээ татуулсан.  Хямд байгаагийн гол шалтгаан нь энэ. Орон сууц
барих зардлын нэлээд хувийг эзэлдэг газар, дэд бүтцээ шийдүүлчихсэн юм чинь хямд
байхаас аргагүй.

Яг
өнөөдөр бол нийгэм  хямд байр, дажгүй зээл
амласан  ТОСК, НОСК-ийн муу талыг нь олж харахгүй
байна. Төр тусгай корпораци байгуулж байгаад хувийн хэвшлийн компаниудтайгаа өрсөл­дөөд
эхэллээ гэдгийг хэлэхгүй  өнгөрөх арга алга.
Төр барилга барьдаг хувийн компаниудтайгаа өрсөлдөөд эхэллээ. Энэ өрсөлдөөний үр
дүн нь юу вэ гэдгийг эргээд нэг харъя.  Хувийн
компаниуд хаалгаа барина. Барьдаг байр нь цөөрнө. Эцэстээ иргэд ТОСК, НОСК-аа л
хардаг болно. Цаасан дээр нэг их хямдхан үнэтэй байр, ачир дээрээ байранд орно гэдэг
хэ­тэрхий хэцүү хэрэг болно. Одоо яаж байгаа билээ дээ. ТОСК-ийн цөөхөн байрны төлөө
түмэн амьтан өрсөлдөж байна. Тэгэхээр энэ янзаараа төр нь хямд байр өгнө гэж амлаад
явбал алсдаа байр гэдэг олдохгүй ховрын бараа болох нь тодорхой.  Социализмын үед дэлгүүрт цөөхөн ирээд арын хаалга
энэ тэр гэсгээд иргэдэд хүртэлгүй дуусчихдаг орос хувцас шиг л юм болно.

Ийм
гаргалгаа хийхийн тулд заавал ухаантай царайлж духаа атируулах шаардлагагүй.  Учир нь хөдөлмөрлөдөг хэсгээсээ хураасан татварын
мөн^­гөөр амь зуудаг төрд  ир­гэдийнхээ
хэрэгцээг хангахаар олон байр барих чадамж, боломж байхгүй. Төр  хамгийн муу менежер гэдгийг зах зээл хөгжсөн ямар
ч улсын түүхээс харчихаж болно. Муу менежер компаниа сайн удирдаж чадахгүй, дампууруулдаг.
Тэрэнтэй л адил юм болно. Хувийн компаниуд зах зээлийн зарчмаараа урагшилж буй учраас
хэрэгцээгээ хангахаар хэмжээний орон сууц бариад байгаа хэрэг. Өнөөдөр Монголын
ба­рилгын салбар ху­вийнхны зүтгэлээр тун дажгүй хөгжиж яваа. Тансаг зэрэглэлийн
тау­наас эхлээд нийтийн орон сууцыг  хөгжингүй  улсаас дутахгүй барьчихдаг болсон. Зах зээлийнхээ
жамаар хөгжиж буй сал­барт төр ороод эхэлсэн нь тийм ч зөв санаа биш.

Хямд
орон сууц, хүү­­гүй, урьдчилгаагүй  байрны
зээл гэдэг эхний нэг хоёр жилдээ дажгүй явж байгаад, дараагийн сонгуулиас үлгэр
болоод дуусах санаа төдий зүйл. Үлгэр ингэж төгсөнө гэдгийг  төрийн эрхийг барьж байгаа нөхдүүд мэдэхийн цаагуур
мэдэж байгаа л даа, уг нь.

Барууны
чигийг ба­рьдаг АН засаг барихдаа ийм ажил сэдэж эхлүүлэх хэрэггүй байгаа юм. МАН
шиг зүүний чигийнх байсан бол яриад байх юм алга. Чиг, баримжаагаараа замнаж байна
гээд орхиж болно.

Яг
үнэндээ ТОСК, НОСК-ийн яриад байгаа ямар ч урьдчилгаа, хүү­гүй гоё зээл, хямдхан
байр иргэдийн хувьд соо­­сог төдий  зүйл.
Тө­­­рийн иргэдийнхээ аманд хийж байгаа соосог. Төр нь өөрөө орон сууцны хөтөлбөр
хэрэгжүүлээд, өөрөө зээл өгөөд, өөрөө байраа зараад Улаанбаатарыг барилгажуулна
гэдэг биелшгүй санаа л даа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

1993 оноос ам.долларын ханш ингэж өсчээ

Африкийн
нэг орны иргэд цалин­гаа авах гэж ажилдаа шуудайтай ирж, нөгөөхөө дааж ядан гэрийн
зүг гэлдэрцгээдэг гэсэн ёжлонгуй яриа бий. Тэд шуудай дүүрэн мөнгө авдаг хэр нь
өдөр хоногийг амь зуусан маягтай өлөн зэлмүүн өнгөрөөдөг. Үндэсний мөнгө нь цаас
болчихсон гэсэн үг. Үндэснийх нь мөнгөн тэм­дэгтийн ханш хурдацтай унаж бай­гаа
орны тоонд жилийн дотор төгрөгийн ханшаа гуч гаруй хувиар унагачихсан  Монгол орж магадгүй болжээ. Хэдэн тоо хэлье.
1993 онд бид нэг ам.долларыг 295 төгрөгөөр авч байж. Харин өнөөдөр 1780 гарчихаад
давхиж явна. Эдийн засаг­чид 2000 давахыг үгүйсгэхгүй байгаа.

 
ӨНДӨР АВСАН ДОЛЛАРЫН ХАНШААС БОЛЖ ХОХИРОГСОД

Эхний
хохирогч нь авдаг хэд нь нэмэгдээгүй энгийн иргэд. Жилийн дотор  төгрөгийн ханш 30 хувиар унасан гэхээр  хэтэвчин дэх 
арван мянган төгрөгийн маань  гурван
мянга нь алга болчихсон гэсэн үг. Арван мянган төгрөгөөр жилийн өмнө таван килограмм
цагаан будаа авдаг байсан бол өнөөдөр гурван килограмм гаруйг  л авч байна. Ноён долларын ханш энэ янзаараа өгсөөд
байвал ирэх жил арван мянгаар хоёр килограмм будаа авч таарна. Хэтэвчинд ингэж нөлөөлдөг
учраас хүн бүр долларын ханшийг сонирхдог. Ерөнхий сайдын хэлснээр  өндгийг тансаг хэрэглээ гэж бодоод хоолны цэснээсээ
хасаад ч авдаг хэд маань юу ч болохгүй байгаа. Сүүлд сайд маань цагаан гурил авч
идэж чадахгүй бол бор гурил, бүр болохгүй бол арвайн  гурил ид гэж зөвлөнө лээ. Долларт дээрэл­хүүлэхгүй
амьдрахын тулд яах ёстой вэ гэж асуусан иргэддээ зас­гийн өгсөн зөвлөгөө гэвэл одоохондоо
энэ л байна. 

Дараагийн
том хохирогч нь төрийн дураараа зарцуулдаг 
мөн­гийг олж өгдөг бизнес эрхлэгчид. Мартын наймны  өмнөх өдөр 
тэд МҮХАҮТ дээр цугларч хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн юм. “Валютын ханшийн өсөлт
бизнест нөлөөлж буй байдал” гэсэн сэдвээр халуухан яриа өрнө­сөн. Монгол банк, Засгийн
газрыг ханшаа барьж чадахгүй, сул тавь­чи­хаад юу ч хийхгүй байна гэх шүүмжлэлийг
бизнес эрхлэгчид    ам нийлүүлэн хэлнэ лээ.
Өнгөрсөн жилээс буюу доллар өсч эхэлснээс хойш танхимд яг энэ асуудлаар 120 бизнес
эрхлэгч ханджээ. Валютын ханшийн зөрүүнээс болж дөчөөд компани 23 тэрбум төгрөгийн
хохирол хүлээсэн гэх барим тавим жишээ ч дуулдсан. Үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа бизнес
эрхлэгчдийн нэлээд нь долларын зээл авсан байгаа. Тэдэнд ам.долларын ханшийн чангарал
том ачаа болж байгаа юм билээ. Танхим хохирсон бизнесүүдийнхээ эрх ашгийг хамгаалж
тун удахгүй мэдэгдэл гаргахаар болж. Танхимын дарга нэгдсэн журмаар шүүхэд хандахаар
болсноо ч энэ үеэр дуулгана лээ. Төгрөг үнэгүйдсэнээс болж их хэмжээний хохирол
амссан бизнес эрхлэгчид эдийн засгийн тайван жагсаал хийхээр төлөвлөсөн гэх сураг
бий. Жагсаал цуглаандаа хүрсэн гэхээр долларын ханшийг хазаарлахгүй бол байдал эвгүйдэж
магадгүй нь. Бизнес эрхлэгч, бая­лаг бүтээгчдийн  эрхийг хамгаалдаг танхимын хувьд долларыг “захир­гаадах”
хэрэгтэй гэж  үзэж байна. Засаг зургадугаар
сард гадаадын хөрөнгө оруулалт сайжирна, тэр болтол доллар өсч, төгрөг унаж л байг
гэсэн байр суурьтай байгаа. Харин бизнес эрхлэгчид тэр хүртэл долларыг хүчээр хазаарлах
хэрэгтэй гэсэн бодолтой байна.

 

ТӨГРӨГӨӨ ҮНЭ ЦЭНЭТЭЙ БОЛГОХ ЭНГИЙН АРГУУД

Уг
нь бид үндэсний валютаа үнэ цэнэгүй  болтол
нь байдгаа барчихсан улс биш л дээ. Баялагтай, ирээдүйд хөгжих боломжтой гэгдэж
буй орны нэг. Хэтэвчин дэх хэдэн төгрөгөө үнэ цэнэтэй байлгах бүрэн боломжтой. Ер
нь бол долларыг өсгөхгүйн тулд ингэх ёстой гэж ирээд алс ирээдүйн бодлогын юм яриад
яахав. Яг одоо яавал долларын ханшийг тэнгэрт тултал өсгөхгүй байх вэ гэдэг дээр
хэдэн санаа байна.

Ерөнхий
сайд иргэддээ “тансаг­лаж болохгүй, тэгвэл доллар ингэж аймаар өсөхгүй” гэж зөвлөсөн.
Төрд энэ зөвлөгөөг нь эргүүлээд хэлмээр шалтгаан зөндөө байна. Төр нь тансаглахаа
больчихвол долларыг хазаарлахад дажгүй нөлөө үзүүлнэ. Эхлээд хийх ажил бол төсөв
баталдаг аргаа өөрчлөх. Манай парламент тэр аймгийн тийм сумын худгийн засварт  төчнөөн төгрөг гэж ирээд  объект нэг бүрээр нь задалж байгаад алхаа тогшдог.  Тойргийнхоо бүх л асуудлыг шийдүүлэх гэж улайрдаг
улстөрчдөөс болж төсөв жилээс жилд үрэлгэн гэсэн шүүмжлэл сонсдог. Уг нь төсөв гэдэг
гишүүн бүрийн  хүслийг биелүүлдэг алтан загас
биш. Энгийнээр хэлбэл нэг айлын төсвийн томосгосон хувилбар. Батынх  жилд олж байгаа мөнгөндөө тохируулж төсвөө зохиодог.
Гайгүй мөнгө олохоор бол машинаа томруулна, орлого жаахан тийм бол хуучин машинаа
унах шийдвэр гаргадаг. Яг үүн шиг Монгол гэдэг улсын  эдийн засаг хэцүүхэн үед шаардлагатай биш зардлуудаа  танахаас өөр аргагүй. Эргэдэг тайзтай театр тийм
амин хэрэгцээтэй юу гэвэл үгүй. Тэгэхээр төсвөө обьект нэг бүрээр нь биш эдийн засгийнхаа
чадалд тааруулж баталмаар байгаа юм. Одоо гэхэд төсөвт тодотгол хийгээд аминд тулаагүй  зардлуудыг нь хасах боломж бий. Долларыг хазаарлах
боломжийн аргын нэг.

Монгол
банк, Засгийн газар үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гэж зарлаад баахан төгрөг хэвлэсэн.
Төгрөг нэмж хэвлэх тусам байгаа цөөхөн долларын ханш өсөх нь жам. Доллар ингэтлээ
өсчихсөн үед  шатахууны үнэ гайгүй байгаа
нь, ийм олон гоё барилга сүндэрлэсэн нь төгрөг хэвлэсний ач гэдгийг эдийн засаг
гадарлахгүй нөхөд ч ойлгочихно. Барилгын компаниудаа дэмжиж байна гээд  баахан мөнгө өгсөн. Үнэ тогтворжуулна гээд шатахуун
импортлогчдод өчнөөн мөнгө зээлсэн. Үнэ тогтворжуулах гэдэг нэрээр нэмж төгрөг хэвлэхгүй
байх нь доллар чангарахгүйн өөр нэг том  шалтгаан.
Зүй нь мах, бензиний үнэ зах зээлийнхээ жамаар өгсөх үедээ өгсөөд, уруудах үедээ
уруудаад явах учиртай гэж шинжээчид онцолдог.

Бэлэн
мөнгө тараадаг сувгуудаа багасгавал төгрөгийн үнэ цэнийг аврах бодитой алхам болж
чадна гэж олон эдийн засагч хэлдэг. Сонгуулийн популизмаас болж тарааж байгаа мөнгийг
хэлээд байна л даа. Хамгийн тод жишээ нь сонгогчдын багагүй хэсгийг эзэлдэг оюутнуудад
өгдөг далан мянган төгрөг  байна. Жил бүр
160 мянган оюутан сар болгон 70 мянган төгрөг авдаг гэсэн статистик бий. Оюутнуудын
гар дээр ганцхан сарын дотор очдог төгрөгийн хэмжээг сонирхоход 11.200.000.000 гэсэн  уртаас урт тоо гарч байна. Төгрөгийг их хэмжээгээр
зах зээлд гаргаж байгаа дараагийн нэг хэлбэр нь хүүхдийн мөнгө. Төрөөс сар бүр нэг
хүүхдэд 20 мянган төгрөг өгдөг. Саяынх шиг үржүүлээд харуулбал аймаар тоо гарна.
Маргарет Тетчер засгийн эрхэнд байхдаа  хүүхдийн
сүүний мөнгийг хасах шийдвэр гаргаж байсныг энд жишээлмээр байна. Ээжүүд тэр үед
төмөр хатагтайг хэрцгий, хатуугаар нь дуудаж таагүй хандсан ч одоо бол эдийн засгаа
аварсан мундаг Ерөнхий сайд гэж Англи даяараа хүндэтгэн дурсдаг. Хүүхдийн хорь,
оюутны дал дээр ийм зориг хэрэгтэй шиг санагддаг. Олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагууд
манай төрийн түшээдэд хавтгайруулж цацдаг халамжаа тана, бүр болохоо байсан хэсэгтээ
л халамжийн бодлогоо чиглүүл гэж улиг болтлоо зөвлөсөн ч төр популизмаасаа татгалзаж
чадахгүй яваа.

Олон
улсын валютын сангаас  групп урьж өнөөдөр
үүсээд буй байдалдаа анализ хийлгэж дүгнэлт гаргуулах хэрэгтэй гэсэн гарцыг эдийн
засагчид онцлоод эхэллээ. Ийм хямралыг ОУВС-гийн дэмжлэггүйгээр давахад хэцүү. Энгийнээр
хэлбэл долларын зээл авч байж л төгрөгийн ханшаа өсгөнө. Нийтлэлч Д.Жаргалсайхан
саяхны нийтлэлдээ “Ахиухан зээл авахын тулд гишүүний оролцооны татвараа нэмэгдүүлэх
шийдвэр саяхан гаргасан нь Засгийн газар үүнд бэлдэж буйг харуулав. Харин энэ удаа
ОУВС-гийн зээл (Standby Аgreement) нэлээд хатуу нөхцөлтэй ирнэ гэдгийг Монголын
төр засаг 2009 оны туршлагаасаа мэдэж байгаа. Хөгжлийн банкны зээлийг улсын төсөвт
бүртгэх, Монголбанкийг мөнгө хэвлэхээ зогсоох зэрэг наад захын шаардлага тавивал
гайхах хэрэггүй” гэж онцолсон байна лээ.

Зээлээс
гадна гаднаас орж ирэх  доллараа нэмэх нэг
арга бол гадаадын хөрөнгө оруулалтын урсгалыг сайжруулах.  Хөрөнгө оруулагчдыг татахын тулд “Рио” гэдэг том
хөрөнгө оруулагчтайгаа эртхэн учраа ололцох хэрэгтэй гэдгийг эдийн засагч, шинжээч,
хэвлэлүүд олонтоо онцолсон. Энэ удаа ч давтъя. Өөр нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд гадаадын
хөрөнгө оруулагчдад эерэг сэтгэгдэл тө­рүүлье гэвэл төр бизнест оролцдог хандлагаа
өөрчилж, төрийн ком­па­ни байгуулж алдагдлыг нь төсвөөс нөхдөгөө болих хэрэгтэй
гэж бизнес эрхлэгчид хэлдэг. Ортой л үг.

Ц.БААСАНСҮРЭН