Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Үндэсний статистикийн хорооны дарга Б.Батдаваатай ярилцлаа.

-Танайхаас иргэдийн дундаж цалин гээд нэг сая гаруй төгрөг гэсэн тоо зарлачихдаг. Яг ачир дээрээ ийм хэмжээний цалин авдаг нь цөөхөн гэсэн шүүмжлэл нийгэмд байдаг. Дундаж цалингийн хэмжээг яаж гаргадаг юм бэ?

-Иргэдийн зүгээс тэнгэрийн тоо хэллээ гэсэн шүүмжлэл гардаг л даа. Жишээ нь, манай ҮСХ-ны ажилтны цалингийн дундаж нь нэг сая төгрөг байдаг. ҮСХ-ноос улсын хэмжээний дундаж цалинг 1.3 сая төгрөг гэж зарладаг. Бид НДЕГ-аас мэдээлэл авдаг юм. Нийгмийн даатгал төлж байгаа 680 орчим мянган хүн бий. Тэдний цалинг хүний тоонд нь хуваагаад дундажлахаар 1.3 сая гэсэн хэмжээ гарч ирдэг. Иргэдийн шүүмжлэлийн тухайд юуны түрүүнд дундаж гэдэг үгийг ойлгох хэрэгтэй гэж хэлмээр байна. Өндөр, бага гээд бүх түвшний цалинтай хүмүүсийг дундажлахаар ийм тоо гараад байгаа юм. Гэтэл нийгмийн даатгал төлж яваа нийт хүмүүсийн 60-70 хувь нь 1.3 сая төгрөгөөс бага цалин авдаг. Үүнээс гадна даатгал төлдөг 680 мянган хүнийг хамгийн багаас нь хамгийн их цалин авдгаар нь жагсаагаад 340 мянга дахь хүний цалин хэд вэ гэдгийг харж зарладаг. Ингээд харахаар 900 мянга гэсэн тоо гардаг. Өөрөөр хэлбэл, голч цалин ийм хэмжээтэй байна гэсэн үг.

-Хамгийн бага цалин гэвэл хэчнээн төгрөг байгаа бол?

-600-700 мянган төгрөг. Үйлчилгээний салбарынхан голдуу ийм хэмжээний цалин авч байгаа. Нийт ажилчдын 50 орчим хувь нь үйлчилгээний салбарынхан. Хамгийн их ажилчидтай салбарын цалин хамгийн бага учраас иргэд 1.3 сая гэсэн тоо сонсоод бухимдах нь аргагүй л дээ.

-Сүүлийн үед боомт дээр ачаа гацсан нь том асуудал болоод байна. Хил дээр бараа гацчихаар импортын хэмжээ буурч таарах байх, ямар бүтээгдэхүүнүүдийн импорт буурсан зурагтай байна?

-Гаалийн ерөнхий газраас эхний найман сард гаргасан импортыг харахаар өсөлттэй харагдаж байгаа. Импорт 30 орчим хувиар буюу нэг тэрбум ам.доллараар өссөн. Импортын өсөлтөд нөлөөлсөн гол шалтгаан нь уул уурхайд ашигладаг машин механизм гэх мэт хөрөнгө оруулалтын бүтээгдэхүүнүүд. Хоёр дахь шалтгаан нь газрын тос. Газрын тосны бүтээгдэхүүний үнэ сүүлийн нэг жилийн хугацаанд дэлхийн зах зээл дээр 2.2 дахин өссөнтэй холбоотойгоор манай улсын импортолдог дизель, Аи-95 гэх мэт бүтээгдэхүүний үнэ өссөн. Бас өргөн хэрэглээний хүнсний бүтээгдэхүүнүүдийн өсөлт ч нөлөөлж байна.

-Бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт импортын өсөлтөд нөлөөлсөн гэсэн үг үү?

-Үнийн өсөлт нөлөөлснөөс гадна биет хэмжээний өсөлт ч бий. Ноднин ургац муу байсантай холбоотойгоор улаанбуудайн импорт их хэмжээгээр өссөн. Мөн ковидтой холбоотойгоор эм, эмнэлгийн хэрэгслийн импорт нэмэгдсэн байгаа.

-Иргэдийн өргөн хэрэглэдэг бүтээгдэхүүний импортын тоо хэмжээ буураагүй гэж ойлголоо…?

-Хэмжээний хувьд тэгтлээ багассан зүйл харагдахгүй байна. Үнэ өртгийн хувьд нэмэгдэж байгаа асуудал бол бий. Инфляцийг саяхан 8.9 хувь гэж зарлалаа. 8.9 хувиар хэмжигдсэн инфляцид импортын нөлөө хэр вэ гээд харахаар 4.4 хувь байгаа. 1.4 хувь нь шатахуун, үлдсэн хувийнх нь тухайд импортын бусад бараа нөлөөлсөн. Төгрөгийн доллартай харьцах ханш сүүлийн нэг жилд сулраагүй, тогтвортой байсан. Нөгөө талд экспортын бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээл дээр өсөлттэй яваа. Тээврийн үнэ өсч буйтай холбоотойгоор үнийн өсөлт инфляцид нөлөөлж байна л даа. Тодруулж хэлбэл, импортын нөлөөгөөр инфляци өсч байна гэсэн үг. Нэг үгээр хэлбэл, хил гаалийн гацаанаас болж нэмэгдсэн тээврийн үнийн өсөлтийн нөлөө орж ирж байна. Дэлхийн зах зээлийг харахад цар тахалтай холбоотойгоор хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ сүүлийн нэг жилийн хугацаанд дунджаар 33 хувь өссөн гэх статистик бий. Бараа бүтээгдэхүүний түүхий эдийн үнийн өсөлт, тээврийн үнийн өсөлт ч дэлхийн зах зээлд асуудал болж яваа. Хорио цээрээс шалтгаалаад дэлхийд контейнерийн эргэлт муудчихсан. Хятад, Америкийн гол портууд дээр түгжрэл үүсээд байгаа. Үүнтэй холбоотойгоор дэлхийн далайн тээврийн голлох арван чиглэлийн портуудын контейнерийн үнэ ноднин дундаж нь 2500 ам.доллар байсан бол одоо 15 мянган ам.доллар болж өсчихөөд байна.

-Компаниудаас аль салбарынхан илүү хэцүүдээд байна вэ?

-Идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүдийг харахаар нийт 200 гаруй мянга орчим бүртгэлтэйгээс 94 мянга орчим нь идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан юм, түрүү жил. Энэ оны нэгдүгээр улиралд 91 мянга руу уруудсан. Салбараар нь харахад худалдаа, үйлчилгээний салбарын аж ахуйн нэгжүүд хамгийн том цохилт авчихаад байна л даа. Шалтгаан нь мэдээж цар тахал.

-Гадаад ертөнцөд байдал ийм байгаа нөхцөлд импортын барааны үнийн өсөлт ирэх саруудад ч инфляцид нөлөөлөх эрсдэл өндөр юм байна даа?

-Магадгүй. Тийм эрсдэл харагдаж байгаа.

-Экспортын хувьд зэсийн баяжмал дажгүй, нүүрс тээвэр гацсан байгаа. Төмрийн хүдэр, жонш гээд экспортын бүтээгдэхүүнүүдийн гаралт хэр байна вэ?

-Эхний найман сарын байдлаар экспортын нийт өсөлт 25 орчим хувьтай байна. Үнийн дүнгийн хувьд 1.2 тэрбум ам.доллараар өссөн. Өсөлттэй юм шиг харагдаж байгаа ч биет хэмжээгээр нь задлаад харвал газрын тосноос бусад экспортын голлох бүтээгдэхүүнүүдийн хэмжээ буурчихсан. Тухайлбал, 2019 оны эхний найман сард 25 сая тонн нүүрс экспортолж байсан бол ноднин 15 саяыг гаргасан. Гэтэл энэ оны эхний найман сарын байдлаар 11.4 сая тонн нүүрс экспортлоод байна. Зэсийн баяжмалын хувьд ноднин өдийд 900 гаруй мянган тонныг гаргаж байсан бол өнөө жил 890 орчим мянган тонныг гаргасан байна. Дэлхийн зах зээл дээр энэ хоёр бүтээгдэхүүний үнэ өндөр байгаа учраас олсон мөнгөний хувьд түрүү жилийнхээс өссөн гэсэн эерэг тал бий. Алтны тухайд ноднин өдийд 20 тонныг экспортолж байсан бол өнөөдрийн хувьд дөрөв, таван тонн орчмыг гаргасан байна. Төмрийн хүдэр 5.6 саяыг экспортолж байсан бол энэ жил 5.3 сая тонныг гаргасан байгаа. Гэхдээ экспортын үнийн дүн нь түрүү жилийнхээс бараг хоёр дахин нэмэгдчихсэн. Төмрийн хүдрийн үнэ өндөр байгаа учраас. Ингээд харахаар манай улсын хувьд оны эхний дөрвөн сард экспортын хэмжээ маш сайн байснаа 5-8 дугаар саруудад ковидоос шалтгаалаад гаралт нь багассан. Уг нь дэлхийн зах зээл дээр үнэ ийм өсөлттэй үед экспортоо сайн хийж байсан бол эдийн засагт их хэрэгтэй байлаа.

-Хятадын талаас их хатуу дэг бариад байх шиг…?

-Яг үнэн. Хятад дотооддоо ковид алдахгүй гэдэг маш хатуу бодлого барьж байна л даа. Дэлхийн улсуудаас хамгийн хатуу бодлоготой орон болчихлоо. Дараа жилийн хоёрдугаар сард өвлийн олимп болно, аравдугаар сард Коммунист намын их хурлаа зохион байгуулна гэж бэлдэж байгаа. Тэр утгаараа ковид гарсан засаг захиргаандаа маш хатуу арга хэмжээ авч, хөл хорио тогтоож байна. Манай экспорт муудсаны цаана ийм шалтгаан бас бий.

-Ийм байдал удаан үргэлжилбэл, нүүрсний экспорт энэ хэвээрээ гацсаар байвал оны эцэст экспорт ямархуу байдалд хүрэх бол?

-Хэрвээ таны болгоомжилсон шиг байдал үүсвэл экспортын үнийн дүнгийн 25 хувийн өсөлтийн тухайд буурах эрсдэл бий. Ингэвэл төлбөрийн тэнцэл дээр дарамт болно. Төлбөрийн тэнцэл гэдэг маань Монгол Улсын дэлхийтэй хийж байгаа бараа, үйлчилгээ, зээл гээд бүх юмны тэнцлийг харуулдаг. Төлбөрийн тэнцэлдээ дарамт болчихоор гадаад валютын нөөц дээр эрсдэл болоод ирнэ. Цаашлуулаад харвал татварын орлого дээр ч асуудал үүснэ гэсэн үг.

-Нөхцөл байдлаа харахаар инфляци оны эцэст хоёр оронтой тоо руу орох эрсдэл харагдаад байх юм…?

-Монголбанкны саяхан хийсэн бодлогын мэдэгдлээс харахад нийлүүлэлтийн чанартай буюу нэг удаагийн шинж чанартай инфляци давамгайлж байна гэчихлээ. Эрэлт талаасаа буюу эдийн засаг халснаас үүссэн инфляци бага байна гэсэн үг. Мөнгөний бодлогын тухайд бодлогын хүүгээр дамжуулж эрэлт талыг нь л удирдаж чаддаг. Тэр утгаараа төв банк сая бодлогын хүүгээ өсгөсөнгүй. Уул уурхай, худалдааны салбараас бусад нь уналттай хэвээр байгаа. Эдийн засаг ийм эмзэг үед бодлогоо чангаруулчихвал эрсдэл үүснэ гэж харсан учраас Монголбанк бодлогын хүүгээ хэвээр үлдээсэн байх. Бусад орнуудын төв банкууд ч бодлогын хүүгээ өсгөхгүй байна л даа. Солонгосын төв банк л бодлогын хүүгээ өсгөсөн. Гэхдээ импортын барааны үнийн өсөлт, хил гаалийн асуудал энэ хэвээр удаан үргэлжилбэл инфляци дээр дарамт орж ирээд байна л гэсэн үг. Эдийн засагт үүсч мэдэх эрсдэлийг багцлаад харвал экспорт, инфляци хоёр л байна.

-Саяхан Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамнаас жиптэй, хаустай, өчнөөн малтай иргэд хүнсний талон авч байгааг тоо баримттай нь дэлгэлээ. Тэр статистикийг танайхаас гаргасан уу?

-Манайхаас Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамтай хамтарч хийсэн л дээ. Манай дээр байгаа Өрхийн мэдээллийн сантай Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яамны хүнсний талон авдаг иргэдийн мэдээллийг холбосон юм. Хүнсний талон авдаг хүмүүсийг мэдээллийг мал, орон сууц, машин эзэмшлийн мэдээлэлтэй нь холбочихоор гараад ирсэн тоо л доо. Үүнийг цааш нь баяжуулаад банкны болон газар өмчлөлийн мэдээлэлтэй нь холбовол бүр ч нарийн мэдээлэл гарч ирнэ. Ийм нарийн мэдээлэлтэй болчихвол нийгмийн халамж авах шаардлагагүй хүмүүсийн тоог гаргаж ирэх асуудал биш. Ингэвэл төсөв хэмнэгдэнэ, хэмнэсэн мөнгөө хэрэгтэй хөрөнгө оруулалт болгоод явчихна. Эдийн засагт өгөөжөө өгнө гэсэн үг.

-Ганц хүнсний талон ч биш маш олон төрлийн халамжийг хумих боломж бүрдчихжээ…?

-Тэгж ойлгож болно. Яг өнөөгийн технологийн маань боломж гэвэл мэдээллүүдээ гараар зөөж холбож байгаа. Гараар зөөнө гэдэг маань нууцлалыг хангаж, нууцлалтай компьютерт холбож байна гэсэн үг. Ингэж ажиллахад цаг их ордог. Бид нэг зүйлд зорьж яваа. Үндэсний дата төв дээр төрийн байгууллагууд мэдээллээ нэгтгэж, тэнд нь холбодог байнгын орчин үүсгэе гэсэн зорилго байна. Тэгвэл Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам энэ мэдээллүүдийг сар бүр, долоо хоногт тутам, өдөр болгон хараад хэн шаардлага хангаж байна вэ гэдгийг олж мэдээд хийдээд явчихна.

-Төрийн яамд, агентлаг, банк санхүүгийн байгууллагаас мэдээлэл авч нэгтгээд нарийвчилсан статистиктай болчихвол эзнээ олоогүй хавтгайрсан халамж гэх мэт ойлголт алга болох сайн талтай ч хувь хүний нууцлал гэсэн том асуудал сөхөгдөх нь ээ?

-Тийм асуудал бий. Нууцлалын асуудалд онцгой анхаарах ёстой.

-Та түрүүн боловсролын чанарыг харуулсан статистик үгүйлэгдэж байгаа гээд ярьчихсан. Нээрээ төчнөөн хувь нь бичиг үсэгт тайлагдсан гэх мэт ерөнхий хуурай тоонууд л дуулддаг юм байна шүү?

-Боловсролын статистик гэхээр таны хэлж байгаачлан хангамж яриад байдаг л даа. Нийт хүүхдийн төчнөөн хувь нь ерөнхий боловсролын сургуульд хамрагдлаа гэх мэт юм яриад яваа. Чанарын үзүүлэлтүүд нь орхигдчихсон. Өрхийн мэдээллийн санг нийгмийн даатгал, орлого гээд бүх зүйлтэй нь холбоод өндөр, бага орлоготой өрхийн хүүхдүүдийн сурлага ямар байна гэх мэтээр илүү нарийн үзүүлэлтүүд гараад ирнэ. Тэр үзүүлэлтийг Боловсролын яам хараад бодлого, шийдвэрээ гаргах учиртай. Хүмүүнлэг, ардчилсан иргэний нийгэм бол хүн бүрд тэгш боломж олгох учиртай. Эмзэг бүлгийн орчин нөхцөлд үйл ажиллагаа явуулдаг сургуулиудад илүү хөрөнгө оруулалт хуваарилах, чадвартай багш нарыг ажиллуулах, үдийн хоолыг нь чанаржуулах гэх мэт шийдлүүд гаргаад явбал боловсролын чанарт эерэг үр дүн гарна. Олон улсын нэг судалгаа байдаг юм билээ. Хоол хүнсний хүртээмж муу орчинд сурсан хүүхдийн насанд хүрээд гаргах амжилт хүнсний хангамж сайн орчинд өссөн үеийнхнээсээ 20 хувиар бага байдаг гэсэн судалгаа. Өөрөөр хэлбэл, статистикийг боловсролын салбарт ингэж нарийвчилж байж бид үе дамжсан ядуурал гэсэн асуудлыг шийднэ.

-Хангалуун амьдралтай хэрнээ хүнсний талон авч байгаа хүмүүсийг ил тод болгосон нь олон талын мэдээллийг холбосны өгөөж байж. Ийм нарийн статистикийг Их өгөгдөл гэж тодотгоод байна гэж ойлгосон, зөв үү?

-Статистикийн байгууллагууд статистикаа хоёр төрлийн мэдээлэл дээр тулгуурлаж гаргадаг л даа. Нэг нь албан ёсны статистик. Тодруулж хэлбэл, Статистикийн хороо өөрсдийнхөө хийдэг түүвэр судалгаанаасаа нийт иргэдийн амьдралыг төлөөлөхүйц тоон мэдээллийг гаргадаг. Монголд 900 мянган өрх байлаа гэхэд 16 мянган өрхийг нь сонгоод өрхийн нийгэм эдийн засгийн, ажиллах хүчний гэх мэт судалгаа хийхийг түүвэр гэж тодотгоод байгаа юм. Хоёр дахь төрлийн мэдээллийн хувьд захиргааны мэдээлэл буюу Монголбанк, Сангийн яам, НДЕГ, яамд, агентлагуудаас ҮСХ-ноос баталсан маягтийн дагуу мэдээлэл авч өнөөхөө ахиж хянаад олон нийтэд зарлаад явж байгаа. Товчхондоо үүнийг их өгөгдөл гээд байгаа юм. Түүвэр судалгаа хийхэд их цаг ордог, боловсруулах гэсээр байтал хагас сар өнгөрчихдөг учраас мэдээллийн ач холбогдол нь бүдгэрчихдэг сул талтай. Бүх зүйл маш хурдацтай өөрчлөгдөж яваа ийм үед мэдээлэл хугацаандаа гарахгүй байхаар статистикийн мэдээллийг хэрэглээ, бодлогын шийдвэр гаргахад ашиглахад учир дутагдалтай болоод байна л даа. Захиргааны мэдээллүүдээс авахаар хэт нэгтгэчихсэн мэдээлэл өгдөг сул тал бий. Гэтэл бодлогын шийдвэр гаргахад илүү нарийн мэдээлэл хэрэгтэй байдаг. Жишээ нь, НДЕГ-аас ирдэг цалингийн мэдээлэл гэхэд 1.3-1.5 сая төгрөгийн цалин авдаг төчнөөн хүн байна гээд ирүүлчихдэг. Энэ мэдээллийг Боловсролын яамны мэдээлэлтэй холбох боломжтой. 1.3-1.5 сая төгрөгийн цалин авч яваа хүмүүсийн боловсрол нь ямар вэ, яг ямар мэргэжлийнхэн түлхүү байна гэдгээр нь гаргаад ирвэл илүү нарийн мэдээлэл болох гээд байгаа биз. Дээрээс нь үүнийг хүн ам, өрхийн мэдээллийн сантай холбочихвол ямар байр, орон сууцанд, хаана амьдардаг хүмүүс илүү цалинтай байна гэх мэтээр бүр нарийн мэдээллүүд гарч ирнэ. Дээрээс нь банкны мэдээлэлтэй холбочихвол энэ хүмүүсийн хадгаламж, зээлийн мэдээлэл тодорхой болно. Ингэж олон хэмжээстээр үзүүлэлтүүдийг харах боломж гараад ирвэл бодлогын шийдвэр гаргалт илүү, бодитой, оновчтой болно гэсэн үг.

Монгол нүүрс ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Ж.Золжаргалтай нүүрсний зах зээл тойрсон асуудлаар ярилцлаа.

–Нүүрсний экспорт ямаршуу байна, төсөвт төлөвлөсөн хэмжээндээ хүрэх нь үү?

-Анх 42 сая тонн нүүрс экспортолно гэж төлөвлөж байсан. Яг одоо гарсан нүүрсний хэмжээ гэвэл 11 сая тонн хүрэхтэй үгүйтэй байна. Төсөвт төлөвлөсөндөө хүрэх яагаа ч үгүй байна. Нүүрсний зах зээлд тулгарчихаад байгаа асуудлуудыг хоног алдахгүй шийдэж байж л төлөвлөсөндөө дөхсөн хэмжээний нүүрс гаргах боломж бүрдэнэ. Шуудхан хэлэхэд, маш хурдтай үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй. Өнөөдөр Хятадын зах зээл дээр нүүрсний үнэ өндөр, эрэлт их байна. Жил бүрийн аравдугаар сараас хойш урд хөршийн зах зээл дээрх нүүрсний эрэлт буурдаг. Яг буурах үед нь бид идэвхждэг уламжлалтай. Одооноос хурдтай ажиллаж чадвал нүүрсний экспорт 20 гаруй сая тоннд хүрч мэдэх юм.

–Хурдтай ажиллана гэдгээ тодруулж тайлбарлаач?

-Манай нүүрс хэд хэдэн боомтоор гарч байгаа л даа. Гэхдээ гол хоёр боомт нь Гашуунсухайт, Шивээхүрэн. Гашуунсухайт дээр хувийн хэвшлийн санаачилгаар, үндсэндээ “Энержи ресурс” компани манлайлаад маш богино хугацаанд чингэлэг тээврийн терминал бариад байгуулчихлаа. Одоо ашиглалтад орох ёстой. Арваад хоногийн өмнө өнөө, маргаашгүй ашиглалтад хүлээж авна гэж байсан. Өнөөдөр ч яг тэр үгээ хэлээд сууж байна, Монголын төр.

–Гашуунсухайтын чингэлэг тээврийн терминалын ажиллаж эхлэх эсэх нь 100 хувь төрөөс хамаарч байна гэсэн үг үү?

-Тэгж ойлгож болно. Хятадын талтайгаа маш хурдан хугацаанд ярьж тохироод чингэлэг тээврээ эхэлмээр байна. Одоо бидэнд өдөр болгон чухал.

–Гашуунсухайтын чингэлэг тээврийн терминалын хөрөнгө оруулалтыг Таван толгойн бүлэг ордод олборлолт хийж байгаа гурван компани нийлж хийсэн гэсэн үү?

-Гашуунсухайтын чингэлэг тээврийн терминалын тухайд “Энержи ресурс”, “Эрдэнэс Таван толгой”, орон нутгийн “Таван толгой” хамтарч хэрэгжүүлж байгаа төсөл л дөө. Гэхдээ “Эрдэнэс Таван толгой” төрийн өмчийн компани. Төр шийдвэр гаргах гэж ямар уддаг билээ. Ийм шалтгаанаар “Энержи ресурс” компани өөр дээрээ ачааг нь үүрээд богино хугацаанд бүтээн байгуулалтыг нь дуусгасан. Мэдээж нөгөө хоёр компанийн хувьд чингэлэг тээвэр эхлэхээр өөрсдөдөө ногдох мөнгөө нөхөж төлөх нь ойлгомжтой. Нарийнсухайт дээр ч ялгаагүй. МАК-ийнхан хөрөнгө гаргаад чингэлэг тээврийн нэмэлт дөрвөн хаалгыг нэмэлтээр барьчихсан.

–Шивээхүрэнгийн тухайд нэг талаас чингэлэг тээврийн терминалын ажил дуусах дөхөж яваа гээд, нөгөө талаас бүтээн байгуулалтын ажил нь яагаа ч үгүй гэсэн зөрүүтэй мэдээлэл дуулдаад байна л даа. Шивээхүрэнгийн чингэлэг тээврийн терминалын талаар тодорхой мэдээлэл өгөөч?

-Сая хэлсэнчлэн Шивээхүрэн дээр чингэлэг тээврийн нэмэлт дөрвөн гарцыг хувийн хэвшил санаачлаад хийчихсэн. Гэхдээ наана нь ачиж буулгадаг терминал байх ёстой. Тэр хэсгийнх нь газар шорооны ажлыг хийгээд бүтээн байгуулалтыг нь эхлүүлэхэд бэлдчихсэн. Гэхдээ чингэлгээр нүүрс тээвэрлэнэ гэдгийг манай төрийн байгууллагууд Хятадын талтай албан ёсоор тохиролцоогүй байгаа.

–Төрийн байгууллагууд Хятадын талтай тохиролцоогүй учраас чингэлэг тээврийн терминал барих ажлаа эхэлж чадахгүй яваа байх нь…?

-Яг тийм. Энэ бол хоёр улсын хоорондын харилцааны л асуудал. Тэгэхээр чингэлэг тээврийн терминалын асуудлыг Хятадын талтай албан ёсоор ярьж яаралтай шийдэх хэрэгтэй байна.

–Та сая хоног бүр үнэтэй гэлээ. Шивээхүрэнгийн боомт дээр чингэлэг тээврийн терминал ашиглалтад орохоос өмнө хурдан хугацаанд нэвтрүүлж болох арга шийдэл байна уу?

-Замын-Үүд дээр Засгийн газар үр ашигтай арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн. Аль ч улсын газар нутагт орохгүй хилийн хоорондын бүс рүү машин оруулна, оруулсан машиныг нь нөгөө талаас ирсэн жолооч нь аваад гардаг, хүн хооронд ямар ч харилцаагүй. Энэ арга шийдлийг Шивээхүрэнд нэвтрүүлээч гэсэн санал хүсэлт нүүрс экспортлогч компаниуд, Хятадын худалдан авагчдад байгаа. Хятадын боомтын даргаас нь Хөх хотын консул руу ийм санал тавьж албан бичиг явуулсан юм билээ. Наад талаас нүүрс ачсан жолооч нар хилийн хоорондын бүс рүү орж машинаасаа буугаад хоосон машин бариад буцаад ирнэ. Цаад талаас орж ирэх Хятадын жолооч нар хил хоорондын бүс дээр хоосон машинаа үлдээнэ. Тэгээд монгол жолоочийн үлдээсэн нүүрстэй машиныг унаад хил гарна. Ийм л арга шийдэл байгаа юм. Жолооч нар ямар ч контакт үүсгэхгүй гэсэн үг. Машины ариутгал дээр хоёр тал хамтраад анхаарчих боломжтой. Хятадын хувьд “Бид үүнийг хийчихье, энэ арга шийдлийг нэвтрүүлье гэвэл гуравхан хоногийн дотор зохион байгуулах боломжтой” гээд байгаа. Замын-Үүд дээр нэгэнт туршигдчихсан ийм бэлэн аргыг Шивээхүрэн дээр нэвтрүүлчихвэл хоёр, гуравхан өдрийн дотор 200-300 машин нүүрс хоногтоо гаргах боломж бүрдчихнэ.

–Худалдан авагч тал, экспортлогч компаниуд энэ аргыг нэвтрүүлэхэд бэлэн гэж ойлголоо. Тэгэхээр бас Засгаас хамаарсан асуудал байна гэсэн үг үү?

-Засгийн газар шийдвэрээ гаргачихвал асуудалгүй хэрэгжих шийдэл. Шивээхүрэн дээр завсрын бүсийг ашиглаад нүүрсний экспортоо хэдхэн хоногийн дотор огцом өсгөх боломжтой. Энэ мэт гарц шийдлүүдээ тодорхой болгочихвол өнөөдөр дөнгөж арван сая тонн гарчихсан яваа нүүрсний хэмжээ 20 сая тонн давна. Илүү сайн ажиллавал 30 сая тонн давахыг ч үгүйсгэхгүй. Нэг зүйлийг нэмээд хэлэхэд, ковидын нэг ололттой тал нь төр засаг, аж ахуйн нэгжүүдийн харилцаа мэдрэгдэхүйц сайжирсан. Нүүрс экспортлогч компаниуд эх орноо цөлмөж яваа хэрэг огт биш, Монголдоо валют оруулж ирж байгаа, тийм учраас Засгийн газраас онцгой дэмжих ёстой салбар гэдгийг илүү тод ойлголоо л доо, бултаараа. Гэхдээ реакци маш удаан байна. Ийм шалтгаанаар л хувийн компаниуд Засгийн шийдвэр гарангуут өөрсдөдөө эрсдэл үүрээд цаг алдалгүй хийх нь зөв гээд ажилласны тод жишээ нь Гашуунсухайт, Шивээхүрэнгийн терминал боллоо.

–Хойд хөрш урд хөршийн нүүрсний зах зээлийг онилж, хүчтэй бодлого хэрэгжүүлж байна л даа. Ингэхэд бид урд хөршийн зах зээлд гол тоглогч хэвээр байхын тулд яах ёстой вэ, хамгийн түрүүнд анхаарах ёстой асуудлууд гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Коксжих нүүрсний зах зээл бидэнд цаашдаа ч ээлтэй байна. Бидний зүгээс хийх шаардлагатай ганц гол зүйл бол суурь дэд бүтэц, тээвэр ложистикоо шийдэх. Оросын нүүрсний экспорт нэмэгдэнэ, 2035 он хүртэл эрчим хүчний стратегидээ маш тодорхой зорилтууд тавьчихжээ гэдэг асуудал таван жилийн өмнөөс яригдсан. Хойд хөрш 2035 он хүртэл төлөвлөсөн ажлаа л хийж яваа. Тийм учраас ОХУ-ын нүүрсний экспорт цаашдаа ч өснө. Оросын нүүрсний экспортын ихэнх нь Европ руу чиглэдэг. 2030-аад оны үед коксжих нүүрсний экспортын ихэнх нь Ази, тэр дундаа Хятад руу чиглэнэ. Энэ бол биднээс үл хамаарсан их гүрний дотоод бодлого. Монголын хувьд зах зээлдээ ойр, үнэ хямд гэсэн өөрийн давуу талтай. Энэ онцлог алдагдахгүй. Тэр утгаараа бид өрсөлдөх чадвартай. Өрсөлдөх чадвараа ашиглахын тулд тээвэр ложистикоо л шийдэх хэрэгтэй.

–Төмөр замын асуудал юу болж байгаа бол?

-Хил рүүгээ 20-иод км үлдсэн байх. Тэр хэвэндээ л байгаа. Хятадын талтай яриа хэлэлцээр хийж яваа гэсэн тайлбар бий. Гэхдээ уулзах цэгээ тохироогүй. Баахан ажил хийгдчихээд яг энэ төвшиндөө гацчихсан.

–Нүүрсний экспортод өөр ямар зовлон байна?

–Хоёр улс хоорондын жилд гаргах нүүрсний хэмжээ, аль боомтоор хэчнээн хэмжээгээр гаргах вэ гэдгийг тохирчихвол их сайн. Гадаад харилцааны сайд урд хөршид айлчилсан, цаад тал нь нааштайгаар хүлээж авсан гэх ч өнөөг хүртэл ямар нэгэн шийдэл гарсан юм алга. Хил гаалийн үйл ажиллагаа цэвэр ковидоос хамааралтай байгаа нь үнэн л дээ. Гэхдээ нэг асуудал анзаарагдаад байдаг. Хоёр долоо хоногийн өмнө нүүрсний экспорт Гашуунсухайт дээр тэг зогссон доо. Зэсийн баяжмал тээвэрлэж явсан жолоочоос халдвар илрэнгүүт зэсийн баяжмалын экспортыг зогсоолгүйгээр нүүрсний экспортыг зогсоочихсон. Гадаад харилцаан дээрээ анхаармаар байгаагийн л нэг тод илрэл. Засгийн түвшинд Хятадтай ярьж ойлголцох зүйл бий юм болов уу л гэж харагдаад байна. Бас нэг зовлон гэвэл нүүрсний шинжилгээтэй холбогдоно. Нүүрсний тухайд гаалийн хяналтын шинжилгээ гэж хийдэг. Тэр шинжилгээ нь цаг их авдаг. Улаанбаатарт ирж шинжлэгдээд буцаж очих гэсээр байтал арав гаруй хоног зарцуулдаг. Шинжилгээний хариу эргэлзээтэй байна гээд буцаасан тохиолдолд дахиад арав хоногийн хугацаа алддаг. Арай гэж экспортлох боломж гараад ирэнгүүт энэ мэтээр хугацаа алдчихаар ямар олиг байхав.

–Ийм асуудал яг аль боомт дээр нь гараад байна вэ?

-Ховдын Булганы боомтоор коксжих нүүрс экспортолж байгаа. Тэнд тийм асуудал үүсчихсэн байх жишээний.

–Боомтууд дээр лаборатори байдаг биз дээ?

-Итгэмжлэгдсэн лаборатори хил дээр бий. Гашуунсухайт, Шивээхүрэн, Ховдын аль алинд байгаа. Компаниудын лаборатори л доо. Нэгэнт л улс итгэмжлэлээ олгосон бол гаалийн хяналтын шинжилгээгээ тэнд нь хийчихэд болохгүй юмгүй.

–Компаниудын зүгээс энэ асуудлаа засагт тавьж байсан удаа бий юү?

-Олон жилийн турш тавьж байгаа. Хяналт хэрэгтэй бол төрийн хяналтын байгууллагаас улсын лабораторийн хяналтыг боомтууд дээр ажиллаж байгаа компанийн итгэмжлэгдсэн лабораторид суулгачих хэрэгтэй. Хяналтын лабораторийн хувьд долоо хоногийн дотор л шийдчих асуудал. Энэ асуудлыг Монгол нүүрс ассоциацаас Ерөнхий сайдад саяхан хүргэсэн байгаа.

–Төдийгөөс өдий хүртэл яригдсаар ирсэн жишиг үнийн асуудал дээр ярих зүйл бий юү?

-Жишиг үнэ дээр хүнд асуудлууд байсаар байна. Хятадад нүүрсний үнэ өсч яваа учраас ашигтай байх ёстой гээд Шивээхүрэнгийн нүүрсэн дээр хүчээр өндөр тавьчихдаг. Гэтэл тэнд нүүрс нь гарахгүй гэсэн асуудал хэвээр байгаа. Дандаа сайн нүүрсээ гаргаад байх хэцүү. Хаягдал нүүрсээ ч бага хэмжээгээр гаргангуут тэр нүүрсэн дээр нь хүртэл өндөр татвар тавих гэх мэт зовлон бий. Энэ тохиолдолд нүүрс экспортлогч компани хаягдал нүүрсээ бага ч гэсэн үнээр зарах сонирхолгүй болдог. Тэгээд л хаягдал нүүрс болоод үлдчихдэг. Уг нь ингэх нь Монгол Улсын ашиг сонирхолд нийцэхгүй. Байгалийн баялгаа бид иж бүрнээр нь ашиглах ёстой. Жишиг үнийг зүй нь хориод ангиллаар бодох боломжтой. Гэтэл гуравхан ангиллаар тоймлож тавьчихаад байна л даа. Энэ асуудлыг шийдэхэд хууль эрх зүйн ямар нэг өөрчлөлт хэрэггүй. Байгаа хууль журмаа дагахад л болчих юм. Ангилал гаргахад нь зах зээлийн болон мэргэжлийн мэдээллээр хангаж ажиллахад манай ассоциаци бэлэн байгаа. Бид саналаа Ерөнхий сайдад тавьсан.

–Нүүрсний үнэ ямаршуу байна вэ?

-Ойрын хэдэн жил хараагүй өсөлттэй байна. Гэхдээ энэ өндөр өсөлт монголчуудад ямар ч наалдац алга. Тэнд өсөөд байдаг, бид эндээ нүүрсээ гаргаж чадахгүй суугаад байдаг. Төгсгөлд нь нэг асуудлыг бас онцолмоор байна. Нүүрс экспортлогч компаниуд маш хүнд нөхцөлд байна. Нүүрсний компаниудад арав гаруй мянган хүн ажилладаг статистик бий. Гэтэл нүүрс нь гарахгүй гацаастай. Нүүрсний экспорт гацсан ийм үед компаниуд нийгмийн хариуцлагынхаа хүрээнд цалинг нь хувилж өгч сул зогсоогоод ажилчдаа өдий хүртэл чирч ирлээ л дээ. Өргөн хэрэглээний барааны үнэ огцом өсөлт үзүүлсэн ийм үед ажилчдынхаа цалинг өсгөх хэрэгцээ байгаад байдаг. Гэвч борлуулалт байхгүй учраас яаж ч чаддаггүй. Энэ асуудал дээр нийгмийн даатгалын шимтгэл том зовлон болоод байна. Аж ахуйн нэгжийн өгч байгаа нийгмийн даатгалын шимтгэл бодох дүнгийн дээд хязгаарыг Засгийн газар тогтооно гэсэн хуулийн заалттай. Нэгэнт батлагдсан хуулийн энэ заалтыг хэрэгжүүлж, уул уурхайн салбарт ажиллаж яваа, олон сар жилээр цалингаа дутуу авсан хүмүүсийн цалинг өсгөх боломжийг компаниудад олгомоор байгаа юм.

Ковидын үеийн эдийн засагт гэгээ татуулсан мэдээллийн нэг нь Гашуунсухайт боомт дээр баригдсан нүүрсний чингэлэг тээврийн терминалын бүтээн байгуулалт болж байна. Төр засгийн зүгээс Замын-Үүдийг чөлөөт бүс болгохоор ажиллаж эхлээд долоо, найман жилийг үдсэн ч өнөөг хүртэл төвөвлөсөн ажлууд нь ахиж гавиагүй яваа. Гэтэл нөгөө талд хувийн хэвшлийнхэн, нүүрс экспортлогч компаниуд хоёрхон сарын дотор 30 га талбайд чингэлэг тээврийн терминал барьсан нь эдийн засагт өгөөжөө өгсөн том бүтээн байгуулалт боллоо. Төр, хувийн хэвшлийн түншлэл сайн хэрэгжиж чадвал ямар давуу талтайн тод жишээ нь энэ бүтээн байгуулалт боллоо гэж албаныхан онцолж байна.

Засгийн газар өнгөрсөн долдугаар сард нүүрсний экспортын гол хоёр боомт болох Гашуунсухайт, Шивээхүрэнд чингэлэг тээврийн терминал байгуулах тогтоол баталж байв. Манай улсын нүүрсний 95 орчим хувь нь энэ хоёр боомтоор гардгийг онцолъё.

Дахин тодотгоход, Засгийн газар уг терминалыг хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт, хүч оролцоогоор байгуулах шийдэл гаргасан юм. Шивээхүрэнгийн нүүрсний чингэлэг тээврийн терминалын бүтээн байгуулалт бүрэн дуусчээ. Төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагаанаас хамаарсан ажлууд л үлдээд байгаа гэнэ. Яг одоо уг бүтээн байгуулалтыг хүлээж авахаар Улсын комисс ажиллаж байгаа аж. Энэ сараас ажиллаж эхлэх хүлээлттэй байгаа уг терминалыг Таван толгойн бүлэг ордод олборлолт явуулдаг “Энержи ресурс”, “Эрдэнэс Таван толгой”, “Таван толгой” компаниуд хөрөнгө оруулж бүтээн байгуулсан гэх мэдээллийг салбарын яамнаас өглөө.

Төсвийн тодотголд өнөө жил 28.7 сая тонн нүүрс эспортолж, 1.3 их наяд төгрөг төвлөрүүлнэ гэж төсөвлөсөн ч гүйцэтгэл нь 40 орчим хувьтай яваа аж. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд О.Батнайрамдал “Хятадын зах зээл дээр түүхий эдийн үнэ зарим тохиолдолд түүхэн хэмжээндээ хүрч өсч байгаа. Нүүрснээс гадна зэсийн баяжмал, төмрийн хүдрийн үнэ нэлээд өндөрт хүрч өссөн. Зарим тохиолдолд бүр сүүлийн арваад жилд ажиглагдаагүй өсөлт анзаарагдах болсон. Энэ утгаараа түүхий эдийн экспорт биет хэмжээний хувьд бага байсан ч үнэ өссөн учраас мөнгөн дүнгийн хувьд чамлахааргүй тоо харагдаж байгаа. Наймдугаар сарын эхний долоо хоногийн байдлаар Сангийн сайдын өгсөн мэдээллээс энэ нь их тод анзаарагдсан. Улсын төсөв гүйцэтгэлээрээ 105 орчим хувийн биелэлттэй яваа гэсэн тоо дуулдана лээ. Улсын төсвийн 25-30 хувийг эрдэс баялгийн салбар бүрдүүлдэг. Тодруулж хэлбэл, уул уурхайн салбарт ажиглагдаж буй түүхий эдийн үнийн өсөлт төсөвт эерэгээр нөлөөлсөн гэсэн үг” хэмээн онцоллоо.

“Ковид-19”-ийн тархалт хэзээ намжих нь тодорхойгүй энэ үед урд хөршийн жолооч нартай ямар ч контакт үүсгэхгүйгээр нүүрсээ экспортлох боломжийг бүрдүүлж өгч буйгаараа энэ бүтээн байгуулалт эдийн засагт том өгөөж өгнө гэж албаныхан онцолж байна. Бүр тодруулж хэлбэл, хилийн боомтуудад чингэлэг тээврийн терминал байгуулснаар хүн хоорондын шууд харилцаа багасч, жолооч нар хил нэвтрэхгүйгээр шуурхай ажиллах боломж бүрдэх аж.

Чингэлэг тээврийн терминал барьснаар зөвхөн Гашуунсухайтын экспорт гэхэд л жилд арван сая тонноор өсөх тооцоо гарчээ. Дашрамд онцлоход, чингэлэг тээврийн зэрэгцээ задгай тээвэр ч өмнөх шигээ хэвийн явагдах юм байна. Тийм учраас ковидын тархалт намжвал нүүрсний экспорт мэдрэгдэхүйц өсөх нь тодорхой болжээ.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд О.Батнайрамдлаас нүүрсний чингэлэг тээврийн терминалын бүтээн байгуулалтын талаар тодруулахад “Бид Таван толгойн бүлэг ордод олборлолт явуулж буй гурван аж ахуйн нэгжтэйгээ хамтраад төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд хоёрхон сарын дотор ийм том бүтээн байгуулалтыг хийж дуусгалаа. 25-30 тэрбум төгрөгийн өртөгтэйгөөр, 17 аж ахуйн нэгж 420 ажилчинтайгаар 24 цаг тасралтгүй ажилласны эцэст энэ ажлын ард гарлаа. Чингэлэг тээврийн нэг давуу тал нь экологид маш ээлтэй шийдэл. БНХАУ урт хугацаандаа чингэлгээр нүүрсээ гаргах шаардлагыг тавьсаар ирсэн. Тийм учраас бид ковидын нөхцөл байдлыг харгалзаж үзээд чингэлэг тээврийн терминалыг ашиглалтад оруулж байна” гэлээ. Гашуунсухайтын чингэлэг тээврийн терминалын тухайд туршилтын тээвэр нь эхэлсэн яваа гэх мэдээлэл байна. Төрийн байгууллагуудтай холбоотой зөвшөөрөл гэх мэт асуудлууд шийдэгдчихвэл бүрэн хэмжээний туршилтаа эхлүүлэх боломж бүрдэх гэнэ.

Терминалын талбайд ачиж буулгах төхөөрөмж тавыг байгуулжээ. Өдөрт 800 орчим контейнер нүүрс хилээр гаргах юм байна. Өөрөөр хэлбэл, бүтээн байгуулалт нь дуусаад буй Гашуунсухайтын терминалаар гэхэд л жилдээ 8-10 сая тонн нүүрс экспортлох нь. Шивээхүрэнгийн чингэлэг тээврийн терминал ашиглалтад орчихвол энэ хэмжээ өснө гэсэн үг. Гашуунсухайтын хувьд терминалаар гарах нүүрсний хэмжээг дахиад ч өсгөх боломж бий аж. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд О.Батнайрамдал “Эрдэнэс Таван толгой гэхэд л нүүрсээ уурхайн амнаасаа зардаг байсан. Харин одоо энэ компани Гашуунсухайт нөхцөлөөр нүүрсээ зардаг болно” хэмээн тодотгов.

Гашуунсухайтын төмөр замын талаар сонирхоход Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн дэд сайд “Энэ төмөр зам ашиглалтад орсноор Монголын нүүрсний зах зээлд нэлээд дэвшил гарна. Жилд 30 сая хүртэлх тонн нүүрс тээвэрлэдэг болно. Л.Халтар сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг Хятадын талтай тохиролцоо хийж эхэлсэн. Огтлолцлын шугам хаагуур байх вэ гэдэг дээр ажлын хэсэг ажиллаж байгаа” гэсэн хариу өглөө.

Шивээхүрэн боомтын хувьд гаалийн хяналтын нэмэлт гарцыг “Монголын Алт” (МАК) ХХК барьж, Хил хамгаалах ерөнхий газарт хүлээлгэн өгснөөр чингэлэг тээврийн терминалын зам талбайн ажил эхэлжээ. Тодруулж хэлбэл, Шивээхүрэн боомтод барих чингэлэг тээврийн терминалын бүтээн байгуулалт газар шорооны ажлынхаа шатанд яваа аж. Нэмж хэлэхэд, Шивээхүрэн боомтод барих терминалын хүчин чадал Гашуунсухайтынхаас хоёр дахин бага байх ажээ.

Дөрвөн монгол залуу 30 тэрбум төгрөгийн койныг тэр дор нь босгож орхив, монголчуудаасаа. Койны ирээдүй, цахим мөнгөний маргаашийг дэлхийн цараанд харвал, жижиг хөрөнгө оруулагчдад боломж олгосон шийдэл гэх мэт өнцгөөс нь тандвал олзуурхмаар шалтгаанууд байна л даа. Гэхдээ яг өнөөдөр хийх алхам мөн үү, монгол залуугийн нэрээр нэрлэгдсэн койныг худалдаж авсан хүмүүс ашиг өгөөж хүртэж чадах уу, ер нь дэлхийд ямар нэгэн орны хэн нэг иргэн улс дотроо койн гаргасан жишээ бий юү гэсэн асуулт тавихаар эргэлзээтэй зүйлс өчнөөн байна.

Наад захын жишээ гэхэд л дэлхийд улс дотроо буюу local түвшинд койн гаргасан кейс алга. Шалтгаан нь их энгийн. Улс орнуудад “Хэрвээ койн гаргавал ингэнэ, тэгнэ” гэсэн хязгаар, хориг бүхий журам, хууль үйлчилдэг учраас тэр. Тухайн улсуудын төв банк, холбогдох байгууллагуудаас нь элдэв босго, шаардлага тавьдаг болохоор тэр улсын тийм компани улс дотроо койн гаргалаа гэсэн мэдээлэл цацагддаггүй гээд ойлгочихож болно. Тийм учраас улс орнууд глобал түвшинд койн гаргадаг гэж эдийн засагчид онцолдог. Шалтгаан нь мөн л энгийн. Олон улсад яг таг нарийн зохицуулалт байхгүй учраас. Мөнгө угаах, терроризмтой тэмцэх байгууллага л цахим мөнгөний талаар журам гаргаж байв, 2016 онд. Олон улсад үүнээс өөр ямар ч зохицуулалт байхгүй учраас улс орнууд глобал түвшинд койн гаргадаг юм билээ. Сүүлийн жишээ гэхэд Энэтхэг, Хятад улс 2018, 2019 онд нийтдээ 7000 төрлийн койн гаргаад дууссаныг цахим мөнгөний зах зээлийн мэдээг сонирхож хардаг хэн бүхэн мэдэж байгаа.

Тэдний койн гаргах гэсэн оролдлогуудыг анзаарах нь ээ тэг доллараас эхлээд 10, 100 доллар руу цойлж, буцаж буусаар эргээд тэг рүүгээ уруудсан түүхүүд өчнөөнөөрөө. Тийм учраас л цахим орчинд монгол залуусын босгосон 30 тэрбумын койн тойрсон элдэв шүүмж халуун сэдэв хэвээр байна. Дэлхийд амжилттай яваа цахим мөнгөнүүд өндийж босох гэж багагүй хугацаа зарцуулсныг интернэтээс олоод харчих боломжтой. Түүхийг нь сонирхоод харахаар дэлхийн инфлүнзерүүдийн тусламжтайгаар босч ирсэн гэх нийтлэг өнгө анзаарагддагийг дурдахад илүүдэхгүй байх.

Манайд босоод буй 30 тэрбумын койн тойрсон олон асуултаас “Үнэхээр өсгөж чадах уу, яг яаж өсгөх вэ” гэсэн асуулт олны анхаарлыг татаж байгаа. Койн босгосон залуус “Олон улсын зах зээл дээр тоглоно” гэсэн утгатай ерөнхий хариу өгөөд буй. Мандал санхүүгийн нэгдэл-ийн ерөнхий эдийн засагч Г.Батзориг “Койн бол нэг төрлийн компьютерийн код. Энэ кодны цаана ямар нэгэн бизнес, бодит зүйл байхгүй. Тэр утгаараа бид койныг хөрөнгө оруулалтын түвшинд харахгүй байгаа. Блокчейн дээр суурилсан цахим мөнгөнүүд гарч байна. Гэхдээ үүнийг олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрөхгүй байна л даа. Нэгдүгээрт бэлэн мөнгө төлбөрийн хэрэгсэл болох чадвартай байдаг. Ийм савлагаа өндөртэй зүйл төлбөрийн хэрэгсэл болж чадахгүй. Өнөөдөр 150 койноор талх худалдаад авлаа гэж бодъё. Маргааш 1500 койноор худалдаж авах уу? Товчхондоо үнийн хэлбэлзэл өндөртэй зүйл төлбөрийн хэрэгсэл болж чадахгүй. 50 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт босгоход тийм амар биш. Хугацаа их шаарддаг. Наад зах нь СЗХ, Хөрөнгийн бирж, бусад мэргэжлийн байгууллагатай хамтарч ажиллахад долоо, найман сарын бэлтгэл ажил хийгддэг. 50 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт татлаа гэхэд тухайн мөнгө хаана байрших, юунд зарцуулагдах гээд нэлээд нарийн хяналтын доор бүх процесс явагддаг. Энэ өнцгөөс харвал саяны босгосон 30 тэрбум төгрөг цаашаа юунд зарцуулагдах вэ гэсэн хөрөнгө оруулалтын бодлого нь тодорхой байх ёстой. Гэтэл яг юунд зарцуулагдах нь тодорхой биш. Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд, койнд мөнгөө хийсэн хүмүүсийн гол зорилго бол богино хугацаанд ашиг хийж, үнэ өсөхөд нь мөнгөө өсгөөд гарах. Тэр утгаараа койн тахалтай адилхан. Тахал яадаг билээ, эхний хүн өвчлөөд дараагийн хүндээ, өнөөх нь дараа дараагийнхаа хүнд гэх маягаар хүрээгээ тэлдэг. Койн яг үүнтэй адилхан. Хүмүүс нэмж худалдаж аваад байхаар үнэ нь өсдөг, үнийн өсөлтийг барьж байх процесс нь олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн дагагчидтай хүмүүс байдаг. Койн гаргаж байгаа хүн нь тэдэнд урамшуулал, хөлс өгч, өнөө алдартай нөлөөтэй хүмүүс нь койных нь үнийг тодорхой хугацаанд өсөлттэй барьдаг. Ингээд харахаар койн бизнес бол биш, иймэрхүү л понзи урамшууллын систем маягийн юм. Монголд цахим мөнгө хэрэглэх хэмжээний боломж бий юү, койны хэрэглээ ямар билээ гэсэн өнцгөөс ч харах хэрэгтэй” хэмээн онцоллоо.

Дэлхийд койнууд моодонд орж, хүн төрөлхтөн койнд мөнгөө хийсээр байгаагийн уг учрыг том зургаар нь харвал мөн л тун энгийн шалтгаан тодордог. Өнгөрсөн зууны дал, наяад оноос хойш корпорациудын хийх ашиг гэрлийн хурдаар өсч, корпорациудад ажиллаж хүчээ шавхсан жирийн иргэдийн цалин тэгтлээ өсч гавилгүй өнөөг хүрсэн нь булзах аргагүй үнэн. Ийм шалтгаанаар элдэв сүлжээ, понзи систем гэх мэт зэрлэг өвс санхүүгийн орчинд ургаж эхэлснийг учир мэдэх улс хэлсээр, бичсээр яваа нь бас бодит үнэн. Ашиг нь жилээс жилд өссөөр байгаа корпорациудад насаараа ажиллачихаад хангалуун амьдрах хэмжээний хөрөнгө хурааж чадахгүй яваа хүмүүст богино хугацаанд их мөнгө хийх санал таатай сонсогдох нь ойлгомжтой. Товчхондоо яг ийм хөрсөн дээр понзи систем цэцэглэж байгаа нь хэтрүүлэггүй үнэн л дээ.

Манай улс цахим мөнгөний чиглэлд элдэв журам, хуулийн зохицуулалтгүй яваа ч 30 тэрбум төгрөгийн койн босгосны дараа холбогдох байгууллагууд дуугүй суугаагүйг онцолъё. СЗХ “Хэрвээ ямар нэгэн асуудал гарвал бидэнд хамаагүй” гэсэн утгатай мэдэгдэл хийсэн бол Монголбанкны ерөнхийлөгч цахим хуудсаараа дамжуулан сэрэмжлүүлэг өгснийг уншигчид анзаарсан байх. Дэлхийн улс орнууд цахим мөнгөнд яаж хандаж байна вэ гээд харахаар Европын орон, АНУ-д лав понзи схем гэж үзээд янз бүрийн хориг арга хэмжээнүүдийг аваад эхэлчихсэн. Белгид бүр хориглоод байгаа. Япон, Хятад зэрэг улс криптовалют, тэр дундаа цахим валютын журам гэж гаргаад буй. Дахиад онцлоход, өнөөхөндөө манай улсад ямар ч зохицуулалт байхгүй. Койноос болж хохирлоо гэхэд хариуцлага хүлээх хэн ч байхгүй, буух эзэн буцах хаяггүй гэсэн үг.

“Блокчейнд суурилсан учраас цахим мөнгө аюулгүй, найдвартай” гэсэн тайлбар бий. Мандал санхүүгийн нэгдэл-ийн ерөнхий эдийн засагч Г.Батзоригийн “Блокчейн дээр суурилсан гэвэл маш цөөхөн койн бий. Одоо гаргаж буй койн бол блокчейн дээр суурилаагүй. Блокчейн гэдэг технологийг энгийнээр тайлбарлавал тодорхой мэдээлэл оруулахаар тэр мэдээллийг хадгалдаг, аль ч талаас орсон тухайн мэдээллийг өөрчлөх боломжгүй, тийм л технологи. Ирээдүйд банк IT-тай холбогдоход мэдээллийн аюулгүй байдал талаасаа блокчейн технологийг ашиглаж болно. Төрийн байгууллагууд мэдээллээ хакердуулж байна гэдэг. Төрийн мэдээллийг энэ технологи дээр хадгалчихвал ямар ч асуудал гарахгүй. Тэр утгаараа блокчейний технологийн хэрэглээ ирээдүйд нэмэгдээд явах нь тодорхой” гэсэн үг энэ тайлбарын бодитой хариу болчихмоор санагдаж байна.

Биткойн бол хөрөнгийн зах зээл дээр шинээр гарч ирсэн гайхамшиг, хүн төрөлхтний түүхэнд байгаагүй өсөлт үзүүлсэн бүтээгдэхүүн, 11 жилийн хугацаанд нэг тэрбум хувийн өсөлт үзүүлсэн, томоохон улсуудын банк санхүүгийн байгууллагууд криптовалютыг хүлээн зөвшөөрөх, хэрэглэгчдэд нэвтрүүлэх үйл явц нь эрчимтэй явагдаж байгаа, цахим мөнгөний ирээдүй гэрэлтэж байна гэх мэт үгүйсгэх аргагүй олон эерэг өнцөг бий. Гэхдээ хорхой асаасан койныг яг одоогийн хөрсөн дээрээ буулгаад харвал өнөөхөндөө ийм л бодит үнэн харагдаж байна. Нэг үеэ бодвол хуримтлуулсан мөнгөө өсгөх боломж Монголын хөрөнгийн зах зээлд бүрдчихээд байгаа. Энгийн жишээ хэлэхэд л “АПУ”-гийн ч юм уу, “Мандал” –ын хувьцааг 2015, 2016 онд 100 сая төгрөгөөр худалдаад авчихсан хүмүүс өнөөдөр хувьцаа худалдаж авсан мөнгөө 300 сая төгрөг болгочихсон сууж байна.

Хөндлөнгийн шинжээчид Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилт хэтэрсэн шалтгааныг геотехникийн нөхцөлөөс шалтгаалаагүй гэсэн дүгнэлт гаргаж, дүгнэлтийг нь Засгийн газраас олон нийтэд мэдээлээд хоёр хонож байна. Рио тинтогийн хувьд далд уурхайн бүтээн байгуулалтын зардал өссөн шалтгааныг урьдчилан харах боломжгүй хөрсний чулуулаг, геотехникийн нөхцөл байдлаас шалтгаалсан гэх тайлбарыг өгсөөр ирснийг тодотгоё. Оюу толгойн хэлэлцээрийг хийж буй ажлын хэсгийг ахалж яваа, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар уржигдар “Монголын Засгийн газар бүтээн байгуулалтын зардал ихээр нэмэгдсэн ТЭЗҮ-ийг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгийг албан ёсоор мэдэгдэж байна. Тийм учраас өмнө 2015 онд батлагдсан санхүүжилтийн төлөвлөгөө, ТЭЗҮ-ийнхээ хүрээнд далд уурхайн олборлолтоо эхлүүлэх ёстой. Шинжээчдийн дүгнэлтэд албан ёсны тайлбар өгөхөөс гадна, гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлаа яаралтай эхлүүлэхтэй холбоотой шийдвэрээ есдүгээр сард багтаж гаргахыг шаардаад байна” хэмээн онцолсон юм.

Харин хөрөнгө оруулагч талаас өчигдөр “Бид Монгол Улсын Засгийн газартай урт хугацаанд түншилж ажиллахыг зорьж ирсэн бөгөөд гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын явцад тулгамдаж ирсэн асуудлаа бүтээлчээр шийдвэрлэж, төслөө гүйцээн, олборлолтоо эхлүүлэхээр зорин ажиллаж байна. Оюу толгой ХХК-ийн ТУЗ-өөс байгуулсан Тусгай хорооны хүсэлтээр гүний уурхайн зардлын хэтрэлт, хугацаа хойшилсон шалтгааныг дүгнэх “хөндлөнгийн” шинжээчдийн баг байгуулагдсан. Саяхан гарсан “хөндлөнгийн” шинжээчдийн дүгнэлттэй бид бүрэн танилцаж амжаагүй. Оюу толгой ХХК-ийн ТУЗ-өөр хэлэлцэж, зохих сувгаар хариу өгөхөөс өмнө уг тайлан олон нийтийн дунд яригдаж эхэлсэн болно.

Рио Тинто нь компанийн засаглалын дагуу Оюу толгойн ТУЗ-өөс холбогдох зөвшөөрлийг авч, энэхүү тайлан, дүгнэлттэй илүү нухацтай танилцана. Иймд тэнцвэргүй мэдээлэлд хэт автахгүй байхыг та бүхнээс хичээнгүйлэн хүсье. Монголын ард түмэн, Засгийн газартай урт хугацаанд бат бөх, итгэл найдвартай түншилж, харилцан хүндэтгэлтэй хамтран ажиллахыг бид эрэлхийлдэг. Үүнтэй зэрэгцэн техник, технологийн нарийн ур чадвар шаардсан ярвигтай нүсэр бүтээн байгуулалтыг амжилттай эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, орчин үеийн уул уурхайн салбарт дэлхийд гайхагдах дэд бүтцийг өмнийн говьд бий болгосон инженерүүдээрээ бахархаж буйгаа илэрхийлэх нь зүйтэй болов уу” гэсэн байр суурь илэрхийлсэн юм.

“Оюу толгой” төсөл тойрсон энэ асуудлаар эдийн засагч Ч.Отгочулуутай ярилцсанаа хүргэе.

-Засгийн газрын байр суурийг анзаарахад Оюу толгойн хэлэлцээ сунжирч мэдэхээр, хоёр талын үл ойлголцол илүү гүнзгийрч магадгүй гэсэн таамаг төрөөд байна л даа. Засгийн газрын байр суурь танд ямар санагдав?

-Ковидын үеийн эдийн засгийн хөл хорио ямар байсныг та мэднэ. Тахлын үеийн эдийн засгийг хохирол багатай давж туулахад онцгой нөлөө үзүүлсэн төсөл бол Оюу толгой. Ажилчдаа халж цомхотгосонгүй. Тогтмол орлоготой байлгаж ар гэрийнх нь амьжиргааг тасалдуулсангүй. Эдийн засгийн хөл хорио өчнөөн сар дамнан үргэлжилчихсэн, дотоод эдийн засгийн идэвхжил асар суларсан ийм үед экспортын орлого оруулж, эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хамгаалахад хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн төсөл л дөө. Өөр соёлтой улс орнуудын компани, Засгийн газар хамтарч бизнес хийх нь байтугай ах дүү нар нийлээд ажил эхлэхэд ямар их үл ойлголцол, асуудал гардаг билээ. Тэгэхээр Оюу толгой дээр асуудал, үл ойлголцол, маргаан гарах нь тодорхой. Өчигдрийн (уржигдар) байр суурийг нь харах нь ээ манай Засгийн газар нэлээд түргэдчих шиг санагдсан. Хөндлөнгийн, хараат бус гээд байгаа шинжээчид нь дүгнэлтээ гаргасан юм байна. Гаргасан дүгнэлттэй нь Оюу толгой албан ёсоор танилцаж буруутгаж, зөвтгөөд байгаа үндсэн шалтгаанууд дээр нь няцаалт хийх ч юм уу, хариу тайлбар өгөх учиртай. Засгийн газрын тухайд Оюу толгойд ийм боломж олгосонгүй.

-Засгийн газар хоёр талын байр суурийг сонсож нэгтгэсний дараа мэдээлэл хийх ёстой байсан гэж үү?

-Тэгж ойлгож болно. Манай Засгийн газар хоёр талын байр суурийг сонсож нэгтгэсний эцэст дуугарсан бол хүлээцтэй, зөв харагдах байлаа. Миний хувьд Засгийн газрыг төлөөлж хийсэн мэдээллийн логикийг огт ойлгоогүй.

-Ямар логик?

-Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын зардлын хэтрэлт дээр хөрөнгө оруулагч талыг буруутгаад байгаа юм байна. ТЭЗҮ-ийг нь хүлээж авахгүй гэдгээ тодорхой зарлачихлаа. Тийм байж далд уурхайн олборлолтоо яаралтай эхлүүл гээд байна л даа. Логикгүй гээд байгаа нь ийм учиртай. Маргаанаа шийдэхгүйгээр далд уурхайн олборлолтыг эхлүүлэх боломжгүй. Тэгэхээр нэгнээ буруутгах асуудлууддаа нэгдсэн шийдэлд, үл ойлголцолд хүрч байж олон нийтэд хандсан мэдээллийг хийх ёстой.

-Хоёр тал ойлголцолд хүрч, далд уурхайн олборлолтыг эхлүүлэх ёстой, олборлолтыг цаг алдалгүй эхлүүлэхгүй бол зэсийн үнийн өсөлт урт хугацаанд үргэлжлэхгүй гэсэн байр суурийг олон эдийн засагч хэлж байна л даа. Энэ тал дээр та байр сууриа хуваалцаач?

-Макро эдийн засаг талаасаа далд уурхайн олборлолтыг цаг алдалгүй эхлэх нь чухал. Яагаад гэвэл зэсийн үнэ харьцангуй өндөр байна. Одоогийн үнийн өсөлт зарим шинжээчдийн хэлж байгаа шиг хэдэн жилээр үргэлжлэхгүй. Жил гаруйн хугацаанд үргэлжлэх төлөвтэй гэсэн таамаг голлож эхэлсэн. Улсын төсвийн болон экспортын орлогоо мэдрэгдэхүйцээр нэмэх ганц боломж бол далд уурхайн олборлолт. Ингээд харахаар нөгөө талаас манай сул тал болчихоод байгаа юм. Ийм сул талаа мэдсээр байж иймэрхүү, хүч түрэмгийлсэн, зөвхөн нэг талын дүгнэлт тайлбараар эдийн засгийг нь авч яваа мега төсөлдөө хандаж болохгүй. Засгийн газар ойрын үед нэлээд шуугиан дуулиантай байгаа. Хүн олноор цуглуулахгүй гэсэн шийдвэр гарчихсан байхад уул овоо тахиж, өчнөөн хүн цуглууллаа. Хөл хорио хэнд нь үйлчлээд, хэнд нь үйлчилдэггүй юм бэ гэсэн маргаан, шүүмжлэл цахимд гарч байна. Ер нь Засгийн газар руу чиглэсэн шүүмжлэл их байна л даа. Инфляци өсч байгаа. Ажилгүйдэл газар авах төлөвтэй болчихлоо. Ийм хэцүү үед олны анхаарлыг өөр зүйл рүү татаж, шинэ сенсаци үүсгэх сонирхол засагт байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ ганц мега төслөө тэр сенсаци, шуугианыхаа сэдэв болгож болохгүй.

-Засгийн газрын саяны мэдээллээс хойш TRQ-гийн хувьцааны үнэ уруудчихлаа. Гадны хөрөнгө оруулагчдад сөрөг дохио өгсөн явдал боллоо гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Тэглээ. TRQ бол манай улс руу гадаад хөрөнгө оруулалтыг татаж байгаа гол суваг. Энэ суваг нарийсч тасарлаа гэхэд монголчууд л хохирно. “Рио тинто” яах ч үгүй. “Рио тинто”-гийн хувьд Оюу толгой ямар орон зай эзэлдэг вэ гээд харъя. Рио 44 мянган ажилтантай. Бэлтгэн нийлүүлэгчдээ оруулбал 120 гаруй мянган хүнийг ажлын байраар хангаж байгаа. Харин Оюу толгой 3000 гаруй ажилтантай. 44 мянган ажилтны наймхан хувь гэсэн үг. Рио тинто компанийн үнэлгээ 130 тэрбум ам.доллар. Туркойз хиллийн Канадын зах зээл дээр гарчихсан байгаа үнэлгээ 4 тэрбум ам.доллар. Рио тинтогийн 130-аад тэрбум долларын үнэлгээний 80 орчим хувь нь төмрийн хүдэр. Борлуулалтын орлогыг нь харвал өнгөрсөн жил 44 тэрбум долларын борлуулалт хийсэн. Тэр орлогынх нь 55 хувь нь төмрийн хүдрээс орж ирсэн мөнгө. Орлогынхоо хориод хувийг хөнгөн цагаанаас олдог. Зэсийн салбарынх нь хувьд таван тэрбум ам.долларын л борлуулалт хийдэг. Зэсийн таван тэрбум ам.долларынх нь нэг тэрбум долларыг Оюу толгой ил уурхайгаасаа олдог. Оюу толгойн тухайд 700 сая ам.долларын зардал гаргаад, 250 сая ам.долларын татвар төлдөг ийм л байгууллага. Оюу толгой Рио тинтогийн зэсийн салбар дотроо нэг номерын төсөл мөн үү гэвэл мөн. Гэхдээ АНУ, Чилид зэсийн том уурхайнуудтай, Австралид зэсийн шинэ төсөл хэрэгжүүлэх гэж байгаа, Америкийн Аризонад гүний уурхайн төсөл хэрэгжүүлж яваа гэж ирээд яривал Рио тинтогийн бизнест Оюу толгойн үзүүлэх жин, нөлөө бага. Гэтэл манай улсад Оюу толгой ямар нөлөөтэйг та хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Тахлын үеийн эдийн засаг маань энэ төсөл дээр л тогтож байна. Хэрвээ энэ төсөлд ямар нэг саатал гарвал төгрөгийн ханш өнөөдрийнхөөс огцом суларна, инфляци өснө, гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй. Ажлын байр бий болохгүй, ядуурал газар авна гээд асуудал их шүү дээ. Ковидын дараах дэлхийн эдийн засгийн сэргэлтийг анзаарахад хамгийн их өсөлттэй яваа металл гэвэл зэс байна л даа. Энэ боломжийг бид ашиглаж чадахгүй байна. Тэгэхээр эдийн засагт нь ийм нөлөөтэй төсөл дээр төр засаг, улстөрчид ухаантай хөдлөх хэрэгтэй. 2024 оны сонгууль хүртэл ямар нэг улстөргүйгээр Оюу толгой мэтийн том төслүүдээ урагшлуулчихмаар байгаа юм. Удахгүй болох нөхөн сонгуульд зориулсан улстөржилтдөө Оюу толгойг ашиглах гэж байгаа бол харамсалтай, хайран байна.

-Дубайн санхүүжилтийн төлөвлөгөөг цуцална гэсэн утгатай өгүүлбэр МАН-аас нэр дэвшиж сонгогдсон Ерөнхийлөгчийн мөрийн хөтөлбөрт бий. Дубайн төлөвлөгөөний тухайд санаа, оноогоо хэлээч?

-Дубайн санхүүжилтийн төлөвлөгөөний тухайд геотехникийн нөхцөл энэ тэрээс нь үл хамаараад далд уурхайгаа ашиглалтад оруулаад явуулъя, бүтээн байгуулалтынх нь санхүүжилтийг шийдье гэсэн л агуулгатай төлөвлөгөө. Засгийн газрын ажлын хэсэг далд уурхайн олборлолтыг хурдан эхлүүл гэж байна л даа. Дубайн төлөвлөгөөний зорилго, утга санаа зөв байсныг Засгийн газар энэ байр сууриараа нотолчихлоо. Н.Алтанхуягийн Засгийн газар ч гэсэн далд уурхайг яаралтай ашиглалтад оруулъя гэсэн утгатай тогтоол гаргаж байсан. Зардлыг хэтрүүлэхгүй байхын тулд яах вэ, менежмэнтийн төлбөр дээр яаж буулт хийх вэ гэдэг дээр зөв зүйлсийг Дубайн төлөвлөгөөнд суулгасан байгаа. Дубайн төлөвлөгөөг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлж байсан бол өнөөдрийн ийм асуудал үүсэхгүй байсан. Санхүү, хэмнэлт, зардал дээр Монгол тал ахлаад ажлын хэсэг байгуулах боломжтойг заагаад өгчихсөн. Хөндлөнгийн аудит оруулах боломжтой гэсэн тохироог Дубайн төлөвлөгөөгөөр шийдсэн. Харамсалтай нь Засгийн газрын хөндлөнгийн гэж үзээд байгаа шинжээчид нь хөндлөнгийн байж чадах эсэх нь эргэлзээтэй байна.

-Яагаад?

-Рио тинтод ажиллаж байгаад хөөгдсөн, ажлаасаа халагдсан хүмүүс хөндлөнгийн, хараат байж чадах уу? Энэ бол миний хувийн байр суурь. Өөрсдийгөө шүгэл үлээгч энэ тэр гээл байгаа л даа. Тийм байж болно. Гэхдээ үнэхээр шүгэл үлээгч үү, ажлаасаа халагдсандаа хорсож гомдол тээж яваа хүмүүс үү гэдэг нь эргэлзээтэй. Монгол улсын төр ийм том төсөл дээрээ зөвхөн нэг талын дүгнэлтэд үндэслэж шийдвэр гаргах нь буруу.

-Далд уурхайн санхүүжилтийн зардал 1.4 тэрбум ам.доллараар хэтэрснээс болж бид ингэж тэгж хохирлоо гэсэн сөрөг мэдээлэл их цацагддаг л даа. 1.4 тэрбумын хэтрэлтийн хэчнээн нь Монголын эдийн засагт шингэж үлдсэн бэ гэсэн асуултыг асуумаар байна?

-4000 хүнийг хоёр жил илүү хугацаанд ажилтай байлгасан гэсэн давуу тал бий. Энэ мөнгөний 200 сая ам.доллар нь төсөвт НӨАТ, гаалийн татвар, төлбөр хураамж хэлбэрээр очсон. Өөрөөр хэлбэл, Монгол улсын Засгийн газарт очсон мөнгө гэж хэлж болно. 800 гаруй сая ам.доллар нь ханган нийлүүлэгч компаниудад очсон. Эдийн засагт оруулсан үржүүлэгч нөлөөллийг нь авч үзвэл 3.2 тэрбум ам.долларын дам нөлөө, эерэг үр өгөөж авчирсан гэсэн тооцоо дуулддаг.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндонтой ярилцлаа.

-Энэ жил 28 сая тонн нүүрс экспортлох төлөвлөгөөтэй байгаа. Төлөвлөсөн хэмжээндээ хүрэхээр байна уу?

-Цар тахлын нөхцөл байдлаас шалтгаалж төлөвлөсөн хэмжээндээ арай хүрэхээргүй дүр зураг харагдаж байгаа. Гэхдээ өнгөрсөн жилийн экспортын хэмжээнд хүрнэ гэж найдаж байна. Нүүрсний үнийн хувьд түрүү жилийнхээс арай илүү байгаа учраас экспортын орлого өнгөрсөн оныхоос илүү байх магадлалтай. Сангийн сайдын тайлан дээр эхний таван сарын байдлаар уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс төвлөрөх ёстой орлого 98 хувийн биелэлттэй гэсэн тоо бийг та анзаарсан байх. Ковидын дараахь дэлхийн эдийн засгийн сэргэлтийн үед түүхий эдийн үнэ өсч байгаа. Манай улсын хувьд экспортод гарах нүүрсний биет хэмжээ багассан ч үнэ сайн учраас төсөвт төвлөрөх орлого харьцангуй гайгүй байна л даа.

-Нүүрсний экспортын өнөөгийн байдал ямаршуу байна вэ, өдөртөө гарч буй машины тоо хэд орчимд хэлбэлзэж байгаа бол?

-Өнгөрсөн оны эхний хагас жилд цар тахлын шалтгаанаар нүүрсний экспорт маш их хэмжээний алдагдалтай байсан. Экспорт үндсэндээ 50 хувиар тасарсан. Харин сүүлийн хагаст нь идэвхжсэн. Энэ жилийн хувьд ч нүүрсний экспортын байдал ялгаагүй дүр зурагтай байна. Өнөө жилийн эхний хоёр сард экспорт маш сайн байсан. Өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд хоногтоо 300-500 машин нүүрс гарч байна.

-Гашуунсухайт боомтоор өдөрт хэчнээн машин нүүрс гарч байна вэ?

-Дунджаар 100-150 машин нүүрс гарч байгаа. 180 машин гарсан өдөр ч бий.

-Нүүрсний экспортыг сайжруулахын тулд засгаас хийж буй бодитой ажил байна уу?

-Гашуунсухайт боомт дээр чингэлэг тээврийн терминал байгуулж байгаа. Чингэлэг тээврийн терминалын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлчихсэн. Нүүрсээ 24 цагаар чингэлэг тээврээр хийх зорилготой энэ ажил дээр Засгийн газрын тогтоол гарсан. Хариуцаж байгаа газар нь Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам. “Эрдэнэс Таван толгой”, “Энержи ресурс” гэх мэт компаниудаас тодорхой хэмжээний санхүүжилтийг гаргаад “Энержи ресурс” компани хариуцаж тодорхой ажил хийгдэж байна. Шивээхүрэн боомт дээр ч чингэлэг тээврийн терминал байгуулна.

-Чингэлэг тээврийн терминал хэзээнээс ашиглалтад орох бол?

-Есдүгээр сараас ашиглалтад орчих байх. Чингэлэг тээврийн терминал ажиллаад эхэлбэл нүүрсний экспортын хэмжээнд мэдрэгдэхүйц ахиц гарна.

-Оюу толгойн хэлэлцээр нам жим байх шиг байна. Хэлэлцээрийн явц ямархуу байна вэ?

-Оюу толгойн хэлэлцээрийн тухайд “Рио тинто”-гийн төлөөлөл ирчихээд буцаад явсан. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамны тухайд бүх материалаа бэлтгээд ажлын хэсэгт танилцуулчихсан. Хэлэлцээр удахгүй үргэлжлэх байх. Монгол Улсын Засгийн хэлэлцээрт бэлэн байгаа.

-Гүний уурхайн хувьд улаар огтлох ажил хүлээгдэж байгаа. Сэтгүүлчдийн хувьд Монголын Засгийн газраас шалтгаалах, зайлшгүй амжуулах ёстой хэдэн ажил дуусчихвал улаар огтлолт хийгдэж, гүний уурхайн өгөөжийг хүртэх цаг ойртоно гэсэн ойлголт, мэдээлэлтэй яваа. Засаг зүгээс энэ тал дээр хэр ахицтай ажиллаж байна вэ?

-Улаар огтлох ажил эхлэхийн өмнө Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр нөөцөө батлуулах шаардлага бий. Түүний дараа ТЭЗҮ-ээ батлуулах ажил байгаа. Одоогийн байдлаар Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл нөөцийн тайланг авч хэлэлцээд буцаасан. Зардлын хэмжээ үндэслэлгүйгээр өссөнөөс үүдэж нөөцөд тавих шаардлага өссөн гэх шалтгаанаар буцаасан юм. Энэ асуудлыг цаг алдалгүй шийдэхийн төлөө ажиллана.

-Алт бол валютын нөөц бүрдүүлэх эх үүсвэр болдог ач холбогдолтой бүтээгдэхүүн. Алтны бүртгэгдсэн нийт нөөцийн хэмжээ, алт олборлолтын өнөөгийн байдлын талаар сонирхуулаач?

-Алтны бүртгэгдсэн нийт нөөцийн хэмжээ Оюу толгойн алтны нөөцийг оруулахгүйгээр 489.5 тонн. 90 орчим хувь нь үндсэн ордод, үлдсэн 10 хувь нь шороон ордод ногддог. Үндсэн ордын алтны нөөцийн ихэнх нь зэс, хар тугалга, цайр зэрэг ашигт малтмалын ордод дагалдах байдлаар байдаг. Алт олборлолтын өнөөгийн байдлыг авч үзвэл алтны шороон ордын нөөц хомсдож уул техникийн нөхцөл хүндэрсэн. Товчхондоо хөрс хуулалт ихтэй шороон ордуудад олборлолт явуулж байна. Мөн цөөн тооны алтны үндсэн ордод олборлолт явуулж байгаа. Алтны олборлолт нь бусад ашигт малтмалын олборлолттой харьцуулахад зам, тээврийн гадаад дэд бүтэц шаардагддаггүйгээрээ онцлогтой. Үүнээс гадна борлуулалт хийхэд хүндрэл гардаггүй. Иймээс цар тахалтай, эдийн засгийн хүндрэлтэй энэ цаг үед алт олборлолтыг нэмэгдүүлбэл эдийн засгийг сэргээхэд тус нэмэр үзүүлэх боломж бий. Салбарын яамнаас алтны үндсэн ордуудад хөрөнгө оруулалт татах, эрх зүйн орчныг урт хугацаанд тогтвортой байлгах чиглэлийг баримтлан ажиллаж байна. Энэ хүрээнд алтны ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн хэмжээг таван хувь байх зохицуулалтыг Ашигт малтмалын тухай хуульд тусгасан. Мөн алт олборлогч аж ахуйн нэгж байгууллагуудад хөнгөлөлттэй санхүүжилт олгох журамд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр урт хугацаат зээлийн санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг 24 сар хүртэл байсныг 36 сар хүртэл болгож өөрчлөөд байгаа.

-Дэлхийн улс орнууд цар тахлаас болж хэцүүдсэн эдийн засгаа сэргээх талд онцгой анхаарч байна. Манай улсын хувьд эдийн засгаа сэргээх гол арга шийдэл нь уул уурхайн төслүүдээ дэмжиж хөгжүүлэх гэж эдийн засагчид онцолж байгаа. Жишээ нь, алтны салбарт ямар төслүүдийг онцгойлж дэмжвэл өгөөжөө өгөхөөр байна вэ?

-Манай улсын хувьд ч дэлхийн улс орнуудын адил эдийн засгаа сэргээх чиглэлд тодорхой арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаа. Онцолж хэлэхэд, бид ковидын үед уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээг бууруулахгүй байх амаргүй нөхцөл байдалтай тулгарсан. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортыг бууруулахгүйн тулд тодорхой ажлууд хийж эхэлсэн. Жишээ нь, Засгийн газрын хуралдаанаар томоохон уурхайнуудаа “Ногоон бүс” болгон олборлолт, баяжуулалт, экспортын хэмжээг бууруулахгүй байх шийдвэрийг гаргуулаад байна. “Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх арван их наядын цогц төлөвлөгөө”-ний хүрээнд “Тэргүүлэх чиглэлийн 100 төсөл, арга хэмжээг Засгийн газрын 100 хоногт багтаан зарлан хэрэгжүүлэх” чиглэл гэж гарсан даа. Энэ чиглэлд уул уурхайн салбарын томоохон төслүүдийг хамруулан зохих ажлуудыг хийж гүйцэтгэж байгаа. Эдийн засгийн хүндрэлтэй энэ үед томоохон хэмжээний төслүүдийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, ажлын байр, улс, орон нутгийн төсөвт төвлөрөх орлогыг нэмэгдүүлэх шаардлага үүссэн.

Энэ хүрээнд онцлох хэдэн төсөл бий. Говь-Алтай аймгийн Есөнбулаг сумын нутагт орших “Хан-Алтай ресурс” ХХК-ийн Хан-Алтайн алтны үндсэн орд байна. Хан-Алтайн алтны үндсэн орд ашиглалтад орсноор 373 ажлын байр шинээр бий болж, жилд 1.3 сая куб метр хүдэр боловсруулж, улс, орон нутгийн төсөвт 549.2 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлнэ. Онцолж хэлэх дараагийн төсөл гэвэл Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт орших “Эрдэнэ Монгол” ХХК-ийн Баянхөндийн алтны үндсэн орд. Баянхөндийн алтны үндсэн орд ашиглалтад орсноор 360 ажлын байр шинээр бий болж, жилд 600 мян тонн хүдэр боловсруулж, улс, орон нутгийн төсөвт 218.1 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлнэ. Мөн “Эрдэнэс силвэр ресурс” ХХК-ийн бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж байгаа. Өнөө жилдээ баяжуулах үйлдвэрийн өргөтгөлийг ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна.

-Хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулахад Засгийн газраас хэр анхаарч байгаа бол?

-Манай яамны хувьд салбарт хийгдэж буй хөрөнгө оруулалтыг тууштай нэмэгдүүлэх зорилтын хүрээнд одоо байгаа хөрөнгө оруулагчидтайгаа хуулийн хүрээнд нягт хамтран ажиллахын зэрэгцээ бодлогын хэд хэдэн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Нэн тэргүүнд хөрөнгө оруулагчдыг Монголд үйл ажиллагаа явуулахад тогтвортой, ойлгомжтой эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх шаардлагатай гэж харж байгаа. Мөн геологи, хайгуулын салбарт хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олголтыг эрчимжүүлэхтэй холбогдуулан тусгай зөвшөөрөл олголттой холбоотой эрх зүйн зохицуулалтыг эргэн харах, тусгай зөвшөөрөл олголтыг хялбаршуулах боломжийг судалж эхэлсэн. Геологи, хайгуулын мэдээллийг хөрөнгө оруулагчдад түргэн, шуурхай хүргэх зорилтын хүрээнд үндэсний гео мэдээллийн сан хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж яваа. Түүнчлэн олон улсын жишигт нийцсэн геологи, судалгааны ажлын тайлангийн каталог “МонгеоКат” системийг Австрали улсын Засгийн газрын дэмжлэгтэйгээр хөгжүүлэн ашиглаж байна. Энэ систем ашиглалтад орсон цагаас өдий хүртэл нийт 678 орны 5045, дотоодын 15.8 мянган хэрэглэгчдийн 144.0 мянган хандалтыг авсан. Өөрөөр хэлбэл, чамлахааргүй өндөр үзүүлэлт гэж хэлж болно. Энэ мэт хийсэн болон, хийхээр төлөвлөж буй олон ажил бий. Эдгээр ажлууд хийгдсэнээр геологи, хайгуулын салбарт хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх, хайгуулын шатанд хөрөнгө оруулагчдад учирдаг эрсдэлийг бууруулах талд ахиц гарна гэж тооцож байгаа.

-Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн тоо жил ирэх тусам хумигдсаар байна. Яг одоогийн байдлаар хэр хэмжээгээр буураад байна, хайгуулыг сэргээх ямар гарц, шийдлүүд байна?

-Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгохыг өнгөрсөн хугацаанд олон удаа зогсоосон, өөр өөр аргаар сольж олгож байсан нь тусгай зөвшөөрлийн тоо буурах гол шалтгаан болсон л доо. 2006 онд хайгуул, ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн тоо 5357 хүрч байсан бол 2016 онд 3583 хүртэл буурсан. Энэ нь нийт нутгийн 8.8 хувийг хамарч байсан юм. 2020 оны арваннэгдүгээр сарын 30-ны өдрийн байдлаар хайгуул, ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн тоо 2651 хүрч өмнөхөөсөө огцом буурсан.

Тодруулж хэлбэл, нийт нутгийн дөрвөн хувийг хамарч байна. Уул уурхайн салбараас хамаарсан эдийн засагтай орны хувьд хайгуулын салбарын зогсонги байдал нь уул уурхайн олборлох, боловсруулах салбарыг ирээдүйд нөөцгүй болох эрсдэлд оруулахаар байгаа. Иймд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл хүсэгчид тавих тусгай шалгуур бүхий өргөдлөөр олгох аргыг сонгон шалгаруулалтын аргатай хослуулсан хуулийн зохицуулалт шаардлагатай байна. Үүнээс гадна Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 2019 оны нэмэлт, өөрчлөлт батлагдсанаар тус хуульд Ашигт малтмалын тухай хуулийг нийцүүлэх зайлшгүй шаардлага бий. “Монгол Улсын хууль тогтоомжийг 2024 он хүртэл боловсронгуй болгох үндсэн чиглэл батлах тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын 131-д “Ашигт малтмалын тухай” хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг 2021 онд боловсруулахаар заасан. Дээрх практик шаардлагаас гадна салбарын шинэчлэлийг зайлшгүй боловсронгуй болгох шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байгаа. Ийм шалтгаанаар Ашигт малтмалын тухай хуулийг шинэчлэн найруулах ажлын хэсгийг байгуулан хуулийн төсөл, үзэл баримтлалыг боловсруулаад байна.

-Ашигт малтмалын хуулийн шинэчилсэн найруулгыг боловсруулахдаа анхаарсан гол асуудлуудыг тоймлооч гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Ашигт малтмалын шинэчилсэн найруулгыг боловсруулахдаа уурхайн амьдралын мөчлөгтэй холбоотой харилцааг иж бүрнээр нь зохицуулаагүй, зарим зохицуулалт нь орчин үеийн хөгжлийн чиг хандлагатай төдийлөн уялдахгүй байна гэж ажлын хэсгээс үзсэн. Иймд шинэчилсэн найруулгын төслөөр уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалт, олборлолт, баяжуулалт, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, нөхөн сэргээлт, хаалттай холбоотой бүхий л харилцааг зохицуулахаар төлөвлөж байна. Дашрамд дурдахад, Баялгийн сангийн тухай хууль, уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль, Эрдэс баялгийн салбарын ил тод байдлын тухай хуулийн төслийг боловсруулахаар ажиллаж байна.

Хойд хөршийн Эрчим хүчний яам энэ сардаа багтаж бидэнд хамаатай нэг чухал шийд гаргана. Шатахууны экспортоо зогсоох уу, зогсоохгүй юу гэдэг асуудал тэнд яригдаад эхэлчихсэн, яг ямар шийдвэр гарах нь өнөө маргаашгүй тодрох гэж байна. Нефтийн экспортоо зогсоовол доод тал нь нэг сар, дээд тал нь гурван сарын хугацаа тавих болов уу гэсэн таамаг Оросын мэдээллийн сайтуудаар хөвөрч байна. Хамгийн тааруу хувилбараар нь төсөөлье.Тэд гурван сарын хугацаанд нефтийн экспортоо зогсоовол бид яах вэ? Хатуухан хэлэхэд, Монгол Улс амаараа шороо үмхэнэ. Шатахууны үнэ огцом цойлно, дагаад доллар галзуурч, инфляци өндрөө авна, намрын ургац хураалт хүнд байдалд орно гэж ирээд яривал төсөөлөхөд ч хэцүү хүндрэлүүдтэй улсаараа нүүр тулна.За тэгээд манай талаас хойд хөрш рүү очиж гуйж царайчилна, өнөөдүүл нь гэдийж, элдэв нөхцөл тавьж, яриа хөөрөө үүсгэж таарах байх.

Нефтийн экспортоо зогсоох эсэх тухай яриа үүсгэсэн шалтгаанаа хойд хөршийнхөн дотоод асуудлаас болсон гэж тайлбарлаж байгаа. Гэхдээ учир мэдэх хэн ч хойд хөршид өрнөж буй энэ явдлыг зүгээр нэг дотоод асуудал гэж харахгүй. Хөршүүдээ чангалах санаа гэдгийг нь төвөггүй тайлаад уншчихна. Манай улс хойд хөршөөсөө нефть, эрчим хүчээр хараат, энэ давуу талаа алдах сонирхол ОХУ-д байдаггүй, Путины Орос хөрш Монголоо эгзэгтэй үе бүхэнд шатахуун, цахилгаанаар барьсаар ирсэн нь нуух юмгүй ил үнэн. Ганц Монголыг ч биш, бүх хөршөө тэд энэ давуу талаараа чангалсаар ирсэн, цаашид ч энэ тоглолтнь үргэлжилсээр байх биз. Хөрш улсууддаа хандах хандлага нь Токиод өрнөж буй олимпийн нээлтийн шууд дамжуулалтаас нь ч харагдлаа гэсэн байр суурийг цөөнгүй хүн цахим орчинд илэрхийлсэн харагдсан. Оросын зарим телевиз хөрш орнуудынхаа тамирчдыг олимпийн нээлт болж буй танхимд ороод ирэхэд харуулаагүй, реклам цацаад өнгөрсөн, Украин, Монголын тамирчдыг лав үзүүлсэнгүй гэх мэт сэтгэгдэл сошиалд хөвөрнө лээ. Өнгөрсөн зун шиг санагдаж байна, манай улсад корона гараагүй, хойд хөршид халдварын тохиолдол хэцүүдсэн үед Оросын төв телевизээр “Монголд тарваган тахал гарсан, тэнд дэгдсэн тарваган тахал манай Тува энэ тэр рүү орж ирэх эрсдэл байна” гэсэн утгатай мэдээлэл цацагдсан удаатай.Тэр мэдээний өнгийг тухайлаад анзаарахаар ер нь халдварт өвчин Монголоос л орж ирдэг гэсэн мессэж тод харагдахаар байсан тухай учир мэдэх нэг эрхэм онцолж бичсэн байж билээ.

Энэ удаа шатахууны экспортыг зогсоох тухай яриа хөөрөө яагаад гарсан юм бол, бид тэдний таалалд яг юугаараа яагаад нийцэхгүй байна вэ гэх мэт өчнөөн асуулт өнөөхөндөө ямар нэг хариугүй байна л даа. Магадгүй өнгөрсөн зургадугаар сард болоод өнгөрсөн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүн, шинэ Ерөнхийлөгчийн барих гэж буй бодлого хандлага таалагдаагүй байж мэднэ. Бүр өөр шалтгаан ч байхыг үгүйсгэхгүй. Ямартаа ч хойд хөрш зүв зүгээр сууж байгаад нефтийн экспортоо нэг, магадгүй бүр гурван сараар зогсооно гэж яриад суух улс биш. Оросын Гадаад яамны Азийн газрын хөрш орнуудыг буюу Монголыг хариуцсан хэлтэст ажилладаг эрхмүүд насаараа Монголыг айхавтар судалсан, Монгол гэдэг улсыг нэвт шувт мэддэг мэргэшсэн дипломатчид байдаг. Гэтэл манай Гадаад яамны Оросыг хариуцсан мэргэжилтэн ямар түвшинд яаж бэлтгэгдсэн бол? Өөрсдөөсөө асуух л асуултын нэг. Хойд хөрш, хөрш орныхоо амин асуудал болсон нефтийн экспортоо зүгээр ч нэг зогсооно гэж ярих улс биш гэдгийг хэлэх гээд сэдвээсээ хазайчихлаа.Одоо гол сэдэв рүүгээ оръё.Хэрвээ хойд хөрш нефть экспортоо түр зогсоовол нефть импортлогчид Хятад гэх мэт өөр гарц хайж таарна.Хайгаад эхэлчихсэн ч байх. Цаадуул нь урт хугацааны гэрээгүй учраас бэлэн мөнгөөр шууд худалдан ав гэх мэт өндөр шаардлага тавих байх. Урд хөршид шатахуун үнэтэй байдаг гэх мэт шалтгаанаар нэлээд өртөг үнэтэй шатахуун импортолж таарах болов уу.Долларын ханш тогтвортой байна гэсэн таамаг ийм шалтгаанаар эвдэгдэхийг өнөөхөндөө үгүйсгэхэд хэцүү.

Ер нь манай улсын хувьд ам.долларын ханшийг урт хугацаанд нь таамаглахад төвөгтэй. Учир нь манай ханш онолоороо явдаггүй. Суурь, макро хүчин зүйл гэхээс илүү жижигхэн асуудал, шалтгаанаас болоод савлачихдаг онцлогтой.Хил хаах, Засгийн газраас буруу арга хэмжээ авсан гэх мэт элдэв шалтгаанаас болоод ханш савладаг жишээ өнгөрсөнд өчнөөн.ОХУ нефть экспортоо түр зогсоож шатахууны үнэ огцом өсөхөд ч юмуу хилийн худалдааны нөхцөл байдал хэцүүдэхэд долларын ханшид шууд утгаараа нөлөөлдөг.Урд хөрштэй дажгүй сайн ойлголцож Гашуунсухайт нээгдвэл байдал тэгтлээ хурцдахгүй байх боломжтой ч шатахууны ханш огцом өсвөл төгрөг суларч, доллар чангарах нь жамын асуудал болж хувирна.Гашуунсухайт нээгдэхгүй удвал ханшид бүр ч хүчтэй ташуур өгөх нь хэтэрхий тодорхой асуудал. Монголбанк гадаад эдийн засгийн макро үзүүлэлт сайн учраас санаа зоволтгүй гэсэн утгатай мэдэгдэл хийж байгаа л даа. Гэхдээ шүдэнз зурах төдий жаахан өөрчлөлт гарахад л ханш нь савладаг онцлогтой зах зээлтэй улс гэдгээ анзаарахгүй орхиж болохгүй.

Инфляцийн тухайд төв банк зургаан хувьд барина гэсэн зорилттой явсан. Зургаан хувьд барих ямар ч боломжгүйг Монголбанкны ерөнхийлөгч хүлээн зөвшөөрөөд найман хувиас хэтрүүлэхгүй гэсэн байр суурь илэрхийлсэн харагдана лээ. Энэ янзаараа бол оны сүүл гэхэд инфляци хоёр оронтой тоо руу өгсөх эрсдэл өндөр харагдаж байна.Найман хувиас хэтрэхгүй гэсэн таамаглал үнэмшилгүй сонсогдоод байгаагийн цаад шалтгааныг тоочъё гэвэл өчнөөн кейс бий. Наад зах нь импорт урд хил дээр гацсан хэвээр байвал яах вэ, цаашдаа хилийн гацаа хорио үүсэхгүй гэх баталгаа бий юү гэсэн асуултад өнөөхөндөө хэн ч эерэг хариу хэлж чадахгүй яваа. Үүнээс үүдсэн одоогийн зовлон гэхэд л барилгын материалын үнэ огцом өсчихсөн. Импортолж хэрэглэдэг өргөн хэрэглээний элдэв бараа, машин техникийн үнэ мэдрэгдэхүйц нэмэгдчихсэн. Энэ жил ковидоос болж барилга байшингийн ажил сүрхий ахисангүй. Ирэх хавраас барилга бүтээн байгуулалтын ажил эхэлж таарна.Тэр үед үнэ нь огцом өссөн материалаар барьсан барилга, орон сууцны үнэ хэдэн хувиар өсөх бол.Ингээд харахаар оны сүүл хүртэл инфляци өснө гэсэн таамаглал дээр “Дараа жил ч инфляци төв банкны ерөнхийлөгчийн толгойны өвчин хэвээр байна” гэсэн тодотгол нэмэгдэж байна.

Өнөө жилийн зовлон биш ч гэлээ ирэх хоёр, гурван жилдээ Ерөнхий сайдын толгойг өвтгөх нэг асуудал бий.Тэр нь улсын төсвийн алдагдал.Төсвийн хувьд манай улс өнгөрсөн хоёр жилийн турш байгаа бүх боломжоо шавхлаа.Улсын төсөв байтугай төрийн өмчит үйлдвэрийн газруудынхаа нөөцийг ч шавхчихсан суугаа.Захын жишээ гэхэд л “Эрдэнэт” үйлдвэр байсан бүх мөнгөө өгчихсөн.Товчхондоо янз бүрийн асуудал гарч мөнгө хэрэг болоход төсөвт нэмэлт мөнгө байхгүй гэсэн үг.Цар тахлын үеийн төсвийн хоёр жилийн алдагдал нийлээд найман их наяд төгрөгт хүрээд байгаа.Энэ аварга алдагдлын үр дагавар нь энэ онд биш ирэх жилүүдэд гарна.

2022, 2023 онд төсвийн өндөр алдагдлын горыг улсаараа амсах нь тодорхой болсныг тухайлж онцолъё. Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд ирэх сар, жилүүдэд нэг том зовлон бий.Гадаад худалдаа хэвийн явбал асуудалгүй, өнөөгийн янзаараа гацсан, хаагдсан хэвээр байвал бизнес нь хумигдах, үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн нь өндөр өртөгтэй байх, төлөвлөсөн ажлууд нь гацах гэх мэт өчнөөн асуудал ургана.Гадаад худалдаа асуудалтай хэвээр байвал улсын төсвийн мөнгөөр ажил гүйцэтгэж байгаа компаниудад хүндхэн тусна.

Бараа материалаа авч чадахгүйгээс болж төлөвлөсөн ажлаа цаг хугацаанд нь хийж амжихгүй, хугацаанд нь хийхгүй бол улсын төсвөөс санхүүжилт авч чадахгүй.Ингээд харахаар нэг нэгэндээ тээглэсэн зэлтэрийн гацаа шиг асуудал бэрхшээлүүд нүдний өмнө хөвөрч байна.

Экспортын тухайд дахиад хил хаах гэх мэт эрсдэл үүсэхгүй бол нүүрсний экспортоо төлөвлөсөн хэмжээндээ хийчих байх. Зэсийн худалдаа боломжийн, үнэ нь ч 9000 ам.доллараас буухгүй болов уу гэсэн таамгийг эдийн засагчид хэлж байгаа. Уул уурхай эдийн засгийг авч яваа гэсэн үгийн цаад утга энэ л дээ. Өнөөхөндөө бидэнд нүүрс, зэсээс өөр том аврал алга гэдгийг эндээс харчихаж болно. Цар тахлын үед эдийн засгаа сэвхийлгэе гэвэл гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлд онцгой анхаарч, реформ хийх хэрэгтэй гэж эдийн засагчид зөвлөсөөр байна. Харамсалтай нь өнөөдрийн Засгийн газарт ийм сонирхол, тийм хүсэл алга. Гадаадын хөрөнгө оруулалт дээр гэхэд л яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй үлбэгэр дүр төрхтэй гэлдэрч яваа нь нуугаад байх юмгүй ил үнэн.Огт мөнгөгүй нөхөр гэнэтхэн нэг наймаа хийж мөнгөжөөд байгаадаа ханаад суучихдаг шиг дүр зургийг Монголын Засгийн газраас харсаар лав арав гаруй жил боллоо. Монгол Улс 2009, 2010 онд уул уурхайн баялгаасаа баахан мөнгө олж, эдийн засаг нь огцом тэлсэн.Огцом тэлсэн гэдэг нь тэр үеийн тоо сэлттэй харьцуулсан тодотгол гэдгийг онцолъё. Олон улсын түвшинд ямар вэ, эдийн засгийн тэлэх боломжоо бүрэн ашиглаж чадсан уу гэсэн өнцгөөс харвал жижигхээн өсөлт. Тэр жижиг өсөлтдөө ханаад цадчихсан учраас хөгжлийнхөө дунд түвшинд гацчихаад байгаа нь нууц биш л дээ. Хатуухан хэлэхэд, дараагийн реформ, дараагийн өсөлтийнхөө төлөө яах ёстой вэ гэсэн асуулт тавиад эрчтэй ажилласан засаг өнгөрсөн арван жилд байсангүй.Энэ хайнга байдлыг учир мэдэх улс “Эдийн засгийн маш буруу, ирээдүйгээ хорлосон бодлого” гэж шүүмжилдэг. Эцэст нь хэлэхэд, Засгийн газар реформ хийх ёстой, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах ёстой, өнөөдөртөө болоод байгаа ч дунд хугацаандаа эдийн засгаа алж байгаа дүлий дүйнгэ хандлагаасаа салах ёстой. Энэ янзаараа явбал цэвэрлэх байгууламж, Дарханы зам гэсэн хоёрхон төсөлтэй 2024 оны сонгуультай золгох байх.Төгсгөлд нь хэлэхэд, долларын ханш тогтвортой, инфляци найман хувиас хэтрэхгүй гэсэн үг чинь яг өдийд худлаа сонсогдоод байна, Төв банкны ерөнхийлөгч өө.

Эрдэс баялгийн эрх зүй судлаач Г.Сурахбаяртай ярилцлаа.

-Уул уурхайн салбарт дажгүй хэрэгжиж яваа төсөл гэвэл “Эрдэнэт”, “Оюу толгой”, “Эрдэнэс Таван толгой”, “Энержи ресурс” гэсэн алт зэсийн дөрвөн төсөл л байна. Эднийг эс тооцвол хайгуул зогссон, хөрөнгө оруулалт таг гацсан байдалтай байна. Уул уурхайн салбарын эрх зүйн орчныг сайжруулах зайлшгүй шаардлага үүсчихсэн гэж харагдаад байх юм. Та юу гэж бодож байна вэ?

-Хайгуул зогссон, гадаадын хөрөнгө оруулалт байхгүй, таны хэлсэн төслүүдээс гадна алтны хоёр төсөл л дажгүй амжилттай хэрэгжиж байна даа. Манай улсын хувьд одоо байгаа төсөлдөө ханаад явах биш, уул уурхайн хөгжлийн шинэ шатанд гарах цаг ирчихсэн. Дэлхийн нөгөө өнцөгт уул уурхайн хөгжил ирэх хэдэн арван жилийг харж, цоо шинэ хандлага чиг рүү урагшлаад эхэлчихлээ. Гэтэл бид өнөө маргаашийнхаа асуудлыг шийдье гэдэг маягаар, уул уурхайн салбартаа богино зайны тоглолт хийсэн янзтай л сууж байна. Товчхондоо нэг талаас өнөөгийн асуудлуудаа шийдэх, нөгөө талаас дэлхийтэй хөл нийлүүлэх гэсэн хоёр зүйлийг авцалдуулах эрэлт үүсчихлээ л дээ. Дэлхийгээрээ 2030 онд газрын ховор элемент, уран, зэс гэх мэт чухал ашигт малтмалын үнэ цэнэ улам өснө гэж харж, улс гүрнүүд өөр хоорондоо алсыг харсан стратегийн түншлэл яриад явж байхад бид наад зах нь л зэс дээрээ шинээр хайгуул хийсэн ч юмгүй сууж байна. Захын жишээ гэхэд Америк Канад хоёр чухал ашигт малтмалууд дээрээ стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулчихлаа. Тэд уул уурхайн салбарынхаа стратегийн түншлэлийн дараагийн үе шатыг яаж бий болгох вэ гэдэг дээр зургаа гаргачихаад явж байна.Дэлхийн энэ мэт туршлага, жишгийг Монголдоо шууд нутагшуулъя гэхээр хууль эрх зүй, хүний нөөц, боломж, техник, технологи аль нь ч хүрэхгүй. Бодлого боловсруулагчдыг харахаар уул уурхайн салбарын тогтвортой хөгжлийг хангах тал дээр яаж ажиллах нь бүрхэг харагдаад байх юм.

Том зургаар нь харвал манай улсын уул уурхайн салбарын бодлого олон улсын хөгжлийн чиг хандлагатай хөл нийлүүлж чадахгүй байна. Шуудхан хэлэхэд, уул уурхайн салбарт тогтвортой хөгжлийн бодлого алга. Товчхондоо энэ бүх асуудлын гол шалтгаан нь улс төрийн манлайлал гэж би хувьдаа харж байгаа. Улс төрийн манлайлал дутагдаад байгаа учраас уул уурхайн салбар урагшлах уу, ухрах уу дээрээ тулчихаад байх шиг.

-Улс төрийн манлайлал гэснээс нэг зүйл санаанд орчихлоо. Хувь компани бизнес төслийнхөө шугамаар хайгуул хийх нь бүү хэл Засгийн газар төсөвт хөрөнгө төсөвлөөд хайгуул хийх гээд бардаггүй, орон нутгийнхны эсэргүүцэл төрийн бодлогоор хийх хайгуулын ажлыг ч явуулдаггүй гэсэн мэдээлэл дуулддаг. Ийм байдал энэ хэвээр үргэлжилбэл газрын ховор элемент, уран, зэсийн өөр олон шинэ ордууд нээгдэхгүй л дээ…?

-Хайгуул сэргэх шинж алга гэдэгтэй санал нэг байна. Өнөөхөндөө бид нүүрс, төмөр, зэс, алт гэсхийгээд, одоогийн хэрэгжиж байгаа цөөхөн төсөлдөө ханаад яваа. Улсын төсвийн хөрөнгөөр хийгдэх хайгуулын ажлыг хийлгэхгүй байгаа тухай мэдээлэл үнэн л дээ. Хайгуул хийх гээд очихоор хийлгэдэггүй, тэгээд ч зогсохгүй “Дээр байгаа хүмүүстээ биднийг эсэргүүцлээ гэчихээрэй” гэсэн шигээ даналзаж суудаг тухай геологичид толгой сэгсрэн ярьдаг. Улсын эдийн засгийг нуруундаа үүрч яваа, цаашид ч авч явах, улсын хөгжлийн дараагийн шатанд хамгийн гол түлхэц болох уул уурхай гэх том салбараа бид үнэхээр хайхарч анзаарахгүй байна. Хууль эрх зүй, засаглалын оновчтой бодлогогүй, байгаа бодлогоо зохистой хэрэгжүүлж чадахгүй явсаар шаварт хутгачихсан нөхцөл байдалтай л аж төрцгөөж сууна. Энэ хоцрогдлоо яаж нөхөх вэ гэдэг бодлого алга. Дахиад онцлоход улс төрийн, бүр тодруулж хэлбэл Засгийн газрын манлайлал нь гарч өгөхгүй байна.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр уул уурхайн салбар л байна даа. Хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг сайжруулах талд манай улс хэр анхаарч байна вэ?

-Ганцхан жишээ хэлье. УИХ-д Хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл өргөн барьсан тухай ярьж байна. Гишүүдийн тайлбарыг харахад 100 мянган ам.долларын босгыг бууруулах гэж байгаа бололтой юм. Шуудхан хэлэхэд, баруун зүүн рүү савладаг байр суурин дээрээ хэвээрээ байна л даа. Өмнө нь энэ босго арван мянган ам.доллар байсан юм. Тэр үед ийм бага босготой байж болохгүй, баахан солонгос, хятадууд орж ирээд Монголд үнэгүй шахам компани байгуулаад байна гээд хөрөнгө оруулалтын босгыг 100 мянган ам.доллар болгож өсгөсөн. Гэтэл одоо энэ босгыг буцаагаад буулгах тухай яриад сууж байх жишээний. Яг нарийндаа100 мянган ам.долларын хөрөнгө оруулалт гэдэг нэг машины л өртөг шүү дээ. Хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг сайжруулах зорилгоор хуульд өөрчлөлт оруулах гэж байгаа энэ удаагийн алхам үнэхээр нүдээ олсон уу, оношоо зөв тавиагүй юм биш байгаа гэсэн эргэлзээ төрүүлж байна. Зүй нь 100 мянган ам.долларын босгыг бууруулах тухай биш, хөрөнгө оруулагчдад олон улсын түвшинд хүрэхүйц хэмжээний боломжуудыг яаж бий болгох вэ гэдэгт анхаарлаа хандуулах учиртай. Чили, Казахстан гэх мэт хөрөнгө оруулалт амжилттай татаж байгаа улсыг харахад огт өөр дүр зураг харагддаг. Хөрөнгө оруулагчид казах, чили хүний сайхан сэтгэлд хөрөнгө оруулаад байгаа хэрэг биш л дээ. Тэр улсуудын ардчилал, хууль эрх зүйн орчных нь олон улсын стандартад нийцсэн байдалд нь итгэж хөрөнгө оруулалт хийгээд байгаа юм. Гэтэл бид монгол хүний сайхан сэтгэлд итгээд хөрөнгө оруулаач гэсэн хандлагатай яваад байна.

-Бид хөрөнгө оруулалт татах орчноо сайжруулах талд огт анхаарахгүй байна гэсэн үг үү?

-Хатуухан хэлэхэд тийм. Хөрөнгө оруулалт гэдэг бол бизнес. Бизнес бол гэрээ. Гэрээний тухайд зөвхөн хуулиар л хамгаалагдана. Тэгэхээр хөрөнгө оруулагчдын сонирхож харах зүйл их тодорхой. Маргаан гарахад яаж шийдэж өгөх юм, шүүх засаглал нь бэхэжсэн үү, шударга байж чадах уу, олон улсын гэрээ байгуулчихаад маргалдаад суух улс уу, эсвэл гэрээгээ ягштал мөрдөөд явах орон уу, маргалдлаа гэхэд зөв шударгаар шийдэх хууль механизм бүрдсэн үү, хууль, шүүх нь олон улсын жишиг, стандартын дагуу юу гэх мэтийг л харна. Ингээд харахаар хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах, уул уурхайн салбарыг хөгжүүлэх, гол салбараа дагасан бусад салбарыг хослуулж хөгжүүлэх гэх мэт асуудлыг цогцоор нь харж чадаж байна уу, оношоо зөв тавих чадамж бий юү гэсэн асуулт яалт ч үгүй тавигдаж байна.

-Хэрвээ Засгийн газар манлайлал үзүүлж, уул уурхайн хөрөнгө оруулалтын салбарын эрх зүйн орчноо цогцоор нь харж, шийдэж чадвал уул уурхай хэзээнээс дажгүй сэргэх бол?

-Засгийн газар манлайллаа үзүүлээд үнэхээр сайн ажиллаж чадвал, хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг уул уурхайн салбарын хууль эрх зүйн шинэчлэлтэй хослуулаад хийчихвэл 2025-2028 онд хонгилын үзүүрт гэрэл асах найдлага бий.

-Тэр хүртэл уул уурхайн салбар ганц мега төсөлтэй ингэсхийгээд явсан хэвээр байна гэж үү?

-Тэгнэ. 2024 он хүртэл сэргэлт ажиглагдах ямар ч боломж байхгүй. Сайн ажиллаж чадвал 2025 оноос хонгилын үзүүрт гэрэл асна. Яг одоогийнх шигээ байгаа цөөхөн ашигт малтмал дээрээ тулгуурлаж ганц нэг боловсруулах үйлдвэрийг төрийн өмчит компаниуддаа түшиглэж бариад өдөр хоногийг аргацаасаар суувал хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулна, уул уурхайн салбараа хөгжүүлнэ гэж мянга яриад нэмэргүй. Цаг алдахын л нэмэр.

-Оюу толгойн хэлэлцээр хэзээ дуусах нь тодорхойгүй байна. Хэлэлцээрийн гол асуудлыг та юу гэж харж байна вэ?

-Оюу толгой дээр алдаа оноо аль аль нь бий. Зөв шийдлээ гаргаж ярьж байгаа эсэх нь л Оюу толгойн хамгийн том асуудал. Оюу толгойн том асуудал тодорхой шүү дээ. Бид эзэмшсэн хувийнхаа хэмжээгээр хүнээс мөнгө зээлээд Оюу толгой төсөлд хөрөнгө оруулсан. Зээлсэн учраас хүү энэ тэр гээд өчнөөн асуудал гарах нь тодорхой. Засгийн газар бүр анхнаас нь санхүүжилтээ өөрөө гаргасан бол маргаан үүсэхгүй байсан. Одоогийн нөхцөлийг харахад Засгийн газар “Бид санхүүжилтээ өөрсдөө босгоно” гэсэн байр суурь илэрхийлбэл өөр хэрэг. Эдийн засгийг чирч яваа том төсөлдөө хааж боох маягийн экстрим хандлага гаргахаас илүүтэй үүссэн өрийг дарах боломж, эзэмшсэн хувийнхаа хэмжээний мөнгийг өөрсдөө босгох зөв шийдлийн тухай яривал Монгол Улсад илүү тустай. Манай улсад бизнесийн эрх зүйн хэрэгжилтийн тогтолцоо алга гэсэн том зовлон бас байна.

-Бизнесийн эрх зүйн хэрэгжилтийн тогтолцоо алга гэдгээ тодруулж тайлбарлаач?

-Бизнесийн том төслийн тухайд УИХ, Засгийн газраас улс төрийн шийдвэр гарсны дараа яах ёстой вэ гэсэн асуулт тавигддаг. Төр засгаас шийдвэр гарч бизнесийн төсөл болоод явахдаа бизнесийнхээ агуулга, хууль эрх зүйн орчны хүрээнд хэрэгжиж байна уу гээд харахаар ихэнх тохиолдолд бид алдчихсан байдаг л даа. Жишээ нь, энэ сул маань мега төсөл дээр их тод анзаарагддаг. Энгийн логикоор бол мега төсөл өөрөө институци болж, өөрөө өөрийнхөө бизнесийг аваад явдаг тогтолцоог бий болгох ёстой. Гэтэл манайд асуудал ярихаар л Засгийн газар дээр ажлын хэсэг байгуулагдаж нөгөө л хэдэн яамны дарга төлөөлөл нь ороод ирдэг. Тухайн төслийг хариуцаж байгаа компани энэ тохиолдолд жагсаалтын хамгийн хойно оччихдог. Ингэчихээр төрөөс хэт хамааралтай шийдвэр гарах магадлал өндөр болчихож байгаа юм.

-Нээрээ тийм шүүмжлэл сонсогддог шүү. Оюу толгойн хэлэлцээр дээр гэхэд л бүхэл бүтэн улсыг төлөөлсөн Засгийн газар нь нэг компанитай хэлэлцээрийн ширээний ард суучихдаг нь буруу гэсэн шүүмжлэл дуулддаг. Зүй нь “Эрдэнэс Оюу толгой” компани “Рио тинто”-той хэлэлцээрийн ширээний ард суухаар хэмжээний чадавхтай байх ёстой гэж хэлэх гээд байна аа даа, та?

-Тэгж ойлгож болно. “Эрдэнэс Оюу толгой” гэдэг компани яагаад өөр дээрээ инноваци, технологийн хэлтэсгүй байна вэ, яагаад хөрөнгө оруулалтын дүн шинжилгээ хийдэг, тооцоогоо баздаг хэлтэсгүй өнөөг хүрсэн бэ гэх мэт асуултыг яг өдийд бид өөрсдөдөө тавиад сууж байх ёстой. Зүй нь хөрөнгө оруулагч талтайгаа ижил тэнцүү хэмжээнд бүтэц нь томроод явах ёстой юм. Ингэж байж хувьцаа эзэмшигч, хөрөнгө оруулагчдын байр суурь ижил хэмжээнд очиж, харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа өрнөнө. Гэтэл манайд асуудлыг өөрөөр шийдээд өнөөг хүрчихсэн. Засгийн газар, яамд руу асуудлыг татчихдаг. Төрийн албан хаагчийн үндсэн тангараг, Төрийн албаны тухай хуулийн дагуу ажилладаг албан хаагчийн гаргах дүгнэлт, шийдвэр бол тэс өөр зүйл.Жам ёсоороо бол хувьцаа эзэмшигч, бизнесийн төслийн түвшинд, бүр тодруулж хэлбэл Компанийн хуулийн түвшинд судалгаа хийж, шийдлээ гаргах учиртай. Эцэст нь гаргасан шийдлээ Засгийн газарт танилцуулж батлуулах процесс өрнөх ёстой. Засгийн газар мега төслийн хувьцаа эзэмшигчийнхээ хувьд, нийт ард түмнийг төлөөлж байгаагийнхаа тухайд алхаа цохих ёстой. Гэтэл Оюу толгойн гэрээ хэлэлцээрийг сайжруулах ажлын хэсгийг харахад Их хурал, Засгийн газрын гишүүд нь орчихсон, иргэний нийгмийн байгууллагын төлөөлөл орох нь холгүй бүтэц харагдах жишээний. Ийм ойлгомжгүй бүтэц хэлэлцээр хийхээр үр дүн гарах уу гэдэг асуулт яалт ч үгүй тавигдаад байгаа юм.

-Энэ асуудлыг шийдэх санаа шийдэл гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Засгийн газар зарим эрхээ “Эрдэнэс Оюу толгой”, “Эрдэнэс Таван толгой” гэх мэт компаниудад шилжүүлж өгөх хэрэгтэй. Та нар яг энэ асуудлаа аваад яв, өөрсдөө бие даагаад шийд гэчихвэл “Би шоронд орохгүйн тулд гарын үсэг зурахгүй” гэдэг асуудал хууль эрх зүйн хүрээнд алга болно.Тухайн компаниудын ТУЗ Засгийн газраас авсан мандатынхаа хүрээнд асуудлаа яриад бизнесийн агуулгаар нь шийдэх эрх хэмжээтэй болно гэсэн үг. Жишээ нь, өнөөдөр УОК коронавирустэй тэмцэхийн тулд ийм тийм тоног төхөөрөмж авах гэсэн юм, шийдээд өгөөч гээд засагт асуудал оруулж байна. Уг нь энэ асуудлыг шийдэх мэдэл нь Эрүүл мэндийн сайдад байх учиртай. Мега төслүүдийн хүрээнд харахад тухайн төслийг гардан хэрэгжүүлж яваа бизнесийн субьектүүдэд эрх мэдэл байхгүй учраас бүх асуудал нь Засгийн газраасаа хараат байна. Засгийн газраасаа хараат гэдэг нь Их хурлаасаа хараат байна гэсэн үг. Их хурал бол ард түмний төлөөллөөс бүрдсэн улстөрчдөөс хараат байгууллага. Ингээд харахаар шийдвэр гаргах үйл явц хэлхээний гинжин холбоо уялдаа манайд оновчтой бус байна. Бизнесийн төсөл ярьж байгаа бол шийдвэр гаргах эрхийг нь бизнесийнх нь байгууллагад шилжүүлэх хэрэгтэй. Давтаад хэлэхэд, бизнесийн байгууллагынх нь ТУЗ рүү. Ийм өөрчлөлт хийгүйгээр өнөөгийн янзаараа явбал Засгийн газарт нэг ойлгомжгүй байдал үүсчихээд байгаа. Яг өнөөдрийн нөхцөлд Засгийн газрын төлөөлөл нэг талд гадаадын хөрөнгө оруулагчтай зэрэгцэж сууж юм ярьчихаад, нөгөө талд нь гадаад яамаараа дамжуулж дипломат бодлого ярьдаг. Өөрөөр хэлбэл Хятад, Австралийн компанийг дуудаж авчраад урдаа суулгаж загнаж загначихаад, “Гэрээг чинь цуцална” гэсэн том мэдэгдэл хийчихээд, өнөө улсуудын төр засгийн удирдлага, элчин сайд нартай ярихаараа “Манай улсад хөрөнгө оруулаарай, бид хөрөнгө оруулагчдаа дэмжиж байгаа” гэхээр хэнд ч итгэл төрөхгүй шүү дээ.