Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Эдийн засагч Ө.Ганзориг саяхан манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Доллар байхгүй бол монгол төгрөгийг хэн ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. Манай улсын долларын нөөц өнөөдөр дөрөвхөн тэрбум байна. Гэтэл манайх шиг дөрөвхөн тэрбум ам.долларын нөөцтэй улс маш ховор. Монголын иргэн бүр нэг л зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Аль болох их долларыг улсдаа оруулж ирэх ёстой. Энэ л эх оронч үзэл” гэж ярьсан юм. Үнэн л дээ. Долларын урсгал тасрахгүй байж гэмээнэ сардаа олдог хэдэн бор төгрөгийн маань үнэ цэнэ буурахгүй, дажгүй амьдраад явах боломжтой. Доллар хомсдох тусам иргэдийн халаасан дахь төгрөгийн ханш бууж, амьжиргаа нь уруудна. Ингээд харахаар ногоон валют олж ирэх төслүүдийг аль болох олноор хэрэгжүүлж байж л эдийн засаг тэлж, монгол хүн Монголдоо сайхан амьдарна.

Бидэнд гаднаас доллар татах хоёрхон гарц бий. Нэг нь уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ экспортлох, нөгөө нь гадаадын хөрөнгө оруулалт татах. Гадаадын хөрөнгө оруулалт татах боломжтой ганц том салбар нь уул уурхай. Ноолуур, эсгий углааш, чацарганаа зараад валют олж болох ч яаж ч хичээгээд цараа далайц нь томрох боломжгүй гэсэн асуудал бий. Өнөөдөр гэхэд л гадаадын хөрөнгө оруулалтын ная ерэн хувийг уул уурхайн салбар эзэлж байна. Энэ өнгө ирэх арван жилд лав өөрчлөгдөхгүй гэж эдийн засагчид дуу нэгтэй хэлдэг. Харамсалтай нь 2012 онд одоогийн УИХ-ын даргын оройлж батлуулсан гадаадын хөрөнгө оруулалтыг стратегийн салбарт зохицуулах тухай хуулиас хойш геологи, хайгуулын салбарт орж ирсэн хөрөнгө оруулагчид гарч явсаар эцэстээ “Рио тинто” л мега төсөл эхлүүлчихсэн тулдаа тэсч үлдэж байх шиг. Financial times манай улсыг дараагийн БРИКС гэгдэх M3-т багтааж, хөрөнгө оруулагчид Азийн Монголыг ирээдүйн Кувейт гэж харж, Америкийн “Пийбоди”, Бразилийн “Вале” гээд уул уурхайн акул компаниуд Монголд хөрөнгө оруулж явсан тэр үед батлагдсан Г.Занданшатарын хуулийн балаг өнөөдөр ч арилаагүй яваа. Ковидын хямрал, Оюу толгой тойрсон үл ойлголцол гэх мэт шалтгаанаар гадаадын хөрөнгө оруулалт тэг рүү уруудаад олон жил болж байна.

Харин энэ засгийн өнгөнд Оюу толгойн гүний уурхайг ажиллуулах тохироонд хүрсэн нь эдийн засагт таатай чимээ өгөөд эхэлчихлээ. Яг одоо уул уурхайн жижиг төслүүдэд хөрөнгө оруулах сонирхол өснө, тэр сонирхлыг хууль журмын дагуу дэмжээд дэмнээд өгвөл долларын урсгал эргээд сэргэх боломж бий. Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар Оюу толгой дээр тохироонд хүрсэн шигээ татарчихаад байгаа долларын урсгалыг ийм шийдлээр нээж чадвал нэгэнт цойлчихсон яваа инфляцийг хазаарлах асуудал биш. Инфляци 14 хувь байгаа ч өргөн хэрэглэдэг хүнсний үнэ аль хэдийнэ хорь, гучин хувиар яригдаж байна. Урд хөрш хилээ нээхгүй удвал инфляци 15, 16 руу өгсөхөд ойрхон байгааг энэ дашрамд тодотгоё. Эдийн засагч Г.Батзоригоос доллар татах гарцуудыг сонирхоход “Ойрын хугацаанд дажгүй доллар олъё гэвэл уул уурхайн төслүүдийг хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Ноолуурын компаниудаа хөнгөлөлттэй зээлээр дэмжиж, гадагшаа үйлчилгээ үзүүлдэг IT-гийн компаниудаа дэмнээд өгвөл долларын урсгалаа нэмэх боломж бий.Дунд хугацаанд махны экспортоос доллар олох шийдэл байж болно. Холын зорилго гэвэл Голдман сакс-ийн захирлыг бэлдэх хэрэгтэй. Тэр цагт долларын урсгал эрс нэмэгдэнэ. Голдман сакс-ын дөрвөн захирлын цалин л манай төлбөрийн тэнцэлтэй тэнцдэг. Өнөөдөр гэхэд энэтхэгчүүд Гүүгл, Твиттерийг удирдаж ганц захирлынх нь цалин л манай улсын төлбөрийн тэнцэлтэй дүйж байна” гэсэн хариу өгсөн юм. Товчхондоо өнөө маргаашдаа их доллар олох боломж уул уурхайд л байгаа түүний үгээс харчихаж болно.

Уул уурхайн салбараас хөрөнгө оруулагчид дайжсан шалтгаан их энгийн. Популист улстөрчид, тэдний дохио зангаагаар хөдөлдөг нийгмийн бүлэглэлүүд л энэ салбарт хэрэгжих гэж байгаа төсөл бүрийг гацаадаг муу аргатай. Элдэв нэртэй иргэний хөдөлгөөнөөс эхлээд төсөл гацаасныхаа төлөө төлбөр мөнгө авч амьдралаа болгодог бүхэл бүтэн арми өсч өндийснийг олон жишээгээр нотолж болно. Канадын компани ураны хайгуул хийх гэхээр гурван толгойтой хурга ярьж, Америкийн компани шатдаг занарын төсөл хэрэгжүүлэх гэхээр газар нь хонхойгоод сүйд болно гэж эсэргүүцсээр байгаад хөөгөөд явуулчихдаг нь нуух юмгүй ил үнэн. Үнэхээр байгальдаа санаа зовоод, чин зүрхнээсээ өндөр хариуцлага шаардаад байна уу гээд харахаар бас үгүй. Хуулийн дагуу лиценз, зөвшөөрлөө авч ном дүрмээр нь өндөр стандарттай ажиллаж яваа гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалттай төслүүд рүү дайрсаар байгаад гацаачихдаг, өнөө компаниудын зөвшөөрөл хэн нэг улс төрийн хамаарал бүхий компанид очдог нь мөн л нууцгүй үнэн. Сүүл үеийн кейс гэхэд л алтны төсөл хэрэгжүүлж байсан Канадын компанийг хөөж гаргаад лицензийг нь улстөрчийн хамаарал бүхий компани авчих жишээний.

Анзаараад байх нь ээ нөөц нь дажгүй, ашигтай байж мэдэх төслүүд дээр улстөрчдийн иймэрхүү тоглолт тод ажиглагддаг. Гадны хөрөнгө оруулалттай компанийн хэрэгжүүлж буй төслүүд рүү эхлээд иргэний элдэв хөдөлгөөн, малчид, хөлсний бичээчид ажиллуулж дайрч давшлуулна, дараа нь төр төлөөлсөн хурган дарга нарын элдэв шантааж залхаана, эцэст нь өнөө компани нь аргагүйдээд лицензээ зараад гардаг нь бараг жишиг болчихлоо л доо. Эмзэглэмээр нь энэ тохиолдолд Засгийн газар олгосон лицензээ хамгаалж чаддаггүй. “Наад компани чинь хууль номын дагуу ажиллаж байгаа. Элдэв юм ярилгүй ажлыг нь хийлгэ” гэх дайны зангараг манайх шиг нэгдмэл төртэй улсын засагт байх учиртай. Харамсалтай нь манай Засгийн газарт өнөөхөндөө тийм чадамж алга. Ямар сайндаа л хоёр ч аймгийн дарга аймагтаа уул уурхайн ажиллагаа эрхлүүлэхгүй гэж том толгойлж тушаал шийдвэр гаргаж байхав. Гэхдээ нэг олзуурхмаар зүйл нь Ерөнхий сайд саяхан орон нутгийн хоёр ч даргад том толгойлохгүй гэсэн утгатай анхааруулга өгсөн. Энэ бол яалт ч үгүй зөв жишиг, ухаалаг хандлага.

Хөрөнгө оруулалтыг гацаадаг, долларын урсгалыг хаадаг хэд хэдэн шалтгаан бий. Мэдээж эхэнд жагсах хийрхэл нь популизм. Хоёр дахь шалтгаан нь төрийн залгамж халаагүй байдал. Нэг засгийнхаа эхлүүлснийг нөгөө нь гарч ирээд зогсоочихдог байдал олон төслийн амыг барьсныг уул уурхайн өнгөрсөн түүхээс харж болно. За тэгээд авлига, энгийн олныг гадаадын хөрөнгө оруулагчид руу зохион байгуулалттайгаар турхирдаг бүлэглэлүүд, хууль эрх зүйн тогтворгүй орчин хөрөнгө оруулагчдыг Монголоос үргэх шалтгаан болдог. Тэгэхээр яг одоо цаг алдалгүй хийх нэг зүйл бол том төслүүдийг гацаадаг улстөрчдөд хандах хандлагаа өөрчлөх. Төсөл гацааж, долларын урсгалыг сааруулагч улстөрчдөдөө “популист” гэсэн шошго хаяг зүүж шүүмжилж, өхөөрдөхийн завсар суудгаа больцгооё. Популист гэж өхөөрдчихөөд сонгууль бүрээр зөөлөн суудалд залсаар хорин жил болчихож. Ирэх жилээс эдийн засгийнхаа нэлээд хувьтай тэнцэх хэмжээний өр дарна гэж ирээд яривал долларын эрэлт асар өндөр байгаа яг энэ үед Ерөнхий сайд “Долларын урсгалыг гацаагч популист улстөрчидтэй тууштай тэмцэнэ. Долларын урсгал хаана гэдэг бол эх орноосоо урваж байгаагаас ялгаагүй хэрэг. Доллар орж ирэхгүй энэ хэвээр удаан аж төрвөл өөрийг чинь сонгосон иргэдийн халаасан дахь хэдэн төгрөгийн ханш навс унана. Иргэдээсээ мөнгийг нь хулгайлж байгаагаас ялгаагүй үйлдэл хийж байна гэсэн үг шүү. Дахиад төсөл гацаах популист үйлдэл хийвэл дараагийн сонгуульд нэр дэвших эрхтэй чинь ярина” гээд мэдэгдчихвэл жинхэнэ эх оронч шийдэл болох гээд байна. Шуудхан хэлэхэд, долларын урсгалыг гацаагчдыг эх орноосоо урвагч гэж зарламаар байна, Ерөнхий сайд аа. Жаахан сүржин сонсогдож магадгүй ч популизм төгс утгаараа цэцэглэсэн яг өнөөдрийн хувьд байндаа буух үг үүнээс өөр алга. Ингэж мэдэгдчихээд Цагаан суваргаа, ураны төслүүдээ хөдөлгөж, газрын ховор элементийн хайгуулаа эхлүүлж, төмөр зам, цахилгаан станц, замын бүтээн байгуулалтаа эрчимжүүлчихвэл гадаадын хөрөнгө оруулагчдын дунд Азийн Монгол эргээд “моод”-ны сэдэв болох цаг тийм хол биш.

Эдийн засагч Ө.Ганзоригтой ярилцлаа.

---

-ДОЛЛАР ОРУУЛЖ ИРЖ БАЙЖ ОЙРЫН ХУГАЦААНД ИНФЛЯЦИЙН ДАРАМТААС ГАРЧ ЧАДНА –

---

-Инфляци толгойны өвчин болчихлоо. Инфляцийг бууруулах гарц шийдлээр ярилцлагаа эхлэх үү?

-Ганц Монголын биш, дэлхийн зовлон болчихсон инфляцийн хувьд хоёр шалтгаантай. Ковидын үед улс орнууд эдийн засгаа дэмжихийн тулд төв банкуудаараа дамжуулж зах зээлдээ их хэмжээний мөнгө нийлүүлсэн. Хоёрт, халамж хэлбэрээр иргэддээ буцалтгүй тусламжууд олгож, хөнгөлөлт чөлөөлөлт үзүүлсэн. Манай улсын хувьд гэхэд л цахилгааны үнийг тэглэх, гурван хувийн хүүтэй зээл өгөх зэрэг хэлбэрээр эдийн засагт их хэмжээний мөнгө нийлүүлснийг та мэдэж байгаа. Мөнгөний нийлүүлэлт сүүлийн арваад жилд байгаагүй өндөр түвшинд нэмэгдсэн. Үүнтэй холбоотойгоор инфляци маш өндөр, хоёр оронтой тоонд хүрчихлээ л дээ. том эдийн засагчдын маргаж байгаа нэг өнцөг бий. Өнөөгийн инфляци ковид дуусч улс орнууд мөнгөний нийлүүлэлтээ татаад эхлэхээр алга болох түр зуурын үзэгдэл үү, эсвэл алсдаа эдийн засагт хор нөлөө үзүүлэх эрсдэлтэй зүйл үү гэдэг дээр маргаж байна. Америкийн төв банк өнгөрсөн жил инфляцийг түр зуурын үзэгдэл гэж хараад инфляцийн эсрэг ямар нэг арга хэмжээ авахгүй гэсэн бодлоготой явсан. Үүнээсээ болж нэлээд шүүмжлүүлж, эцэст нь энэ оны гуравдугаар сараас бодлогын хүүгээ өсгөх, зах зээлдээ нийлүүлсэн мөнгийг мөнгөний бодлогын арга хэрэгслээр буцааж татах арга хэмжээнүүд авах төлөвтэй болж эхэлж байна.

-Монголбанк сая бодлогын хүүгээ нэмлээ, энэ шийдлээс нь харахад цаашид ч нэмээд явж магадгүй зураг харагдаад байна л даа. Ингэлээ гээд инфляцийг хазаарлаж дөнгөх үү?

-Ийм аргаар инфляцийг хазаарлах боломжгүй. Бодлогын хүүг дахиад нэмбэл арай гэж буулгаж эхлээд байсан зээлийн хүү өсөх нөхцөл үүснэ. Банкны хадгаламжийн хүү буурч жилийн долоон хувь руу орсон нь сүүлийн гучин жилийн түүхэнд ажиглагдаагүй үзэгдэл. Хадгаламжийн хүүгийн бууралтыг дагаад зээлийн хүү арван хувь руу орчихсон. Зарим хүн зээлийн хүү огт буурсангүй гэж шүүмжилдэг. Мэдээлэл дутуу учраас тэгж ярьж яваа байх. Шинээр жижиг дунд бизнес эрхэлж яваа, санхүүгийн үзүүлэлт сайтай, найдвартай бизнес хийдэг хүмүүст банкууд аль хэдийнэ арван хувийн хүүтэй зээл санал болгоод эхэлсэн. Жилийн 12 хувийн хүүтэй зээл хэвийн үзэгдэл болсон. Бодлогын хүүгээ 10, 11 хувьд хүргээд инфляцийг бууруулж болно л доо. Энэ тохиолдолд арай гэж буулгасан зээлийн хүүгээ буцаагаад хорин хувь руу алдах эрсдэл бий.

-Тэгэхээр төв банк бодлогын хүүг өсгөлгүйгээр өндөр инфляцийг дарж авах шаардлагатай нүүр тулж байгаа юм байна. Яг ямар тактик хэрэгжүүлбэл инфляцийг барьж авч чадах бол?

-Засгийн газартай хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Засгийн газар, төв банк хоёр ямар бодлого барих ёстой вэ гэсэн асуултын хариу маш тодорхой. Бодлогын хүүг зургаан хувь дээр нь барингаа инфляциа бууруулах ёстой. Өөр бодлого байх боломжгүй. Бараа бүтээгдэхүүний хомсдол үүссэн гэх мэт шалтгаан бүхий нийлүүлэлтийн чанартай инфляци их байгаа. Нөгөө талдаа эрэлтийн чанартай буюу иргэдийн гар дээрх мөнгөн хэмжээ ихэссэн гэх шалтгаантай инфляци ч бий. Шуудхан хэлэхэд, мөнгө тараасан гэсэн үг л дээ. Цахилгааны үнийг тэглэлээ гэдэг чинь мөнгө тарааж байгаагийн нэг хэлбэр.

-Нийлүүлэлтийн чанартай инфляци голлож байгаа гэж ойлголоо. Ийм инфляцийг хязгаарлахын тулд яах ёстой вэ, яг энэ чиглэлээр төв банк, засаг хоёр хамтарч ажиллаж чадсан жишээ манай өнгөрсөн түүхэнд байна уу?

-Ийм инфляцийг хязгаарлах чиглэлд Төв банк, Засгийн газар хамтарч ажиллаж чадсан түүх байхгүй. Засгийн газрын хувьд мөнгө тараах, хэрэглэх сонирхол нь өндөр байдаг. Улс төрийн зорилгоор мөнгө тараах, хэрэгтэй хэрэггүй барилга байшин сав барих, үргүй зардал гаргах сонирхолтой байдаг л даа, улстөрчид. Нөгөө талд нь Монголбанк мөнгийг зөв зүйлд зарцуулах, мөнгөний, төсвийн зөв бодлого явуулах сонирхолтой ажилладаг. Засгийн газрын тухайд улс төрийн популизмасаа татгалзаад нийлүүлэлтийн чанартай инфляцийг хязгаарлахын тулд урт хугацааны ажлууд эхлүүлэх хэрэгтэй. Хил дээр үүссэн гацааны шалтгааныг яг таг олох ёстой. Тэгээд өртөө, боомтынхоо шалган нэвтрүүлэх чадлыг сайжруулчихад л болчих асуудал.

-Та бид хоёрын сая ярьсан зүйлийг ажил болгоход цаг их орох байх. Ойрын хугацаанд эдийн засгаа сайжруулж, инфляцийн дарамтаас гарахад нөлөөлөх бодитой шийдэл санал болгооч?

-Яг одоо хэрэгтэй зүйл бол доллар. Доллар татахад онцгой анхаарах хэрэгтэй. Учир нь бид өөрсдөө үйлдвэрлэдэггүй, бүх бараагаа доллараар худалдаж авдаг. Долларыг хоёрхон арга замаар олдог. Нэгдүгээрт алт, нүүрс, зэс, төмрийн хүдрээ гадагш нь зарж доллар олдог. Хоёрдугаарт, гадаадаас хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр доллар авч байгаа. 2012 онд тухайн үеийн Засгийн газар буруу бодлого баримталснаас болж манай улс гадаадын хөрөнгө оруулагчдын өмнө нэр хүндээ алдсан. 2011 онд Монгол Улсыг дараагийн Кувейт болно гэж дэлхий даяараа шуугьж байлаа. Тэр үеэс хойш арваад жилийн дараа эргээд харахад гадаадын хөрөнгө оруулалтын сан, гадны уул уурхайн компани Монголыг тоож зүглэхээ больчихсон байна. Гол шалтгаан нь популизм, төрийн залгамж халаагүй байдал. Нэг засгийн гаргасан шийдвэрийг нөгөө засаг нь унагаадаг нь жишиг болчихсон яваа. Гурав дахь шалтгаан нь авлига. Дөрөв дэх шалтгаан нь олон нийтийг гадаадын хөрөнгө оруулагчдын эсрэг турхирдаг нийгмийн популист бүлэглэлүүд. Канадын “Хан ресурс” гэдэг компанийн лицензийг нь булааж аваад арбитрын шүүхэд ялагдаж иргэдийн татварын мөнгөнөөс 80 сая ам.доллар төлсөн жишээ өнгөрсөнд бий. Манайх дэлхийн хууль эрх зүйн конвенцид нэгдээд орчихсон улс, гадаадын хөрөнгө оруулалт олон улсын гэрээгээр хамгаалагддаг. Энд нэг улстөрч популизм хийгээд гадаадын хөрөнгө оруулагчийг дээрэмдлээ. Эцэст нь ирэх төлбөрийг ард түмэн л төлөхөөс өөр гарц байдаггүй.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд бид яах ёстой вэ, яг одоо бидэнд ямар асуудал байна?

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголд мөнгөө хийхийн өмнө төрөөс бүх шатны зөвшөөрлийг авдаг. Монгол Улсын хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Ийм учраас тэд Монголын хуулиар хамгаалагдаж, иргэдтэй нь ижил тэгш эрх эдлэх ёстой. Харамсалтай нь бодит байдал дээр гадны хөрөнгө оруулалттай төслийг янз бүрийн аргаар зогсоох, гацаах, хүндрэл чирэгдэл учруулах ажиллагаанууд эхэлдэг нь жишиг болчихсон. Энэ ажиллагаанууд идэвхжингүүт төрийн дунд шатны дарга нар нь нэмж дарамталдаг. Монголын Засгийн газраас зөвшөөрөл авчихсан хөрөнгө оруулагчид яагаад дахиад зургаа, долоон хүнд мөнгө төлөхөөр болчихов оо гэсэн асуулт амьдралаас урган гарч ирж байна. Хатуухан хэлэхэд, Монгол Улс дээрэмчдийн орон болчихоод байна л даа. Зөгнөлт кинон дээр сансрын колонийн тухай гардаг даа.

Тэнд төр байхгүй, хууль үгүй учраас бүлэглэлүүд оршин тогтнодог. Жишээ нь, та тэр сансрын колонид очиж бизнес хийнэ гэвэл бүлэглэл болгонд нь төлбөр төлөх шаардлагатай болно. Монгол Улс өнөөдөр ийм болчихоод байна. Хуулийнханд, төрийн дунд шатныханд, улстөрчдөд мөнгө төлөх ёстой болчихоод байгаа нь нуух юмгүй ил үнэн. Хуулиа уландаа гишгэсэн, боловсон аргын рекет хөгжсөн улс л болчихоод байна. Ийм газар хэн ч хөрөнгө оруулахыг хүсэхгүй. Тэгэхээр энэ гажуудлаа цаг алдахгүй засах хэрэгтэй.

-Та гадаадаас чамгүй хөрөнгө оруулалтыг улсдаа татаж чадсан залуусын нэг. Нууц биш бол хичнээн ам.долларын хөрөнгө татсан бэ, өнгөрсөн хугацаанд. Хөрөнгө оруулагч танилууд чинь Монголд мөнгөө хийхгүй байгаа шалтгаанаа хуваалцаж байсан уу?

-Нуух юу байхав. Хонконг, Лондон гэх мэт дэлхийн олон төвөөс нийтдээ 70 орчим сая ам.доллар улс руугаа татаж байсан. Тэр утгаараа гадаадын хөрөнгө оруулагчдын зовлон, бэрхшээлийг мэднэ. Барууны хөрөнгө оруулалтын сангийн захирал найз маань манай улс руу хөрөнгө оруулалт хийдэг байснаа больчихсон юм.

Хөрөнгө оруулалтаа үргэлжлүүлээд хийгээч гэж хүсэхэд мань эр “Ганзориг оо, танай улсад хөрөнгө оруулаад жилд хорин хувийн өгөөж олох боломжтой. Шведэд жилд хоёр хувийн л өгөөж олдог. Гэхдээ би Шведэд хөрөнгө оруулалт хийхийг илүүд үзэж байна. Ядаж л шөнө тайван хононо шүү дээ. Монголд бол би шөнө тайван амарч чадахгүй. Маргааш өглөө юу ч болж мэднэ, хэн ч ирээд эхлүүлсэн төслийг маань гацаах эрсдэлтэй. Ямар ч хэрэг үүсгэж яаж ч гүтгэж магадгүй. Монголын төрөөс зөвшөөрөл аваад, бүгдийг хуулийн дагуу хийж байхад зүгээр нэг байцаагч хүрч ирээд бизнесийг маань бүхэлд нь самрахад бэлэн тийм орчинд хөрөнгө оруулахыг хэн хүсэх вэ дээ ” гэсэн хариу хэлж байсан. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ гадаадын хөрөнгө оруулалтын институциүдийг хүлээж авч “Бид гадаадын хөрөнгө оруулагчдын өмнө буруу юм хийжээ” гэж мэдэгдээд уучлалт гуйсан нь маш зөв алхам. Одоо энэ мэдэгдэл, уучлал гуйлтаа бодит ажил болгох хэрэгтэй.

-Бодит ажил гэдгээ тодруулаач. Засгийн газар хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлд яг яаж ажиллавал долларын урсгал Монголыг чиглэх бол?

-Төрөөс тусгай зөвшөөрлөө авчихсан, Монгол Улсын Засгийн газартай гэрээ байгуулчихсан, Монголын хууль тогтоомжийн дагуу хөрөнгөө оруулаад төсөл хэрэгжүүлж яваа компанийг түрүүн хэлсэнчлэн хэсэг этгээдүүд дарамтлаад ажлыг нь зогсоож байна шүү дээ. Засгийн газрын тэргүүн яг ийм үед нь гарч ирээд “Уучлаарай, бид нэг толгойтой нэгдмэл улс. Бид нэг л хуультай. Орон нутгийн удирдлагууд Засгийн газрын гаргасан шийдвэрийг эсэргүүцэх ёсгүй. Засгийн газраас хуулийн дагуу зөвшөөрлөө аваад ном журмаараа ажиллаж яваа төслүүд дээрх элдэв популизмын эсрэг хатуу зогсоно. Зөвшөөрлөө авч, хуулийн дагуу ажиллаж байгаа ямар ч төсөлд элдэв саад учруулах эрх хэнд ч байхгүй” гээд мэдэгдчих хэрэгтэй. Ингэж чадвал Монголын төр гадаадын хөрөнгө оруулагчдаас жинхэнэ утгаараа уучлалт гуйж, алдаагаа засах бодитой алхам хийчихлээ гэсэн үг. Тэгж байж гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сэтгэлийг нааш нь эргүүлж чадна.

-Нээрээ л Засгийн газраас гаргасан шийдвэрийг давсан, эсэргүүцсэн шийдвэр сум орон нутгийн хэмжээнд гардаг тохиолдол ганцаар тогтохгүй анзаарагддаг шүү…?

-Төр бизнесийг дэмжих ёстой болохоос дарамтлагч шантаажлагч байх ёсгүй. Харамсалтай нь бизнесийг дарамтлагч, шантаажлагч болж хувирчихаад байна л даа. Сумын ИТХ уг нь нэгдмэл төрийн нэг хэсэг. Гэтэл төв төрөөсөө тэс өөр юм яриад суудаг нь жишиг болчихсон. Саяхан Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хоёр аймгийн Засаг даргад анхааруулга өгсөн байна лээ. Монголын төр ийм түвшинд хүртэл доройтсон нь гунигтай ч гэсэн бодитой үнэн. Өнөөдөр Казахстанд хөрөнгө оруулалт их хэмжээгээр орж байгаа хэрнээ Азидаа ардчиллын баянбүрд гэж өөрсдийгөө дөвийлгөдөг Монголд яагаад хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байна вэ? Казахстанд хөрөнгө ороод байгаагийн гол шалтгаан нь хууль бол хууль гэсэн сэтгэлгээ хандлага хүчтэй байдгийнх. Дуртай нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дээрэмддэг орчингүй учраас хөрөнгө оруулагчид мөнгөө хийдэг. Манайх үнэхээр ардчилсан улс л юм бол ийм орчныг бүрдүүлэх ёстой. Хуулийн дагуу хийж байгаа бизнес бүхнийг төр хамгаалдаг байх учиртай. Хуулиа хамгаалдаг төрийг л хүчтэй төр гэдэг.

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын ганц хоёрыг нь хөөгөөд гаргахад цаана нь Монголыг сонирхож яваа өчнөөн хөрөнгө оруулагч бий гэсэн хандлага улстөрчдөөс илт анзаарагддаг. Хөрөнгө оруулагчидтай ойрхон харилцдаг хүний хувьд энэ хэр ортой хандлага вэ?

-Манай төрийн хурган дарга нар “Дэлхийн хөрөнгө оруулагчид маш олон, хоёрыг нь хулхидаад дээрэмдээд явуулчихаар цаана нь хоёр сая хөрөнгө оруулагч бий” гэж төсөөлдөг л дөө. Тийм юм огт байхгүй. Дэлхийн хөрөнгө оруулалтын сангууд Лондон, Нью-Иорк, Хонконг, Сингапур гэх мэт дөрөв тавхан хотод төвлөрдөг. Хотын төвийнх нь арваад шилэн байшинд оффислодог. Кофе уух, хоол цайнд орохдоо байнга тааралдаж мэдээлэл солилцож байдаг. Ер нь дэлхийн хөрөнгө оруулагчид гэвэл хэдхэн мянган хүн л байдаг. Нэг нь Монголд хөрөнгө орууллаа гэхэд бусдаасаа байнга асууж лавлаж явдаг. 2012 онд эвгүй ойлголт төрүүлж үргээсэн хөрөнгө оруулалт сүүлийн арван жилд сэргэхгүй байгаагийн шалтгаан ерөөсөө л энэ. Мэдээллээ солилцчихдог учраас хөрөнгөө нааш оруулахгүй байгаа юм. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Монгол дахь гадны байгууллагуудын төлөөлөгчдийг хүлээж авч уулзсан нь хөрөнгө оруулалт татах ажлын ердөө нэгхэн хувь. Дахиад ихийг хийх хэрэгтэй. Реформ хийх ёстой. Төр нь хуулийн дагуу ажиллаж яваа гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдынхаа бизнесийг хамгаалж, ном журмаараа хэрэгжиж байгаа бизнес төслүүдийг мэргэжлийн хяналт, хуульч, сэтгүүлч, популист улстөрч, малчин, ер хэн ч зогсоох эрхгүй тийм орчныг бүрдүүлэх хэрэгтэй.

-Яг одоо ийм орчин огт бүрдээгүй явна уу, эсвэл тодорхой хэмжээнд суурь нь тавигдчихсан байгаа юу?

-Яг одоогийн бодит байдлыг харахаар хуулийн дагуу лицензээ авч шударгаар бизнес хийж яваа хүмүүсээ төр хамгаалахгүй байна л даа. Тийм учраас гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагч бизнес эрхлэгчид хэнд хандахаа мэдэхгүй байна. Төрийн албан тушаалтан дээр очоод “Биднийг ингэж дарамтлаад байна” гэхээр “Та нар өөрсдөө л ассан галыг намжаахгүй бол бид зөвшөөрлийг чинь цуцлахаас аргагүй болох нь байна шүү” гэж мөрөө хавчаад сууж болохгүй. Ингэвэл төр гэж оршихын утга байхгүй.

-Оюу толгойн гүний уурхайтай холбоотой сүүлийн мэдээ хөрөнгө оруулагчдад эерэг дохио өгсөн байх…?

-Оюу толгой дээр тохироонд хүрсэн нь баяртай мэдээ. Яг энэ агшныг дагуулаад гаднаас хөрөнгө оруулалт татаж байгаа компаниудтайгаа уулзалт хийж, төрөөс зөвшөөрөл авсан, Монголын хуулийн шаардлагыг биелүүлсэн, Лондон, Нью-Йоркоос хөрөнгө татаад ирчихсэн бизнесүүдээ дэмжих хэрэгтэй. Гаднаас нэг ч долларын хөрөнгө татаж үзээгүй хүмүүс Лондон, Нью-Йоркоос мөнгө олж ирэхийг амархан гэж боддог шиг байгаа юм.

Маш хэцүү. Банк, санхүү, хөрөнгийн чиглэлд ажилладаг бидний хэдэн залуус 2002, 2003 оноос хойш дэлхийн хөрөнгө оруулалтын төвүүдэд очиж улсдаа мөнгө татах гэж маш олон жил ажилласан. Арваад жилийн эцэст арай гэж хорь, гучин сая ам.доллараар нь Монгол руу мөнгө татдаг болгоод байтал хоёр хөлдүү улстөрч гарч ирээд сүйрүүлчихэж байгаа юм. Домогт хөрөнгө оруулагч Уоррен Баффетийн “Сайн нэр хорин жилд бий болно. Муугаар солиход хоёрхон секунд л хангалттай” гэсэн алдартай үг бий. Бид тэр алдаагаа 2012 онд хийчихсэн. Хөрөнгө оруулагчид 2011, 2012 онд арав, хорин саяыг өгчихье гэдэг байсан бол өнөөдөр тэр тоо тэг руу уруудчихсан. Тэгж сүйрүүлсэн хүмүүс нь улстөрд улам дэвшиж, том дарга болоод яваа нь эгдүүцмээр санагддаг. Бид нэг зүйлийг ойлгох ёстой. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад дэлхийн 200 гаруй улсын сонголт бий гэдгийг. Энэ сонголтын эхний хорь гучид жагсч явсан түүх бидэнд бий. Харин одоо бол сүүлийн хорь, гучид яваа. Шулуухан хэлэхэд дайн дажинтай улсуудын түвшинд очсон.

-Хошин егөө шиг сонсогдох байх л даа, гэхдээ таны яриаг анзаарах нь ээ УИХ-ын гишүүдэд хөрөнгө оруулалт татахад ямар процесс өрнөдөг энэ тэр гээд хөрөнгийн захын цагаан толгойг мэдрүүлж ойлгуулахгүйгээр гадна, дотны хөрөнгө оруулалт дахь популизм зогсохгүй юм байна даа…?

-Гадаадаас хөрөнгө оруулалт татаж үзээгүй, экспорт хийж доллар олж байгаагүй хүмүүс УИХ-ын гишүүн олноороо болчихоод, дураараа ярьдаг байдал хэрээс хэтэрчихлээ л дээ. Доллар байхгүй бол монгол төгрөгийг хэн ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. Монгол төгрөгийн худалдан авах чадварыг төв банкинд байгаа долларын нөөцөөр л баталгаажуулдаг. Манай долларын нөөц өнөөдөр дөрөвхөн тэрбум. Гэтэл манайх шиг дөрөвхөн тэрбум ам.долларын нөөцтэй улс маш ховор. Монголын иргэн бүр нэг л зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Аль болох их долларыг улсдаа оруулж ирэх ёстой. Энэ л эх оронч үзэл.

-Эх оронч байхын тулд улсдаа доллар оруулж ирэх ёстой гэдэг санаа онцолж хүргэмээр хэрэгтэй өнцөг байна шүү…?

-Эх оронч үзэл ийм энгийн. Доллар оруулж ирдэг үйлдвэрүүдийг, уул уурхайг дэмжих л эх оронч үзэл. Түүнээс биш хувьдаа ашиг олох өчүүхэн хүслээр гадны хөрөнгө оруулалтыг сүрэглэж дайрдаг байдал өнөө цагт хоцрогдсон. Үүнийг залуус дэмжихгүй. Монголын ард түмэн юм ойлгодог болсон. Солонгосчууд 1997 оны хямралаар алтан ээмэг, бөгжөө хайлуулаад улсдаа доллар авчирч байсан шиг монголчууд тийм эх оронч байх цаг нь иржээ л гэж харж байна. Төрийн нэгдмэл бодлоготой байгаад, дураараа улсаа хорлож суудаг улстөрчдийг хязгаарладаг, хариуцлага тооцдог системтэй болчихвол хөрөнгө оруулалт татаж эдийн засгаа тэлэх асуудал биш.

Нефтийн инженер Ж.Золжаргалтай ярилцлаа.

---

-ТЭНД ОЧИЖ ОРОСТ ТООГДЛОО ГЭХ МЭТЭЭР ГАДААД ХАРИЛЦААГАА ДОТООД УЛС ТӨРИЙНХӨӨ ПИАР БОЛГОЖ АШИГЛАХ НЬ БУРУУ-

---

-Хойд, урд хөршийн тэргүүнүүд “Сибирийн хүч-3”-ийг хэрэгжүүлэхээр тохирчихлоо. Саяхны халуун сэдэв “Сибирийн хүч-2” буюу Монголын нутгаар дамжин тавигдах хийн хоолойн төслийг ОХУ, Хятадын удирдагчид хойш тавьчихав уу?

-Бид нэг юмыг их сайн ойлгох хэрэгтэй. ТЭЗҮ хийж байна уу, төслийн бэлтгэл хийж байна уу гэдгийг. ТЭЗҮ хийлээ гэдэг нь төсөл юу юугүй хэрэгжлээ гэсэн үг биш. ТЭЗҮ хийж байгаа юм чинь хийн хоолойгоо барих нь гэж шуугих шаардлагагүй. “Энэ төсөл хэрэгжихгүй юм байна” гэх ч хэрэггүй. Бээжингийн өвлийн олимпийн үеэр Монголоор дайрах “Сибирийн хүч-2” төсөл яригдаж магадгүй гэсэн хүлээлт оны эхэнд байсан л даа. Гэхдээ яригдсангүй. Эндээс нэг л юм тодорхой харагдлаа. Ач холбогдлын хувьд хоёрт байна гэдэг нь. “Сибирийн хүч-1” баригдчихсан. “Сибирийн хүч-2”-ын тухайд Монгол, Казахстан хоёрын дундуур явна гэж байгаад Монголоор дамжуулах хувилбар яригдаж эхэлсэн. “Сибирийн хүч-3”-ын хувьд Сахалинаас урагш зүүн хойд Хятад руу гаргах хийн хоолойн гэрээг сая хийчихлээ. Энэ шийдэл гэнэтийнх биш л дээ. “Сибирийн хүч-3” гэдэг нэртэйгээр судлагдаад бэлтгэгдчихсэн байсан. Өнгөрсөн оны сүүлээр Хятад улс дахь Оросын элчин сайд нэг ярилцлагадаа энэ төслийг маш сайн бэлтгэгдсэн гэж дурдсаныг та анзаарсан байх. Ингэж сайн бэлдсэн төсөл хоёр улсын удирдагчдын уулзалтаар баталгаажлаа. Украин, Европын холбоотой хамаатай улс төрийн зөрчлөөс үүдэж дорно зүг рүү борлуулалтаа нэмэгдүүлэхийн тулд шийдвэрээ түргэн гаргасан нь ойлгомжтой. 10 тэрбум куб метр хийг Сахалинаас зүүн хойд Хятад руу нийлүүлэх юм.

-Зүүн хойд Хятадын зах зээлийг онцлох болсон хамгийн том шалтгаан нь юу вэ?

-Сахалины хувьд далайн эрэг орчмоос олборлолт хийнэ. Хоолой тавьж тээвэрлэлт хийхэд нэлээд төвөгтэй. Гэхдээ зайны хувьд харьцангуй богино зайд хэрэглэгч рүүгээ шууд орно гэсэн давуу тал бий. Хятадын зүүн хойд талын тухайд хүнд үйлдвэрлэл өндөр хөгжсөн том хэрэглээтэй газар. Өөрөөр хэлбэл, борлуулалт нь шууд хийгдэнэ. Цаашдаа зүүн хойноосоо урсаад Бээжин рүүгээ орох гэх мэт хувилбарууд байж болно. Хурдан хугацаанд том зах зээлд шууд хүрэх нь л хамгийн том шалтгаан, онцлох давуу тал нь.

-Монголоор дайрах хийн хоолойн төсөл дээр хоёр хөршийн зүгээс хамгийн сүүлд илэрхийлсэн албан ёсны байр суурь гэвэл Дмитрий Песковын л мэдэгдэл байна уу?

-ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн хэвлэлийн нарийн бичгийн дарга Дмитрий Песков “Монголоор дамжуулах хийн хоолойн төслийн талаар дурдагдсан. Хоёр тал энэ тухай онцлон тэмдэглэсэн. Бэлтгэл ажлууд хийгдэж байгаа. Гэхдээ энэ төслийн хувьд ямар нэг тодорхой байр суурь өнөөхөндөө алга” гэж мэдэгдсэн.

-Бэлтгэл ажил хийгдэж яваа гэдэг нь?

-Монголд хийсэн ТЭЗҮ-ийг хэлж байгаа хэрэг л дээ.

-Урд хөрш хийн импортоо нэг улсаас хараат байлгахгүй гэсэн бодлого барьдаг, хойд хөршөөс авч буй хийн импорт нь ханасан хэмжээнд байгаа, одоо “Сибирийн хүч-3” гээд шинэ төсөл хэрэгжихээр болчихлоо, энэ нөхцөлд Монголоор дамжуулах хийн хоолойн төсөл мөддөө хэрэгжихгүй гэх мэт таамаг бий. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Хятадын тухайд хийн хангалт дээр хоёр гол асуудал бий. Нэг нь олон эх үүсвэрээс авах. Нөгөөх нь олон төрлийн бүтээгдэхүүн ашиглах. Хоёулаа л аюулгүй байдал, найдвартай хангамж бүрдүүлэхийн тулд авч буй арга хэмжээ. Олон эх үүсвэрийн тухайд Америк тив, Өмнөд Ази, Ойрхи Дорнодоос далайгаар шингэрүүлсэн байгалийн хий авч байна. Хоёрдугаарт Мьянмар, ОХУ, Дундад Азиас “станы” орнуудаас хоолойгоор хий импортолдог. Тодруулж хэлбэл, ийм дөрвөн том эх үүсвэрээс хий авдаг юм. Олон төрлийн хувьд далайгаар авах шингэрүүлсэн байгалийн хий, хоолойн хий, өөрсдийнх нь олборлодог байгалийн хий, уламжлалт бус байгалийн хий буюу занарын хий гэх мэтийг ашигладаг. Урд хөршийн хийн нийт хэрэглээ 300 гаруй тэрбум куб метр. Талыг нь импортолж үлдсэнийг нь өөрсдөө олборлодог. Өөрсдөө олборлож байгаа хийний тухайд байгалийн хий, нефтийн дагалдах хий, занарын хий, нүүрсний метан гэх мэт багтдаг. Гадаадаас авдаг 150 тэрбум куб метр хийгээ дөрвөөс арван эх үүсвэрээс авч яваа. “Сибирийн хүч-1”-ийн хувьд 38 тэрбумыг нийлүүлэх төлөвлөгөөтэй. Монголоор дамжуулах магадлалтай “Сибирийн хүч-2” 50 тэрбумыг нийлүүлэх тооцоо бий. “Сибирийн хүч-3” ирээдүйд хэчнээн метр куб хий нийлүүлэхийг хэлж мэдэхгүй байна. Ингээд харахаар арваад эх үүсвэрээс авч яваа 150 тэрбум куб метр хийн талыг нь Оросоос авах зураг гарч ирж байгаа биз. Гэтэл үүний цаана Төв Ази, Өмнөд Ази бий. Далайгаар авах хий гэж байна. Ингээд харахаар тийм их хэрэглээ байхгүй юм шиг харагдаж байна л даа. Гэхдээ нэг өнцөг бий. Хятадын эрчим хүчний анхдагч эх үүсвэрийн найм орчим хувь нь л байгалийн хий. 60 хувь нь нүүрс бол сэргээгдэх эрчим хүч тав орчим хувийг л эзэлдэг. Хятад улс 2060 он гэхэд түлшний биш, эрчим хүчний эх үүсвэрийг 60 хувьд хүргэнэ гэчихсэн яваа. Түлшний бус гэдэгт нүүрс, байгалийн хий аль аль нь орно. Үүн дээр таван хувийг эзэлж буй сэргээгдэх хүч, цөмийн эрчим хүчний хэрэглээгээ нэмээд 60 хувь болох нь л дээ. Өөрөөр хэлбэл, үлдэж буй 40 хувь дотроо нүүрснийхээ хэмжээг 2030 оноос хойш бууруулаад явна гэсэн үг. Тэгэхээр байгалийн хийн хэмжээ нь нэмэгдэж магадгүй. Энэ таамаг биеллээ олбол ОХУ-аас авах хийн хэмжээ нэмэгдэх магадлалтай. Тийм тохиолдолд Монголоор дамжих хувилбар хэрэгжих боломжтой.

-Өөр шийдэл гаргаад ирэх магадлал байж болох уу?

-Монголоор дамжих хувилбар байж болно гэсэн нь цаанаа учиртай. Манайхан 2012 оноос л санаачлаад ярьж эхэлсэн. 2019 онд санамж бичиг зурсан. Энэ талаар ОХУ-ын салбарын бодлогын баримт бичигт нь тусаагүй л дээ. Гэхдээ ТЭЗҮ хийгдсэн, өндөр түвшиндээ яригдаад эхэлчихсэн учраас албажаад бодлогод нь тусгагдах магадлал өндөр. Хятадын тухайд XIII таван жилийн төлөвлөгөө нь дууссан. Одоо XIV таван жилийн төлөвлөгөө нь хэрэгжиж яваа. Энэ төлөвлөгөөнд Монголоор дамжих хийн хоолойн талаар тусгаагүй. Гэлээ ч ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн хэвлэлийн нарийн бичгийн даргын хэлснээс анзаарахад хоёр улсын төрийн тэргүүний түвшинд хийн хоолойг Монголоор дамжуулах асуудал яригдаж байгаа юм байна.

-Хойд хөршийн хувьд “Сибирийн хүч-2” буюу хийн хоолойг Монголоор дайруулах сонирхлоо албан ёсны байр сууриар илэрхийлсээр байгаа. Нөгөө талаас хийн хэрэглэгч болох Хятад улс төр, засгийнхаа түвшинд ямар нэг байр суурь илэрхийлэхгүй яваа…?

-Энэ асуудал Хятадын судлаачдын түвшинд яригдаж яваа. Гэхдээ дандаа албан бус хүрээнд л дээ. Өөрөөр хэлбэл, Хятадаас нэг ч удаа албан ёсны шийдвэр гараагүй. Гэхдээ түрүүн хэлсэнчлэн ирээдүйд Хятадын байгалийн хийн хэрэглээ өсвөл Монголоор дайруулж хийн хоолой татаад урд хөршийн төв, дунд хэсгийн зах зээл рүү орох нь боломжтой хувилбар.

-Монголоор дайруулж тавих хийн хоолойн төслийн барилга угсралтын ажил 2024 оноос эхэлнэ гэсэн утгатай мэдэгдэл дуулдсан. Өөдрөгөөр төсөөлье л дөө. Хийн хоолойн барилга угсралтын ажил хоёр жилийн дараа эхэллээ гэж бодвол яг хэдийнээс хий нийлүүлж эхлэх бол?

-2024 оноос эхэллээ гэж бодоход 2030 оны үед дуусах байх. “Сибирийн хүч-1”-ийг таван жилийн хугацаанд барьчихсан. Манай улсын хувьд барилга угсралтын хүчин чадал сайтай орон биш. Ингээд харахаар маш өөдрөгөөр бодоход л 2030-аад оноос хэрэгжих магадлалтай болов уу гэж харж байна. Одоо яригдаж буй ТЭЗҮ-д тусгаснаар 960 км урттай хоолой Монголын нутгаар баригдах юм билээ. 1400 мм диаметртэй, дундаа таван ширхэг өргөх станцтай аварга байгууламж төлөвлөгдсөн байна лээ.

-Хоёр их гүрнийг холбосон хийн хоолойг манай улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан тавих төслийн сөрөг болон давуу талыг мэргэжлийн хүний үүднээс хэрхэн харж байгаа вэ?

-Техник талаасаа бол байгалийн хий нүүрснээс илүү үр ашигтай, цэвэрхэн түлш. Хямд байгалийн хийтэй болсон тохиолдолд гэр хорооллын халаалт, цахилгаан станцыг хийнд шилжүүлж утаанаас салах боломжтой. Гэхдээ гэр хорооллыг хийнд шилжүүлэхийн тулд маш том хөрөнгө оруулалттай дэд бүтэц барьж байгуулах шаардлагатай нүүр тулна. Цахилгаан станцыг хийнд шилжүүлэхэд хоёр асуудал байна. Тохируулах үйлчилгээтэй цахилгаан станц гэсэн ойлголт гарч ирнэ. Монгол Улсын систем их жижигхэн. Оройны цагаар огцом ачаалал авснаа шөнө хэрэггүй баахан цахилгаан гардаг. Нүүрсээр ажилладаг цахилгаан станцын хувьд хэрэглээний ачааллыг нь харгалзаж ихэсгэж, багасгаад байх боломжгүй. Оросоос хамааралгүй болъё гэвэл усан цахилгаан станц барих ёстой гээд, энэ асуудлыг олон жил ярьсаар өнөөг хүрсэн. Харамсалтай нь Эгийн голын усан цахилгаан станц дээр оросууд цааргалсан хандлагатай хэвээр байгаа. Тэгвэл энэ асуудлаа хийгээр зохицуулж болно. Хийн цахилгаан станцын тухайд хэрэгтэй үедээ илүү ачааллаад, хэрэггүй цагт нь багасгаж болдог. Цаад утгаараа түлшээрээ хойд хөршөөс хамаарах ч цахилгааны зохицуулалтаа өөрсдөө хийнэ гэсэн үг. Хоёр дахь асуудал нь нийслэлийн дулааны цахилгаан станцуудыг хийнд шилжүүлэх. Монголд харьцангуй хямд үнэтэй хий ороод ирвэл нүүрсний станцууд хийнд шилжих, шинээр станцууд баригдах асууудал яригдаж мэднэ. Ингэвэл нүүрсний дотоодын хэрэглээ үндсэндээ байхгүй болно.

-Цахилгаан эрчим хүчний хувьд түүхий эд нь Оросоос шууд хамааралтай болох нь эрсдэл биш үү?

-Таны онцлоод байгаа энэ хамаарал хүсэхээр эд мөн, бишийг олон улсын харилцааны хүмүүс илүү мэдэж ярих байх. Эдийн засаг талаас нь харвал дамжин өнгөрөхөд тэрбум ам.долларын хураамж авна гээд байгаа. Тохирч чадвал Монголд том мөнгө. Сөрөг талын тухайд цахилгаан эрчим хүч, бүх зүйлээ зуун хувь хийнд шилжүүлж гадны хамааралд орж болохгүй. Бидний хувьд хоёр их гүрний дунд байгаа учраас тодорхой хэмжээнд хамааралтай аж төрөхөөс аргагүй. Хятадаас гэхэд л худалдааны маш өндөр хамааралтай бол ОХУ-аас нефть бүтээгдэхүүний хамааралтай. Тодорхой хэмжээнд хамаарал байх нь буруу зүйл биш. Харилцан бие биенээсээ хамаарч байж л улс орон оршин тогтнодог гэж би хувьдаа хардаг.

-Гэхдээ хэмжээ нь хэтэрч болохгүй..?

-Тэр ойлгомжтой. Эрчим хүчний салбарт гээд ярихад л зохицуулах эрчим хүчээ л хийгээр шийднэ үү гэхээс энэ салбараа бүхэлд нь хийнд шилжүүлж болохгүй. Дахиад онцлоход, хийн хоолойн төслийн хувьд янз бүрийн хүмүүсийн байр суурийг сонсох хэрэгтэй. Хэлэлцүүлэг хангалттай хэмжээнд явахгүй байна.

-Хэлэлцүүлэг өрнөхгүй байгаа нь үнэн шүү. Нэг л гоё төсөл хэрэгжээд, эдийн засагт зөндөө доллар орж ирнэ гэсэн мэдээлэл л түлхүү цацагдаж байна.

-Надад бас тэгж анзаарагдаж байгаа. Сайхан юм болох гээд байгаа юм шиг гоё өнгөөр, пиар байдлаар мэдээлэл цацаад яваа. Хийн хоолойн төсөл манай улсад чухал уу гэвэл чухал. Тийм том объект ороод ирвэл Орос, Хятадын харилцаанд Монгол гэдэг улсын эзлэх орон зай нэмэгдэх нь гарцаагүй. Гэхдээ эерэг, сөрөг аль нь давамгайлж байгааг шүүж хэлэлцэх л ёстой. Хоёрдугаарт, том хөршүүд тохироод эхлүүлэхээр шийдсэн бол бид түүнийг нь авч үзэхээс аргагүй, бид дэлхийнд ганцаараа оршиж буй улс биш. Хийхдээ туллаа гэхэд юуг анхаарах ёстой, хамаарлаа ямар хэмжээнд барих учиртай гэдгээ маш тодорхой болгох хэрэгтэй. Энэ бүхнийг мэргэжлийн хүрээнд нээлттэй хэлэлцэж, олон нийтэд ил тод мэдээлэл түгээх шаардлага бий.

-Хятадын хувьд манай улсад гадаад худалдаагаар том нөлөөлөл тогтоочихсон. Харин хойд хөршийн тухайд хамаарал нь суларсаар байгаа. ОХУ яг ийм шалтгаанаар, өөрсдөөс нь хамаарах хамаарлыг өндөр байлгах сонирхлоор хийн хоолойн төсөл дээр идэвхтэй байр суурьтай яваа гэсэн таамаг дуулдах юм. Энэ хэр ортой, бодитой болгоомжлол вэ?

-Оросын хувьд Монголд нөлөөгөө бэхжүүлэх нь чухал байх. Таны хэлсэнчлэн бид гадаад худалдаагаараа Хятадаас өндөр хамааралтай. Тэгэхээр Оросын нөлөөлөл байх ёстой. Ямар түвшинд хамаарах вэ гэдгээ бодох хэрэгтэй. Мэдээж бүх юмаа хийнд шилжүүлээд гурилтай шөлөө чанаж идэхдээ хүртэл Оросоос хамаарчихсан сууж болохгүй. Түүнээс биш Орос, Хятад гээд хэнээс ч хамааралгүйгээр Монгол Улс оршино гэсэн ойлголт байхгүй.

-Хийн хоолой Монголын нутгаар тавигдвал хойд хөрш хамгаалалтан дээр нь цэргээ оруулж ирнэ гэх мэт үндэсний аюулгүй байдалтай хамаатай эмзэглэлүүд цөөнгүй дуулдаж байна л даа. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай яваа вэ?

-Наадах чинь геополитикийн нэлээд нарийн асуудал байх. Мэргэжлийн хүрээнд өргөн хэлэлцүүлэг өрнүүлэх ёстой гээд байгаа нь энэ л дээ. Заавал зэвсэгт хамгаалалтад орж байж ийм төсөл хэрэгжинэ, өөр гарц байхгүй гэдэг ч юмуу. Эсвэл ШХАБ мэтийн байгууллагад элс гэх мэт шахаа үзүүлэхийг үгүйсгэх аргагүй. Иймэрхүү шахаа ирлээ гэхэд манай гадаад бодлогын хүрээнд хүлээж авах ёсгүй гэж би хувьдаа боддог. Монгол Улс энхтайванч бодлоготой орон. Цэргийн блокт нэгддэггүй. Энэ утгаараа Швейцарь мэт нейтрал байдлаар аж төрнө гэсэн өнгөөр хандах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, манай дотоод улс төр харьцангуй тогтвортой. Дөрвөн жилд нэг удаа сонгууль гэж бужигнаж л эдийн засгаа тогтворгүй болгочих гээд байдаг гэм бий.

Түүнээс биш үндэстэн хоорондын дайн гэх мэт том зөрчил байхгүй. Тэр утгаараа яг энэ байдлаараа л хамтарч ажиллах боломжтой гэсэн байр суурь, сонирхлоо хоёр хөршдөө ойлгуулах ёстой болов уу. Мэдээж Орос, Хятад гэдэг их гүрнүүдийг өндөр түвшинд хүндэтгэж харилцах ёстой. Тэдний эрх ашгийг тооцох хэрэгтэй. Хоёр том хөршгүйгээр том хэмжээний зүйл хийж чадахгүй маань бодитой үнэн. Өөрсдийгөө тусгаарлаад их усан доторх жижиг арал шиг аж төрөх хэцүү. Дахиад онцлоход, хоёр хөршөөсөө ямар түвшинд хамаарах вэ гэдгээ хийн хоолойн төсөл дээр маш тодорхой тавьчих хэрэгтэй. Бид XXI зуунд амьдарч байгаа. Ийм цагт хөрш хоёр гүрэн бидний эрх ашгийг ойлгож харилцана гэдэгт эргэлзэх юм алга.

Эцэст нь нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байна. Ер нь гадаад харилцаагаа дотоодын улс төрийн пиар болгож ашиглах нь буруу. Тэнд очиж Орост тоогдлоо, энд очиж Хятадад тоогдлоо гэж зориудын пиар хийх нь зөв зүйл биш. Их гүрнүүдийн дунд хавчуулагдсан манай улсын гадаад бодлого их эмзэг. Тийм ч учраас эрх баригч, сөрөг хүчний хоорондын улс төр тэр болгон гадаад бодлогоо хөндөөд байдаггүй. Ийм уламжлал бидэнд бий. Гэтэл энэ мэтээр сайрхаад гадаад бодлогоо дотоодын тоглоомдоо оруулаад байвал буруу жишиг, буруу өрсөлдөөнийг тогтоох эрсдэлтэй. Эцсийн эцэст дотоодын асуудлаа шийдэхийн тулд гадаадын хүч нөлөөг ашиглах гэж оролдох бүртээ үндэсний эмгэнэлд хүрч байснаа бид мартах учиргүй.

Хүнс, өргөн хэрэглээний барааны үнэ хэд нугарч галзуурсан өдрүүд цаашид хэр удаан үргэлжлэхийг таамаглаж хэлэх боломж өнөөхөндөө алга. “Дэлхийд инфляци гаарсан учраас бид яалтай билээ” хэмээн мөрөө хавчиж суугаа эрх баригчид өндөр инфляцийн эсрэг өөрсдөөсөө хамаарах бүхнээ хийсэн үү гэсэн асуулт тавиад хариу хайя. Дэлхийн улс орнуудад нийтлэг анзаарагдаж буй инфляци хоёр шалтгаанаар үүссэн, нэг нь их мөнгө хэвлэсэн шийдэл, нөгөө нь ачаа тээврийн гацаа, цар тахлаас үүдсэн энэ зовлонгийн аль аль нь манай инфляцийн шалтгаан болсон нь үнэн л дээ. Гэхдээ инфляцийг хазаарлах хэд, хэдэн шийдэл эрх баригчдад бий. Наад зах нь төв банк бодлогын хүүгээ нэг нэгжээр өсгөж инфляцийг онилж ажиллаж яваагаа баталж, зах зээлд дохио өгөх гарц байна. Манай эскпортын 90 гаруй хувь Хятадаас хамааралтай ч импортын барааны 40 орчим хувь нь л урд хөршөөс орж ирдэг. Энэ тохиолдолд Орос, Казахстан гэх мэт улстай богино хугацааны худалдааны гэрээ байгуулж импортын орон зайгаа дүүргэж яагаад болохгүй гэж. Ядах нь аа л хүнс, өргөн хэрэглээний барааны хомсдлоо ингээд шийдчих боломжтой. За тэгээд төсвийн хэрэггүй зардлуудаа танаж хилийн боомтоо сайжруулах мэтийн амин хэрэгцээтэй зүйлсэд мөнгө зарцуулах, Замын-Үүд орчмыг ногоон бүс болгох зэрэг ухаалаг шийдлүүдийг урд хөршдөө санал болгож гадаад харилцааны идэвхитэй яриа хэлэлцээ үүсгэх, уул уурхай гэх мэт стратегийн том төслүүдийг хэрэгжүүлж валютын урсгалыг нэмж төгрөгийн үнэ цэнээ өсгөх гэж ирээд яривал маш олон гарц гаргалгаа эрх баригчдад байна. Харамсалтай нь манай дээдчүүл ачаа тээврийн гацалтыг мафийн сүлжээ болгож, оруулж, гаргах ачаанаас авлигын мөнгө халаасалсан шигээ маадайж суугаа нь нуух юмгүй ил үнэн.

Монголбанкнаас инфляци 13, 14 хувиас хэтрээгүй гэж зарлаж суугаа ч амьжиргааны баталгаажих түвшингээс доогуур орлоготой халаас нимгэн иргэдэд “ноён” инфляци үүнээс ч илүү хувиар нөлөөлөөд эхэлчихсэн. Ирэх өдрүүдэд ч тэд инфляцийн буулга дор зүдрүүхэн аж төрцгөөнө. Ойрын гурван сард өндөр өсөлт үзүүлэх магадлалтай инфляцийн бүтцийг харахаар хүнсний бүтээгдэхүүн 20 орчим хувиар өссөн тоо дурайж байна. Одоо дэлгүүрийн лангуу руу өнгийе. Өмнө нь 2000 хүрэхгүй төгрөгөөр авдаг байсан шар будаа өнөөдөр 5000 хүрчихсэн, кг нь 10000 төгрөгийн чинжүү 25000 төгрөг болоод цойлчихсон, ер импортолж хэрэглэдэг бүх барааны үнэ өдөр ирэх бүр ийм хэмнэлээр өсч байгаа. Ариун цэврийн цаас, саван гэх мэт өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ гэрлийн хурдаар өсч явааг захын иргэн хэлээд өгнө. Товчхондоо импортоор авдаг хүнс, өргөн хэрэглээний ихэнх барааны үнэ ханш хоёр дахин нугарч өссөн зураг харагдаж байна.

Хувцас, электрон бараа гэх мэтийг худалдаж авахгүй азнаж болох ч хүнс, өргөн хэрэглээний барааг мөнгөө зарж авахаас аргагүй. Тэр ч утгаараа энэ төрлийн барааны үнийн өсөлт эдийн засагт маш том дарамт болдог. Товчхондоо нийт иргэдийн 30 хувийг эзэлдэг ядууст хүнсний барааны хэт өсөлт томоос том ачаа болж байна. Гурван өрх тутмын нэгнийх нь орлогын тал хувийг тэтгэвэр, тэтгэмжийн мөнгө эзэлдэг, хүн амын 43 хувь нь ядуу ба ядууралд өртөхөд бэлэн гэсэн сэтгэл эмзэглүүлэм тоонууд бий. Цар тахалтай нүүр тулж амьдрах ирэх жилүүдэд энэ тоо өснө үү гэхээс багасахгүй. Иргэдийнх нь тал хувь өнөө маргаашаа яая гэсэн орлогоо инфляцид хамуулаад зүдэж явахад төр нь цагдаагаа явуулж түлээ түлшний шалгалт хийлгэхийнхээ оронд инфляцийг онилсон бодлого хэрэгжүүлж, арга шийдэл хайж суумаар санагдах юм. Тэгэхгүй бол арга нь барагдсан иргэд эцэстээ яаж ч эсэргүүцэж мэднэ. Казахстанд сая болсон бослогын нэг том шалтгаан нь 50, 60 хувиар огцом цойлсон инфляци гэж хэлэх эдийн засагч олон байна. Ортой, үндэстэй тайлбар. Дэлхийн эрх баригч, хөрөнгө оруулагч, бизнес эрхлэгчдийн цугладаг Давосын чуулганыг санаачлагч Клаус Шваб “Ковид-19:Их сэргэлт” номондоо “Цар тахлын дараа ажилгүй, санаа зовсон, өрөвдөлтэй, хорсолтой, өвчтэй, өлсгөлөн хүмүүсийн тоо хүчтэй хөөнө. Эдгээр ажилгүй, итгэл найдваргүй, хөрөнгөгүй хүмүүс өөрсдөөсөө илүү амьдарч байгаа хүмүүсийн эсрэг амархан босдог. Одоо гэхэд л америкчуудын гучаас илүү хувь нь тэг, эсвэл хасах

эд хөрөнгөтэй болсон байна. “Ковид-19”-ийн үед нийгмийн замбараагүй байдал дэлхий дахинд нэмэгдэж байна. Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд гэхэд л Засгийн газрын эсрэг 100 гаруй томоохон эсэргүүцэл болжээ. Нийгмийн замбараагүй байдлын хамгийн том шалтгаан нь тэгш бус байдал гэж” зүгээр ч нэг онцлоогүй байх. Тахлын хэцүү цагт иргэдээ хаясан Засгийн газруудад өгсөн сануулга гэж уншигдаж байна.

Урт хугацаанд инфляцитай аж төрөх нь тэгш бус байдлыг өөгшүүлдэг гэдгийг ч энэ дашрамд онцолъё.

Инфляцитай тэмцэх эхний алхам бол мэдээж орж гарах барааны урсгалаа сайжруулах. Орох урсгалын тухайд манайх бусад улс шиг хилийн боомтууд гэж сүртэй юмгүй, ганц Эрээнтэй. Гадаад худалдаа талдаа урд хөрштэй яриа хөөрөө өрнүүлж, гарц шийдэл хайхаас эхлээд амжуулах олон ажил бий. Наад зах нь өөрсдөөс хамаарах зүйлсээ хийж эхэлмээр байна. Өмнө дурдсанчлан ногоон бүс байгуулах ч юм уу чингэлэг тээврийн гарцыг нэмэгдүүлэх, төсвийн хэрэгггүй зардлаас мөнгө танаж Замын-Үүдэд зарцуулах гээд яривал Хятадаас хамаарахгүйгээр шийдэж болох ажил цөөнгүй харагдаад байх юм.

Олимпийн дараа урд хөрш хилээ нээчих байх гэж дэмий горьдлоготой хүлээж суухын оронд “Тахлын үед Хятад улс zero covid бодлогоосоо буцахгүй байх. Тийм учраас дотооддоо ковидын халдвараа хумихад анхааръя” гэсэн бодолтой ажиллах шаардлага Ерөнхий сайдын өмнө байна. Улсын онцгой комисс жаахан ухаалаг ажиллахад л шийдэгдчих асуудал гэж учир мэдэх улс хэлдэг. Иргэдийнхээ зуухан дахь түлээг шалгаж явахаар төдийгөөс өдий хүртэл хамгийн муу ажиллаж ирсэн УОК-тоо хариуцлага тооцоод ч болтугай ажлыг нь сайжруулмаар байна, Ерөнхий сайд аа. Дотоодод халдвар хүрээгээ тэлж, хяналтаас гарах тусам л ковидыг тэглэх хатуу бодлоготой Хятад улс үүдээ нээх хугацаагаа хойшлуулсаар байна гэдэгт эргэлзэх юм алга. Байдал бүр хүндэрвэл доллар олж байгаа ганц суваг болох нүүрс тээвэр ч тэг зогсолт хийж мэднэ.

Хоёрдугаарт, стратегийн том төслүүдээ хэрэгжүүлж эхэлмээр байна. Манай засагт нэг том гэм бий. Уул уурхай, эрчим хүч гээд гол салбаруудад ном журмынх нь дагуу том төсөл хэрэгжүүлэх гэхээр ёс мэт гарч ирдэг малчид, иргэний хөдөлгөөнийхний эсэргүүцлийг дуугүй харж сууж байгаад эдийн засагт өгөөжөө өгөх төслүүдийг салхинд хийсгэчихдэг. Сүүлийн тод жишээ гэхэд Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц байна. Баруун бүсэд үйлдвэрлэл хөгжүүлж, бизнес цэцэглүүлэх суурь болсон энэ цахилгаан станцын төслийг хэдэн малчин эсэргүүцэж жагсаад л гацаачихаж байх жишээний. Ирээдүйд дэлхийн зах зээлд улам илүү гялалзах ураны төслүүд бас ийм шалтгаанаар хөдөлж өгдөггүй. Ойрхоны өөр нэг жишээ гэвэл Канадын хөрөнгө оруулалттай хэрэгжиж буй Баянхөндий алтны төсөл байна. Мөн л ийм маягийн гацаа тээг үүсээд эхэлчихсэн. Манайх холбооны улс биш, нэг засагтай, нэг толгойтой улс. Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй хууль журмаа ягштал барьсан стратегийн том төслүүдээ зоригтой хэрэгжүүлээд явах цаг аль хэдийнэ ирчихээд хаалга тогшиж байна. Тэгж байж валютын урсгал нэмэгдэж, инфляцийн эрч суларч, иргэн Бат, Дулмаагийн орлого сайжирч, аятай тавтай аж төрцгөөнө. Эдийн засагч Г.Батзориг “Америкт бодлогын хүү өсч, хөгжингүй зах зээлд өгөөж өндөр болж байгаа учраас манайх шиг эрсдэлтэй оронд мөнгөө байршуулах сонирхол хөрөнгө оруулагчдад тун бага байгаа. Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц шиг стратегийн том төсөл л биш бол яг өдийд төслүүдэд мөнгө татах хэцүү. Уул уурхайн стратегийн хөрөнгө оруулалт орж ирвэл тэрэн шиг хэрэгтэй юм алга. Инфляциа алдсан үед долларын хангалттай урсгал хэрэгтэй. Урсгалаа дагаад долларын ханш унаад ирвэл төгрөгт итгэх итгэл сэргэнэ, төв банкны бодлогод үр нөлөөтэй болох гэх мэт эерэг дам нөлөөнүүд бий” гэж байр сууриа хуваалцсан юм. Харин эдийн засагч Ж.Дэлгэрсайхан “Инфляци иргэдийн амьжиргаанд сөргөөр нөлөөлж эдийн засгийн суурийг эвдэж байдаг. Цар тахалтай тэмцсэн хоёр жилийн бодлогоо хэвээр үргэлжлээд байвал бид инфляцийн дарамтаас шалтгаалсан бүр том асуудалтай нүүр тулах эрсдэлтэй. Ийм нөхцөлд төсөв хэт тэлэх сайн биш. Төсвийн хэрэгггүй зардлуудыг танаж хил боомтын нэвтрүүлэх чадварыг сайжруулах гэх мэт хоолойд тулсан ажлуудаа санхүүжүүлэх хэрэгтэй. Хамгийн чухал нь эдийн засгийг сууриар нь дэмжих томоохон төслүүдээ зоригтой хөдөлгөмөөр байна” гэсэн шийдлийг санал болгож байна. “Инфляцийн галзуурлыг хохирол багатай давъя гэвэл том төслүүдээ хөдөлгө” гэсэн үгийг уулзсан эдийн засагч бүр л хэлж байна.

Бизнесийн удирдлагын доктор Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

---

-Засгийн газрын зүгээс инфляци дэлхий дахины асуудал болчихсон, ганц манай үүрч яваа зовлон биш гэсэн мессэж өгөх гэж хичээж байна л даа. Эрүүл ухаанаар бодоод үзэхэд эрх баригчдын бодлогын алдаа инфляци хөөрөх гол шалтгаан болоод байна гэвэл та санал нийлэх үү?

-Нийлнэ. 2020, 2021 онд сонгуульд зориулсан шийдвэр гаргаснаас болж инфляци хэцүүдээд байгаа. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө дөрвөн их наяд төгрөг хэвлээд тараасан нь цаг хугацааны хувьд хоцорсон шийдэл болсон л доо. Бодит шалтгаан нь ийм байтал алдаагаа цайруулахын тулд нөгөө улсуудад байгаа өөр инфляцийн эх үүсвэрийг холбож яриад суугаа нь шуудхан хэлэхэд маш том нүгэл. Би дөрвөн их наядыг хэвлэх үед сануулж л байсан. Харамсалтай нь тоогоогүй л дээ. Бид яг ийм алдааг 2013 онд хийж байсан юм. 2013 оны нэгдүгээр сард Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайд байхдаа Таван толгой, Оюу толгойг зогсоосныг та санаж байгаа байх. Эрдэнэс Таван толгой жижүүрээсээ эхлээд бүх хүнээ сольж байсан юм, гурван сарын хугацаанд. Тэр жилийн нэгдүгээр сард 2.7 их наяд төгрөг хэвлэж, есдүгээр сард нь төгрөгийн ханш 40 хувиар унаж байсан түүхтэй. Нүүрсэндээ найдаж байсан ч нүүрсний ханш 2013 оны эхний улиралд тав дахин унаж 30 ам.доллар болтлоо уруудсан. Урд хөршид 57 ам.доллараар нүүрсээ өгч явсан гэрээг Н.Алтанхуяг сайн дураараа зогсоочихоод эргээд гуйн байж 32 ам.доллараар гэрээ хийсэн түүх тэр үед хамаардаг. Гэх мэтчилэн улстөрчдийн макро түвшинд гаргаж байсан бодлого шийдвэрийн алдааны тусгал нь инфляцийн хөөрөлт болж, иргэнийхээ халаасыг сэгсрээд дуусдаг л даа.

-Дөрвөн их наядыг цаг хугацаа нь болоогүй үед хэвлэснээс болж бид ямар хохирол амссан бэ?

-Наад зах нь л барилгын үнэ хоёр дахин өссөн. Дөрвөн их наядын бараг гурван их наяд нь хадгаламж руу орсон дүн гараад байгаа. Нэг зүйлийг онцолж хэлье. Саяны дөрвөн их наядаас мөнгө хүртсэн хүмүүс нь дандаа бололцоотой улс. Товчхондоо 12, 13 хувийн хүүтэй байсан зээлээ гурван хувийн зээлээр сольсон. Хоёрдугаарт, банкууд шинэ хүнд зээл огт өгөөгүй. Шуудхан хэлэхэд, өмнө нь зээл авчихсан байсан монополь компаниудын захирлуудын халаас руу л хийсэн. Би тухайн үед хэлж л байсан. “Захирлын халаасанд орсон мөнгө ажилчны халаасанд очтолоо удна шүү” гэж.

-Дөрвөн их наядыг яаж зарцуулсан бол өгөөжөө өгөх байсан бэ?

-Ядаж талыг нь Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн сайдад хуваарилж нийгмийн даатгал гэх мэт таван төрлийн даатгалаа санхүүжүүлж, буцаагаад ажилгүйдлийн даатгал гэх мэт даатгалаар дамжуулж цалингийн сангаа нэмэх ёстой байсан юм. Дөрвөн их наядыг захирлын данс руу хийчихээр бүх салбар байгаа жаахан нөөцөө бүгдийг нь худалдаад авчихсан. Бүр тодруулж хэлбэл, хадгаламжид хийгээд үлдсэн мөнгөөр нь. Ингэчихээр угаасаа нөөцийн хомсдолтой байгаа зах зээлд дахиад хомсдол үүсчихсэн. Үр дүнд нь барилгын салбарт гэхэд материалын үнэ жар, далан хувиар өсчихлөө. Хамгийн чанаргүй бүтээгдэхүүнээр барилга барьчихаад хамгийн үнэтэй зарах гэж оролдож байна. Дахиад хэлэхэд, энэ бүхний дунд арилжааны банк л хожсон. Бүр энгийнээр хэлбэл, макро түвшинд арилжааны банкуудад л амь тариа хийж аварсан шийдвэр хэрэгжсэн. Хоёр зуу гаруй мянган ажлын байрыг аварсан гэх мэтээр яриад байгаа л даа. Юм мэдэхгүйгээр нь далимдуулж Ерөнхий сайдын толгойг эргүүлсэн явдал л болсон.

-Таны ярианаас анзаарахад цөөхөн том компани, арилжааны банк, шуудхан хэлэхэд, улс төр тойрсон бүлэглэлүүд л макро түвшний шийдвэрт нөлөөлж, тэд л засгийн газрын шийдвэрүүдийн өгөөжийг хамгийн ихээр хүртээд, жижиг дунд үйлдвэрлэгчид, бизнес хийхээр зүтгэж яваа иргэд тойргийн гадаа үлдчихээд байгаа юм байна, тийм үү?

-Ерөөсөө л тийм. Шийдвэр гаргагчид макро дээр тоглолт хийдэг субьектүүдийн тоглоомонд ороод байна. Тийм учраас засгийн шийдвэрийн нөлөө микро түвшиндээ бууж өгөхгүй яваа юм. Мэдэхгүйг нь ашиглаж тоглоомондоо оруулчихаад, мэддэг цөөхнийх нь дууг хорьчихлоо л доо.

-Мэддэг цөөхнөөс нь нэрлэх үү, хоёулаа. С.Баярцогт, Э.Бат-Үүл…?

-Учир мэдэх хүмүүс харж мэдэж байгаа даа, бүгдийг нь ямар нэгэн шалтгаан бодож олж хорьсон, одоо ч тэр процесс үргэлжилж байна.

-Инфляци руугаа эргээд оръё. Дөрвөн их наядыг хэвлэсний балаг зүй жамаараа яг одоо л инфляцид нөлөөлж, төгрөг үнэгүйдсэнээр илэрч байна уу?

-Хэвлэсэн мөнгө буцаад үнэ цэнээ нэхдэг. Есөөс арван сарын дараа инфляциар илэрч гарч ирж байгаа гээд ойлгочихож болно. Инфляци 15 хувь лав хүрчихсэн яваа байх.

-Хорин хувь давчихсан байх аа?

-Магадгүй. Инфляци ингэж өссөн алдааг иргэд төлж байгаа. Одоо анхаарах ёстой зүйл гэвэл дараагийн алдааг гаргуулахгүй байх. 2013 оноос хойш манай улстөрчдөд ганц гайтай юм бий болчихлоо л доо. Төр засаг барих хугацаандаа томхон мөнгө зээлэх юм уу их мөнгө хэвлэх маягаар амиа зогоогоод гарахыг л боддог болчихож. Ний нуугүй хэлэхэд, татварын орлого зуу гаруй хувиар биелчихсэн яваа. Татвараа цуглуулж аваад нийтийн мөнгөө буцаагаад нийтэд зарцуулах, өр тавихгүй явах процессыг л шаардмаар байгаа юм, улстөрчдөөс. Эрх баригчид одоо яана гэж бодож байна.

-Яана гэж?

-Тянжинь, ковид, гадаадын инфляци гэсэн гурван үгийг хаваржингаа улиглана. Өөрсдийнхөө алдааг ингэж л дарж нууна.

-Казахстаны иргэдийн бослого эсэргүүцлийн нэг шалтгаан нь тавь, жаран хувь давчихсан инфляци нь гэж харах хүн олон байна. Засаглал нь, байгалийн баялгаа зарж байгаа нь гээд ер нь манайхархуу л улс шиг санагддаг. Манай инфляцид тийм эрсдэл байна уу, тавь жаран хувь даваад цойлчих эрсдэл?

-Зөв бодлого явуулахгүй бол инфляци ингэж цойлох эрсдэл бийг үгүйсгэхгүй. Казахстан манайх шиг шороогоо зардаг улс гэдэг нь үнэн. Засаглалын төрх ижил шахуу болох гээд байна гэсэн болгоомжлолтой ч зарим талаар санал нийлж байна. Одоо бий болж байгаа У.Хүрэлсүх гэдэг “хаан”-ы засаглал Назарбаевийнхаас ялгагдахгүй болж мэдэх эрсдэл бийг үгүйсгэх аргагүй. Назарбаевийн хувьд шороогоо зарж олсон мөнгөө хот гэх мэт нүдэнд харагдах зүйлд зарцуулсан бол манайхан баялгаа зарж олсон мөнгөнөөс хүртсэн ашгаа гадагш нь аваачаад нуучихсан. Хүний газар орон сууц худалдаж авснаас өөр юм харагдахгүй л байна. Казахстанд болж өрнөсөн үйл явдлын тухайд сая Путины тоглолт явагдсан л даа. ОХУ-ын хувьд Казахстан маш том стратегийн улс. Наад зах нь л сансарын пуужингийх нь нисдэг станц бий. Маш том тоглолтын сэжүүр анзаарагдлаа гэж харсан.

-Таны сая ярьснаас лавшруулаад асуухад бид эндээ ухаалаг, хашир аж төрөхгүй бол Казахстан шиг их гүрний тоглолтод орчих эрсдэл ойрхон байгаа ч юм шиг. Та юу гэж бодож байна вэ?

-Казахстанд болж буй энэ үйл явцыг манайх өчнөөн жилийн өмнө дайраад гарчихсан л даа. Долдугаар сарын 1 чинь яг иймэрхүү том тоглолтын сэжим. Та сайн анзаараарай. Оюу толгойн гэрээг хийхийн тулд 2005-2008 онд хэд хэдэн Засгийн газар солигдсон. Яг үнэндээ 2004 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс л манайд олон улсын хөрөнгө оруулалт, зах зээл нээгдсэн. 2003 оны арванхоёрдугаар сарын 25-нд ЗХУ-ын 9 тэрбум ам.долларын өрийг дарснаас үүдэлтэй. Ийм шалтгаанаар 2004 оны нэгдүгээр сараас албан ёсны зах зээл орж ирсэн түүхтэй. Түүнээс өмнө манай уул уурхайн салбарыг сонирхогчид байсан ч хойд хөршдөө өгөх өрнөөс маань болгоомжлоод явсан юм. Тэрнээс өмнө хөрөнгө оруулагчид орж ирэхгүй байсан бас нэг шалтгаан бий. Тэр нь П.Жасрай гуайн Засгийн газрын үед үйлчилж байсан дөч, тавин хувийн асар өндөр татвар. Ний нуугүй хэлэхэд татварын бодлогоор социализмаас үлдсэн 1850 байгууллагыг бүдгийг нь дампууруулсан. М.Энхсайхан Ерөнхий сайдаар ажиллахдаа нэгэнт дампуурсан компаниудыг тараах ажил л хийсэн. 1997 онд шороогоо заръя гээд либериал хууль гаргасан нь цаанаа ийм учиртай. 2006 онд манай татвар буцаад арав болсон. Яг нарийн яривал татвар батлах энэ процес хүртэл Оюу толгойн гэрээний гол тоглолт байсан. Тэгээд 2005-2008 онд хэд хэдэн Засгийн газар Оюу толгойн гэрээг хийх гэж оролдсон. Зарим нь гэрээг хийх нь гээд бусдыгаа унагасан. Энэ бүхний дараа хоёр талаасаа тулаад, хөдөлж чадахаа больсон л доо. Товчхондоо улс төрийн том бүлэглэлүүдийн том гэрээнд оролцох гэсэн сонирхлын хурц хэлбэр долдугаар сарын 1 болж илэрсэн юм. Долдугаар сарын 1-ний үйл явдлын дараа С.Баяр Ерөнхий сайд байхдаа аймшигтай таван хүнээ сольж, АН-д таван суудал өгсөн. Яг үнэндээ хамтарсан гэрээ хийх нөхцөлийг л таван хүний амиар олж авсан.

-Тодруулах нэг зүйл байна. Та сая Казахстанд өрнөсөн шиг үйл явцыг манайхан долдугаар сарын 1-нд дайраад гарчихсан гэлээ. Тэгэхээр тэр үед өрнөсөн процессын цаана оросууд оролцож байсан сэжим ч бий гэж ойлгож болох нь ээ?

-Тэгж хэлэх үндэслэл, кейсүүд сонсогдож дуулддаг. Тухайн үеийн бужигнааныг улс төрийн том, өөр зөрчил болгох гэсэн үйл явц гэнэт бужигнаад алга болсон юм билээ.

-Казахстан шиг нэг хүний засаглалтай, тэр нь бусдаас хэт хамаарал бүхий болох эрсдэлээ амжилттай даваад, ардчилал зах зээлийн замаар алхаж яваа гэж бүрэн итгэж болох уу?

-Одоо нэг эрсдэл бий. Улс төрийн энэ системийг өвлөж аваад том ордуудаас гарах ашиг дээр өв залгамжлагчдаа суулгах үйл явц өнөөдөр их идэвхтэй өрнөж байгаа. Наад захын жишээ гэхэд л 76 дотор жирийн хүн орж суух ямар ч нөхцөлгүй болсон. Уг нь Назарбаев эхний хорин жил мундаг ажилласан. Авлигатай тэмцсэн гэх мэтээр. Нийтийн мөнгө Назарбаевийн мэдэлд зуун хувь ирэнгүүт үр удамтайгаа нийлж өнөө мөнгөөр нь тоглочихсон. Ингээд сүүлийн арван жил зөвхөн Назарбаевийн удам энэ улсыг атгана гэсэн бодлогоор явчихсан л даа. Сая өрнөсөн эсэргүүцэл бол тэгж муйхарласнаас үүдсэн тэсрэлт. Ний нуугүй хэлэхэд, Таван толгой, Эрдэнэт, Оюу толгойд дандаа өв залгамжлагчдад очиж байгаа. Хэрвээ яг өнөөдрийн байдлаа Назарбаев шиг арван жил үргэлжлүүлбэл бид мөд тэсэрнэ. Учир нь энэ байдлыг үзэн ядах масс манай улсын иргэдийн 99 хувь байх юм. Монголын тухайд өмчийн хамгийн том хэлбэр буюу газар, газрын доорх баялаг төрийн нийтийн хамааралтай өмч хэвээр яваа. Үүн дээр өв залгамжлагчид олон жил эзэн суувал яах нь тодорхой шүү дээ. У.Хүрэлсүхийн ухаан гүйж чадвал төрийн өмчит улсын үйлдвэрийн газруудыг маш хурдан хувьчлах, хувьцааг нь задлах, ил тод компани болгох хэрэгтэй. Улс төр нь эдийн засагт гол нөлөөтэй яваа улсын өмчит компаниудаасаа холдох шаардлагатай. Тэгж чадвал Монголын ирээдүйд Казахстаных шиг үймээн гарахгүй.

-Ингэхэд эдийн засгийн хэчнээн хувийг төрийн өмчийн хамааралтай компаниуд эзэлж байгаа бол?

-Манай топ 100 компанийн 40 нь төрийн хамааралтай. Товчхондоо дөчин хувийг дангаараа атгаж байгаа.

-Үе үеийн Ерөнхий сайдуудаас инфляцийн хэцүү орчинд хамгийн зөв бодлого барьж сайн ажилласан нь хэн бэ?

-1990-1992 оны Д.Бямбасүрэн гуайн Засгийн газар л хамгийн том сорилттой нүүр тулсан. Тэр үед манай инфляци жилийн 360 хувь байсан. Банкны зээл нь жилийн 250 хувийн хүүтэй байлаа. Тэр хэцүүг давж, шийдэж гарсан нь хэн бэ гэвэл Д.Бямбасүрэн гуай дээр нэмэх нь ганзагын наймаачид. Давж гарсан арга шийдэл нь ерөөсөө л эрх чөлөө өгсөн. Хамгийн гол эрх чөлөө нь гадаад явах эрх чөлөө байсан. Дараагийнх нь аж ахуй эрхлэх эрх чөлөө байсан. Эрх чөлөөний хүсэл тэмүүлэл байсан учраас улсаараа тэр үеийг туулаад гарсан байдаг юм. Айхавтар инфляцийг давж гарсан дараагийн Ерөнхий сайд нь М.Энхсайхан. Азийн хямрал болсон, Монголыг тойроод асар том инфляциуд явагдаж байсан тэр үед дампууралд орсон компаниудыг задалж, дахин бүрэлдэх боломжийг нь нээгээд өгчихсөн. Өнөөгийн дажгүй явж байгаа компаниудын түүхийг та анзаараарай. Дандаа тэр үед байгуулагдсан байдаг. Ер нь манайх шиг жижиг зах зээлээс гэнэт том мөнгө гарахаар, эсвэл дотооддоо их мөнгө хэвлэхээр төгрөгийн гэнэтийн уналт болдгийг анзаарч бодох хэрэгтэй. 2013 оны нэгдүгээр сард төгрөгийн ханш 40 хувиар унасан нь их мөнгө хэвлэсэнтэй холбоотой байсан. Дараа нь 2008 оны зургадугаар сарын 18, 19-нд төв банкаар дамжуулаад 400 сая ам.доллар хоёр өдрийн дотор гарсан. Тэр явдлаас сарын дараа л төгрөгийн ханш 20 хувиар унасан.

-Төв банкны удирдлага нь төр засаг баригчдын үгнээс гарахгүй яваа нь инфляцийн өсөлтийн бас нэг шалтгаан болоод байна л даа. Энэ байдлаас гарах ямар нэг шийдэл гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Нийтийн мөнгө буюу нийтийн санхүүг өндөр албан тушаалтнаас хамгаалдаг механизм манай Үндсэн хуульд байхгүй. Үндсэн хуулиар хамгаалагдана гэвэл төв банк маань Үндсэн хуулийн байгууллага болох ёстой юм. Тэгж чадвал төв банкны бодлого нь цэвэр мөнгөнийхөө зах зээлтэй уялдаж явах учиртай л даа. Гэтэл нийтийн санхүүгийн ойлголт Үндсэн хуульд байхгүй учраас өндөр албан тушаалтнуудын хувьд нийтийн мөнгө рүү сайн, муу ямар ч хэлбэрээр оролцох үүд нь нээлттэй байгаа. Иймээс Монголбанкны ерөнхийлөгч Монголын гурван өндөрлөгт хүссэн хүсээгүй захирагдана. Товчхондоо төв банкны ерөнхийлөгч нарт бие даасан бодлого гаргаж явах ямар ч нөхцөл байхгүй. Харизмтай нь нөгөө хэдтэйгээ зөрчилдөн байж бодлогоо барих гэж оролдоно, харизмгүй бол аялдан дагаад явахаас өөр аргагүй. Тэгж явсаар ч ирсэн. Ний нуугүй хэлэхэд, өнөөдөр гэхэд л үгсчихээд явж байгаа биз дээ. Төв банкны удирдлагуудыг өндөр албан тушаалтнууд үхэр шиг хөдөлгөхөөс гадна зах зээлийн том тоглогчид бас үхэр шиг хөтлөөд явдаг. Шуудхан хэлэхэд өнөөдөр төв банкны бодлогыг арилжааны банкууд авч яваа. Том бодлого гаргуулах, мөнгө хэвлэх гэх мэт шийдлүүдийн хувьд ерөөсөө л том бизнесүүдийн тоглоомын дүрмээр яваа нь бодитой үнэн.

-Ковид, Тянжинь, эрх баригчдын ухаалаг бус бодлого хэзээ хүртэл үргэлжлэх нь тодорхойгүй гээд харвал инфляци бидний төсөөлснөөс ч илүүгээр цойлчих юм биш байгаа. Түрүүн би танаас асуусан даа, дөч, тавин хувь руу цойлох ч эрсдэлтэй юү гэж. Учир мэдэх улс ийм таамаг хэлээд байгаа юм л даа?

-Валютын ханшаа 2850 дээр гурван жил барилаа л даа, бид. Дөч тавь хүрэх нөхцөлийн тухайд түрүүн ярьсан дөрвөн их наяд төгрөг эхлэл нь болчихсон. Дөрвөн их наяд чинь бараг 1.5 тэрбум ам.доллар. Монголын зах зээлээс 400 сая ам.доллар гаргахад л төгрөгийн ханш 20 хувиар унаж байсан тухай би түрүүн цухас дурдсан. Үүн шиг том тоглолтууд хийгдэхгүй болов уу, ойрын үед. Гэхдээ өр дарах процесс явагдаж байгааг мартаж болохгүй. Бондуудын өрөөс гадна Хятадын своп хэлцлийн хоёр тэрбум ам.долларын өр байгаа. Энэ бүхний төлөлт 2022, 2023 онд төвлөрчихсөн. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өндөр үед өр төлбөрөө барагдуулъя гэж бодохгүй байна л даа. Засаг барих хугацаандаа өрийн төлбөрөөс бултах бодлого л явуулаад байх юм. Хоёрдугаарт, логистикийн том асуудал байна. Машин гарах засмал замыг хаачихсан. Нүүрс вагоноор гарч байгаа. Ний нуугүй хэлэхэд, нүүрсэн дээр гэхэд л 45 чиргүүлтэй цуваа тавиулахад л 400 сая төгрөг хүрсэн гэсэн мэдээлэл чих дэлсэж байна. Өнгөрсөн хавар 50 сая гэсэн сураг сонсогдож байсан гээд та төсөөл дөө. Кокс багатай хүрэн нүүрс шүү дээ. Бүр тодруулаад хэлбэл, ашигсаад байх юмгүй, баланс барих төдий л наймаа болж байна л даа. Байдал ийм байхад хахуульд өгч байгаа гэх олон зуун сая төгрөгийн тухай хэн ч ярихгүй яваа. Шуудхан хэлэхэд, их мөнгөний төлөөх дээдчүүлийн тоглолт тээвэр дээр явагдаж байх шиг байна. Авлигад өгч байгаа энэ мөнгө буцаад бидэнд л өртөг болж бууна.

-Хувьдаа вагонтой хүмүүс гээд харахаар улстөрч бизнесмэнүүд байдаг л даа. Тэдэнд ашигтай процесс бидэнд ачаа дараа болж байгаа нь шударга бус хэрэг шүү. Ингэхэд тээврийн асуудлыг шийдэх гарц гаргалгаа ер нь байна уу. Тээврийн үнэ өртөг ихээр нэмэгдсэн нь инфляцийн том шалтгааны нэг учраас сонирхоод байна л даа?

-Путин саяхан “Та нар манай төмөр замыг грушик болгож ашиглаад гол мөнгөө өөрсдөө хийж байна шүү, тэрийгээ хуваалц” гэсэн утгатай сануулга өгсний цаана энэ мэт шалтгаанууд бий. Өнгөрсөн оны нэгдүгээр сард эхэлсэн тээврийн асуудал дээр Засгийн газар арга хэмжээ огт авахгүй байсаар өнөөг хүрчихлээ л дээ. Ний нуугүй хэлэхэд, жил гаруй гацсан тээврийн хөлсийг төр нэг удаа төлчих ёстой юм. Яг нарийндаа жилийн өмнө захисан бараа нь иргэдийн хувьд өнөөдөр хэрэггүй, үнэ цэнээ алдчихсан байгаа шүү дээ. 3000 ам.доллараар авчих байсан ачаанаас нь өнөөдөр 10 мянган ам.доллар нэхээд сууж байгаа. Хятадаас орж ирэх ачаан дээр бөөн авлига, сүлжээ мафи үүсчихсэн, хэн их авлига өгснийх нь бараа түрүүлж орж ирж байгаа нь нуух юмгүй ил үнэн. Энэ дашрамд нэг зүйлийг онцолмоор байна. Өнгөрсөн түүхээ эргээд харахаар таван удаагийн эдийн засгийн хямрал болж байж, манай улсад. Энэ бүхнээс гаргасан ганцхан зүйл бол эрх чөлөө. 1990-1992 онд гадаад явах эрх чөлөө, аж ахуй эрхлэх эрх чөлөө өгсөн. Малаа хувьчилж аваад аж төрж явсан учраас 1997 оны хэцүү цагийг давж чадсан. 1997 онд орон сууцаа хувьчилж байсан. Мал, орон сууц хувьд очиж, хөдлөхгүй байсан хөрөнгө хөдөлж байсан, хөдөлсөн учраас тэр жилийн хямралыг давсан. 2009 оны хямралын үеэр өршөөлийн хууль гаргаж эдийн засгийн эрх чөлөө өгснөөр дөрвөн тэрбум ам.доллар эдийн засагт ил гарсан. Энэ мөнгө Оюу толгой төслийн дөрвөн тэрбум доллартай нийлээд хямралыг дажгүй давах хүч болсон. Гэх мэтээр яривал хямрал болгоныг бид эрх чөлөө болон техник технологийн хүчээр л давж гарсан байдаг.

Эдийн засагч, шинжээч Г.Батзоригтой ярилцлаа.

---

-Шинэ сэргэлтийн бодлогын олзуурхууштай талаас ярилцлагаа эхэлье?

-Байгаа нөхцөл байдлаа хүлээн зөвшөөрч чадсан нь авууштай. Дурдагдсан тоо баримтууд нь ханатай, одоо бид юутай тулгараад байна вэ гэсэн асуулт тавиад асуудлуудаа маш сайн харж чадсан санагдсан. Суурь асуудлуудаа бодитой харчихвал түүнд тулгуурласан бодлого, урт хугацааны хөтөлбөрүүд зөв явах магадлалтай. Эдийн засгийн хөгжлийн яамыг дахиад байгуулахаар шийдсэн нь хоёр дахь олзуурхал. Урт хугацааны хөгжлийн бодлогоо барьж, хянаж, улс төрийн бодлоготой уялдуулах тал дээр дэмжлэг судалгаагаар хангаж ажиллах ийм бүтэц маш хэрэгтэй. Гурав дахь олзуурхал гэвэл богино, дунд, урт хугацааны бодлоготой болчихлоо. Муу ч, сайн ч ерөнхий бодлого, төлөвлөлттэй болно гэдэг сайн хэрэг. Урт хугацааных нь “Алсын хараа-2050”, “Алсын хараа-2050”-ыг бодит болгох хөтөлбөр нь шинэ сэргэлтийн бодлого болов уу гэж харж байна. Богино хугацааных нь мэдээж төсөв, мөнгөний бодлого.

-Шүүмжлэхээр ч юмуу, анхаармаар өнцгүүд гэвэл та юуг онцлох вэ. Эдийн засгаа хэд нугалсан өртэй, ковидын хямрал гүнзгийрсэн ийм үед 120 их наядын санхүүжилтийг хаанаас яаж бүрдүүлэх вэ гээд харвал асуудал их байх шиг ээ?

-Асуудал их байна. 120 их наяд гэдэг бол Монголын эдийн засгийг дөрөв нугалсантай тэнцэх их мөнгө. Засгийн газар эдийн засгийнхаа 75 хувьтай тэнцэх хэмжээний өртэй яваа. Ийм нөхцөлд нэмэлт эх үүсвэр татах боломж байхгүй л дээ. Байлгалаа гэж бодоход “Рио тинто” шиг гадны томоохон хувийн хэвшлүүд орж ирж ажиллахгүй л бол ямар ч найдваргүй. Өөрөөр хэлбэл, Оюу толгой шиг том хөрөнгө оруулагчийн тухай дахиад ярих хэрэг гарч байна гэсэн үг.

-Том төсөл хэрэгжүүлэх чадалтай шинэ хөрөнгө оруулагчийг татахын тулд бид юунд онцгой анхаарах ёстой бол?

-Оюу толгойтой яалт ч үгүй тохиролцож ойлголцох нь чухал болчихоод байна л даа. Энэ төсөл дээрээ маш сайн тохиролцоонд хүрч чадвал дараа дараагийн хөрөнгө оруулагчид орж ирэх үүд нээгдэнэ. Тэгснээр шинэ мега төслүүд хэрэгжих боломж бүрдэнэ. Мега төсөл хэрэгжих чадамжтай салбар гэвэл өнөөхөндөө уул уурхай л байна.

-Уул уурхайн салбарт ойрын жилүүдэд мега төсөл хэрэгжинэ гэсэн итгэл төрөхгүй байна. Шинэ сэргэлтийн бодлогод үйлдвэрлэлийг хөгжүүлнэ гээд олон төсөл жагсаасан харагдсан. Тэр жагсаалтыг нь харахаар өөр салбарт ч том хөрөнгө оруулалт татаж чадна гэсэн итгэл эрх баригчдад байх шиг?

-Шинэ сэргэлтийн бодлогыг харахаар аж үйлдвэр гэж их ярьж байгаа л даа. Аж үйлдвэр хөгжих боломж бидэнд хэр байгаа вэ гэдгийг Чилийн жишээгээр тайлбарлая. Чили улс өнгөрсөн зууны жараад оноос зэсээ экспортолж эхэлсэн. Уул уурхайгаас хамаарахгүй байя гээд аж үйлдвэрийн бодлого баримтлах гэж хичээсэн, сүүлийн тавин жилийн хугацаанд. Манайхыг бодвол тогтворжуулалтын сантай, зэсийн экспортын орлогоо зөв ашигладаг улс гэдгийг та мэднэ. Гэтэл ДНБ-ий бүтцийг нь харахаар аж үйлдвэрийн салбарын эзэлдэг хувь төдийлөн нэмэгдээгүй. Энэ бол аж үйлдвэрийн салбарыг хүсээд л хөгжүүлчихдэггүйн том жишээ. Аж үйлдвэрийн салбарыг хөгжүүлэхэд санхүүжилт их шаардлагатай. Санхүүжилт татах боломж маш бага байгаа тухай та бид хоёр түрүүн ярьсан. Хоёрдугаарт, манайх шиг сахилга батгүй улсын тухайд үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэхэд магадгүй зуун, хоёр зуун жил шаардагдахыг үгүйсгэх аргагүй. Ерээд онд боловсруулах салбарын эдийн засагт эзлэх хувь 20 орчим хувьтай байсан бол сүүлийн арван жилд найман хувиас хөдлөөгүй. Эсрэгээрээ уул уурхайн эзлэх хувь таван хувь байснаа 23 хувь болж өссөн. Тэгэхээр бид яалт ч үгүй уул уурхайгаас хүчтэй хамааралтай эдийн засагтай улс болчихсон.

-Азийн супер сүлжээ төслийг Шинэ сэргэлтийн бодлогод тусгасан харагдсан. Хэрэгжих эсэх нь хоёр хөршийн хандлагаас шууд хамаарах байх. Ингээд бодохоор сэргээгдэх эрчим хүчээ экспортлоод дажгүй мөнгө олох найдвар байхгүй л харагдах юм?

-Эрчим хүчний чиглэлд мега төсөл хэрэгжих орон зай бий ч улс төрийн оролцоо асар өндөр. Дан ганц манай улсын шийдэх асуудал биш. Таны хэлсэн шиг хоёр хөршид манай улсыг хөгжүүлэх, эдийн засгийг маань дэмжээд явах сонирхол хэр байгаагаас хамаарна.

-Өнгөрсөн түүхээ харахаар хоёр хөрш манай улсыг эдийн засгийн хувьд бие даалгах сонирхолгүй явсаар өнөөг хүрсэн. Одоо өрнөж буй үйл явцыг анзаарах нь ээ ч тэр сонирхол нь өндөр хэвээр байх шиг?

-Манай улсын хувьд 2005 он хүртэл эдийн засаг гэж ярихад хэцүү байсан л даа. Донор орнуудаас тусламж авдаг, хөдөө аж ахуйн эдийн засагт эзлэх хувь нь 30, 40 гэж яригддаг, зуд болоход улсын аж ахуйд асар хүчтэй нөлөөлдөг тийм л орон байсан. Тэр үед Хятад улс ч өөрсдөө сэргэх гээд юун манайхтай манатай явсан. Сүүлд мега төсөл хэрэгжиж, гуравдагч хөрш Монгол Улс дахь хөрөнгөө хамгаалах үүрэгтэй болонгуут Орос, Хятадын асуудал огцом хөндөгдөж эхэлсэн түүхтэй. Үеийн үед мега төслийг хэрэгжүүлэхгүй, хөгжүүлэхгүй байя гэсэн бодлого хөрш хоёр улсад байх нь гайхах зүйл биш болов уу. Мега төсөл хэрэгжүүлснээсээ хойш бид Хятадтай нэлээд ойр харилцсаар ирсэн. Сүүлийн үед Оростой нэлээд ойрхон уулзалт хийгээд яваад байна л даа. Эндээс харахад аль улс төрийн нам эрх барьж яваагаа их зүйл шалтгаалж байх шиг. Хятадтай харилцах харилцаагаа сайжруулах шаардлага бий.

-Уул уурхайгаас хэт хамаарсан эдийн засгаа солонгоруулна гэж олон жил ярилаа. Хөдөө аж ахуйгаа додомдвол уул уурхайн салбарын нөлөөллийг багасгахад мэдрэгдэхүйц нөлөө үзүүлж чадах болов уу?

-Хөдөө аж ахуйг урт хугацааны хөтөлгөө морь гэж харахгүй байна. Найдвар тавих хоёр салбар бий. Нэг нь IT, нөгөө нь боловсрол. Ер нь боловсролын салбар л илүү найдлага, итгэл төрүүлж байгаа. Энэтхэг хүмүүс “Амазон” гэх мэт том компаниудын захирлууд болчихлоо. Яг ийм түвшний алба хашдаг дөрвөн хүний цалин байхад л манай төлбөрийн тэнцэл буюу валютын орох урсгалд эерэгээр нөлөөлж ханш тогтворжино гээд та бод доо. Боловсролоо үнэ хүргэж чадвал асар их ирээдүй бий. IT-гийн хувьд гурван төрлийн компани байна. Төсөлдөө живсэн Монголын компаниудаас гадна Япон гэх мэт улс руу үйлчилгээ үзүүлдэг компаниуд бий. Гаднаас валют олж ирэх боломжтой компаниуд гэсэн үг. Гэхдээ сая дурдсан салбаруудаас мөнгө олох боломж гуч, дөч, магадгүй тавин жилийн дараах асуудал.

-Шинэ сэргэлтийн бодлогод зарцуулагдах их мөнгийг урт хугацааны, бага хүүтэй зээл, бонд гэх мэтээр санхүүжүүлэх боломжийн тухайд та юу хэлэх вэ?

-Манай улсын нийт өр эдийн засгаасаа хэт давсан тухай ярианыхаа эхэнд хэлсэн. Бондын тухайд засаг өөрөө босгож, Сангийн яаманд байршуулж, өөрсдөө зарцуулалтыг нь шийддэг. Манайх шиг хэрэгжилтэн дээрээ алддаг, үйлдвэрлэл хөгжүүлэх бага хүүтэй зээлээ улс төрийн хамаарал бүхий танил талдаа өгөөд үрэн таран хийдэг улсад өгөөж муутай шийдэл. Харин Газрын тосны үйлдвэр дээр хэрэгжүүлсэн шиг загвараар явбал өөр хэрэг. Ийм төслүүдийн хэрэгжилтэд тавих хяналт чанга, хүүгийн зардал бага байдаг. Улс хоорондын харилцаа сайн бол ийм гарц бий.

-Ингээд харахаар ойрын ирээдүйд том санхүүжилт татах боломж бараг л байхгүй санагдлаа. Заавал их мөнгө хайж явахгүйгээр эдийн засгаа босгоод авах гарц, шийдэл байна уу?

-Хамгийн суурь логик нь хувийн секторын оролцоог л бүх төслүүд дээр хангуулах. IPO хийх замаар төрийн өмчийн компаниудын тодорхой хувийг хөрөнгийн зах зээлд гаргана гээд төсөвт тусгачихсан. Авлига нь дэндсэн, улс төрийн хамаарал бүхий өчнөөн хүн шахчихсан компани руу хэн хувийн мөнгөө хийх вэ дээ. Иймэрхүү байдлаар төр өөрөө менежерийн үүргээ гүйцэтгээд байвал хэцүү. Харин неолиберализмын онолоороо эрүүл мэнд, боловсрол гэх мэт салбаруудад төр оролцоогоо хадгалж үлдэж, бусад салбараа хувийн секторт даатгавал илүү ухаалаг шийдэл болно. Хувийн хэвшлийн тухайд ашгийн төлөө байгууллага учраас аль болох судалгаатай, экосистем нь бүрдсэн зүйлийг л урагшлуулахыг хичээнэ. Ер нь төрийн оролцоо менежерийн, татварын, хууль эрх зүйн түвшинд гэх мэт янз бүрийн хэлбэрээр гарч ирнэ л дээ. Хууль эрх зүйн түвшинд гэхэд маш олон хэрэгжихгүй журмууд гаргах ёстой эсэх, татвар дээр заавал намын татварыг бизнесүүдээс саах ёстой эсэх гэх мэт олон асуудал бий. Шөнийн манаачийн үүргээ л гүйцэтгээсэй гэдэг шиг төрийн зайлшгүй үүрэг өөр л дөө.

-Хүмүүнлэгийн чигийн салбарууддаа төр оролцолцоод бусдыг нь зуун хувь хувийн хэвшилд даатгаач ээ гэж үү?

-Ерөөсөө л тийм.

-ДНБ-ийг гурав дахин өсгөнө гээд байгаа. Яг үнэндээ ДНБ өссөн гэж мэдээлдэг ч нийт иргэдэд наалдсан нь юу билээ гээд харахаар хэцүү зураг харагддаг…?

-ДНБ-ийг гурав дахин өсгөх боломж байгаа л даа. Гуч, дөчин жилийн хугацаанд зургаа дахин өсгөчихсөн Катар, Хонконгийн жишээнүүд байна. Гэхдээ бидний хувьд ДНБ-ээр эдийн засгаа хэмжээд явах нь нэг талаараа учир дутагдалтай. Өнгөрсөн оны эцэст ДНБ 3.5 хувиар өслөө л гээд байгаа ч бид хоёрын халаасан дахь мөнгө өссөн үү?

-Өсөх нь бүү хэл үнэ цэнэ нь хэд дахин уначихлаа л даа?

-Уул уурхайн салбарт чиглэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалттай голдуу компани, тийшээгээ ханган нийлүүлэлт хийдэг компаниуд дээр л өсөлт бий болоод байна л даа. Тэрийг бид Монгол Улсын өсөлт мэтээр яриад суугаа. Нөгөө талд Үндэсний нийт орлого гэж бий. Тодруулж хэлбэл, үндэсний компаниудын бүтээж байгаа баялаг. ҮНО 2012 оноос хойш ДНБ-ээсээ зөрөөд явчихсан. Нэлээд зааг гарчихсан. Товчхондоо бид гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг үр ашигтай ашиглахгүй байна гэсэн үг. Тогтвортой өсөлтийг ярихын тулд Үндэсний нийт орлого гэдэг үзүүлэлтээр давхар хэмждэг, тэрийгээ бид ярьж байх хэрэгтэй. Гол ажиллах хүчин хөдөө аж ахуй, үйлчилгээний бизнест төвлөрдөг. Гэтэл энэ компаниуд дээр гэрэл гэгээ ажиглагдахгүй болохоор мянга өсөлт яриад нэмэргүй болчихож байгаа юм.

-Ингээд харахаар уул уурхайгаас эдийн засаг нь хамааралтай, энэ янзаараа олон жил явсан улсуудад ажиглагддаг том эрсдэлүүдээр ярилцлагаа үргэлжлүүлмээр юм байна?

-Уул уурхай голлосон улсуудыг харахаар давхарга хоорондын зөрүү нэмэгдсэн нь анзаарагддаг. Зээлийн хүүгийн төлбөр төсвийн орлогын 11 хувьтай тэнцэхүйц байгаа. Гэтэл бид боловсрол, эрүүл мэндийн салбартаа хүүгийнхээ төлбөрөөс илүү хэмжээний мөнгө зарцуулж чадахгүй яваа. ДНБ-ий 3-4 хувьтай тэнцэх мөнгийг л боловсрол, эрүүл мэнддээ зарцуулж, авсан зээлийнх нь хүүгийн төлбөр энэ салбарууддаа зарцуулсан мөнгөнөөс илүү гарчихсан яваагаа эргэж харж дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Бодитой арга хэмжээ авахгүй бол давхарга хоорондын зөрүү улам нэмэгдэнэ. Дунджаас доогуур давхаргын хүн дундаж давхарга руу ороход маш хэцүү болно гэсэн үг. Энэтхэг зэрэг улсад ядуу айлд төрлөө гэхэд есөн үеийн дараа дундаж давхарга руу ордог бол Норвеги, Голланд гэх мэт улсын тухайд давхарга ахихад гурваас дөрвөн үе шаарддаг гэдэг. Монголд хууль ёсоороо явбал дундаж давхарга руу орох үе нь Энэтхэг шиг биш гэж найдаж байна. Цаашдаа уул уурхайгаас хэт хамааралтай хэвээр олон жил явбал Энэтхэг шиг болох эрсдэл өндөр.

-Давхарга хоорондын ялгааг Энэтхэг шиг болгохгүйн тулд ойрын жилд юунд анхаарах ёстой гэж харж байна?

-Уул уурхайн салбарт мега төслүүдээ зэрэгцүүлж хөгжүүлэхээс гадна хөдөө аж ахуйн салбараа дэмжиж хөгжүүлэх шаардлагатай. Хөдөө аж ахуйгаа хөгжүүлье гээд жижиг дунд аж ахуйн нэгжид хөнгөлөлттэй зээл олгож буй санаа нь зөв. Гэхдээ яг олгох үедээ алдаа гаргасаар ирсэн. Түрүүн хэлсэн дээ, ашиг сонирхол бүхий нөхдүүд нийлж аваад үрэн таран хийчихдэг гэж. Ийм учраас байдал өөрчлөгдөөгүй өнөөг хүрсэн. Хэрэгжилт дээрээ институцийн хяналт сул учраас идэх уух явдал, авлига гэх мэт буруу үзэгдэл газар авчихаад байна л даа. Өнгөрсөн хугацаанд 400 гаруй бодлогын хөтөлбөр зарласны 200 орчим нь л цаасан дээр бууж, жар далан хувьтай хэрэгжсэн байх шүү. Нэг өгүүлбэрээр хэлбэл бодлогын хөтөлбөрийг хангалттай баталж яваа, хэрэгжилт дээрээ л анхаармаар байна.

-Сонгуулийн мөчлөг хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилтийн маш том саад шиг санагддаг. Нэг намынхаа хэрэгжүүлж байсан хөтөлбөрийг нөгөө нь засаг барихаараа үгүйсгээд шинэ хөтөлбөр зохиочихдог…?

-Бид ганц сонгууль ч биш, олон мөчлөг дунд амьдарч байгаа. Улирлын чанартай бизнесийн мөчлөг, таван жил тутам орж ирдэг Валютын сангийн мөчлөг, түүхий эдийн мөчлөг, нэмэх нь сая таны хэлсэн сонгуулийн мөчлөг. Эхний гурван мөчлөг биднээс хамаарахгүй. Сонгуулийн мөчлөгийг өөрсдөө зохицуулах боломж уг нь бий. Сонгуулийн мөчлөг буюу нам дагасан бодлогууд маш том асуудал үүсгэдэг нь үнэн л дээ. Энэ мөчлөгийг багасгаж чадвал л тогтвортой өсөлтийн талаар ярих боломж бүрдэнэ.

-Шинэ сэргэлтийн бодлогод огт дурдагдаагүй амин чухал асуудал байна уу?

-Энэ хөтөлбөрт огт дурдагдаагүй зүйл нь системийн реформууд. Ялангуяа эрүүл мэнд, боловсрол, тэтгэврийн системийн реформуудыг хийхгүй бол хөгжил ярихад хэцүү. Суурь бүтэц нь хүнийг зовоодог, ядуу амьдруулдаг, тэгш хөгжих боломжийг нь олгодоггүй эргүүлэгт оруулчихсан. Хүүхдээ ангийнх нь тавин хүүхдээс урагш суулгах гэж багшид нь мөнгө төлдөг, тэтгэвэрт гарлаа гээд ядуурлын эгнээ рүү ордог байдал нийтлэг зовлон болчихсон. Энэ мэт системийн хувьд шинэчлэх ёстой зүйл их байна. Иргэнийхээ аз жаргалтай тэгш амьдрах боломжийг системүүдээр хангаж өгөх шаардлага үүсчихсэн. Өнөөдөр Европын эдийн засаг муудлаа, ажилгүйдэл ихэслээ л гэж байна. Гэхдээ тэнд ядаж л хүн аюулгүй таатай амьдрах орчин бүрдчихсэн.

-Ковид дэлхийн дэгийг тэр чигт нь өөрчилсөн нь жил ирэх мэдрэгдэж байна. Товчхондоо олон жилийн хөгжлийн бодлогоо танигдахын аргагүй өөрчлөгдөж байгаа дэлхийн цонхоор харах шаардлага үүсчихсэн. Дэлхий яаж өөрчлөгдөж байна вэ, тийм дэлхийд бид яах ёстой вэ гэсэн асуудлаар ярилцлагаа төгсгөе?

-Дэлхий 200 гаруй орнуудын бараг 50 хувь нь улс төрийн тогтворгүй байдалтай байна. Ялангуяа ковидын үед эрх баригч намуудын давамгайлах хүч асар их нэмэгдлээ. Зарим орны эрх баригчид ковидоор далимдуулж журам дүрэм хууль гаргах замаар нөлөөгөө ихэсгэснийг дэлхийгээрээ ярьж байгаа. Даяарших буюу худалдааны дэмжих бодлого гэхээс илүү тус тусдаа амиа хичээх, худалдааныхаа хувьд хамгаалалт хийх, тариф үүсгэх гэх мэт асуудлууд цаашдаа үргэлжлэхээр байна. Тэгэхээр бидний хувьд гуравдагч хөршийн бодлого асар чухлаар тавигдаж таарна. Магадгүй Хятад улс цаашдаа “Америктай тохиролцохгүй нь, аль нэгтэй нь тохиролц” гэсэн шаардлагыг албан бусаар тавьж магадгүй. Австралид хандсан шигээ манайд хандахыг үгүйсгэхгүй. Ингээд бодоод үзэхээр бидний хувьд Япон, Европын орнууд, Канад ч юмуу, ер нь л гуравдагч хөршүүдээ ялангуяа мега төслүүд дээрээ хамж авах нь асар зөв байгаа юм. Мега төслөөрөө л бид эдийн засгийн дархлаагаа бий болгохоос биш урд зүгээс Австралид хориг тавьсан шигээ манайд хориг тавьчихвал хичнээн орилолдоод нэмэргүй. Бодлого, улс төрийн хувьд нэлээд өндөр түвшинд тоглохгүй бол дэлхийн гуравдугаар дайн эдийн засгийн хувьд бараг явагдаж байна гэж яригдаж буй энэ үед тэсч хөгжихөд хэцүү. Дараагийн том асуудал бол дэлхий даяар ажиглагдаж буй тэгш бус байдлын эсрэг үзэгдлүүд. Дэлхийн хүн амын ганцхан хувь нь нийт баялгийн 45 хувийг эзэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн хаа сайгүй хүмүүс ядуурч, орлого олох боломжууд нь хумигдаж байна. Ийм цагт хүмүүс тэмцэл, бослого, өөрчлөлтөд сэргэг болж эхэлж байна л даа.

-Тэрний нэг илрэл нь Казахстан болж таарлаа. Ер нь тэмцлүүд шууд эсэргүүцлээс өөрөөр ч их хүчтэй явагдаад эхэлчих шиг. Наад захын жишээ нь криптовалют байна…?

-Яг тийм. Хамгийн эхлээд бидэнд анзаарагдсан нь сүлжээний бизнес. Хоёр дахь нь криптовалют буюу койн. Хүмүүс шууд талбай дээр гарч тэмцэх биш, өөр хэлбэрээр тэмцээд байгаагийн нэг тод илрэл л дээ. Криптовалютыг хүмүүс авч үнэ нь өссөнөөр дэлхийн санхүүгийн систем хүнд байдал руу орсон. Өмнө нь мөнгөний, сангийн гэсэн уламжлалт бодлогоор дэлхийн эдийн засгийг удирдаж байсан бол үүнтэй зэрэгцээд ямар ч хяналт, зохицуулалтгүй, асар их мөнгө эргэлдээд эхэлчихлээ. Тэр нь тодорхой хэмжээний экосистемтэй болж, хүмүүс гүйлгээ хийж, олон өөрчлөлт өрнөж байна. Бидний хувьд бизнес улстөрч хоёр нийлчихсэн, бие биетэйгээ тохирчихсон ардчилал дунд амьдарч яваа. Байдал ингээд өөрчлөгдчихөөр нөгөөдүүлийн чинь санаа зовоод эхэлж байгаа юм. Бидний авдаг бялуунаас гадна бялуу гараад ирлээ, яах вэ гэцгээгээд. Тэгэхээр бид финтек чиглэлийн өөрчлөлтөд соргог хандах хэрэгтэй.

Ор гэж уриалаад байгаа юм биш л дээ. Хууль эрх зүйн хувьд цахим валют, блокчейн технологи гэх мэтэд хөгжүүлэлт хийгээд явбал цаашдаа олон улсад үйлчилгээ үзүүлэх нөхцөлүүд хангагдчихаад байгаа юм болов уу гэж харж байна. Дахиад онцлоход, гурав дахь анхаарах ёстой зүйл нь эдийн засгийн цөм бодлого. Цөм бодлогын тухайд мөчлөгөөсөө салж чадахгүй. Бусад мөчлөгөө зохицуулж чаддаггүй байлаа гэхэд сонгуулийн мөчлөг дагасан бодлогодоо анхаармаар байна. Энэ асуудлаа шийдчихвэл наад зах нь түүхий эдийн үнийн өсөлттэй үеийг ашиглах гэх мэт олон боломж бий.