Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Б.Лхагважав: МАН олон жил засаглахын тулд ОХУ, Хятад, Хойд Солонгосын бодлогыг системтэйгээр нэвтрүүлж байна DNN.mn

Бизнесийн удирдлагын доктор Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Орос, Украины дайны байдал хүндрэх шинжтэй болчихлоо. Энэ дайны нөлөөнд хамгийн их хохирох улсуудыг онцлооч. Ийм эгзэгтэй цаг үед бид яах ёстой вэ?

-Ний нуугүй хэлэхэд, энэ дайны хамгийн том тоглогч нь АНУ болж байна. Тэдний биеэ даасан систем дайны цагт улам хөгжих бололцоо нээгдчихлээ. Европын холбооны улсуудын эдийн засаг хүндэрч байна ОХУ-ын газ хийний асуудал Европт том зовлон болно. Ойрын үеийн хүнд сорилтынх нь нэг байх нь тодорхой. ОХУ өөрөө ч их хүнд байдалд орчихлоо, улстөр эдийн засгийн хувьд. БНХАУ ковидоос болоод асуудал ихтэй байна. Хятадад юу болж байгааг дэлхий даяар мэдэхээ болилоо. Харин АНУ-ын эдийн засаг бүхэлдээ өсч байна. Цаашдаа ч өснө. Шалтгаан нь тодорхой. АНУ-ын эдийн засгийн өрсөлдөгчид бултаараа занганд орчихсон. Тийм учраас АНУ энэ дайнаас хамгийн ашиг, олзтой аж төрөх тактикаа бариад гараад явчих байх.

Европын холбооны тухайд Унгар байр сууриа тодорхой хэлсэн. Эрчим хүчний чиглэлээр Оростой харилцана, хүмүүнлэгийн шугамаар ажиллах бодлого маань ондоо гэчихсэн. Зарим улс орны тухайд нийгэмдээ хал бал багатай энэ мэт шийдвэр гаргаж байгаа. Манай улсын хувьд сар шахуу эргэлзэж яваад дайн гэдэг үгийг одоо л хэрэглэж байна. Улайм цайм нэг улс нь нөгөө рүүгээ довтолж байхад тусгай ажиллагаа гэх мэт үг хэрэглэх нь зохисгүй л дээ. Яг ийм эгзэгтэй үед зарчим дээрээ зөв зогсоод зөв менежмэнт хийгээд явах ёстой. Түүнээс биш муйхарлах маягаар асуудалд хандаж болохгүй. Нэг зочид буудлын ханан дээр Украины далбааг тавиад Украинаас ирсэн хүмүүст нээлттэй гэсэн зар тавьсан харагдсан. “Алтан тариа” компанийн захирал оффисынхоо хананд Украины далбааг өлгөсөн кейс бий. Энэ мэтээр дээр, дооргүй мэдрэмжтэй хандаж, үйлдэл хийх нь зөв л дөө.

-Гуравдагч хөршийн элчин сайд нар хэвлэлийн бага хурал зарлаж эрчим хүчний хараат байдлаас гарахад туслахад бэлэн гэж хэллээ. Ер нь гуравдагч хөршүүдээс энэ чиглэлээр хөрөнгө татах боломж бололцоо хэр бол, анхаарах асуудал юу байна?

-Уран, цөмийн зэвсгийн хувьд асуудал бий. Атомын хог хаягдлыг Монголд булшлах гээд арван тэрбум ам.доллар авах гэж явсан үйл явц бий. Ний нуугүй хэлэхэд Японд цунами болоод энэ төсөл зогссоныг одоогийн УИХ-ын дарга сайн мэдэж байгаа. Товчхондоо цөмийн зэвсгээс юм уу дайн байлдаанаас олз олох гэж явах нь их л ухаантай хүний хийх ажил гэж хэлмээр байна. Эрчим хүчний тухайд 2006 онд boom болох цагаар буюу С.Баярын үед ураны лицензээ “Хан ресурс”-д өгсөн. Дараа нь шуудхан хэлэхэд Оросын нөлөөгөөр зогсоосон түүх бий. Хойд хөршийнхөн “Арбитрт төлөх мөнгийг чинь бид өгье” гэсэн утгатай чиг өгөөд зогсоосон ч сүүлдээ манай Засгийн газар л төсвөөсөө баахан мөнгө төлөөд дууссан. Ер нь цөмийн гол түүхий эд болон хөдөлгөөний асуудлыг цөмийн зэвсэгтэй дөрөв, тавхан улс мэддэг. Эдний зөвшөөрөлгүйгээр ураны олборлолт хийгддэггүй юм билээ. Их өндөр хэмжээнд яригдах үйл явц болов уу. Хэрвээ дэлхийн том тоглолт руу тоглогч болж оръё гэвэл дэлхийн хэмжээний улстөрийн том тоглогчидтой болох ёстой. Эсвэл бизнесийн хувьд асар өндөр хөрөнгөтэй байх хэрэгтэй. Ийм хоёр субьект л тийм том тоглолт руу орж амжилттай тоглодог. Харамсалтай нь бид ийм хоёр төрлийн дээд зиндааны тоглогчдыг бэлтгэх ажлаа хийж чадахгүй яваа. Улстөрчдөө дэлхийн хэмжээнд гаргаж чадахгүй байна. Бизнес эрхлэгчдээ ч дэлхийн хэмжээний тоглогч болгохгүй дарж явсаар өнөөдрийг хүрсэн. Тогоон доторх зодоон маань ямар ч хүнийг тийм лидер болгохгүй байна. Л.Оюун-Эрдэнийн хувьд өнөөдөр саад болох юм алга. Тэр утгаараа ямар тоглогч болохоо харуулах боломж нь нээлттэй байна л даа.

-МАН доторх эрх ашгийн бүлэглэл, элдэв сонирхол, олон жилийн түүхтэй суурь сайтай намын зангараг гэх мэт олон шалтгаан тийм боломж өгдөггүй, өгөхгүй ч байж мэдэх юм?

-Том шийдвэр гаргаж чадсан Ерөнхий сайд нараа шоронд явуулаад байгааг бултаараа харж байна. Тоглоомонд хожигдсон улсуудын хүч гэж том зүйл байх шиг. Тэр хүч нь өнөөдөр Монголын аль ч том төслийг унагадаг хар хүч болчихсон юм биш байгаа гэсэн болгоомжлол төрдөг. “Би явахгүй бол чи ч явахгүй” гэж биенээ татаж унагаасаар байгаад том хар хүчнүүдийн нэгдэл үүсчихсэн явааг үгүйсгэхгүй. Зүй нь цагаан хүчний нэгдэл нь хүчтэй бол бидэнд сайн. Тэгж байж улсаараа хөгжинө. Харамсалтай нь юм хийх гэсэн нэгнээ хорлож унагасан хар хүчнүүд давуу байна л даа. Өнөөдрийн янз байдлыг харахаар жижиг, том аль ч тендер, концесс дээр “Чи идэхгүй бол би идэхгүй” гэсэн зарчим үйлчлээд байгаа нь нууц биш. Уг нь хамтраад “Та ч ид, би ч идье, бэлчээрээ томсгоё” гэсэн өнцгөөр асуудалд хандмаар байгаа юм. Малчны, бизнесийнхний, улстөрчдийн дэвжээний бэлчээрийн асуудлыг харахаар хэн нь ч хамтраад бэлчээрээ томруулж байгаа юм алга. Улам л хумигдаад байна. Манай намын өнгөрсөн зургаан жилийн засаглалыг бодитоор хэмжих зүйл бол дундаж иргэдийн амьжиргаа. Тэдний амьжиргааг харахад манай намын засаглалд сайнаасаа саар нь илүү байна. Ард түмнээс авсан тэр их эрх мэдлээ иргэдийнхээ амьжиргааг сайжруулах, аж ахуйн нэгжийнхээ бизнесийг томруулахад ашиглаж чадахгүй бол ард түмэн өгсөн эрхээ буцаагаад авах магадлал маш өндөр. Гэхдээ улстөрийн өөр хүчтэй өрсөлдөгчгүй яваа гэсэн шалтгаан бас байна.

-Наадах чинь л гол зовлон гэж харагдаад байна. Бүгдийг төвлөрүүлэх гэсэн улайрал танай намаас их тод анзаарагдаад байх юм…?

-2017 оны хөгжлийн банкны өөрчлөлт, төв банкны хуулийн өнөөгийн өөрчлөлтийн үйл явцыг анзаарах нь ээ хуулиар дамжуулж бусад институцээ бүгдийг нь өөрсдөдөө төвлөрүүлье гэсэн сэдэл манай намын цагаан байранд хүчтэй байх шиг. Саяхан МҮОХ-ны хурал боллоо. Ний нуугүй хэлэхэд манай намын баахан залуус оччихсон гол суудлуудад суучихсан харагдаж байгаа юм. Ийм зальжин тоглолтыг аль ч салбарт хийж байна. Өөрсдөдөө бүгдийг төвлөрүүлээд далан жил яваад яасныг бид өнгөрсөн түүхээрээ туулаад ирсэн ард түмэн. Сонины зах зээлийн түүхийг харахаар нэгэн цагт хэдэн зуугаар тоологдох сонин хэвлэл байсныг та мэднэ. Харин өнөөдөр мэргэжлийн хэд нь л шалгараад үлдчихсэн. Энэ хооронд цэвэр өрсөлдөөн явагдсаар голлох хэвлэлүүд нь үлдсэн гэсэн үг. Улстөр, эдийн засагт ч ийм процесс явагдаж байгаа л даа. Гэхдээ ний нуугүй хэлэхэд энэ орчноос урлаг, спортынхон шиг дэлхийн тайзан дээр гарсан хүн алга. Шуудхан хэлэхэд бид эдийн засгаараа Өмнөд Монголын Далан хар уулаас цаашаа явж чадахаа больсон. Хойд хөрш рүү гээд харахаар Улаан-Үүдээс хэтэрдэггүй хэвээр байна.

-Саяхан болж өнгөрсөн эдийн засгийн форумын талаар сэтгэгдлээ хуваалцаач?

-Өмнөх шигээ хайрцаглагдсан, дарга үг хэлбэл алга ташдаг, үр өгөөж багатай арга хэмжээ боллоо гэж харсан. Үүнээс өөр форум хийх хэрэгтэй. Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайд өнгөрсөн жилүүдэд гүйцэтгэх засаглалыг тэргүүлж явсан Ерөнхий сайд нартай уулзах хэрэгтэй. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын даргын хэмжээнд ч ийм уулзалтууд хийх учиртай. Товчхондоо энэ улсыг гучин жилийн хугацаанд удирдсан хүмүүсийн хүч хэрэгтэй байна, яг одоо. Бүх төрлийн бодлого гаргагчдыг цуглуулж аль аль салбарынхаа бодлогыг эргэж харах хэрэгтэй болчихсон. Дайны дараах буюу ковидын дараах шинэ үйл явцад өмнө ажиллаж явсан хүмүүсийн сайн муу туршлагуудыг нэгтгэж дундаас нь зөв шийдэл хайх хэрэгтэй. Ийм чигийн форум л амин хэрэгтэй. Бодлого уралдуулах, бодлого ярилцах олонлог л чухал байна.

-Засгийн газар төв банкны эрх үүрэгт хэт оролцоод байвал жилийн дараа юу болох вэ гэсэн асуултаар ярилцлагаа үргэлжлүүлье?

-Өнгөрсөн жилүүдийг эргээд харахаар банкуудын дампуурлын гол дүрд банкны гол эзэд тоглосон байдаг. Хар түүхийг нь харвал ихэнх нь өөрсдийнх нь буруугаас болсон харагддаг. Гэтэл өнөөдөр тэд мөнгөтэй, бизнестэй, бүгдээрээ дажгүй яваа. Гэсэн хэрнээ банкаа дампууруулчихсан. Яг үүнтэй адил процесс өрнөх вий гэсэн эмзэглэл байна. Төв банкны онцгой эрхийг засагт бэлэглэчихвэл энэ олон арилжааны банкийг эзэд нь дампууруулсантай адилхан зүйл болж, Монгол банкийг Засгийн газар дампууруулчихсан зогсч магадгүй. Төв банкны өнөөдрийн хэдэн их наядын өр бол Засгийн газрынх.Та бод доо, Засгийн газар нь төв банкиндаа 4-5 их наядын өртэй мөртлөө төв банкныхаа бодлогыг хуулиар авч байна. Тэгэхээр засаг өөрөө төв банкаа дампууруулна гэсэн үг. Арилжааны банкуудыг дампууруулсан жишээг том хэмжээнд хийх үйл явц гэж л харж байна.

-Төв банкийг дампууруулчихлаа гэж бодъё. Дараа нь өрнөх үйл явц юу бол?

-Төрийн банк л шинээр бий болно. Банк дампуурмагц төв банк нь очоод ахиад шинэ банк байгуулаад явчихдаг биз дээ. Өмнөхийг нь түүх болгож үлдээгээд, голоос нь активийг нь сайхан ашиглаад явчихсан хүмүүс ямар ч ялгүй гардаг шиг Засгийн газар өрөө цайруулчихаад ахиад нэг шинэ банк байгуулаад явчих магадлал өндөр. Яг өнөөдөртөө бидэнд төв банк, Засгийн газар хоёрыг ямар механизмаар хамтран ажиллах, яаж шийдвэр гаргах, хэрхэн хяналт тавих талаар туршлага алга. Англи 2008 оны хямралын дараа ийм байдал руу орсон. Төв банкууд нь Сангийн яамтайгаа хамтарч ажилладаг. Ер нь хамтран ажиллах процесс их явагдаж байгаа. Гэхдээ бидэнд туршлага байхгүй гэсэн асуудал бий. Нөгөө талаас нь харвал өнөөгийн төв банк УИХ-аас байгуулагдсан, УИХ-ын онцгой эрхийг хэрэгжүүлж яваа байгууллага. Хүн бүрт хамаатай мөнгөний ертөнцийн эзэн нь. Хэрвээ эзэн шиг байгаад, тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцэгч байж чадах юм бол Засгийн газрын занганаас гарч чадна. Гэхдээ өнөөгийн үйл явцыг харахад найдвар алга. Төв банкны хувьд том улстөрчдийн тоглолтод орчихсон. Төв банкны бие даасан хараат бус байдал улам замхраад байна л даа. Дурын нэг бүлгийн даргад очиж загнуулдаг төв банкны ерөнхийлөгч гэж байж болохгүй. Хэрийн хүний өмнө очоод загнуулаад суудаг субьект биш шүү дээ. Мөнгөний ертөнцийн эзэн шиг байх ёстой. Шуудхан хэлэхэд бүлгийн хурал дээр ч очих шаардлага байхгүй.

-Хүндээ байна уу, эсвэл өнөөгийн тогтолцоо нь төв банкны удирдлагыг ийм байхаас аргагүй байдалд хүргэчихэв үү?

-Хүндээ байна гэхэд хэцүү. Ийм байдал руу аваачсан нөхцөлдөө байна. Засгийн газар Монгол банкны тусгаар тогтнол руу хуулиар орж ирээд байдлыг засч чадахгүй нөхцөл рүү орчих вий гэсэн болгоомжлол байна л даа. Ер нь иймэрхүү чухал суудал дээр улстөрийн зангараггүй хүн очихоор асуудал үүсдэг. Наад захын жишээ нь яамдыг мэргэжлийн хүн удирдах ёстой гээд сайдын томилгоо хийдэг. Мэргэжлийн хэрнээ улстөрийн зангараггүй хүмүүсийг сайдаар тавьчихаар дурын нэг гишүүнд загнуулаад суугаад байдаг тал бий. Бодлогын яамдыг удирдах хүмүүс нь улстөрч байх нь чухал гээд байгаагийн цаад утга энэ л дээ. У.Хүрэлсүхийн хоёр Засгийн газрыг л харчих хэрэгтэй. У.Хүрэлсүхийн өмнөх Засгийн газарт хашир улстөрчид олон байсан. Тэр утгаараа Ерөнхий сайдыгаа барьж чаддаг байсан юм. Сонгуулийн дараа мэргэжлийн засаг хэрэгтэй гээд баг бүрдүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл У.Хүрэлсүхийн дараагийн Засгийн газрын баг нь улстөрийн зангараггүй, мэргэжлийнхэн байсан учраас Ерөнхий сайд нь жинхэнэ зоргоороо аашилсан. Засгийн газар бол олон ургальч үзлийн төв байх ёстой. Энэ нь үгүй болчихоор сайд нар нь хүүхэлдэй болоод хувирчихдаг. Л.Оюун-Эрдэнийн хувьд мэргэжлийн гэсэн шошготой мөртлөө улстөрийн хувьд төвшин нь буурсан засгийг авчихсан тал бий. Өнөөдөр Ерөнхий сайдын хүсээд байгаа зүйл нь Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийх замаар ахиад хэдэн сайдаа УИХ-ын гишүүдээс тавьж, улстөрийн рейтинг өндөртэй сайд нартай болох болчихоод байна л даа. Өнгөрсөн гучин жилийг харах нь ээ хорь гучин сайдыг аргалсаар өнөөг хүрсэн чимээгүй нөхөд өнөөдөр яам толгойлоод эхэлчихсэн. Энэ нь асуудал үүсгээд байгаа юм. Хүчтэй лидер биш, зальжин аргаар аж төрсөөр ирсэн нөхрийг сайдаар тавьсан асуудал гарч ирж байгаа хэрэг л дээ.

-Хүчтэй лидерийг сайдаар тавих сонирхол танай намд бий болов уу?

-Яг тийм хүчтэй лидерийг сайдаар тавих уу гэдэг манай намын хувьд бас асуудал. Үнэн хэрэгтээ хүчтэй хүнээс айдаг хандлага манайханд бий. Манай намын цагаан байшинд суугаа нөхөд цэцэрлэгийн эрхлэгчийг томилдог хэмжээнд очсон гэхээр далан жилийн өмнөх өнгө л харагдаад байгаа юм. Манай намын хувьд 2050 гэх мэтээр хорь, гучин жилийн хөтөлбөр баталчихаад яваагийн цаана улстөрийн эрхийг ахиад төдий хугацаанд барья гэсэн зорилго байх шиг санагддагийг нуугаад яахав. Хорь гучин жил төр барьдаг боломж гэвэл өнөөдрийн Орос, Хятадын барьж яваа арга л байна. Путины хорин жилийн турш азаргалж яваа барил, Хятадын Коммунист намын 100 жилийн нөлөө хүч, Хойд Солонгосын оршин тогтнож буй өнгөөс суралцахаас өөр арга байхгүй. Дэлхий дээр хориос гучин жил ганц хүчин хүчтэй нөлөөтэй засаглаж яваа улс гэвэл энэ гурав л байна. Ийм арга барил цэцэглэх таатайгаас таатай хөрсийг ковид, дайны нөхцөлд манай нам маш сайн суулгаад өгчихлөө л дөө. Хүний эрх, эрх чөлөө, аж ахуй эрхлэх боломж гэх мэт ерээд оны зарчимдаа үнэнч байсан бол эднийг ийм зам руу оруулахгүй байсан юм. Ерээд онд авсан “өргөмөл” зарчмуудаа өөриймшүүлж чадаагүйн гор гарч байна.

-Яагаад өөриймшүүлж чадаагүй юм бол. Төр засаг барьж буй хүмүүсийн хүслээр болчихсон эд үү, эсвэл өөр шалтгаан байна уу?

-ОХУ, Хятад, Хойд Солонгосын шат дараатай системтэй бодлогоор иргэддээ хандаж, яг тэр хүслээрээ явуулаад байна л даа. Лангуун дээр давс, гоймонгоос өөр юмгүй үед ганзагын наймаанд яваад амьдралаа босгохын төлөө зүтгэж явсан 1990-ээд оны эрч хүч, эрх чөлөөний мэдрэмж өнөөдөр байхгүй болчихсон. Ялангуяа сүүлийн дөрөв, таван жилийн үхээнц бодлого иргэдийг яг тийм үхээнц байдал руу алхам алхмаар түлхээд байгаа нь ил үнэн. Итгэлгүй, зорилгогүй аж төрөх алхам руу оруулах процесс явагдаад байна. Манай нам хориос гучин жил дангаараа засаглаж төр барихын тулд түрүүн хэлсэн гурван улсын жишээг системтэйгээр нэвтрүүлээд байна. Бие даасан, өөрийн бодолтой хүмүүсийг аль ч шатнаас байхгүй болгох систем Ю.Цэдэнбалын үед буюу тавь, жараад онд идэвхтэй хэрэгжсэн. Яг тэр системийг одоо нэвтрүүлээд эхэлчихлээ. Бүлэглэлүүдийн лидерээ гаргаж ирэх процесс дээр маш том алдаанууд байна. Одоогийн тогтолцоог харахад нийгмийн аль ч салбарт тэргүүлэгч гарч ирэх бололцоо хязгаарлагдмал байна л даа. Өнөөдрийн тухайд мөнгөө төлсөн хүнийг л гаргана гэсэн бүлэглэл маш сайн ажиллаж яваа. Хүчтэй лидерүүдийн хувьд улстөрийн том дэвжээнд гарах бололцоо бараг байхгүй болчихсон гэсэн үг. Учир нь уул уурхайд 17-20 их наяд төгрөг эргэлдэж байгаа. ДНБ-ий 50 хувь нь уул уурхай шүү дээ. Тэр их мөнгөний тоглолтыг давж гарах ямар нэг салбарын хүн үгүй болчихоод байна л даа.

-Гэхдээ арга шийдэл байгаа даа..?

-У.Хүрэлсүх, Х.Баттулга хоёр нэгдээд ажилласан цагтай холбоотой нэг зүйл яръя. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төрийн нийтийн хамааралтай өмчийн хэсэг гэж бий. Тодруулж хэлбэл 6.1. 2019 онд хийгдсэн өөрчлөлт. 2020 оны эхэнд төрийн нийтийн хамааралтай өмчийн хууль батлагдаад лицензийн бүх хөдөлгөөнийг У.Хүрэлсүх, Х.Баттулга хоёр зохицуулах гэж байсан юм. Яг тэр үед нь ковид гарч хоёр жил хорио тавьчихсан. Ийм шалтгаанаас үүдэж У.Хүрэлсүх тэр эрхийг өнөөдөр ганцаараа эдлэх боломж бүрдчихээд байгаа. Лицензтэй буюу энэ баялаг дээр бизнес хийж байгаа хүмүүс нэгдээд зах зээлээ улстөрчдөөс хамгаалахгүйгээр тухайн өндөр албан тушаалтанд нь хадаг бариад гүйчихдэг жишиг манайд амь бөхтэй оршсоор байгаа. Л.Оюун-Эрдэнэ, У.Хүрэлсүх хоёрын тухайд “хэн хадаг барьж ирэх вэ” гэдэг нэгдлийг үүсгэх үйл явц яг өнөөдөр өрнөж байгаа.

Ковидын хуулиар бүх юм хяналтгүй байгаа. Үүнээс гадна мөнгөний бүх эрх мэдэл Л.Оюун-Эрдэнэд ирэхээр болж байна. Тагнуул, цагдаагийн бүх хүч засагт бий. Тэгэхээр энэ хоёр дээр бизнес эрхлэгчид хадаг барьж ирээд, хүчтэй нэгдэл бий болгох үйл явц эхэлчихсэн яваа. Үүндээ донтоод цаашилбал өмнөх шиг гажуудал үүсэх эрсдэлтэй. Тиймээс Ерөнхий сайд зоригтой хөдлөх ёстой. Яг одоо хэлж ярьж яваа шигээ алдаа гаргасанд нь хариуцлагыг нь хатуу үүрүүлээд явах хэрэгтэй. Тэгж чадвал байдал эерэг зүг рүүгээ эргэх боломжтой.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Ч.Отгочулуу: “Эрдэнэт”-ээс төр авахаа авчихсан, одоо 100 хувь хувьчлах хэрэгтэй DNN.mn

Эдийн засагч Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.

-Эрдэнэтийн хувьцааг иргэддээ эзэмшүүлье гэсэн санааг олон эдийн засагч дэмжиж байх шиг. Эрдэнэт үйлдвэрийн хувьчлалыг яаж явуулах вэ гэсэн асуултаас өмнө сонирхох нэг өнцөг байна. Энэ үйлдвэр өнгөрсөн зуунд яаж босов, өнөөг хүртэл ямар зам туулж ирэв, 49 хувь нь Монголд ирсэн цаад учир шалтгаан гээд асуух зүйл их байна аа. Наад захын жишээ гэхэд л ижил төрлийн уурхайнуудтай харьцуулахад ямархуу үнэ өртгөөр босч байсан юм бол?

-Эрдэнэтийн хөрөнгө оруулалт 1976 оноос эхэлсэн, ашиглалтад орсон он нь 1978 он гэдгийг эхлээд онцолъё. Анхны үнэ өртөг нь Индонезийн Грасберг уурхайтай харьцуулахад дөрөв дахин их байсан юм билээ. Эрдэнэтийг бараг 300 сая ам.доллараар үнэлсэн байдаг. Эрдэнэт хотыг тусад нь бас 300 сая ам.доллараар үнэлсэн харагдсан. Эрдэнэт хот тухайн цагт цөөн хэдэн байшинтай л байсан. Өөрөөр хэлбэл, анхнаасаа өндөр өртөгтэй боссон бүтээн байгуулалт. Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд дэлхийн дунджаас өндөр ханшаар цалинждаг, тоног төхөөрөмж, засвар үйлчилгээний хөлс мөнгө ч олон улсын ханшаас өндөр, манай баяжмалыг маш бага үнээр үнэгүйдүүлж авдаг гээд яривал асуудал их бий. Товчхондоо оросууд гаргасан өртгөө хэд дахин нөхчихсөн. ЗХУзадрах үед манайхан самбаачлаад 51 хувь болгосон түүхтэй.

-Эрдэнэт үйлдвэр эхний хэдэн жилдээ бүх татвар хураамжаас бүрэн чөлөөлөгдөж явсныг ч бас дурдах ёстой байх..?

-Татвар хураамжаас бүрэн чөлөөлөгдөхөөс гадна татаас авдаг байсан. Нэг тэрбум төгрөгийн татаас авсан түүх бий. Одоогийн ханшаар тооцвол овоо мөнгө гарах байх. Эрдэнэтийн тухайд 1997 оноос анхны татвар, роялтиг авч эхэлсэн байдаг юм. Ер нь манайхан “Зэс хайлуулах үйлдвэр барь, тэгэхгүй бол баяжмал дотор юу гарч явааг мэдэхгүй байна” гэх мэтээр оросуудыг байнга шахдаг байсан юм билээ л дээ. Тэгж явтал зэсийн үнэ ч өсч, манай улс зэсийн баяжмалаас гэнэтийн ашгийн татвар авахаар хуульчилчихсан. Энэ шийдвэрийн цаана зэс хайлуулах үйлдвэр бариулах санаа байсан гэдэг. Манайхан нэг хэсэг “Эрдэнэт”-ээс нэлээд авсан л даа. Орлогынх нь ихэнхийг авч, ногдол ашиг гэхээр юм өгөхгүй шахам болсон. -Хойд хөрш “Эрдэнэт”-ийн хувийг зарах болсон шалтгааны нэг нь энэ үү?

-Шуудхан хэлэхэд тийм. Өөр ч шалтгаан бий. Тухайн үед ОХУ Крымийг авснаас болж Америк, Европын хоригт орсон нь Эрдэнэтийн 49 хувь Монголд ирэхэд нөлөөлсөн. Тэр үед хойд хөрш нэлээд хэцүүдсэн л даа. Газрын тос, хийн үнэ унасан гэх мэт цөөнгүй шалтгаан байсан. Эрдэнэтийн 49 хувийг эзэмшиж байсан “Ростех” тухайн үед ихэнх ордоо зарсан байдаг юм. “Эрдэнэт” бидэнд зуун хувь ирсэн түүх ерөөсөө л энэ. “Ростех”-ийг “Эрдэнэт”-ийн хувийг зарах гэж байх үед Казахстаны хоёр, Хятадын хоёр компани авах сонирхлоо илэрхийлчихсэн байсан. Гэхдээ “Ростех”-ийн хувьд мөнгөтэй хувийн компанид зарах сонирхол давамгай байсан юм билээ.

-Яагаад?

-Улсын компанид зарвал мөнгөн дээрээ асуудал үүсгэнэ, бүгдийг нь шууд шилжүүлэхгүй, процесс нь төвөгтэй гэх мэтээр болгоомжилсон байх. Хоёрдугаарт, хоригт орчихсон учраас “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг зарах явцыг хаалттай, хурдан шуурхай хийх зайлшгүй шаардлага байсан гэж харагддаг. Манай улсын хувийн компанийн тухайд мөнгөө шууд шилжүүлье гэсэн болохоор 49 хувийг худалдаж авч чадсан хэрэг. Бусад нь тодорхой хувийг нь урьдчилж өгөх санал тавьсан гэсэн мэдээлэл цацагдаж байсан. Тэр мэдээлэл ортой байх.

-“Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг зарах хэлцэл хууль бусаар өрнөсөн гэх эргэлзээ, хардлага өнөө ч хүчтэй байдаг. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Хэлэлцээрийн хувьд хууль бусаар өрнөх ямар ч боломжгүй. Наад захын жишээ гэхэд “Ростех” дэлхийн хамгийн шилдэг хуулийн фирмүүдийг хөлсөлж ажиллуулсан байдаг. Манай улсын компани ч шилдэг компаниудыг хөлсөлж ажилуулснаа удаа дараа мэдэгдэж байсан.“Ростех”-ийн зүгээс “Бүх зүйл хуулийн дагуу өрнөсөн, бизнесийн зарчмаар явсан, монголчууд Эрдэнэтээ зуун хувь аваад явах цаг нь болсон” гэсэн утгатай мэдэгдэл гаргасныг та мэдэж байгаа. Миний ойлгосноор манайд гадаадын гэрээ хэлэлцээрийн тухай хууль гэж бий. Тэр хуульд олон улсын протоколоос гарах юм бол Засгийн газар бие дааж шийдэж болно, дараа нь УИХ-д танилцуулна гэсэн утгатай заалт бий. УИХ-аас чиглэл заавар авах шаардлагагүй гэсэн үг. Энэ асуудлыг Засгийн газар дээр удаан хэлэлцсэн гэдэг. Мэдээлэл нь ил болсон шалтгаан нь ерөөсөө л улс төр. МАХН-аас нэр дэвшиж гишүүн болсон З.Баянсэлэнгэ 2016 оны сонгуулийн үеэр улс төр хийх гээд ил гаргасныг бүгдээрээ мэдэж байгаа. Засгийн газраас УИХ-д асуудлыг оруулъя гээд, тэр үед сайд байсан Д.Эрдэнэбатад даалгасан ч сонгуулийн өмнөх үе таарсан учраас гишүүд хөдөө явчихсан, чуулган тарсан үетэй давхацсан гэх шалтгаан бас бий. Шинэ чуулган бүрдэнгүүт танилцуулагдаад явах асуудал байсан ч дундуур нь улс төр орсон учраас нийгэмд буруу мессэж өгчихсөн л дөө. Өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад тухайн үед “Эрдэнэт” зуун хувь Монголд ирсэн нь зөв гэдгийг хэн ч хүлээн зөвшөөрнө. Орос, Украйны дайнаас болоод хойд хөршийн төрийн өмчит компаниуд хоригт орчихсон яваа. Оросын төмөр зам төлбөрийн чадваргүй болсноо зарлачихлаа. “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн эзэмшигч байсан “Ростех”яах ч аргагүй болж хэцүүдсэнээ өнөө маргаашгүй зарлах магадлал маш өндөр байна. Хэрвээ “Эрдэнэт”-д Оросын хувь хэвээр байсан бол одоо гүйлгээ нь хаагдчихсан суух байсан.

-За “Эрдэнэт”-ийн хувьцааны асуудал руу эргээд оръё. Хувьцааг нь Хөрөнгийн биржээр арилжаалахын тулд хамгийн түрүүнд хийх ёстой алхам юу вэ?

-Өндөр хувиар авдаг роялтигийн хэмжээг нь бууруулах хэрэгтэй. 20 хувийн роялти төлдөг жишээ хаана ч байхгүй.

-Таныхаар “Эрдэнэт”-ийн хувьцааны хэчнээн хувийг олон нийтэд арилжаалах боломжтой вэ?

-Хуулиа харвал “Эрдэнэт”-ийн 10 хувийг шууд олон нийтэд өгөх хэрэгтэй.Стратегийн ордод үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжийн хувьцааны арав хүртэлх хувийг дотоодын биржээр иргэдэд тараана гэсэн агуулгатай заалт Ашигт малтмалын хуульд бий. Ер нь энэ үйлдвэрийн хувьцааг зуун хувь арилжаалсан ч болохгүй юмгүй. Учир нь төр энэ үйлдвэрээс авах юмаа авчихсан, роялтигаар дамжуулаад. Баялагтаа эзэн монгол гэсэн уриаг Эрдэнэт дээр жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлэх боломжтой. “Эрдэнэт” үйлдвэр олон нийтэд шилжих цаг аль хэдийнэ болчихсон.

-Энэ хэвээр төрийн мэдэлд байлгаад байвал өгөөжөө өгөхгүй гэж үү?

-Тодорхой шүү дээ. Төрд байхаар яадгийг Эрдэнэтийн өнгөрсөн түүхээс харчихаж болно. Өнөөдөр гэхэд л ямар байгаа билээ. Дэд захирал нь хүртэл Лондонд хэдэн тэрбумаар байшин авсан гэх дуулиан шуугиан дэгдэж байна. “Эрдэнэт”-ийн өөрийн өртөг нь маш өндөр. Тонн тутамдаа 4500 ам.долларын өртөгтэй ажилладаг байх шүү. Гэтэл Перу, Чилид “Эрдэнэт”-тэй ижил төстэй газруудынөртөг нь 2500-3500 ам.доллар л байдаг. Ижилхэн төрийн өмчтэй компаниуд гэхэд өртөг нь ийм бага.Чилийн жишгээр мэргэжлийн, олон нийтийн хяналттай байх ёстой. “Эрдэнэт”-д ихдээ 600 хүн л хангалттай байхад 6000 хүн ажилладаг. Төв оффист нь ажилладаг хүмүүсийн цайны цаг ямар хугацаанд үргэлжилдгийг мэдэх үү?

-Мэдэхгүй юм байна.

-Өглөө арван цагт ирээд үдээс хойш таван цагт ажлаасаа тардаг хэрнээ бүтэн хоёр цагийг цай хоолондоо зарцуулдаг. Ингэж ажилладаг хэрнээ өндөр цалинтай. Төрийн өмч ийм л байдаг. Нийгэм талаасаа олон хүн ажилтай ахуйтай яваа нь сайн ч бүтээмжгүй байдлыг өөгшүүлэх, хүн капиталыг залхуу шимэгч байдлаар ашиглах гэдэг талаасаа эргэж харах ёстой асуудал. Гэх мэтээр яривал “Эрдэнэт” төрийнх байсны муу тал өчнөөн. Тиймээс энэ үйлдвэрийг 100 хувь олон нийтийнх болгох хэрэгтэй.Гэхдээ “Эрдэнэс Таван толгой” шиг болгож болохгүй. Шуудхан хэлэхэд, 1072 бол хувьцаа биш шүү дээ. Зүгээр л ваучер.

Ерээд онд цэнхэр, ягаан тасалбарыг биржээр дамжуулсан бол монголчууд хувьцааны соёлтой болчих байсан. Тэгсэн бол өнөөдрийнх шиг байдал үүсэхгүй байлаа. П.Жасрай гуай Ерөнхий сайд болоод Хөрөнгийн биржийг 1995 он хүртэл ашиглалтад оруулаагүй. Тэр зуур улсаас тараасан эрхийн бичиг үнэ цэнээ алдсан. Зальжин, овжин хүмүүс нь брокерийн пүүсээр дамжуулаад цэнхэр, ягаан тасалбарыг хамаад худалдаад авчихсны цаана ийм шалтгаан бий. Өөрөөр хэлбэл, бараагаа худалдах захыг нь ажиллуулахгүй хааж боож байгаад улсаас тараасан цэнхэр, ягаан тасалбарыг үнэгүйдүүлчихсэн гэсэн үг. Уг нь өөр намынх гээд зогсоож болохгүй ажил байсан юм. Ийм шалтгаанаар хувьцааны соёл гэдэг юм байхгүй болж, тийм учраас банкуудад дарлуулаад яваад байна л даа. Манай санхүүгийн зах зээлийн 97 хувь нь банк байдгийн уг учир цаанаа ийм шалтгаантай. Гэтэл бусад улсад үсрээд л 45 хувь нь банк шүү дээ. Бусад нь биржээр дамжаад явдаг. Мөнгөө хадгаламжид гацаагаад инфляцид идүүлээд байхын зовлонгүй амьдрах боломжийг хөрөнгийн зах зээл л олгодог. “Эрдэнэс Таван толгой”-н хувьцааг одоо хүртэл эргэлтэд оруулахгүй яваа нь буруу. Иргэд энэ компаниас эзэмшдэг хувьцаагаа зардаг арилжаалдаг эрхтэй байх ёстой. “Эрдэнэт”-ийн хувьцааг үүн шиг амьгүй болгож болохгүй. Эрдэнэтийн иргэд иргэний үнэмлэхээрээ 40хувийн хөнгөлөлттэй авна, бусдынх нь хувьд дээд хязгаартаа төчнөөн хувьцаа авна гэсэн зааг тавиад өгчих хэрэгтэй.

-Заавал хязгаар тавих шаардлага байна уу?

-Дээд хязгаарыг нь тавьж өгч байж энэ үйлдвэрийн үр өгөөжийг олноороо хүртэнэ. Тэгэхгүй бол хэдэн тэрбумын хадгаламжтай улстөрчид нь хамаад авчих эрсдэлтэй. Наад зах нь гэхэд л манай Ерөнхийлөгч хоёр тэрбумын хадгаламжтай. Хүүгийн орлого нь гэхэд л жилдээ 200 сая, өдрийн хүүгийн орлого 500 мянган төгрөг. Иймэрхүү нөхөд “Эрдэнэт”-ийн хувьцааг хамаад авчих эрсдэлтэй учраас хязгаар тавьж өгөх хэрэгтэй гээд байгаа юм. Иргэн бүрд 10 ширхэг гэх мэтээр зохицуулалт хийж байж “Эрдэнэт”-ийн хувчлал түмэнд тусаа өгнө.Хамгийн гол нь эзэмшсэн хувьцаагаа хөрөнгийн зах зээл дээр арилжаалах эрхийг нь нээгээд өгчих хэрэгтэй. Монголчууд хөрөнгийн зах зээлийн өгөөж, ашиг шимийг нэг үеэ бодоход мэддэг, мэдэрдэг болчихсон учраас гурил, будааны үнээр хувьцаагаа хошуурч зарахгүй нь ойлгомжтой. Ашигтай ажилладаг үйлдвэрийн хувьцааг авсан хүмүүс өгөөжийг нь хүртэхийг л бодно. “Эрдэнэт”-ийн тухай ярьсных энэ үйлдвэрийн 49 хувийг авчирсан хэлцлийн талаар бодож явдаг нэг өнцгөө хэлчих үү?

-Тэг тэг.

-Монголчууд гаднаас л хөрөнгө оруулалт татдаг улс. Гэтэл “Эрдэнэт”-ийн хэлцэл энэ жишгийг эвдсэн. Монголын хувийн өмчтэй компани гадагшаа хөрөнгө оруулалт хийсэн. Монголчууд шинэ шатанд гарсныг харуулсан хэлцэл болсныг ярих хүн цөөн анзаарагддаг. Хятад, Оросын компаниуд манай улсад хөрөнгө оруулчихсан чинь Орос, Хятадын улстөрчид нь өнөө компаниа загнаад чичээд байвал яах вэ. Манай улстөрчид ийм л авир гаргаад яваа, “Эрдэнэт” дээр.

-Сонин л өнцөг байна. Тухайн үед 400 сая ам.доллар шууд гаргаснаас болж төгрөгийн ханш унасан гэх шүүмжлэл дуулддаг. Манайх шиг жижиг улсын тухайд ийм том хэлцлийг чимээ аниргүйгээр тэгж хийхийн эрсдэл нь чанга шиг байгаа юм?

-Дэлхийн бүх л улсын компаниуд гадны оронд хөрөнгө оруулалт хийхдээ ам.доллараар л хийдэг. Миний сая жишээлсэнчлэн Орос, Хятадын компаниуд манайд хөрөнгө орууллаа гэхэд доллар л оруулж таарна. Тэгж байж хөрөнгө оруулалт болно. Хэлцэл хийж гадагшаа хөрөнгө оруулж, улсдаа ашигтай наймаа хийж байгаа компанийн тухайд өөрсдөө доллар үйлдвэрлэж чадахгүй. Манай улсын хувьд доллараар хангах, долларын эх үүсвэрийг бэлэн байлгах эрх үүрэг хуулиараа Монголбанкинд бий. Тэр утгаараа зайлшгүй өрнөх процесс байсан. Хоёрдугаарт, экспортын орлого олдог компанийг зуун хувь улсынхаа мэдэлд авсан хэлцэл гэдгийг анзаарахгүй орхиж болохгүй. Жилд тэрбум ам.долларын орлого олдог компани шүү дээ. Үр ашгаа сайжруулах замаар гаргасан доллараа зөрүүлээд олчих боломжтой. Тийм л хэлцэл байсан. Баахан доллар гаргаад төгрөгийн ханшаа навс унагачихсан гэдэг чинь харанхуй масст зориулсан тархи угаалт. Эцэст нь нэг зүйлийг хэлмээр байна. Би Д.Эрдэнэбилэг гэж хүнд дуртай биш, сайн мэдэхгүй. Гэхдээ энэ хүнийг шүүмжилж адлахдаа нэг том өнцгийг олж харахыг хүсэхгүй байгааг зориуд хэлмээр байна. “Хөтөл-”ийг хятадууд авчихсан байхад энэ хүн улсдаа авч үлдсэн. Хэрвээ тэгээгүй бол Хөтөлийн цементийн үйлдвэр “Петро чайна Дачин Тамсаг”-ийн араас орчих байсан. “Петро чайна”-г хамгаалдаг улстөрч цөөнгүй бий. Ийм хамгаалалтад орчихсон бол бид өнөөдөр “Хөтөл” дээр яаж ч томрох гээд чадахгүй. Хоёрт Хөтөлийн цемент, Дарханы төмөрлөг, Эрдэнэт үйлдвэрүүд кластер гээд байгаа нь бодитой тайлбар. Зэс хайлуулах үйлдвэр барья гэвэл шохой, цемент, бөөрөнцөг хэрэгтэй. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр бөөрөнцөг үйлдвэрлэдэг. Энэ утгаараа Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр,Эрдэнэт гурвыг нийлүүлж кластерийн системээр ажиллавал зардал маш их хэмнэгдэнэ. Монголд ашигтай байхгүй юу. Гэтэл өнөөдөр гурван тийш салгачихлаа л даа. “Эрдэнэт”, “Хөтөл”-ийг Монголд авч үлдэх явцад алдаа байсан л байх. Гэхдээ том агуулгаараа энэ үйлдвэрүүдээ Монголдоо авч үлдсэн нь зөв байсан. “Эрдэнэт”Оросынх, “Хөтөл” Хятадынх байсан бол бид өнөөдөр баларч байгаа. “Хөтөл”Хятадынх байсан бол үнийн бодлогоороо Монголын хоёр үйлдвэрийг шууд дампууруулна. Улсынхаа төрийн банкнаас хүүгүй шахуу зээл авчихад л өрсөлдөх боломжгүй болно. Дахиад хэлье, Д.Эрдэнэбилэгт алдаа оноо байсан ч том утгаараа стратегийн хувьд улсдаа хэрэгтэй юм хийсэн нь үгүйсгэх аргагүй үнэн.Ю.Цэдэнбалын үед Рональд Рейган шиг муу хүн байхгүй, үүнээс болоод Монгол хөгжихгүй яваа гэдэг байсан. Дараа нь хөгжихгүй байгаагийн шалтгаанаар Д.Бямбасүрэн, Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж тодорсон.Одоо сахал Эрдэнэбилэг болчихлоо. Ийм коммунист пропоганда хийдэг аргаасаа салах цаг болсон л гэмээр байна.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

О.Чулуунбилэг: Монголчууд хайбрид дайны дам оролцогч болчихсон ийм үед намчирхал шиг утгагүй зүйл байхгүй DNN.mn

Улс төр судлаач О.Чулуунбилэгтэй Украин, Оросын дайны Монголд үзүүлэх нөлөөний талаар ярилцлаа.

– Их гүрнүүдийн геополитикийн дарамт манайд ихэсч байна –

-Улс төр судлаачийн тань хувьд Орос, Украины дайн, энэ дайн тойрсон олон улсын байдал манай улсад хэрхэн нөлөөлж байгаа талаар аль болох хөндлөнгийн байр сууринаас ярилцмаар байна. Та Украин, Оросын дайн Монголын хувь заяанд нөлөөлөх нь гарцаагүй гэж жиргэсэн байсан…?

-Сүүлийн зуун жилд геополитикийн дөрвөн том өөрчлөлт явагдсан. Тухай бүрт нь Монгол шиг жижиг улсын хувь заяаг тэр чигт нь өөрчилсөн байдаг юм. ХХ зууны эхэнд Австри-Унгар, Оросын эзэнт улс, Манж Чин зэрэг голдуу холбооны улсын задралууд явагдахад жижиг улсууд дэлхийн улс төрийн газрын зураг дээр дахин гарч ирсний нэг нь Богд хаант Монгол Улс. Удалгүй дэлхийн социалист хувьсгалын нөлөөгөөр шинэ социалист бүгд найрамдах улсууд төрөхөд 1924 оны БНМАУ бий болсон. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа НҮБ байгуулагдаж шинэ улсууд бий болоход Ар Монголын хэмжээнд БНМАУ тусгаар тогтнолоо дэлхийгээр хүлээн зөвшөөрүүлсэн. Эцэст нь 1990 оны ардчиллын давлагаанаар манай улс зөвлөлтийн дагуул улс байхаа больж бүрэн тусгаар тогтносон түүхтэй. Өнөөдөр шинэ хүйтэн дайн эхэлснээр олон улсын шинэ дэг журмын тухай бүгд яриад эхэллээ л дээ. Товчхондоо Монголын хувь заяанд тав дахь сорилт ирж байна.

–Шинэ дэг журам олон улсын харилцаанд ирж байна гэж судлаачид их ярих болсон л доо. Та ч сая тэгээд хэлчихлээ. Шинэ дэг журам гэдгээ тодруулаач?

-Олон улсын харилцаа АНУ гэх нэг туйлт харилцаанаас олон туйлт харилцаа руу шилжих гэж оролдож байна. Ямар улсууд туйл байж чадах вэ гэдэг сөргөлдөөн ид өрнөж байна. НҮБ үндсэн үүргээ гүйцэтгэх чадвар суларч Аюулгүй Зөвлөл нь гацаанд орсон нь Орос-Украины дайныг шийдэж чадахгүй яваагаар харагдана. Судлаачид үүнийг олон улсын харилцааны бүрэнхий үе эхэллээ гэж тодорхойлж байгаа. Энэ бол Монгол шиг жижиг орны хувьд тун эрсдэлтэй дохио. Нэгэнт НҮБ үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй байгаа болохоор улс орнууд аюулгүй байдлаа хангахын тулд батлан хамгаалах төсвөө нэмж, цэрэг зэвсэглэлээр хөөцөлдөх уралдаан эхэлчихлээ. Шинэ хүйтэн дайн албан ёсоор эхэлж байна л даа. Манай Засгийн газар гадаад бодлого дээр төвийг сахина гэж байгаа ч Монголын нийгмийн хувьд хайбрид дайны дам оролцогч нэгэнт болчихсон. Шуудхан хэлэхэд, бид шинэ хүйтэн дайнаас зугтаж чадахгүй.

-Яагаад бид хайбрид дайны дам оролцогч болчихов. Бид Орос-Украины дайнд огт оролцоогүй шүү дээ?

-Дайны тухай уламжлалт ойлголт бүхэлдээ өөрчлөгдсөн. Дайн өмнө нь тодорхой фронтын шугам дээр газар нутаг дээр явагддаг байсан бол шинэ дайн хил хязгааргүй даяарчлагдсан, цэрэг армиас гадна эдийн засаг хөрөнгө босголт, соёлын зөрчил, мэдээллийн өрсөлдөөн, дипломатын хийгээд кибер сошиал орчныг бүхэлд нь хольсон хайбрид хэлбэртэй болсон гэдгийг бүгд хүлээн зөвшөөрч байна. Саарал бүсийн дайн, хязгаарлалтгүй дайн, хүлцэнгүй дайн, тодорхойгүй дайн гэж янз бүрээр бичиж буй ч нэг зүйл ойлгомжтой байгаа нь даяарчлалын улмаас энэ дайнд бүх улс орнууд, нийгмүүд дам байдлаар татагдан орчихлоо. Жишээ нь, Орос-Украины дайнаас бид харьцангуй хол байгаа мэт боловч Монголын нийгэм сошиал орчинд хоёр хуваагдаад дэмжиж байна. Хайбрид дайны шууд оролцогчид олон улсаас дэмжлэг авахын тулд мэдээллийн дайн хийж байгаагаас дисинформаци, мисинформацид Монголын хэвлэл, сошиал орчин эзлэгдэж нийгмийн үзэл бодол хуваагдаж байна гэсэн үг. Үр дүнд нь дайныг эсэргүүцсэн болон дэмжсэн иргэдийн жагсаалууд болж, улс төрийн намууд болон инфлүүзэрүүд өөр өөр байр суурийг илэрхийлэх болсон. Нэгдмэл улс гэх манай давуу тал сулрах эрсдэл үүссэн. Монгол дахь гадаад улсуудын элчин сайдын яамд болон олон улсын байгууллага, эвсэл холбоодын зүгээс манай төрийг илтэд шахах, дипломатын болон эдийн засгийн дарамт үзүүлэх болсон. Зарим хөрш орны элчин сайдын яам бүр ил тодоор Монголын улс төрийн намд нэр хоч өгч зарлаад дотоод хэрэгт бүдүүлгээр оролцоод эхэллээ. Энэ утгаараа манай улс Орос-Украины хайбрид дайны дам оролцогч нэгэнт болчихсон. Товчхондоо шинэ хүйтэн дайны олон улсын тавцанд их гүрнүүд Монгол улсыг геополитикийн дарамтад оруулж байна.

Хийн хоолой тавьбал эрчим хүчний тусгаар тогтнолын тухай мөрөөдөөд ч хэрэггүй

-Хойд хөрш Украинтай зэвсэгт мөргөлдөөнтэй байгаа нь бидэнд ямар нөлөө үзүүлэх бол, сайн муу аль аль талаасаа…?

-Яг одоо ОХУ-ын цэрэг нэг хөрш улсаа түрэмгийлэх дайн хийж байна. Хойд хөршийн цэргийн энэ түрэмгийлэл манайд дарамт мэдрүүлээд эхэлчихсэн. Сүүлдээ бүр Америк биологийн лабораторио Монголд байгуулах гэж байна гэх мэт илт худал мэдээллийг Оросын эрх баригч намын зарим шийдвэр гаргагчид төрийн дум дээр илээр яриад эхэллээ. “Монгол, Казахстан, Гүрж, Азер, Узбект АНУ химийн лабтай. Бид баруунд бүслэгдсэн” гэх пропагандаг оросууд дотоод улс төрдөө хийж буй ч манай нийгэмд түгшүүр, зөрчлийг авчирч байна. Монголыг буфер бүсээр байлгах Оросын геостратегийн сонирхол өөрчлөгдөөгүй ч дайнтай холбоотой эдийн засгийн хоригт орсноор тэдний хувьд манайхаар дамжуулан эрчим хүч экспортлох стратегийн сонирхол нь огцом өссөн. Монголоор дамжуулан хийн хоолойг Хятад руу хүргэх гэрээг яаран байгуулсныг та мэдэж байгаа. Монголоор дамжуулах хийн хоолойн асуудал олон арван жилийн турш дээд хэмжээний уулзалтуудаар тунхагийн шинжтэй хөндөгдөөд өнгөрдөг байсан ч оросууд энэ удаа их яарч байна л даа. Хятадад хий нийлүүлдэг Сибирийн хүч-1 шугам Америкийн Шелл компани гарч явснаар олборлох технологийн хомсдолд орж зогсох хүртэл эрсдэлд орсон гэж зарим судлаач хэлээд эхэлчихлээ. Хятадад хий нийлүүлэхгүй бол Оросын эдийн засаг унаж дайнд ялагдана. Эндээс Оросын технологиор хий олборлох боломжтой газар юу вэ гэсэн асуулт гарч ирж таарна. Энэ асуултын хариу ойлгомжтой. Монголоор дамжуулан Хятадад хүргэх шугамын хувьд л ийм боломж бий. Оросууд гэнэтхэн манай улс руу анхаарч аймаг сумдын Засаг дарга нартай Сибирийн хүч-2 шугам дайруулах гэрээ байгуулаад яваад байгаа учир нь ерөөсөө л энэ.

-Хийн хоолой Монголоор дайрах нь ашигтай, ашиггүй гэсэн хоёр талын байр суурийг судлаачид, мэргэжлийн хүмүүс илэрхийлж байгаа. Таны хувьд юу гэж харж байна вэ?

-Эдийн засгийн хувьд ямар үр ашигтай байхыг нь мэргэжлийн хүн биш учраас хэлж мэдэхгүй юм. Ядаж гэрээний төслийг нь харах хэрэгтэй. Улс төр, аюулгүй байдлын хувьд хойд хөршийн хийн хоолой Монголоор дайрвал бид эрчим хүчний тусгаар тогтнолын тухай мөрөөдөөд ч хэрэггүй нь оросуудын ярьж байгаагаас харагдаж байна. Оросын Монгол дахь элчин сайд “Парламент” телевизээр “Хийн хоолойг хамгаалах ажлыг оросын цэрэг дангаар хариуцна” гэж ярьсан. Товчхондоо өөр улсын цэрэг нутагтаа байрлуулахгүй гэсэн манай хуулийг зөрчинө гэдгээ ил хэлчихсэн. Олон улсын хуралд оролцсон Оросын төлөөлөгчдийн “Гэрт амьдардаг монголчууд та нарт усан цахилгаан станц хэрэггүй” гэсэн үг хийн хоолой тавигдвал Монголд усан цахилгаан станц бариулахгүй гэсэн мессэж шүү дээ. Манай улс1990 онд улс төрийн хувьд Оросын нөлөөнөөс салсан ч одоо хүртэл эрчим хүчний хараат байдлаас салж чадаагүй. Европын орнууд Оросын хийнээс хамааралтай яваагаас хавь илүү бид хойд хөршийн эрчим хүч, Галуут нуурын эрчим хүчний системийн хамааралд аж төрж суугаа. Хийн хоолой тавьбал бүр хамааралтай болж Оросын хий манай улс төр, сонгуульд шууд нөлөөлөх болно.

-Хятад хилээ нээхгүй байгаа нь Орос, Хятад далдуур тохирч манайхыг албан бус хоригт оруулсны нотолгоо гэж ярих хүмүүс байна…?

-Барим тавим баримт байхгүй учраас хариулахад хүндрэлтэй байна. Хятад, Орос улсууд стратегийн дээд хэмжээний харилцаатай боловч холбоотнууд биш. Хятад бол өөрийн бодлоготой, ашиг сонирхолтой их гүрэн. Бид ковидын талаар Хятадын баримталж буй стратегийг ойлгож хүндэтгэж, тэдний стандартад нийцсэн дэд бүтэц, мэргэжлийн хяналтаа, стандартаа яаралтай сайжруулж хилийн гацаагаа гаргах хэрэгтэй. Хятадыг баруунтай харилцаагаа сайжруулахад нь Монголын оролцоо байж болно. Ер нь Хятад ардчилсан засаглалтай улстай сайн харилцдаг гэдгийг Монголоор төлөөлүүлж барууныханд харуулах нэг жишээ гэж харж болно шүү дээ. Монгол Улсын ерөнхийлөгч удахгүй урд хөршид айлчлах сурагтай байна лээ. Айлчлалд бэлтгэх хоёр талын ажлын хэсэг прагматик байж хил боомтын гацаагаа энэ айлчлалаар шийдэх нь чухал гэж харж байна.

Зоригтой, давшингуй гадаад бодлого л газарзүйн хоригдлоор үлдэхээс аварна

–Саяхан Монгол дахь барууны орнуудын элчингүүд нийлж хэвлэлийн хурал хийсэн. Энэ хайбрид дайны бас нэг үр дагавар уу?

-Мэдээж дайн гараагүй бол ийм хэвлэлийн хурал хийгдэхгүй. Дайнаас үүсэх хүндрэлийг шийдэхэд туслах, эрчим хүчний тусгаар тогтнолоо олж авахад тун хэрэгтэй дэмжлэгүүд өгөхөө амлаж байна лээ. Үнэхээр энэ үеийг ашиглаад барууны орнуудын дэмжлэгийг зоригтой авч чадвал цахилгаан, шатахуун, дэд бүтцийн асуудлаа шийдэж босоод ирэх боломжтой. Ийм тусламжгүйгээр Засгийн газрын шинэ сэргэлтийн бодлого бодит ажил болох боломжгүй. Ядаж л Хятадтай боомтын гацаагаа гаргахад Японы, Оростой гаалийн хүнд суртал, өндөр татварыг нь буулгахад Германы тусламжийг авах ёстой. Францтай цөмийн салбарт ажиллах хэрэгтэй. Англитай, зүүн европын улсуудтай уул уурхай, технологи, цэргийн салбарт харилцаагаа шинэ шатанд гаргах шаардлагатай. Монгол бол газарзүйн хоригдол улс. Дахиж ийм боломж мөддөө олдохгүй. Гэхдээ Засгийн газарт нэг хүндрэл учирна. Тэр нь барууныхан Оросын хийн хоолойг дэмжихгүй байх амлалт авах шахалт үзүүлэх болов уу. Энэ дундуур яаж хохиролгүй гарч ирэх нь Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайдийн кабинетад том сорилт болно.

-Саяхан шадар сайдад Европын холбооны орнуудад албан айлчлал хийх дээр виз өгөөгүй гэсэн мэдээлэл гарсан. Барууныхан Монголыг бас л ижилхэн шахаж байна уу гэсэн бодол төрөх юм?

-Хүйтэн дайны үндсэн шинж нь үзэл суртлын дайн байдаг. Америкийн хувьд Оросын түрэмгийллээс болж Европтой барууны суурь үнэт зүйлсээрээ нэгдчихлээ. Бид барууны үнэт зүйлс гэж ярьдаг ч энэ нь хүн төрөлхтний бий болгосон суурь үнэт зүйлийн тухай л яриад байгаа хэрэг. Хүний эрх, эрх чөлөө, чөлөөт зах зээл, үндсэн хууль, парламентын засаглал гэх мэт. Нийгмийнхээ дотоод уур амьсгал, соёлоос үндэслэж барууны ертөнц хүний эрх дээр суурилсан гадаад бодлого руу шилжиж байна. Хүний эрхийн эсрэг, тусгаар тогтносон улсын эсрэг дайрагч хүчинтэй хийн гэрээ байгуулсан гэдэг утгаар Шадар сайдад виз олгоогүй байх. Цаашид хууль тогтоогчид, хууль хүчний байгууллагынхан, улс төрийн намууд хүний эрхийн мэдрэмжтэй шийдвэр гаргахгүй бол барууныхантай харилцах боломжгүй болох, адаглаад өөрт нь болон гэр бүлд нь виз гарахгүй байх эрсдэл бий болж байгааг анхаарах хэрэгтэй. Иргэд ч сошиал орчинд аливаа хүчирхийлэл, фашизмыг дэмжихгүй байх нь зөв. Дэлхий хавтгай болсон гэж бүгд л ярьж, бичиж байна шүү дээ.

-Таныг АН-ын гишүүн учраас барууныхныг дэмжлээ гэж харах хүн цөөнгүй гарах байх. Та тэр утгаараа ийм байр суурь илэрхийлэв үү, эсвэл түрүүн хэлсэн шигээ хүн төрөлхтний нийтлэг үнэт зүйлсээ харж ярив уу?

-Олон улсын практикаас харахад дөчөөд насныхан нийгмээ чирч явдаг. Үе бүхэн өөр өөрийн зовлон жаргалтай, соёлтой, зорилго, шалгууртай. Манай үеийнхнийг covid generation эсвэл war generation гэж нэрлээд эхэлсэн. Дэлхийн шинэ дэг журамд Монгол Улс ямархуу байр суурьтай аж төрөх вэ, бид дампуурсан улс болох уу, хөгжсөн улс байх уу гэдэг удахгүй шийдэгдэнэ. Ийм үед аль намын гишүүн байх вэ гэдэг гучдугаар асуудал болчихлоо л доо. Миний хувьд эцсийн мөчид монголчууд зөв талд, ялагчдын нэг л болох ёстой гэсэн итгэл үнэмшилтэй яваа. Гэтэл НҮБ дэх Орос, Украины дайн дээр түдгэлзсэн Монголын байр суурь нь ШХАБ-ын орнуудтай ижил байна. Дахиад хэлье, газарзүйн хоригдол гэж ойлголт бий. Байршил нь тухайн улсынхаа хөгжлийн хязгаарлагч болчихдог. Монгол бол газарзүйн хоригдол улс. Нэмээд үзэл санааны хоригдол гэчихмээр санагддаг. Манай улсын тухайд чөлөөт зах зээл, иргэний нийгэмтэй байхын тулд бусдаас хэд дахин их хүч, золиос зарлах шаардлага байнга үүсдэг орон. Товчхондоо бид олон улсын тавцанд геополитикийн дарамтад орох нь тодорхой боллоо. Ийм үед эв нэгдэл, нээлттэй яриа хэлцэл л хэрэгтэй.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Г.Батзориг: Нийлүүлэлтийн гаралтай инфляцийг бодлогын хүүгээр эмчилнэ гэж байхгүй DNN.mn

Эдийн засагч Г.Батзоригтой ярилцлаа.

-Зэс, алт гэсэн хоёр түүхий эддээ төвлөрч валют олохоос өөр арга өнөөхөндөө алга-

-Ам.долларын ханш өссөөр байна. Импортлогчид хүссэн хэмжээгээрээ доллар олж авч чадахаа болилоо. Доллар тойрсон энэ зовлон ирэх саруудын инфляцид маш том сөрөг нөлөө үзүүлэх байх даа?

-Үүссэн нөхцөл байдлыг харахаар хэд хэдэн зүйл анзаарагдаж байна л даа. Нэгдүгээрт, бизнесийн сезон давхацлаа. Хоёрдугаарт, өвчний аялал жуулчлал гэсэн шалтгаан бий. Бизнесийн байгууллагуудын тайлан гарч байгаа учраас аудитлагдах шаардлага үүссэн. Тэр утгаараа гаднаас аудитын компаниудаас үйлчилгээ авч байна. Энэ мэтээр богино хугацаанд ам.долларын хэрэгцээ шаардлага үүсчихлээ л дээ. Үүнээс гадна нэг шалтгаан бий. Оросууд рубльдээ итгэхээ болиод ирэнгүүт мөнгөө найдвартай зүйл рүү хийх гэж янз бүрээр хөрвүүлж эхэлсэн. Үл хөдлөх хөрөнгө, машин авч байна. Доллараар солиулж байна. Доллар солиулах процессоо хөгжиж буй ойрын орнуудаас хийх үзэгдэл ажиглагдаад удлаа. Үүнээс гадна iPhone, Samsung гэх мэт гар утас Орост олдохоо больсон. Ийм шалтгаанаар манайхан тийшээ экспорт хийх гэх асуудал гарах боллоо. Тийшээ аваачиж зараад байхаар энд валютын хэрэгцээ үүсч таарна. iPhone авахын тулд ам.доллар зарцуулах шаардлага гарах нь тодорхой. Энэ мэтчилэнгээр цаг үеийн нөхцөл байдал ч таарлаа. Гадаад эдийн засгийн нөхцөл байдал ч хэцүүхэн цаг давхацлаа. Өөрөөр хэлбэл, валютын орлого талдаа төдийлөн өсөөгүй байхад нийлүүлэлт талдаа асар их дарамт үүсээд ханш огцом савлалаа гэж харж байна. Монголбанкны тавьсан хязгаарлалтын тухайд өөрсдөө доллараа хэрэглэе гэсэн логик л доо. Валютын нөөцөө өөр зорилготой зүйлд ашиглаад дуусчихвал богино хугацаанд хэцүү гэж харсан хэрэг.

-Ам.доллар олж болох гарц шийдлүүд гэвэл юуг онцлох вэ?

-Цаашдаа доллар олж болох хэд хэдэн боломж байна. Эхний боломж нь алт. Алтны хувьд нүүрс, зэсийг бодвол маржин өндөртэй. Нүүрсээ тээвэрлээд гаргалаа гэхэд зардал нь маш өндөр. Олсонтойгоо ижил шахуу зарлага гаргаад явчихдаг. Алтанд тийм зовлон байхгүй. Овор хэмжээ багатай учраас онгоцоор ч юмуу, эсвэл төмөр замаар тээвэрлэхэд асуудалгүй. Урсгал зардал багатай учраас валютын орлого их орж ирдэг. Монгол Улсын валютын нөөцийн 20-30 хувийг алтнаас бүрдүүлдэг. Энэ хэмжээгээ нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Нүүрсний тухайд гарц нь нэлээд бага байгаа учраас зэсийн баяжмал дээрээ түлхүү анхаарах ёстой. Хятадаас чингэлэг тээвэр гээд стандарт гаргаад ирлээ. Энэ стандартын хувьд Орос, Хятадын хооронд зуучлаад явахад асуудалгүй. Оросоос Хятад руу чингэлэг тээвэр явахад ямар нэг асуудал байхгүй гэсэн үг. Гэтэл Монголын хувьд зэсийн баяжмал, нүүрсээ задгайгаар гаргадаг учраас урд хөршийн тавиад байгаа стандартад нийцэхгүй байгаа юм. Стандартад нийцэхгүй бол худалдааны гол транзит тээврээс хасна шүү гэдэг л анхааруулга. Төмөр замын тухайд Монгол, Оросын хувь эзэмшил тэнцүү. Тэр утгаараа магадгүй Оросын Хятад руу орж ирж байгаа барааны эзлэх хувь нь нэмэгдээд, манайх буурчих магадлал өндөр. Товчхондоо стандартыг нь хангаж чадахгүй яваа учраас нүүрсээ тээвэрлэхэд хэцүү байдал үүсчихээд байна л даа. Тийм учраас зэсийн баяжмал дээрээ түлхүү анхаарах ёстой гэж онцлоод байгаа юм. Зэс, алт гэсэн хоёр түүхий эддээ төвлөрч валют олохоос өөр арга өнөөхөндөө алга.

-Ноолуурын хувьд ямар боломж байна вэ?

-Ноолуурын тухайд жилд 250-300 сая ам.доллар олж ирдэг салбар л даа. Ноолуурын салбараа дэмжсэн бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Урд хөршийн ченжүүд манай ноолуурыг авах гэж наашаа мөнгө явуулах нь ойлгомжтой. Манайхан ноолуураа төмөр замаар ачаад урагш нь явуулна. Дараалал, дугаарт нь орох гэж өчнөөн мөнгө төлж байна. Төр засгийн зүгээс доллар олж ирдэг цөөхөн бүтээгдэхүүний нэг гэдэг утгаар нь ноолуурын тээвэрлэлт дээр онцгой анхаарах шаардлагатай.

-Доллар олох өөр ямар гарц байж болох вэ?

-Зах зээлийн жамаас жаахан гажууд нэг гарц бий. Энэ хэцүү цаг үед хэтэрхий их хөөс үүсгэж, хүлээлтэд хэт нөлөөлөөд байж болохгүй. Жишээ нь, гадуур хүмүүс “Доллар 4000 хүрэх юм биш үү” гэх мэтээр ямар ч судалгаа үндэслэлгүй цуу яриа үүсгээд байна л даа. Битгий тэгээч ээ гэж хүсмээр байна. Бид үндэсний үзэл гэж ярих дуртай ард түмэн. Яриад байдаг үндэсний үзэл маань ийм зүйл дээр гарч ирэх ёстой юм. Эцсийн эцэст бид улс үндэстнээрээ л хохирно. Аж ахуйн нэгжүүдийнх нь санхүүжилтийн өртөг нэмэгдэнэ. Иргэдийн худалдан авах чадвар буурна. Төгрөгийн ханш нь уначихсан, байшин барилга, машин гээд бүх юмны үнэ өссөн, иргэдийн ядуурлын түвшин бараг тавин хувь дөхөж яваа гэх мэт олон зовлон байна. Хөөс үүсгэж, цуу яриа үүсгээд байвал энэ байдал одоогийнхоос ч улам дордоно. Үндэсний үзлээ ам.доллар дээр гаргамаар байна. Доллар өснө гэсэн мэдээг дэвэргэж хөөргөхгүй байна гэдэг чинь өөрөө үндэсний үзэл. “Найман шарга” бол валютын зах зээлийн тав хүрэхгүй хувийг эзэлдэг. 95 орчим хувь нь банкуудад хамаатай. “Найман шарга”-ын ханшид итгэж хөөрч гүйхгүй байгаач ээ гэмээр байна. Салбараас нэг ченж очиж доллар аваад, тэрийгээ “Найман шарга” дээр очиж зарж яваа л процесс шүү дээ.

-Доллар зарцуулж авдаг гол бүтээгдэхүүн бол шатахуун. Шатахуун дээр доллараас болж асуудал үүсэх эрсдэл бий юү?

-Гарч буй урсгалын хувьд шатахуун энэ тэр дээр тодорхой хэмжээний гэрээ хэлцэл хийгээд шатахууны долларыг асуудалгүй явуулж байгаа. Тийм учраас шатахууны нийлүүлэлтэд элдэв эрсдэл байхгүй гэж харж байна.

-Долларын хувьд банкуудын гүйлгээний хязгаарлалтыг нэмэхгүй бол асуудал хурцдахаар л харагдаад байна?

-Санал нэг байна. Монголбанкны бодлогын хүү өсгөсөн шийдэл улс төрийн нөлөөгөөр гарчихлаа гэж харагдаад байна. Инфляцийн гол шалтгаан ерөөсөө л гааль дээр үүссэн асуудлаас үүдсэн. Барааны нийлүүлэлт зогссон, ложистик дээр асуудал үүссэн, шүлхий гарсан гэх мэт шалтгаан л бий. Өнөөдөр бодлогын хүүг өсгөлөө гээд шүлхий буурахгүй. Өөрөөр хэлбэл, инфляцийг онилж чадахгүй байна. Нийт хадгаламж эзэмшигчийн нэг орчим хувь нь нийт хадгаламжийн дүнгийн тэн хагасыг эзэлдэг. Тэгэхээр маш цөөхөн хүний хадгаламжийн орлого нэмэгдэх нь гэсэн зураг тодорч байгаа биз. Хадгаламжийн эх үүсвэр ингээд нэмэгдчихээр банкууд зээлийн хүүгээ өсгөх нь тодорхой. Зээлийн хүү өсчихөөр бизнесээ хийж ядаж яваа бизнес эрхлэгчдэд зээлийн хүүгийн асар өндөр дарамт ирж таарна. Товчхондоо бодлогын хүү өссөнөөр ийм асуудал үүсэхээс биш инфляцийг шийднэ гэж байхгүй. Нийлүүлэлтийн гаралтай инфляцийг бодлогын хүүгээр эмчилнэ гэдэг маш буруу шийдэл. Гүйлгээний хязгаарлалтыг богино хугацаанд хийх болов уу. Урт хугацаанд үргэлжилбэл төгрөгт итгэх итгэл буурна.

-Богино хугацаанд гэдэг нь?

-Богино хугацаанд гэдгийг нэг, хоёр сар гэж харж байна.

-Ямар шалтгаанаар?

-Удахгүй ноолуурын мөнгө ороод ирнэ. “Алт-2” хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Алтны төслүүдээ дэмжээд өгвөл нүүрснээс илүү доллар олж ирэх салбар. Ноолуурын мөнгө цуваад ороод ирнэ. Энэ мэтээр валютын орлого нэмэгдээд ирэхээр хязгаарлалтаа зогсоох байх.

-Төв банкны тансаг хэрэглээг танах гэдэг санааны тухайд дэмжмээр шийдэл шиг санагдсан…?

-Үүн дээр үндэсний үзэл гэдэг жинхэнэ утгаараа гарч ирэх ёстой л доо. Тансаг хэрэглээний тухайд хувь хүний л итгэл үнэмшлийн асуудал. Зах зээлийн нийгэм талаасаа бол тансаг хэрэглээгээ тана гэж шаардах нь буруу. Гэхдээ ийм хүнд цагт тэвчиж болох зардлаа хэмнэмээр байгаа юм. Ланд-300 авахаар төлөвлөсөн бол ирэх жил авъя гэж хойшлуулахад болохгүй юмгүй. Хувь хүний иймэрхүү санаачилгууд амин хэрэгцээтэй цаг ирчихээд байна л даа.

-Монголбанкны хувьд бодлогын хүү дээр ямар шийдэл гаргах ёстой гэж харж байна вэ?

-Бодлогын хүүг өсгөөгүй бол илүү дээр шийдэл болох байсан.

-Хил гааль дээр хэлэх шийдэл гарц байна уу?

-Гурваас зургаан сарын хугацаанд ногоон бүс байгуулчих хэрэгтэй. Тэнд байгаа жолооч нарын 50 хувийг нь сонгож, вакумжуулсан орчинд ажиллуулж экспортоо чөлөөтэй хиймээр байгаа юм. Инфляци дээр нэг шийдэл хэлмээр байна. Махан дээр тусгай хөтөлбөр зарлаад нөөцийн махыг нэмэгдүүлж болно. Ингэж байж махны үнийн өсөлтийг барина. Санаа шулуудаад хийвэл энэ мэт биднээс шалтгаалсан шийдлүүд байна л даа.

-Хойд хөршийн нөхцөл байдал улам хүндэрч байна. Хойд хөршийн нөхцөл байдалтай холбоотойгоор бидний онцгой анхаарал асуудал гэвэл юу байна?

-Оросын нөхцөл байдал хүндрээд байна л даа. Цианит дээр хориг тавьчихлаа. Цианит бол алтыг гаргаж авдаг гол зүйл. Уул уурхайн салбарт гэхэд л тэсэлгээний материал хомсдож мэдэхээр нөхцөлд байгаа. Тэсэлгээний материал зогслоо л бол уул уурхайн салбарт асуудал үүснэ. Энэ мэт Оросоос орж ирдэг бүтээгдэхүүнүүд дээр тасалдал үүсэх эрсдэл бий. Үүнээс гадна вагоны зүтгүүр, үр тариа байна. Бид гаднаас үр тариа оруулж ирж хөрсөндөө суулгаад ургуулдаг. Энэ мэт том асуудлууд үүсч эхлэх гээд байна л даа. Тэгэхээр аль болох хурдан хугацаанд шийдэл олж, цаг алдалгүй хөдлөх хэрэгтэй. Түүнээс биш Эрдэнэтэд очиж Шинэ сэргэлтийн бодлого яриад нэмэргүй. Тийм чухал асуудал биш. Төмөр зам явахаараа явна л биз. Тэрэн дээр очиж улс төр хийх ямар ч шаардлагагүй.

-Эдийн засгийн байдал, гадаад нөхцөлөөс шалтгаалсан хямрал арай гэж өндийж, бүрэлдэж эхэлж байсан дундаж давхаргыг үгүй хийж эхэлж байна гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Шуудхан хэлэхэд, дундаж давхарга зулгаагдаад дууслаа л даа. Инфляци, валютын ханш, татварт идүүлж байна. Өнөөдөр инфляци 14 хувьтай гэж ярьж байгаа ч бараа бүтээгдэхүүний үнэ дунджаар 30 орчим хувиар өсчихсөн. Импортын барааны үнийн өсөлт 15-200 хувь болтол өссөн зурагтай яваа. Импортлогчид вагоны тээвэр дээр дарааллаа ахиулах гэж өчнөөн мөнгө зарцуулж байгаа нь нэгэнт ил болсон бодитой үнэн. Газар дээр нь ажиллаж яваа гаалийн ажилтнууд эхнээсээ тэрбумтан болж, АТГ-т шалгуулаад явж байгаа ийм нөхцөлд Засгийн газрын зүгээс яг тэр процесст л анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй байна.

мэдээ цаг-үе эдийн-засаг

Дижитал ертөнцөөс 200 мянган ам.доллар авчирсан залуус дахиад ч доллар олох боломжтой гэв DNN.mn

Хэдхэн сарын өмнө үүссэн койны давлагаанд олон хүн халаасаа сэгсэрч байв. Харин одоо тэр давлагааны хөөс хагарч хэн нь хэн бэ гэдэг нь ялгараад эхэлчихэж. Ардаа төсөлтэй, санаа шийдэл технологи сайтай, дижитал ертөнцөөс мөнгө босгох боломж чадалтай нь тунаж үлдээд байгаа аж. Үүнийг нотолсон эерэг мэдээ энэ сарын эхээр цацагдав. Хэсэг залуус нэгдэж дэлхийн виртуал хөрөнгийн зах зээлээс 200 мянган ам.долларын цэвэр ашиг олжээ. Тодруулж хэлбэл, 400 гаруй хүн дэлхийд хит болоод байгаа дижитал хөрөнгө болох Bored ape yath club-ийн OG ape-ийг өнгөрсөн сарын эхээр худалдаж авсан аж.

Тэдний худалдаж авсан дижитал хөрөнгө ердөө гуравхан долоо хоногийн дотор өсч, буцаагаад зарсан байна. Дэлхийн алдартай цуглуулгаас олсон цэвэр ашиг болох 200 гаруй мянган ам.долларын тухайд хамгийн их хөрөнгө оруулалт хийсэн хүн гэхэд л 1920 ам.долларын ашиг хүртжээ. Товчхондоо олон хүн нэгдэж дэлхийн виртуал ертөнцөд үнэ цэнэтэй байгаа хөрөнгийг худалдаж авч, ханшийнх нь өсөлтөөс мөнгө хийх энэ боломжийг Mongol NFT-ийн залуус бүрдүүлээд өгчихөж. Тэдний бүтээсэн платформыг ашиглан олноороо нийлж цэнхэр гаригт хит болж яваа дижитал хөрөнгүүдийг эзэмшин улсдаа доллар татах боломж бүрджээ. Эхний арилжаанууд нь амжилттай хийгджээ. Тэдгээр арилжааны нэг нь OG ape юм байна.

Сонирхуулж хэлэхэд, монгол залууст 200 мянган ам.долларын цэвэр ашиг өгсөн Bored ape yath club-ийн ape-үүд дэлхийн дижитал хөрөнгийн зах зээл дээр хамгийн эрэлттэй, үнэ цэнэтэйд тооцогддог юм байна. Жастин Бибер, Немар, Эминем зэрэг одод эзэмшдэгт үнэ цэнэ нь оршдог аж. Bored ape yath club-ийн анх ape гаргасан зорилго нь хөрөнгөлөг америкчуудыг дарвуулт завин дээр зугаацуулах байх. Эхлээд арван мянган ape гаргаж мянган америкийг далбаат завиар аялуулжээ. Дараа нь Маяамид шөнийн клуб-тэй болох зорилгоор ape гаргасан гэнэ.

Одоо тэр зорилго нь өргөжөөд өөрсдөө койн гаргаж метаверс-д төсөл хэрэгжүүлэхээр болж. Энэ мэтээр санал болгож яваа шийдэл, хэрэгжүүлж буй төсөл нь амжилттай болох хэрээр иймэрхүү NFT-нүүдийн үнэ цэнэ улам өссөөр байгаа аж. Mongol NFT-ийн зүгээс дараагийн идшээ танилцуулаад хэдхэн цагийн дотор 10 тэрбум MNFT цуглаж дараагийн Bored Ape Yacht Club-н NFT-н эзэд болоод байгаа аж.

Манай хувьд үнэ цэнээ яг ингэж өсгөж яваа виртуал хөрөнгө буюу NFT бий. Тэр нь дэлхийгээс аль хэдийнэ 200 мянган ам.доллар татчихсан “Монгол NFT”-гийнхний гаргасан “чоно”-нууд. Тэд “чоно”-нуудаа Bored ape шиг дэлхийд гаргаж, виртуал ертөнцөөс нүүрс, зэсийн экспортоосоо дутахгүй их хэмжээний доллар татах “амбицтай яваа юм билээ. Нүүрсээ экспортлоход тухайн улсынхаа хилээр гарсны төлөө татвар төлдөг бол монгол залуус виртуал ертөнцөд ийм саадгүйгээр дэлхийгээс доллар татах боломж байгааг олоод харчихсан гэсэн үг. “Чоно” NFT одоогоор хөрөнгө оруулах сонирхолтой арваад мянган хүнд очжээ. Энгийнээр хэлбэл, хөрөнгө оруулалт хийх хүсэл эрмэлзэлтэй арван мянган хүн нэг платформ дээр нэгджээ. Хөрөнгө оруулагч хувь хүмүүсээс гадна Монголын томоохон компаниуд ч “чоно” NFT-г аваад эхэлчихэж. Хөрөнгө оруулалт хийх шинэ модель болсон “чоно”-уудын тоо хязгаартай юм байна. Одоогоор 17777 “чоно” зах зээлд гарчээ, нэмэгдэх дээд хязгаар нь 2222 аж. Өөрөөр хэлбэл, 19999 чоно л виртуал ертөнцөд “амьдрах” нь. Анх төсөлтэй холбоотой токен эзэмшиж байгаа хүмүүстээ зориулж үнэгүй тараасан “чоно”-нуудын шал үнэ нь 200 мянган төгрөгөөр үнэлэгдэж байна. Одоогоор нэг “чоно”-ын дээд үнэ арав гаруй сая төгрөгт хүрээд байгаа аж.

“Монгол NFT”-гийнхэн хөрөнгө оруулагч залуусыг нэгтгэж ашиг олоход нь хөтөчилж яваа хөтөлбөрөө “Идэш” гэж нэрлэжээ. Тэд дэлхийн дижитал хөрөнгийн зах зээл дээр үнэ цэнэ нь өсөх бүтээгдэхүүнийг сонгож санал болгож байгаагаа “Идэш” гээд нэрлэчихэж. Өөрөөр хэлбэл, 200 мянган ам.долларын цэвэр ашиг өгсөн OG ape тэдний нэг идэш болсон гэсэн үг. Сонгосон бүтээгдэхүүнд нь хөрөнгөө оруулахыг “хазалт” гэчихэж. Олуулаа нийлж “хазсан” бүтээгдэхүүнийх нь үнэ өсөхөд эргээд зарах болохоор асуудал үүсэх юм биш үү гэсэн асуулт тавигдаж таарна. “Монгол NFT”-гийнхэн энэ асуудлыг долоо хоног бүр санал хураалт хийх маягаар шийджээ. Хөрөнгө оруулагчдын олонх нь “идэш”-ээ заръя гэж шийдвэл зарна, татгалзвал зарахаа хойшлуулах нь. Гэхдээ өөр зуураа, нэг нь нөгөөдөө худалдаж авсан хувиа зарж болох гэнэ. Монгол NFT-гийн хувьд дараа дараагийн “идэш”-ээ аль хэдийнэ гаргажээ. Анх нэг ape буюу ганц төрлийн бич авдаг байсан бол одоо холимог “идэш” санал болгоод эхэлчихэж. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн зах зээл дээр хит болж буй хэд хэдэн бүтээгдэхүүний багцыг санал болгож байгаа юм байна.

Өнөөхөндөө шинэ содон сонсогдож буй хөрөнгө оруулалтын энэ хэлбэр ирэх жилүүдэд улс орнуудын доллар татах гол гарцуудын нэг болох нь тодорхой болсны наад захын жишээ нь Facebook-ийн шилжилт. Цукерберг компанийнхаа ирээдүйд метаверс гэж хараад итгэлтэйгээр өөрчлөлт хийж яваа энэ өдрүүдэд блокчейн дээр суурилсан токен, койнуудыг дэлхийн улс орнууд хүлээн зөвшөөрсөөр байна. Зарим улс биткойноос эхлээд цахим мөнгийг төлбөр тооцоондоо ашиглаад эхэлчихсэн яваа. Дэлхийн улс орнуудын бие биедээ тавьсан хориг найман мянга давчихсан, дайны байдал хаашаа эргэх нь тодорхойгүй байгаа ийм үед дэлхийн иргэд хүссэн хүсээгүй виртуал хөрөнгүүдийг хэрэглээнд оруулж койн, токеныг төлбөрийн хэрэгсэл болгосоор явна. Виртуал хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө хийх сонирхолтой хүмүүсийн тухайд хүлээн зөвшөөрөгдсөн платформоо олох нь чухал гэсэн зөвлөмжийг энэ зах зээл дээр тоглодог хөрөнгө оруулагчид өгч байна.

Г.Мөнх-Эрдэнэ: “Тесла“-гийн хувьцааг олноороо нийлж авах гарцыг нээчихлээ

“Таван богд капитал” компани дэлхийн виртуал ертөнцөөс доллар татаад эхэлчихсэн “Монгол NFT” компанийн платформыг ашиглаж Тесла, Apple гэх мэт томчуудын хувьцааг олны хүчээр худалдаж авч, олон улсын хөрөнгийн зах зээлээс их хэмжээний долларын цэвэр ашиг хийхээр зорьж яваа аж. Одоогоор саналын түвшинд байгаа энэ шийдэл ажил болвол монголчууд дижитал ертөнцөөс гадна олон улсын хөрөнгийн биржүүд дээр ханш нь өсч яваа дэлхийн топ компаниудын хувьцаанаас ч ам.долларын ашиг хүртэж эхлэх нь. “Таван богд капитал”-ын гүйцэтгэх захирал Г.Мөнх-Эрдэнээс энэ талаар тодрууллаа.

-“Тесла” гэх мэт том компаниудын хувьцааг олуулаа нийлж худалдаж авах шийдлийг танай компани сонирхож байгаа юм байна. Яагаад ийм шийдэлд хүрэх болов?

-Гадны томоохон компанийн хувьцааг, ялангуяа Хонконгийн биржээс хувьцаанууд авъя гэхээр эрэлттэй хувьцааг багцалчихсан байдаг. Жишээлбэл, нэг хувьцаанд хөрөнгө оруулалт хийе гэхээр доод тал нь таван сая төгрөг. Дор хаяж 50 сая төгрөгтэй байж ганцхан компанийн хувьцаа авах жишээний. Америкт “Тесла”-гийн хувьцаа гэхэд л 1000 ам.доллар болчихсон. Төгрөгөөр бодоход гурван сая төгрөг. Манай иргэд тийм хувьцаа авах сонирхолтой ч мөнгөн дүнгийн хязгаараас болоод хүссэн хувьцаагаа авч чаддаггүй. Бид Монгол NFT-тэй хамтраад “Идэш” гэсэн хөтөлбөрт нь нэгдэх гээд байгаа нь ийм учиртай. Өөрөөр хэлбэл, бага мөнгөтэй олон хүмүүсийн мөнгийг нэгтгэж том компанийн ашигтай хувьцааг худалдаж авч, дэлхийгээс эх орон руугаа доллар татахыг зорьж байгаа юм. Нэг сая төгрөгтэй 100 хүн нийлээд 100 сая төгрөгөөр олон компанийн багц бүрдүүлж авна гэсэн үг. Mongol NFT-тэй нийлж “идэш” гаргаснаар монголчуудад дэлхийн зах зээлд дээр хөрөнгө оруулахад хялбар зам нээж өгч байгаа юм. Монголын хөрөнгө оруулагч иргэд бага мөнгөтэйгөөсөө болоод хямдхан үнэтэй хувьцаа авахаас аргагүйд хүрдэг. “Идэш” хөтөлбөрт нэгдээд худалдаж авах юм бол маш өргөн сонголт хийх боломж нээгдэнэ. Мөн эрсдэлээ хамтдаа үүрэх, өгөөжөө хамтдаа хуваалцах боломжийг хүн бүрд нээж өгч байгаагаараа онцлог. Монголчууд өмнө нь дэлхийд алдартай NFT-г идэш болгож худалдаж аваад байсан бол энэ удаа NFT биш, хувьцаа “идэх” боломж давхар нээгдэх гэж байна л даа. Бид хувьцааны багц “идэх” гээд байгаа юм.

-Яагаад заавал MongolNFT платформыг сонгосон юм бэ?

-Нэгдүгээрт, ийм зохион байгуулалтад орсон цор ганц платформ өнөөхөндөө энэ байна. Хоёрдугаарт, ийм олон оролцогчтой платформ одоогоор алга. Нэг сая төгрөгтэй зуун хүнийг харилцагч болгоод “Тесла”-гийн хувьцаа авчихлаа гэж бодъё. Эдний платформоор дамжуулахгүй өөрсдөө шийдье гэвэл хувьцаагаа зарах үед хэцүүднэ. Хувьцаагаа зараад гарахын тулд зуун хүнээс асуух болчихож байгаа юм. Энэ асуудлыг хялбараар шийдэх технологийн шийдэл манайд байхгүй. Mongol NFT-тэй хамтарчихвал өөр. Тэр платформоор нь дамжуулаад санал хураалт явуулчихна. Санал хураалтын үр дүнгээр олонхын саналаар шийдвэр гарчихна. Бидний эцсийн зорилго бол дэлхийн зах зээл дээр олноороо нийлж хөрөнгө оруулж, улсдаа доллар оруулж ирэх. Mongol NFT гэхэд л Монголын оюуны өмч NFT-нүүдийг дэлхийд зарж доллар олъё гээд зорьж яваа залуус. Бид дэлхийн хөрөнгийн биржээс доллар татах зорилготой ажиллаж байгаа. Одоо нийлээд доллар оруулж ирье гэж байна.

арын-нүүр булангууд мэдээ

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: Том төслүүдээ хөдөлгөх том зоригтой байна гэчихэв үү? DNN.mn

Ерөнхий сайд Л.ОюунЭрдэнэ чуулганы танхимд “УИХ-д асуудлаа зоригтой яриад, эрх зүйн орчноо бүрдүүлээд явна. Ирэх долоо хоногт Эрдэнэбүрэнгийн цахилгаан станц, түгжрэлийг бууруулах хөнгөн галт тэрэг байгуулах бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэх ажлыг оруулж ирнэ” гэсэн мэдэгдэл хийлээ. Браво. Том төслүүдээ хөдөлгөх том зоригтой байхаар шийдсэнд нь олзуурхаж сууна. Улсын хөгжилд нэмэртэй, хэрэгтэй ямар нэг төсөл эхлэх гэхээр л иргэний хөдөлгөөн, элдэв улс төртэй гацаа тээгүүд гараад ирдэг, тиймэрхүү гацаанаас болж гаргасан шийдвэрээ хэрэгжүүлж чадахгүй явсаар өнөөг хүрсэн алдаагаа Засгийн газрын тэргүүн нь олоод харчихна гэдэг сайн хэрэг.

Эдийн засагт том өгөөжтэй, эрчим хүч, уран гэх мэт үндэстний аюулгүй оршиход онцгой нөлөөтэй төслүүд ийм эсэргүүцэлтэй нүүр тулдаг, эсэргүүцдэг хүмүүс нь тэр ажлаараа амь зуудаг болчихсон, санхүүжүүлдэг байгууллага нь гадны аль нэг улсынх байдаг гэж ирээд яривал хачирхалтай өнцөг ихтэй сэдэв л дээ. Одоо ураны төслүүдээ хэрэгжүүлж, газрын ховор элементийн хайгуулаа эрчимжүүлж, эрчим хүчний шинэ мега төсөлд онцгой анхаарч, эдийн засгаа тэлэхийн тулд олон олон, төсөл эхлүүлэх хэрэгтэй. Наад зах нь гэхэд л хэрэгжихэд бэлэн болсон алтны төслүүдээ цаг алдалгүй хөдөлгөх эрэлт хаалга тогшиж байна. Урд хил хаалттай, доллар хэд ч хүрч цойлж мэдэхээр болчихсон ийм цагт нүүрс, зэс шиг оворгүй, хилийн элдэв хориг саад асуудал болдоггүй, валютын нөөцийг өсгөдөг гэдгээрээ алтны экспорт яалт ч үгүй амин хэрэгцээтэй байгаа.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Тэрбум модоо түр азнаад, тэрбум шил архи асгах хөдөлгөөн эхэллээ || DNN.mn

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч архинаас татгалзах уриалга гаргаадахлаа. Тэрбум мод тарих гайхам гоёхон санаагаа түрдээ азнаад тэрбум шил архи асгах хөдөлгөөн өрнүүлээд эхэллээ, манай төрийн тэргүүн. Ядуурал, зовлон, элдэв өвчин, түмэн асуудлын уг шалтгаан нь архи гэж үзжээ, Ерөнхийлөгч маань. Сэтгүүлчид төдийгөөс өдий хүртэл архидалт тойрсон асуудлаар өчнөөн жил бичсэн. Ингээд харахаар “Сархад гээч ундаа болж бүтэхгүй зүйлсийн уг шалтгаан” гэх дүгнэлт хэлбэр төдий гаргалгаа. Архидалтын суурь шалтгаан нь ерөөсөө л ажилгүйдэл, ядуурал. Ковидоос үүдэлтэй эдийн засгийн хямралаас болж ядуурлын хувь цаасан дээр 30 дөхөж, амьдрал дээр хүн амын талаас илүү хувийг даваад явчихсан гэж эдийн засагчид сануулж хэлсээр байгаа. Ирэх өдрүүдэд доллар 3000 төгрөгтэй тэнцэж, инфляци арав хол давах нь тодорхой болчихлоо. Энэ асуудлаа уг сууриар нь шийдэх л архидалттай дайн зарлах бодитой тэмцэл. Иргэдээ ажилтай орлоготой болгочихвол архидалт толгой өвтгөсөн асуудал байхаа болих нь хоёр дээр хоёрыг нэмэхэд дөрөв гардаг шиг тов тодорхой зүйл. Маргааш нь ажилтай хүн архи уудаггүйг захын монгол хэлээд өгнө.

Архины эсрэг Ерөнхийлөгчийн тэмцэл хэрхэн яаж өрнөх нь вэ гээд ажтал Монголын залуучуудын холбоо гэх байгууллага оройлох нь тодорхой болж байх шиг. Хуучин нийгмийн үеийн Монголын Хувьсгалт залуучуудын эвлэл гэх сүржин нэртэй байгууллага МЗХ болоод зүсээ хувиргачихсан явааг монголчууд өнөөдөр л илүү тодоор мэдэрч байна. МХЗЭ-ийн бүр эртний түүхийг сөхвөл Бошгыг халах залуучуудын эвлэл нэртэйгээр өмнөх зууны хориод онд байгуулагдаж байсан юм. Залуусын дээлийн нударга, хүүхнүүдийн гэзэг үсийг тайрч сүржигнэж явсан байгууллага. “Бошгыг халах”-чуудад гэзэг үс тайрах юу ч биш байв. Хүн зодох, хардаж сэрдсэнээ хоморголон баривчлах гэх мэтээр элдвээр авирлаж байсан, дарга нар нь цаанаас тараасан буутай тээхэлзэн алхаж явсан түүх өнгөрсөнд бий. Тээр цагийн тэр байгууллага өнөөдөр ч сүнсээ гээгээгүй, сүнсээ гээгээгүйгээр барах уу мэнд саруул аж төрж явааг төрийн тэргүүний зарласан архины эсрэг дайны эхлэл үед мэдэж авлаа, бултаараа. Шуудхан хэлэхэд, МЗХ гэдэг байгууллага хуучны яг тэр дадлаараа элийрч сүржигнээд эхэллээ.

Манай улс өнгөрсөн зууны ерэн онд ардчилал, зах зээлийн замыг сонгож улаан коммунистуудаас салсан нь худлаа гэдгийг бүхий олноороо харцгааж сууна, өнөөдөр. Архины эсрэг тэмцлээ албан ёсоор эхлүүллээ гэж сүр дуулиантай зарлангуутаа архи асгаж попорцгоосон “бошгыг халах”-чууд энэ сарын 18-нд хоёр мянган шил архи асгаж сархадтай тэмцэнэ гэж өвчигнөцгөөж сууна. Өнгөрсөн зууны эхээр бүсгүйчүүдийн гэзэг үсийг тайрч, эрчүүдийн нударгыг хяргаж явсантай өнгө ижил өвчигнөл л дөө энэ. Өнөө цагийн өнгөнд хөх инээд хүргэхээс цаашгүй элий үйлдэл хийж яваагаа олж харахгүй суугаа шинэ үеийн “бошгыг халах”-чуудаа тараах цаг болжээ. Наад захын том асуудал гэхэд л хуучин нийгмийн үед тэдэнд гэж өгсөн байрны эзэмшил яг тэр хэвээрээ өнөөдрийг хүрчихэж. Зүй нь социализмд баяртай гэж хэлсэн тэр өдрүүдэд байраа хураалгах ёстой байсан юм, социалист залуучууд. Гэвч байраа хураалгаагүйгээр барахгүй, хотын А хэсэг дэх барилгаа түрээсээр ашиглуулж өчнөөн мөнгө олж, олсон мөнгөөрөө социализм, коммунизмыг санагалзсан үйлдлүүдээ хийсэн шигээ тарвалзаж байна. Ардчилсан нийгэмд бол яаж ч хичээгээд ойлгомгүй үзэгдэл. “Бошгыг халах”-чууд сая гарч ирж сархадын эсрэг сүржин тэмцэл өрнүүлж хэдэн шил архи асгаж шоудаагүй бол тэднийг өнөө цагт аятай таатай аж төрж суугааг нийгмээрээ анзаарч мэдэхгүй өнгөрөх байж.

Одоо ганц л шийдэл байна. МЗХ-ноос байрыг нь хурааж аваад хүүхдийн эмнэлэг болгоё. Захын нэг дүүргийн эмнэлгийн үүдээр шагайхад л Украины дайнаас ялгаагүй нүд халтирам дүр зураг угтаж байгаа. Тэр хэцүү дүр зурагтаа улс хотлоороо дасчихсан суугаа нь өнөөдрийн Монголын гашуун үнэн. Хурган коммунистуудын хотын төв дэх тансаг байрыг эмнэлгийн хүйтэн хонгилд гудас дэвсэн зулж хэвтэх нялхастаа зориулж эмнэлэг болгон тохижуулъя. Социализмаас угшилтай иймэрхүү амь нь тасарч, сүнс нь явж өгдөггүй өөр ямар байгууллага байдаг билээ? Тийм байгууллагууд байж таараад, МЗХ

шиг байр саваа аваад үлдчихсэн коммунизм ханхлуулж суудаг бол байр савыг нь хурааж авч хүүхдийн эмнэлэг, сургуулийн зориулалтаар ашиглая. Тэгж ашиглах боломжгүйг нь дуудлага худалдаанд оруулж, олсон мөнгөөр нь сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг барья.

Яг нарийндаа архинд живж алиагаа алдан таахалзаж яваа хэсэг бол Ерөнхийлөгчийн хэлээд байгаа жирийн олон биш. Харин өнөөдрийн том дарга нарын арчилж ургуулж буй хурган коммунистууд,

бүр тодруулж хэлбэл МЗХ гэх нэрийн дор нэгдсэн залуус архины халуунд аархаж, аль муу бүхэнтэй нэр холбогдсоор ирсэн. Коммунизм ханхлуулсан байгууллага дор нэгдэж даргын цүнх барьж, ах нарынхаа эрх ашгийн төлөө ажилладаг залуус л сархдад хөлчүүрч, саагьж яваа. Долоон буудлын дугаар гудамжинд амьдардаг таван хүүхэдтэй Батын хувьд хүүхдүүдийнхээ ходоодыг божийлгох таван төгрөг олохын төлөө архитай манатай зүтгэж яваа. Хүүхдүүд нь хоол нэхсэн харцтай бүлтийгээд сууж байхад ямар л аав, ээжийн толгойд архи уугаад алхайгаад суух бодол сэдэл төрөх вэ дээ. Ингэж ухаж эргэцүүлэхээр төрийн тэргүүний ард түмнээ архичин гэж зарлаад суугаа нь тохуурхал гэж харагдаад байна. Ерөнхийлөгч өө, таны хувьд архидалт онцолж хэлээд байгаа шиг тань ард түмэнд биш, та бүхний цүнхийг төдийгөөс өдий хүртэл амжилттай барьж ирсэн МЗХ-ны залууст л том асуудал болоод байна. МЗХ гэдэг байгууллагаас жигүүрээ дэлгэсэн улстөрчдийн тухайд архидалтаас болж элдэв ял сонсож, улс төрийн карьераа дуусгахаас аргагүйд хүрсэн жишээ ганц нэгээр тогтохгүйг та ч сайн мэдэж байгаа.

Эцэст нь онцлоход, архийг хичнээн мянган шилээр нь асгаж, тас хориод архидалтыг шийдэж чадаагүйг хүн төрөлхтний өнгөрсөн түүхээс харчихаж болно. Архийг тас хориод хулгайн наймаа л цэцэглэнэ. Хөшигний ард өрнөх тэр наймаа чанаргүй сархад, архинд хордох жирийн иргэд, татваргүй архины худалдаа гэх мэт түмэн асуудлыг ундраана. Архитай амжилттай тэмцсэн, архидалтад баяртай гэж хэлж чадсан улс гүрнүүдийн түүхийг харахаар ерөөсөө л ядуурал, ажилгүйдлээ шийдэж, иргэдээ ажилтай, хөрөнгөтэй болгож, аятай тухтай амьдрах нөхцөлөөр хангачихсан байдаг.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Б.Лхагважав: Дайны үеийг айдсаар биш, иргэдийнхээ хүсэл тэмүүллээр давах менежмэнт хиймээр байна || DNN.mn

Бизнесийн удирдлагын доктор, эрх зүйч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Монголбанкны ерөнхийлөгч дайнаар түрий барьж долларын ханшийг чангаруулсан нь маш буруу үйлдэл –

-Монголбанкны ерөнхийлөгч саяхан Орос, Украины дайнаас болж доллар чангарахаас аргагүйд хүрчихлээ гэсэн утгатай мэдэгдэл хийж, тэр мэдэгдлийн дараахан долларын ханш шууд гучин төгрөгөөр нэмэгдсэн. Үнэхээр дайны нөлөө байсан уу, эсвэл бид дайнд хөөрчихөв үү?

-Шуудхан хэлэхэд, дахиад айдас дээр тоглох гэж байна. Эрх баригчид өнгөрсөн хоёр жил цар тахал гэж иргэдийнхээ айдас дээр тоглосон. Гэтэл одоо залгуулаад Украины дайны айдсан дээр тоглолт хийж эхэллээ. Ер нь айдсын менежмэнтээр явчихъя гэж бодоод байх шиг. Ингэж хардах бүрэн үндэс байна. 2013-2016 он хүртэл их хямрал үргэлжилснийг та мэднэ. Дараа нь жил хагас гайгүй болсон, ОУВС-тай хамтарсан хөтөлбөр хэрэгжүүлсний хүчинд. Тэд манай банкны системд том реформ хийх далимаар таван их наядын хөрөнгө оруулалт оруулж ирэх үйл явц өрнөж байдал арай наашилсан. Гэтэл залгуулаад хоёр жил хагасын хугацаанд цар тахал нүүрлэсэн. Энэ хугацаанд хамгийн хүнд ачааг үүрсэн нь бизнес эрхлэгчид. Ашгүй нэг тахал цаашиллаа гээд амьсгаа авах гэтэл Украин, Оросын дайн дэгдлээ.

-Эрх баригчид цар тахлын хоёр жилийн турш айдас дээр тоглосон гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Тэгсэн шүү дээ. Өнгөрсөн хугацаанд долоон удаагийн хөл хорио тавьсан. Эдгээр хөл хорионоос улбаалсан эдийн засгийн сөрөг нөлөөллүүд дээр ямар ч дүгнэлт, анализ хийгээгүй.Төсвийн алдагдал гэхэд л өнгөрсөн хоёр жилд нийтдээ найман их наядаар хэмжигдсэн. Харамсалтай нь үүндээ дүгнэлт хийж, дараагийн менежмэнтээ хийсэнгүй л дээ. Менежмэнтээ хийх гэж ядаж байтал дараагийн айдас ороод ирчихлээ.

-Би түрүүн төв банкны ерөнхийлөгчийн мэдэгдэл, долларын ханшийн өсөлтийн талаар тодруулсан. Таны ярианаас анзаарахад Монголбанк хүртэл дайны айдас дээр тоглолт хийж валютын ханшийг өсгөчихжээ дээ?

-Украинтай холбоотой асуудлаар манай улс төрийн гурван өндөрлөг ямар ч мэдэгдэл хийхгүй нуугдчихсан байна л даа. Монголбанкны ерөнхийлөгч өнгөрсөн сарын 28-нд Орос, Украины явдлыг сенсаци болгож хүчтэй мэдэгдэл хийгээд долларын ханшийг чангаруулсан нь буруу алхам болсон. Долларын ханш сүүлийн дөрвөн жил 1851 дээр байсан. Нэг ханшин дээр ингэж тогтвортой байх нь өөрөө их том асуудал шүү.

-Харин ч тогтвортой байгаа нь сайн хэрэг биш үү, эсвэл та долларын ханш өнөөдрийнхөөс ч буух бололцоотой гэж хэлэх гээд байна уу?

-Өнөөдрийнхөөс ч буух боломж бүрэн байсан. Хэдийгээр 2019-2021 онд цар тахал үргэлжилсэн ч татварын орлогууд биелсэн, худалдааны тэнцэл эерэг гарч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, тэр жилүүдэд төгрөгийн ханш чангарах ёстой байсан юм. Гэтэл төгрөгөө чангалахгүйгээр ганцхан тоон дээр хүчээр барьчихсан. Уг нь валют зах зээлийнхээ дүрмээр хувьсах ёстой.

-Ам.долларын ханш доошиллоо гэхэд хэд хүрч уруудах бололцоо байсан бэ?

-2600 төгрөг рүү уруудах бололцоо байсан. Харамсалтай нь сая Украинаар далимдуулаад хорь, гучин төгрөгөөр нэмчихлээ. Долларын ханшийг өндөр байлгах нь эрх баригчдад хэрэгтэй байдаг л даа. Энэ үзэгдэлд нэг шалтгаан байдаг юм. Ерээд онтой холбоотой шалтгаан. Алт дилерийн хэрэгтэй хамаатай. Манайх дөрвөн тонн алтаа алдсанаас хойш олон улсын валютын зах зээл дээр тоглолт хийж чадахаа больчихсон. Бирж дээр явагддаг худалдан авалтын том тоглолтод манайх оролцохоо байчихсан. Нөгөө талдаа манайх валютын эрэлт нийлүүлэлтийг арилжааны банкуудаар дамжуулж зохицуулж яваа. Одоо үүнийгээ валютын биржид гаргах цаг болсон. Валют бирж дээр гарах ёстой. Эрх мэдэлтэн, хэсэг бүлэг хүмүүсийн хуйвалдаанаар шийдэгдэх ёсгүй.

-Монголбанкны ерөнхийлөгчийн хаа холын дайнаар айлгаж долларын ханш өсгөсөнтэй ижил өнгөтэй мэдэгдлүүд ар араасаа цуварч эдийн засгаа хүлчих вий гэсэн болгоомжлол төрж байх юм уу танд?

-Иймэрхүү утгатай мэдэгдэл ар араасаа гараад ирэх вий гэсэн айдас болгоомжлол төрж байна.

-Тэнд өрнөж буй дайн бидэнд яг яаж нөлөөлөх бол, яажшуухан аж төрвөл дайны цагт дажгүй амьдарчих боломж байна вэ?

-Баахан зээл аваад идчихсэн улстөрчид рүү биш, юм бүтээчихсэн хэдхэн компанийг сорчилж аваад нам дарах маягаар шувтрах тийшээгээ хандаж буй Хөгжлийн банкны шуугиантай холбоод харахад л бидэнд боломж өчнөөн байна. Ясны үйлдвэрийн асуудал дэгдсэнийг та санаж байгаа байх. Италийн технологиор яснаас тос гаргаж бордоо үйлдвэрлэж байгаа үйлдвэр. Агуулахад нь дүүрэн бордоо байна. Ясны бордоо бол нэг номерын бордоо. Макро, микро элементийн аль аль нь байдаг учраас хоёр, гурав дахин үнэтэй. Жишээ нь, сангасны бордоонд зарим элемент нь дутуу байх жишээний. Украйны байдлаас болоод бордооны үнэ гурав дахин буюу 300 хувь нэмэгдчихсэн. Украины хувьд улаанбуудай, тослог ургамлын гол тоглогчдын нэг. Улаанбуудай гэхэд л мянган доллар хүрчихлээ. Ойрын 14 жилд тохиогоогүй хамгийн өндөр үнэ. Та бод доо, өнөөдөр бордооны үнэ гурав дахин өсчихсөн байхад манайд өндөр чанараараа гайхагддаг ясны бордоо агуулах дүүрэн хэвтэж байна. Тэр үйлдвэрийг барьсан эмэгтэйг нугасалж, бизнесийг нь унагах биш харин ч илүү сайн ажиллахад нь дэмжлэг үзүүлэх ёстой. Манай газар тариалан гэхэд л ОХУ, Зүүн Европоос орж ирэхээ больсон учраас бордоо том асуудал болоод байна.

-Улаанбуудайн үнэ арав гаруй жил ажиглагдаагүй өндөр түвшиндээ хүрсэн гэж та онцоллоо. Засгаас улаанбуудайн дээрээ зөв менежмэнт хийвэл эдийн засагт нэмэртэй алхам болох нь ээ?

-Тэгнэ. Улаанбуудайн дээрээ зөв менежмэнт хийх цаг ирчихлээ. Засгийн газар өнгөрсөн жил ковидоор айлгаж буруу менежмэнт хийгээд гурилын үйлдвэрүүдэд Оросын будаа шахчихсан. Тариаланчид ийм шалтгаанаар буудайгаа нийлүүлж чадаагүй. Тэдний хураасан буудайн ихэнх нь үтрэм дээрээ байгаа. Цас хайлвал хэцүүдэх нь гэсэн асуудал яриад яваа. Гэтэл өнөөдөр улаанбуудайн үнэ 14 жилд байгаагүй өндөр дүнтэй болчихлоо, энэ цагийг зөв ашиглах хэрэгтэй.

-Ковидын хоёр жилийг айдсаар удирдсан эрх баригчид дайныг далимдуулж мөн л айдсаар удирдаад явчихвал эдийн засагт хэр муу нөлөө үзүүлэх бол?

-Нэгэнт хэцүүдсэн эдийн засгаа улам л сөхрөөнө. Харамсалтай нь эрх баригчид айдсын менежмэнтээ дайны айдсаар үргэлжлүүлэх нь тодорхой болчихлоо л доо. Украины туг мандуулсан ч цагдаа нь очиж дарамталж байна шүү дээ. Энэ бол хийрхэл. Төр засаг үүнийг дэмжээд дуугүй сууж болохгүй. Хэн ч дайныг хүсэхгүй. Монгол Улсын хэн нэг иргэн шар улаан даавуу бариад зогсож л байг л дээ. Нэг бизнес эрхлэгч нь компанийнхаа барилгын гадна Украины далбааг мандуулаг. П.Цэнгүүн бол либерал үзлийг 30 жил тууштай дэмжиж, тэр үзлээрээ амьдарч яваа хүн. Улаанбуудайнд төрөөс татаас өгөхөд ганцаараа авахгүй гэж явсан компанийн захирал. Үнэ тогтоох бизнесийн эрхээ төрд булаалгаж гол эрхээсээ салмааргүй байна гээд татгалзсан. Хатуухан хэлэхэд, манай төрийн гурван өндөрлөг юу ч хийж чадахгүй бантчихсан сууна л даа, өнөөдөр. Улс төр, бизнес, эдийн засгийн шийдлийг гаргах ёстой. Хүний өөрийн гэлгүйгээр мэдлэгтэй боловсролтой, туршлагатай хүмүүсийг Төрийн ордонд цуглуулаад яг ямар шийдэл гаргахаа ярилцаж хэлэлцээд суух учиртай.

-Манай улсын хувьд чимээгүй байхаас аргагүй том шалтгаанууд бий, тийм учраас таг чиг суугаа юм биш үү?

-Бид төвийг сахисан улс. Төвийг сахисан тунхаг нь байхад тэрийгээ эртхэн зарлачихад болохгүй юм үгүй. Ингэхийн оронд энэ эргэлзээтэй байдлыг далимдуулж айдсын менежмэнтийг бага багаар хийж эхэлж байгаа нь харамсалтай. Шуудхан хэлэхэд, манай төрийн гурван өндөрлөг яг юу хийхээ мэдэхгүй паникт орчихсон байх шиг. Улс орноо паникаар удирдаж болохгүй. Одоо энэ дэмий паникаасаа гарч байдалдаа зохицож, өөртөө ашигтай байх боломж бүрийг ашиглаж, үнэ нь тэнгэрт хадсан бордоо, улаанбуудайн дээрээ зөв менежмэнт хийх хэрэгтэй. Товчхондоо чоно бүрэн, хонь цатгалан менежмэнт хийх ёстой. Ядаж л эдийн засагтаа ийм менежмэнт хиймээр байна. Нэг зүйлийг онцлоход, Украин Оросын дайныг цэрэг дайны талаас харахаас гадна хүмүүнлэгийн талаасаа нэгдэх процесс маш эрчимтэй явагдаж эхэлснийг анзаарах учиртай. Манай нам социал демократ. Эрх чөлөө, шударга ёс, тэгш байдлыг эрхэмлэх ёстой нам. Тэгвэл энэ үзэл бодлынх нь төлөөх тэмцэл тэнд болж байна.

-Танай нам социал демократ хэрнээ тэр үзлийнхээ эсрэг хандлагыг их тод цухалзуулаад байгаа харагддаг. Тэр нь ковидын хоёр жил маш тодорхой анзаарагдлаа л даа…?

-Уг нь нам гэдэг чинь үзэл дор нэгдэх ёстой. Гэтэл манай нам мянгуулаа сууж байгаад нэг үзэл олж авсан юм. Цуглаж суугаад социал демократ гэдэг үзэл олоод авчихсан учраас өнөө үзэл нь хэвшиж өгөхгүй байна л даа. Тэгэхээр нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байна. Олж авсан үзлээ амьдрал болгохын тулд ядаж л эхлэх ёстой. Тэр эхлэлээ Украин дээр тавих хэрэгтэй. АН-ыг дампуу бүтэхгүйгээр нь дуудаад л байна. Үнэн хэрэгтээ АН үзэл дээр нэгдсэн учраас хэчнээн тарж бутарч хагарсан ч сүнстэйгээ яваа. Сүнстэй учраас хэзээ л бол хэзээ босоод ирэх боломжтой. Харин манай намд сүнс байхгүй. 200 мянгуулаа энэ янзаараа сүнсгүй яваад байвал тун удахгүй мөхөлтэйгөө нүүр тулах эрсдэлтэй. Дахиад хэлэхэд, социал демократ үзэл бол ерөөсөө л эрх чөлөө, шударга ёс, тэгш эрхийн төлөө нэгдэх. Украины ард түмэн эрх чөлөөний төлөө тэмцэж байна. Социал демократ нам юм бол ядаж эрх чөлөөгөө хамгаалах хэрэгтэй.

-Социализм, коммунизм амь тавиагүй юм биш үү гэж хэлэхээр олон үйл явдал өрнөлөө л дөө, өнгөрсөнд. Одоо ч тийм өнгөтэй үйл явдал нүдэн дээр өрнөсөөр байна. Үүнтэй та санал нийлэх үү?

-Коммунизм коммунизмтайгаа дуусчихсан гэж боддог байлаа, өмнө нь. Харамсалтай нь үргэлжилдэг юм байна гэдгийг харж сууна. Ний нуугүй хэлэхэд, Хөгжлийн банкны хуулийг солингуутаа манай намын баахан нөхөд зээл авчихсан байсан нь сая ил боллоо. Иймэрхүү зүйлс дээр нэлээд нарийн дүгнэлт гаргуулаад хариуцлагажуулах хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр энэ бүх булхайгаа дарж, Украины дайн гэдэг айдас бий болгож, хэнд ч үзэл бодлоо илэрхийлэх боломж өгөхгүй коммунизм руугаа орно гэж улайрч болохгүй. Ер нь коммунистуудын гол тоглолт дайн байлдаан гэх мэт иймэрхүү зүйлс дээр явагддаг.

-Хөгжлийн банкны асуудал дээр нарийн дүгнэлт гаргуулах хэрэгтэй гэдгээ тодруулаач?

-Ковидын үеийн хоёр жил гаруйн хугацааны тухайд хараат бус судалгаа шинжилгээний баг гаргаж ажиллуулах хэрэгтэй. Тэр үеийн төсвийн алдагдал хаачсан, сонгуульд зарцуулсан эсэх гээд эргэж харах олон асуудал бий.

-Төр бизнес рүү орох хандлага хүчтэй хэвээр байгаа нь та бид хоёрын яриад суугаа өнөө салж өгдөггүй коммунизмтай холбогдох үзэгдэл байх…?

-Мөнгө харагдаж буй салбар руу төр орох гээд байгаа нь үнэн л дээ. Энэ нь эргээд чөлөөт зах зээлээ устгах аюултай. Өнөөдөр амжилттай яваа өндөгний үйлдвэрийг төр булаагаад авч болно. Харамсалтай нь төрийн авсан ямар ч бизнес сарын дараа үүдээ барьдаг нь жам. Өнгөрснөөс тийм жишээ түүвэл барагдахгүй. Өөрөөр хэлбэл, коммунизмд амь бөхтэй орших боломж байхгүй.

-Манай эрх баригчид энэ дайныг дуусан дуустал таг чиг, яг өнөөдрийнхөөрөө аж төрвөл гуравдагч хөршийн зүгээс ирэх хандлага ямар байх бол?

-Хулчгарууд гэж ойлгоно л доо. Үзэл бодлын тууштай зарчим дээрээ зогсож чадна гэдэг хүн төрөлхтний нэг гол зарчим. Мэдээж биднийг өрөвдөлтэй байдалд аж төрж суугааг дэлхий харж, мэдэж байгаа. Гэхдээ Монгол гэдэг улс гучин жил хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлж, ардчилсан зам, чөлөөт зах зээлээр явсан. Ардчиллаа бий болгохын тулд дэлхийн бүх л улсаас тусламж авсаар ирсэн түүхтэй орон. Ийм түүхтэй улс энэ цагийн явдалд хэрхэн хандах бол гэсэн хүлээлт бидэнд тусламжийн гараа сунгасаар ирсэн улсуудад байгаа нь мөн л мэдээжийн асуудал. Наад зах нь дайныг эсэргүүцэж байна гэсэн утгатай мессэжийг өгч болно биз дээ. Дайныг эсэргүүцэх нь аль ч ард түмний хүсэл. Дайныг хүсдэг ард түмэн гэж үгүй. Тэгж чаддаггүй юм аа гэхэд ядаж л хувьцаа нь 98 хувь унасан “Газпром”-той гэрээ зураад суумааргүй байгаа юм.

-Дайны цагт чухам яавал эдийн засаг маань дажгүй байх вэ гэсэн өнцөг рүүгээ буцаад оръё?

-Урд хил хаалттай удаж байна. Хойд хил хүндэрнэ. Тэгэхээр дотоодод л эргэлт явагдана. Ийм нөхцөлд НӨАТ-ын 80 хувийг иргэддээ буцааж олгох хэрэгтэй. Тэгвэл иргэдийн гар дээр очдог 160 тэрбум төгрөг 600 гаруй тэрбум болж өснө. Иргэдийн орлого хумигдаж зөвхөн цалингаараа амь зуудаг маяг руу орж байгаа ийм хэцүү цагт маш хэрэгтэй шийдэл болно. У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд байхдаа 2020 оны дөрөв, арваннэгдүгээр сард ковидын үеийн татварын шалгалтыг зогсооно, бүх актуудыг хүчингүй болгоно гэсэн утгатай мэдэгдэл хийсэн. Ингэж мэдэгдсэн хэрнээ татварын хуулинд энэ чигийн зохицуулалт хийгээгүй. Өөрөөр хэлбэл, У.Хүрэлсүхийн Ерөнхий сайд байхдаа хийсэн мэдэгдлүүд ийм шалтгаанаар лоозон төдий болчихсон яваа. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүд энэ талд анхаарах хэрэгтэй. Ковидын үеийн татварын шалгалтуудыг зогсоож, татварын актуудыг тэглэх шаардлага бий. Үүнээс гадна ажил үйлчилгээ, бараа бүтээгдэхүүнийг дэлхийн аль ч өнцгөөс яаж ийгээд авчрах бололцоог нь иргэддээ олгомоор байна. Одоо ч бараа бүтээгдэхүүн авчирч байгаа л даа. Гэхдээ энд ирэхэд нь дарамталмааргүй байна. Өнөөдөр тээврийн асуудал маш хүнд болсон. Ийм үед тээврээс яагаад гааль, НӨАТ авч байгаа нь ойлгомжгүй. Монгол Улсын газар нутаг дээр үйлчлээгүй үйлчилгээ шүү дээ. ОХУ-аар явсан тээврээс гааль, НӨАТ аваад байгаа нь ойлгомжгүй хэрэг. Ядаж л тээвэр хэцүү байгаа өнөө цагт логистикийн гааль, НӨАТ-ыг тэглэх хэрэгтэй. Товчхондоо дайны цагийг айдсаар биш, иргэдийнхээ хүсэл тэмүүллээр давах менежмэнт хиймээр байна. Төрийн хийх учиртай дараагийн алхам бол төсвийн тодотгол. Тодотголоо цаг алдалгүй хийж хэрэггүй, илүү зардлуудаа танах хэрэгтэй. Дахиад хэлье, ойрын нэг жилийн хугацаанд Монголынхоо зах зээл дотор тоглох боломж л бидэнд байна. Эцэст нь хэлэхэд, 230 мянган хүнтэй төрийн институтийг аль болох хэмнэлттэй ажиллуулах процесс руу явах шаардлагатай бид нүүр тулчихсан. Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд өнгөрсөн долоон жилд хэмнэдгээ хэмнээд, бараг борцлогдчихоод сууж байна. Тэгэхээр одоо төрийн институтийн 80 мянган даргыг ойрын үед 20 мянга руу буулгах хэрэгтэй.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Г.Мөнх-Эрдэнэ: Дайны үед алт, ноолуур хоёроосоо л ахиу доллар олох боломж байна || DNN.mn

Хөрөнгийн зах зээлийн шинжээч Г.Мөнх-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Орос, Украины асуудал дэлхийн гуравдугаар дайныг өдөөх үү, дайн эхэлбэл хэр хугацаанд үргэлжлэх бол, дайны нөлөө дэлхийн эдийн засагт яаж тусах вэ, тэр дундаа манай улсын эдийн засагт хэрхэн ямар нөлөө үзүүлэхээр байна гэх мэт өчнөөн асуулт хөвөрч байна. Орос, Украины харилцааны хямрал эдийн засагт яаж нөлөөлөх бол. Лав л алтны үнэ 100 ам.доллараар өсчихлөө?

-Путины мэдэгдлүүдийг харахад маш олон жил хүлээж суугаад тэсэрсэн юм шиг, тэвчээр алдаад эцэст нь эрс шийдсэн юм шиг өнгө их тод анзаарагдаж байна. Өнгөрсөн бүтэн сайнд гэхэд л цөмийн зэвсгийнхээ хүчинг өндөржүүлсэн бэлэн байдалд орууллаа гээд дуугарчихлаа. Ингээд харахаар хурдан хугацаанд хэвийн амьдралдаа эргэж орохгүй болов уу. Ийм тодорхойгүй байдал үүсчихээр дэлхийн зах зээл дээр алтны ханш харьцангуй өндөр түвшинд хүрчихлээ л дээ. Сая гэхэд гэрлийн шокоор өслөө. Гэхдээ үнэхээр дайн дажин хүндэрч асуудал хурцдахгүй бол алтны ханш огцом өсөлт үзүүлэхгүй. Америк Орос руу цэргээ оруулахгүй гээд мэдэгдчихсэн байгаа, төв банк нь хатуу бодлого барина гэдгээ зарлачихсан учраас алтны ханш өнөөдрийнхөөсөө унах магадлал бий.

-Дайны нөхцөл байдал хүндэрнэ, хоёр тал ойлголцол зөвшилцөлд хүртэл харьцангуй урт хугацааг туулна гэсэн таамаглал давтамжтай дуулдаж байна л даа. Америкийн хувьд цэргээ оруулах нөхцөл үүсэхийг ч үгүйсгэх аргагүй. Ийм байдалд хүрвэл алтны ханш өсөлт үзүүлсээр байх уу?

-Тогтворгүй байдал үүсэхэд алтны ханш өсдөг нь жам гэдэг утгаараа байдал хүндэрвэл мэдээж өндөр түвшингээ хадгалсаар байна. Огцом өсөх магадлал ямар тохиолдолд биеллээ олох вэ гэсэн асуулт тавиад харахаар ганц л шалтгаан бий. Европын холбоо, Америк цэргээ оруулах эсэх асуудлаас л шалтгаална. Одоогийн нөхцөл байдал эцэстээ хоёр том гүрний дайн болж хувирвал алтны ханш огцом цойлно.

-Ер нь тогтворгүй байдал, дайн дажны үед алтны үнэ хамгийн ихдээ хичнээн хувийн өсөлт үзүүлж байсан бол, энэ удаагийн үл ойлголцол дайн болж даамжирвал алтны ханш хичнээн хувийн өсөлт үзүүлэх талаар тодорхой таамаг хэлэх боломжтой юу?

-Эрсдлээс хамгаалсан бүтээгдэхүүн гэдэг утгаараа алтны үнэ дайны үед дандаа өсч байсан. Дайны оргил үед хамгийн их өсч байсныг өнгөрсөн түүхээс харж болно. Гэхдээ Америк оролцож байгаа дайнд алтны ханшийн өсөлт маш тод ажиглагддаг. Гэтэл өнөөдөр АНУ яах нь тодорхойгүй байна. Тийм учраас яг төчнөөн хувиар тэгж өснө гэж хэлэх боломж алга. 2001 оны есдүгээр сарын 11-нд гэхэд алтны үнэ ганцхан өдөрт 30, 40 хувиар өссөн түүх бий. Америк руу халдсан үйл ажиллагаа болсон учраас ингэж өссөн хэрэг. Европт янз бүрийн террорист халдлага болж байсан ч алтны ханш мэдрэгдэхүйц, огцом хөдөлсөн удаагүй. Америк долларын үнэ цэнэ алтаар баталгааждаг учраас АНУ энэ дайнд хэр гүн татагдаж орохоос алтны ханш өсөх эсэх нь хамаарна.

-Жо Байдены байр суурь хатуу байгаа гэсэн өнцгөөс харахаар АНУ энэ дайнд татагдаж орох магадлалтай. Тэгвэл алтны ханшид хэр өсөлт ажиглагдах бол?

-Тийм байдал үүсвэл алтны ханш яалт ч үгүй шинэ дээд рекорд тогтооно. Алтны одоогийн ханш 1900 орчим ам.доллар хавьцаа байна. 2020 оны хамгийн дээд түвшин нь 2175 ам.доллар хүрсэн. Энэ хэмжээнээс лав дээшилнэ. АНУ өнөөгийн байр сууриа өөрчлөөд цэргээ оруулна гэсэн асуудал яригдаад эхэлбэл дор хаяж арван хувийн өсөлт үзүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, богино хугацаанд огцом өсөлт гарна.

-Дайн хурцадлаа гэхэд нүүрс, зэсийн ханш яах бол?

-Орос, Хятад хоёр үндсэндээ нэг эрх ашигтай болчихлоо л доо. Оросын хийж байгаа энэ үйлдэл Хятадын эдийн засагт сайн уу гэхээс муу биш. Тэр утгаараа урд хөршийн эдийн засаг өсдгөөрөө өснө, нүүрс, зэсийн хэрэглээ байсаар л байна. Үнэхээр хурц дайн өрнөвөл зэвсгийн үйлдвэрлэл, байлдааны хангамж гэх мэтээр металлын хэрэгцээ өсөөд явчихна. Тэгэхээр дайнаас болоод нүүрс, зэсийн үнэ уначих вий гэж санаа зовох шаардлагагүй. Ковидоос шалтгаалсан хил, боомтын гацаа гэх мэт асуудал л экспортын гарцад нөлөөлөх эрсдэлтэй. Ингээд харахаар дайнтай хамаатайгаар манай эдийн засагт огцом, том эрсдэлүүд үүсэх магадлал бага.

-Манай улс ам.долларын ханш өссөөр байгаа, валютын нөөц их биш гэх мэт асуудалтай нүүр тулчихсан яваа учраас алтны ханшийн өсөлтийг сонирхоод байна л даа. Дайн ужгирч, урт хугацаанд үргэлжиллээ гэхэд алтаа ахиухан олборлож чадвал долларын ханшийг тавиад туучихгүйхэн шиг аж төрөх боломжтой байх тийм үү?

-Ер нь бол тийм. Долларын ханшийн өсөлтийн тухайд Монголбанкны интервенцийн бодлого нэгдүгээр сараас эхлээд өөрчлөгдсөн юм. Өмнө нь нийлүүлж явсан шигээ өндөр интервенц хийх чадал хумигдсаныг төв банкны статистикаас харчихаж болно. Тэр утгаараа долларын ханш өсөөд эхэлчихсэн. Дайн үргэлжилбэл алтны ханш өсөх нь тодорхой, өсөлттэй үед нь ахиухан олборлоод экспортолбол долларын ханшийг барих боломжтой. Алтны тухайд өнөөдөр ашиглаж буй ордуудаас гадна бодлогоор том ордуудыг ашиглах хувилбар байж болно.

-Ингээд харахаар манай улсын хувьд алтны ханшийн урт, дунд хугацааны чиг, таамгийг зөв харж тэр таамагтайгаа уялдуулж алт олборлолтдоо анхаараад явчихвал ямар ч цагт ханшийн эрсдэлд сөхөрчихгүй амьдарч болмоор ч юм шиг…

-Алтны ханшийн урт хугацааны чиглэлийг ерөөсөө л Америк, энэ улсын төв банк, мөнгөний бодлого тодорхойлдог. Дунд нь дайн, геополитикийн асуудлаас болоод богино хугацааны огцом өсөлт, уналтууд гардаг. Гэхдээ тэр өсөлт, уналтууд удаан хугацаанд үргэлжилж чаддаггүй. Америкийн төв банкны мөнгөний бодлоготой л уялддаг. Тэгэхээр бид алтны дунд, урт хугацааны ханшийн чиглэлийг гаргая гэж зорьж яваа бол Америкийн төв банк хаачих гэж байгааг л анзаарах ёстой. Энэ бол жанжин шугам нь. Үүн дээр нэмэгдэх шалтгаанууд нь бас Америктай холбоотой. Орос-Америк, Америк-Хойд Солонгос, Америк-Хятадын харилцаа гэх мэт АНУ-тай холбоотой харилцаанууд бас бий. Гэхдээ энэ бүхэн нь богино хугацааны өөрчлөлтийг үүсгэдэг.

-Орос, Украины дайнаас манай улсын хамгийн их болгоомжилж байгаа зүйл бол газрын тос. Хойд хөршөөс газрын тосны хэрэглээгээрээ бүрэн хараат гэж хэлж болохоор ийм нөхцөлд бидэнд ямар эрсдэл тулгарахаар байна вэ?

-Газрын тосны үнэ өсчихлөө. Дайны нөхцөл илүү хүндэрч, урт хугацаанд үргэлжилбэл газрын тосны ханш дахиад өсөх нь ойлгомжтой. Тэгэхээр газрын тосны үнийн энэ өсөлт л манайд шууд утгаараа нөлөөлнө. Түүнээс биш нийлүүлэлт тасалдах гэх мэт асуудал гарахгүй. Учир нь ОХУ-ын хувьд бид жижигхэн хэрэглэгч төдий. Хэрвээ Путиныг ийм эмзэг үед нь харилцаандаа сэв суулгахуйц мэдэгдлүүдийг дотоодоосоо хийгээд байвал шатахууны нийлүүлэлтээ танах, хасах, таслах эрсдэлтэй. Манайд шатахуун нийлүүлэхгүй явлаа гээд олох мөнгөө алдаж, дампуурчих гээд байх эрсдэл Орост үгүй. Манайх шиг хоёр том хөршийн дунд оршдог, далайд гарцгүй орны тухайд ийм цагт төвийг сахих нь л хамгийн зөв гаргалгаа. Аль нэг тал руу нь ханараад налаад явбал тухайн үедээ ашиг хонжоотой байж магадгүй. Гэхдээ урт хугацаандаа хэзээ ч зөв зүйлд хүргэхгүй. Бүр урт хугацаандаа яах бол гээд харахаар нэг асуулт гарч ирж байгаа. Бид цаашдаа нэг хөрштэй болчих юм биш байгаа гэсэн асуулт.

-Яагаад?

-Хойд хөршийн хувьд эдийн засгийн хүч нь улам сулрах эрсдэл рүү орчихлоо. Өөрөөр хэлбэл, нэг хөршийн маань нөлөө улам суларч, нөгөө хөршийн маань нөлөө илүү томроод байна л даа. Оросын тухайд Украин руу зоригтой шийдэмгий хөдөлж байгаа нь цаанаа том шалтгаантай байх. Хятадтай ярьсан тохиролцсон эдийн засгийн хамтын ажиллагаа бий учраас ингэж зориглосон болов уу. Украинтай холбоотой тэсвэр алдахаас аргагүй шалтгаан Путинд байгаа ч мань эрд улс орныхоо эдийн засгийг элгээр нь хэвтүүлчихгүй байх баталгаа онцгой чухал.

-Хятад тэр баталгааг нь өгсөн учраас Орос зоригтой хөдөлсөн гэж хэлэх гээд байна аа даа?

-Яг тийм. Наад захын жишээ гэхэд л жилийнхээ худалдааны эргэлтийг 200 тэрбум ам.долларт хүргэе гэж ярьсаар ирсэн нь баталгаажиж байна. Байгалийн хий нийлүүлэх том төсөл хэрэгжихээр болчихсон. Хятад, Оросын энэ мэт хамтын ажиллагаануудыг том зургаар нь харахаар урд хөрш хойд хөршийн ар тал болж байна гэсэн дүгнэлтийг хийчихэж болохоор. Товчхондоо мөнгөтэй, хүчтэй Хятад улс Оросоос бүтээгдэхүүн авна, ОХУ экспорт хийхээр гар барьсан юм чинь урд хөршийн өөр нэг том эрх ашгийг хангах ёстой болж таарна. Өөрөөр хэлбэл, Хятадын удирдагч хийхийг хүссээр ирсэн үйлдлээ Путинээр хийлгээд хараад суугаа юм биш үү гэсэн хардлага төрж байна л даа. ЗХУ задрах үед Путин 39 настай, бүх итгэл үнэмшил нь социалист нийгмийн үед тогтчихсон байсан. Энэ хүний хувьд ЗХУ-ын задрал маш том ялагдал байсан нь тодорхой. Задарч салсан улсуудаа ямар нэгэн байдлаар буцааж авахсан гэсэн бодол санааны мухарт нь байсаар ирсэн, тэр санаагаа гүйцэлдүүлэхийн төлөө үйлдэл хийж байх шиг. Гэхдээ нөгөө талаас нь харвал хойд хөршийн удирдагч орчин үеийн эдийн засгийг сайн мэддэг хүний хувьд ардаа хамгаалагчтай байж л зоригтой хөдөлнө. Эдийн засгийг нь дампууруулчихгүй байлгах тохиролцоо байж таарна. Тэр нь Хятад гэж харагдаад байна л даа. Хятадын хувьд Путиныг эдийн засгаар нь дэмжээд өрөлт дэвэлтийг нь хараад сууж байя, амжилттай болвол өөрсдийнхөө эртнээс бодож явсныг ажил болгоё гэсэн бодолтой суугааг үгүйсгэх аргагүй. Тийм тохиролцоо хоёр хөршийн дунд хийгдсэн байх магадлалтай. Хэрвээ энэ таамаглал үнэн бол манай улсад урт хугацаандаа асар аюултай. Бидний хувьд ухаантай амьдрах цаг ирлээ л гэж харж байна.

-Орос, Украины дайны эхний нөлөө болох шатахууны үнийн өсөлт инфляцийг улам өсгөх нь тодорхой байна. Дахиад онцлоход ахиухан доллар олж л төгрөгөө цаас болгочихгүйхэн шиг амьдрах ганц гарц байна. Дайны цагт доллар олох боломжтой бүтээгдэхүүнүүд гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Юуны өмнө нэг зүйлийг онцолмоор байна. Хятад олимпоо дуусгаад хил гаалийн хатуу хоригуудаа зөөллөж эхэлсэн байх. Гэхдээ хэвийн, сайхан цаг эргэж иртлээ хугацаа их шаардана. Хил, гаалийн хорио, хязгаарлалт бүрэн тавигдтал хугацаа их авах учраас экспорт хийж доллар олъё гэвэл овор хэмжээ багатай хэрнээ үнэ цэнэтэй гэсэн шалгуурыг онцгойлж анхаарах ёстой. Ингээд харахаар алт, ноолуур хоёр л байна. Бүр тодруулж хэлбэл дайны үед алт, ноолуур хоёроосоо л ахиу доллар олох боломж байна. Ер нь ковидын үед ч тэр, дайны цагт ч тэр, хэцүү бэрх ямар ч үед овор хэмжээ маш бага хэрнээ өндөр үнэ цэнтэй бүтээгдхүүний экспорт л өгөөжөө өгдөг. Жишээ нь, манай улс жилд 20 тонн алт олборлодог. Цэвэршүүлж боловсруулсан алтны хэмжээ маань ийм гэсэн үг. Овор бараа нь гэвэл ерөөсөө л хааш хаашаагаа нэг метр куб хэмжээтэй. Ийм бага овортой хэрнээ 700 сая ам.доллар.

-Шинэ төслүүд нэмж хэрэгжүүлээд дахиад 20 тонн алт нэмээд олборлочихвол долларын ханшийг түвэггүй барьчихаар юм байна даа.

-Хэрвээ тэгвэл долларын ханш унадаггүй юм гэхэд өсөхгүй.

-Ковид, тээвэрлэлтээс улбаатай саад бэрхшээл нүүрсний экспортод сөргөөр нөлөөлсөн хэвээр байна. Ингээд харахаар таны онцолсончлон овор багатай, үнэ цэнэ ихтэй бараа бүтээгдэхүүний экспорт л аминд орох юм байна шүү. Алт олборлолтын хэмжээгээ өсгөхийн тулд шинэ төслүүд хэрэгжүүлэх гарц бий. Ноолуурын экспортыг өсгөхийн тулд ямар гарц байна?

-Алтны хувьд боломж байвал шинэ төслүүд хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Ноолуурын тухайд Хятадын хөгжлийн гол гарц болсон чөлөөт бүсийн шийдлийг нэгдсэн бодлогоор хэрэгжүүлбэл бодитой үр дүн гарна. Урд хөрш худалдааны, технологийн, үйлдвэрлэлийн гэх мэт маш олон төрлийн чөлөөт бүсийг байгуулсан. Дэд бүтцийг нь бэлдэж, татварыг нь хөнгөлж, хүмүүс амьдрах орчныг нь бүрдүүлээд өгчихдөг. Тийм таатай орчинд компаниуд олноороо очиж ажиллаад хурдацтайгаар дэлхийд гардаг. Манайд ийм бодлого алга. Манай улс түүхий ноолуур, хэдэн үйлдвэрлэгчийнхээ бүтээгдэхүүний экспортоос жилдээ 330 сая ам.доллар олж байгаа. Энэ хэмжээг тэрбум ам.доллар болгож өсгөх бололцоо бий. Түрүүн хэлсэн шиг тийм нээлттэй бүс байгуулаад ноолуурын бүх компанийг оруулчихвал энэ салбарын экспортоос тэрбум ам.доллар олох асуудал биш. Нүүрсний экспорт өнөөдөр хэцүүхэн байгаа тухай та сая онцоллоо. Бид нүүрсээ ганцхан замаар тээвэрлэж байгаа. Тэр зам эвдэрч гэмтэхэд л нүүрсний экспортод том гацаа үүсэх эрсдэлтэй. Ковидын үед нүүрсний тээвэрт хил, боомтын гацаа гэсэн том асуудал үүсчихсэн. Хятадтай харилцаагаа сайжруулж шинэ сувгууд нээх шаардлага бий. Яг одоогийн байдлаар нүүрсний тухайд Гашуунсухайт, Шивээхүрэн гэсэн хоёр гол боомт л байна. Бараа бүтээгдэхүүнээ татаж авдаг Замын-Үүд гэсэн ганцхан сувагтай. Экспорт, импортын гарц орцуудаа нэмэх, боомтуудынхаа хүчин чадлыг нэмэх хэрэгтэй гээд яривал хийх ажил их байна.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ДАРВА БАНДИДА ГЭГЭЭНТЭН: Сэтгэлээ засаад гэгээлэг амьдарвал сайхан амьдрал тийм холын мөрөөдөл биш

Бурхан багшийн 16 архадын нэг Лампармын хойд дүрийг 18 удаа тодруулснаас долоо нь Монголд мэндэлж байж.Монголд тодорсон анхны дүрийг нь Дарва бандид гэгээн хэмээн онцлон өргөмжилсөн юм байна.Сонирхуулж хэлэхэд, гэгээнтний анхдугаар дүр 1637 онд Монголд мэндэлжээ. Түүнээс хойшхи долоо дахь дүрээр нь 2013 онд Хөвсгөл аймгийн Рашаант суманд мэндэлсэн 11 настай монгол хүүг тодруулсан аж. Дарва Бандида гэгээнтний долдугаар дүрийн хувилгаан Данзанчойжийлодойтой хийсэн ярилцлагаа хүргэе.

-Та Энэтхэгийн Сэра жи хийдэд ном үзээд арван жил болжээ. Одоо дахиад хэчнээн жил ном үзээд Монголдоо ирэх вэ?

-Арваад жил ном үзээд Монголдоо ирнэ.

-Лхарамба цолонд хүртлээ суралцах уу?

-Тэгнэ.

-Арваадхан настайдаа гэгээнтний хойд дүрээр тодорч байж. Анх гэгээнтний дүрд тодорсон мэдээг сонсоод төрж байсан мэдрэмжээ хуваалцаач?

-“Арай ч үгүй байлгүй дээ” гэж бодож байсан шүү (инээв). Гэнэтийн мэдээ байсан болохоор аав, ээж хоёр маань жигтэйхэн баярласан, бас сандарсан ч байх.Би өмнөд Энэтхэгт сурч байхдаа Өмнөговийн нэг хувилгаантай хамт ном үзэж байсан юм. Тэр хүү “Гэнэт орж ирээд тодруулаад аваад явсан” гэж ярьж байсан. Тэгэхээр ер нь л гэнэтийн зүйл болдог юм биш билээ.

-Таныг багадаа түүх сонсох дуртай хүү байсан, аав, ээжээсээ “Би том болоод яваад өгвөл та хоёр баярлах уу” гэж асууж суусан гээд өчнөөн яриа дурсамж сонслоо л доо…?

-Би багаасаа л шашин ном, улс орнуудын түүх сонсох дуртай байсан л даа. Тэр чигийн номнууд унших хорхойтой байсан. Бүр жаахандаа удам судраа их асуудаг байсан гэж аав, ээж хоёр ярьдаг юм.

-Тодорсныхоо дараа шууд Энэтхэг явсан уу?

-Эндээ монгол багшаараа анхныхаа “га” үсгийг заалгаж, төвд бичигт хэдэн сар суралцаж яваад Энэтхэг явсан.

-Энэтхэг ямар санагдсан бэ?

-Хийд орон нь яасан үзэсгэлэнтэй юм бэ, бурханы улс чинь ийм гоё байдаг байх нь гэж ирээд их догдолсноо мартдаггүй юм.

-Анх очоод ээж, аавыгаа жигтэйхэн санадаг байсан уу?

-Намайг анх очих үед интернэтийн хэрэглээ өнөөдрийнх шиг сайн байгаагүй учраас тэр бүр холбогдож чаддаггүй байсан юм. Тийм болохоор аав, ээж, эгч, ойр дотны хүмүүсээ маш их санадаг байсан. Би дээрээ нэг эгчтэй, доороо нэг дүүтэй. Дүү маань намайг Энэтхэгт сурч байхад төрсөн болохоор сая ирэхэд нэлээд гайхаж байна лээ (инээв). Одоо сардаа нэг холбогдчихдог болохоор гэрийнхнээ санах нь багассан.

-Аав, ээж нь Рашаант сумандаа ямар ажил алба хашдаг вэ?

-Аавыг маань Дэмбэрэлсамбуу, ээжийг минь Оюунцэцэг гэдэг. Аав цаг уурт ажилладаг, ээж цэцэрлэгийн багш.

-Таны нэг өдөр хэрхэн өнгөрдөг бол?

-Өглөө зургаан цагт босч, орой 11.30 цагт амарна. Өглөө, өдөр, оройны хоолны завсар хоёр цаг гаруй амралттай. Үлдсэн цагуудад нь номоо үзнэ, буддын гүн ухаанд суралцана, үзсэн номоороо мэтгэлцэнэ. Маш олон ном цээжлэх шаардлага гардаг учраас ном, эрдэмдээ тасралтгүйгээр шамддаг.

-Хийдэд шавилах хугацаандаа цагаан хоол л идэх үү?

-Хийдээс цагаан хоол өгдөг. Гэхдээ монгол хүн учраас, биед хэрэгтэй гэдэг утгаараа хааяа махан хоол иднэ ээ.

-Хувилгаан хүний нийгэмд үзүүлэх учиртай үүргээр ярилцлагаа үргэлжлүүлэх үү?

-Миний хувьд хувилгаан хүн соён гэгээрүүлэгч байх ёстой болов уу гэж боддог. Түмнээ зөв зүйлд уриалж дагуулдаг хүн байх ёстой.

Бурханы шашны нэг том үүрэг бол олныг гэгээрүүлэх. Гэгээрүүлэх гэхээр ихэнх хүн өөрөөсөө хол, хүршгүй оргилын зүйл мэт сэтгээд байдаг л даа. Үнэн хэрэгтээ тийм биш л дээ. Муухай зуршлаас салахад нь тусалж, сайханд тэмүүлэх хүч өгч дэмжих нь бурханы шашны үүрэг, нүгэл, буяныг ялгаж, сайныг үйлдвэл амьдралд нь эерэг нөлөө гардаг, мууг үйлдвэл сөрөг нөлөө ирдэг гэдгийг л ухаж ойлгох нь гэгээрэл. Бухимдалтай хүний уурыг арилгах арга гарцуудыг хэлж өгөх гэх мэтээр хүмүүний сэтгэлийг зөв тийш нь хандуулахад бурханы шашин гүн гүнзгий номлол, ухаантай.

-Хүмүүс зовохоороо гаднаас шалтгаанаа хайгаад байдаг, гэтэл буддизм чиний дотор бүх юм бий гэдэг, ямар амьдрах нь чиний л сонголт гэдэг…?

-Олон хүн “Энэ хүн намайг уурлуулчихлаа гэж боддог. Уг нь уурлах эсэх нь тухайн хүний өөрийнх нь мэдэх хэрэг шүү дээ. Сэтгэлээ удирдаж чадвал гадны нөлөө хэчнээн их байсан ч уурлахгүй байх боломжтой. Буддын ухааны хувьд сэтгэлээ удирдах аргыг нь зааж өгдөг. Тэр утгаараа түмэнд тустай ухаан. Хүнд өөрийгөө зөвтгөх дадал суучихсан байдаг л даа. Бусдаас ирдэг сөрөг хандлагыг мэдрэхээрээ “Энэ хүн намайг хорлох гэж байна” гэсэн дүгнэлт хийчихдэг. Ингэхийн оронд “Энэ хүн уурлаад байгаагийн цаад шалтгаан нь юу бол. Миний хийсэн ямар нэг үйлдэл ийм хандлага гаргахад нь хүргэсэн юм биш биз” гэсэн асуултыг өөртөө тавьж, хариуг нь дотроосоо эрж хайвал зөв гарц нь тодроод ирдэг. Өөрийгөө анзаараад ирвэл учрыг нь ухаж бодох хүчтэй болдог.

-Монголдоо ирээд олон хүнтэй уулзаж байгаа байх. Хүмүүс уулзахаараа юу асууж, юу хүсч байна?

-Бид уг нь сэтгэл судлал тал руугаа илүү хандаж, хүний сэтгэл санааг яаж тайвшруулах вэ, хэрхэн сайн сайхны зүг хөтлөх вэ гэдэгт шамддаг. Гэтэл олонх сүсэгтнүүдийн хувьд энэ шамдлыг анзаарахгүй яваа шиг санагддаг. Яг үнэнийг хэлэхэд, монголчууд маань ажил үйлс бүтээгээд өгөөч гэж хандаад байдаг. Бурханы шашныг тэгж харж, хүлээж авах нь буруу л даа. Сэтгэлээ засахыг урьтал болголгүйгээр ажлаа бүтээх гэж хандах нь зөв биш. Сэтгэлээ засах арга гарцыг л бурхан шашнаасаа, буддын ухаанаас хайж эрж, олоосой гэж хүсдэг. Дахиад хэлэхэд, хуврагийн үүрэг бол хүнийг сайн зүг рүү нь чиглүүлэх. Уур хилэнгийн шалтгааныг нь хэлж өгч эерүүлэх, бусадтай харилцах харилцаан дээр нь зөвлөж туслах нь бидний үүрэг. Хувраг хүн ийм үйлд анхаарч олны сэтгэлийг засахад шамдах учиртай. Түүнээс биш чинээлэг хүний заслыг хийгээд мөнгө аваад амьдрах нь хувраг хүний чин зоригдол биш. Лам гэхээр л засал хийдэг хүн гэж харж, засал хийнгүүт ажил үйл нь бүтнэ гэж ханддаг нь олонх байгаад эмзэглэдэг. Өөрөөр өөрийнхөө сэтгэлийг засаад гэгээлэг амьдарвал сайхан амьдрал тийм холын мөрөөдөл биш. Бурханы шашин үүнийг нь номлож, ухааруулахыг зорьдог.

-Лам хүн бол сэтгэл засалч шүү гэдгийг мэдрүүлсэн эрдэм номтой хуврагууд цөөнгүй байна л даа. Эрдэнэзуу хийдийн хамба Х.Баасансүрэнгээс эхлээд. Манайхан лам нарыг сэтгэл засалч гэж харж зорьж хандахгүй байгаа нь нөгөө талдаа шашныг бизнесийг болгосон хуврагууд олширсонтой холбоотой байх аа?

-Өнгөрсөн зууны эхээр эрдэм номтой лам нараа олноор нь хэлмэгдүүлж хөнөөсөн, социализмын хэдэн арван жилд шашныг хорьж хаасан гэх мэт шалтгаан сая таны хэлсэн байдлыг үүсгэх үүтгэл нөлөө болсон тал бий. Орчинд үед өөр болсон. Бид Энэтхэг рүү явж сураад байгаа нь цаанаа мэдлэг боловсролтой шинэ үеийнхнийг бэлдэж яваагийн нэг тод илрэл л дээ. Засал гүрэм хийж өгөх нь буруу биш, гэхдээ одоо бурхан шашныг тухайн хүний сэтгэлийг засаад зөв сайхан руу чиглүүлэх гэж хардаг болох хэрэгтэй.

-Таны Монголдоо ирээд хийхийг хүсч байгаа хамгийн том зорилго юу вэ?

-Миний хувьд Монголдоо бурхан шашныг өөрийнхөө чадах хэмжээнд дэлгэрүүлнэ гэж боддог. Сахил нь ариун, мэдлэг боловсролтой, зүгээр нэг засал ном хийдэг биш хүний сэтгэл зүрхийг засч чаддаг, ном номлож чаддаг лам нарыг бэлдэхсэн гэж хүсдэг.

-Таны үзэж буй номноос тайлж уншихад хэцүү нь ямар судар байв?

-Буддын ном судрууд гайхамшигтай гүн. Нэг үгний цаана гэхэд л асар их утга оршиж байдаг. Мэргэд гэгээнтнүүд дөрөвхөн шадад л асар их ухааныг шингээсэн байдаг нь гайхалтай шүү.

-Шинжлэх ухаанд хамгийн ойр шашин буддизм гэдгийг барууны олон том эрдэмтэ хүлээн зөвшөөрсөн. Одоо ч эрдэмтдийн дунд буддизмыг сонирхох хүн олон байна.Дэлхийн тархи судлалын шинжлэх ухааныхан гэхэд л буддистуудтай нийлж их хурал хүртэл зохион байгуулж эрдэм шинжилгээний илтгэл хэлэлцүүлдэг.Танай хийдэд өрнийн эрдэмтэн судлаачид яг ийм зорилгоор хэр олноороо ирдэг вэ?

-Манай хийдэд Америк гэх мэт улсаас эрдэмтэд ирж судалгаа хийдэг. Далай лам манай лам нарт “Өрнийн философийг судлаарай” гэж их захидаг. Өнөөхөндөө миний зиндаа болоогүй учраас өрнийн гүн ухаан, шинжлэх ухааны талаар нарийн судалж уншиж завдаагүй л явна. Ер нь тэд биднийг, бид тэднийг их судалж байгаа.

-Өрнийн орнуудаас Энэтхэгт ном үзэж байгаа хувраг олон биз?

-Олон байх аа. Миний мэдэхээр лав хорь орчим хүн бий.

-Далай лам багшийг тань зааж өгсөн гэл үү?

-Тэгсэн. Би төвд, монгол хоёр багштай. Монгол багш маань ойролцоо амьдардаг учраас байнга цуг байдаг. Миний номыг шалгана, өдөр бүр номоо таслахгүй үзэж байгаа эсэхийг анзаарна. Төвд багшийн хувьд ерөнхийдөө гүн ухаан заана. Монгол багш маань ч гүн ухаан заадаг.

-Таныг тодруулсан Далай ламын онцгой тал гэвэл та юуг онцлох вэ. Далай багштай анх хэзээ уулзаж байсан бэ?

-Зүйрлэхэд сайхан үг багадахаар хүн гэж байдаг даа, Далай лам миний хувьд тийм л эрхэм хүн. Далай багшийн сургаалийг сонсох дуртай. Хамаг амьтанд туслаж, хамаг амьтанд нигүүлсэх хандах тухай сургаалиудыг нь сүсэлж дагадаг. Тийм сэтгэлийг дадуулахсан гэж хичээж явдаг. Далай багштай 2017 онд анх уулзаж байсан. Далай багшийн мэндэлсэн өдөр манай хийдэд болсон юм. Тэр үед Далай багшид бараалхахад “Мэгзэм сайн унших хэрэгтэй” гээд нэг тарнийг тухайлан хэлж өгсөн.

-Төвөдөөс Энэтхэгт ирж сурах хувраг цөөрсөн гэж үнэн үү?

-Төвөдөөс ирэх нь их цөөрсөн. Улам хатуу болоод байгаа.

-Таны өмнөх дүрүүдээс аль дүр нь илүү дотно, онцгой санагддаг вэ?

-Бурхан багшийн үед амьдарч байсан анхны дүр их гоё санагддаг. Мянган галавт ганц бурхан морилоход учраад гэгээрлийн хутгийг олно гэдэг ховор хувь заяа.

–Та Хөвсгөл аймгийн бурхны шашинтны тэргүүний хувьд нутаг орондоо ямархуу ажил хийхийг зорьж байна вэ?

-Хөвсгөл аймгийн тэргүүн лам нарын зөвлөлийн хурлыг байгуулсан. Манай аймагт үйл ажиллагаа явуулж буй 20 орчим хийдийн тэргүүн лам нар уг зөвлөлд багтдаг. Намайг энэхүү зөвлөлийн тэргүүнээр 2017 онд өргөмжилсөн юм. Хурлын даргаар нь Мөрөнгийн хүрээ Гандандаржайлин хийдийн хамба лам, ажлын албаны даргаар Гандандаржайлин хийдийн Да лам ажиллаж байгаа. Ингэж тэргүүн лам нарын зөвлөл байгуулснаар хийдийн тэргүүнүүдээр дамжуулан Хөвсгөл аймгийн хүрээ, сүм хийдийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх, сэргээх, судалгаа шинжилгээний ажлыг эрчимжүүлэх зэрэг ажлыг төлөвлөж байна. Мөн манай тэргүүн лам нарын зөвлөлийн санаачилгаар “Дарба бандида гэгээний лавран” нээн ажлуулж сүсэгтэн олонд бурхны шашныг таниулах, уламжлалт шашин, соёлоо сурталчлах ажил хийхээр зорьж яваа. Энэхүү лавран байгуулах ажлыг Хөвсгөл аймгийн ИТХ дэмжин оролцож байгаад талархал илэрхийлье.

-Та түрүүн бурхны шашинтны залгамж халаа, залуу боловсон хүчнүүдийг бэлтгэнэ гэсэн утгатай үг хэлсэн. Энэ чиглэлээр ямар нэгэн ажил эхлүүлсэн үү?

-2012 оноос хойш өмнөд Энэтхэгийн Сэра дацанд уламжлалт цанид чойрын гүн ухааны номд хичээнгүйлэн суралцсаар арван жилийг үджээ. Намайг дэмжин тусалдаг өглөгийн эздийн буянаар сая цагаан сарын өмнөхөн Сэра дацандаа өөрийн лаврантай боллоо. Ингэснээр номын багш нараа дэргэдээ байлган ном заалгах, шавь нар сургах боломжтой болсон. Энэ бол маш чухал зүйл. Боломж, нөхцөл бүрдсэн учраас өөрийнхөө дэргэд залуу лам, хуврагуудаа сургах, суралцуулахад нэлээн анхаарах бодолтой байна. Эх орондоо байх хугацаандаа Хөвсгөл аймгийн бүх сумдаас буддын гүн ухаан, аг тарнийн ухаан, түүнчлэн уламжлалт анагаах ухаан, одон орон, зурхайн чиглэлээр мэргэжил эзэмшүүлэх шаталсан сургалтад суралцахыг хүссэн хүүхдүүдийг шалгаруулж авна. Тэдгээр хүүхдийг эхний ээлжинд Хөвсгөл аймгийн бурхны шашинтны төв Гандандаржайлин хийдийн цогчэн хурлын сургуульд хоёр жил суралцуулах юм. Дараа нь тэднээсээ сонгон шалгаруулж БНЭУ-ын сургуулиудад үнэ төлбөргүйгээр суралцуулах зэргээр төлөвлөж байна.

-Ярилцлагаа хөнгөхөн асуултаар төгсгөе. Чөлөөт цагаараа юу хийх дуртай вэ?

-Манай хийд долоо хоногийн нэг өдөр амардаг юм. Тэр өдөр нь хийдийнхээ лам нартай хөлбөмбөг тоглох дуртай. Би маш олон төвд найзтай. Найзуудаа улсынхаа тухай ярина, зөрүүлээд төрсөн нутгийнх нь тухай асууна. Амралтын өдрөө хөгжилтэй, сонирхолтой өнгөрөөдөг шүү (инээв).

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories