-ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨСӨЛТИЙГ МАРГААШДАА ЯАЖ ХАНГАХ ВЭ ГЭДГИЙГ ШИЙДЭХИЙН ТУЛД Л “ДИСКОВЕР МОНГОЛИА”-Г ЗОХИОН БАЙГУУЛЖ БАЙНА-
MIBG компанийн гүйцэтгэх захирал, эдийн засагч А.Билгүүнтэй ярилцлаа.
-Монгол олон улсын зах зээлээс хөрөнгө оруулалт татах боломж өндөр гэсэн ангилалд багтдаг гэдэг. Яг үнэндээ аль ангилалд нь багтдаг юм бол оо?
-Дэлхийд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж буй бүс нутгуудыг гурав ангилж байна. Хөгжсөн зах зээл, шинээр гарч ирж буй зах зээл, хөгжиж байгаа зах зээл гэж хувааж байгаа. Манай улс олон улсын мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчдын нүдээр харахад шинэ зах зээлд багтдаг. Энэ зах зээлүүд нь хөрөнгө оруулагчдад өгөөжийнхөө хувиар ялгаатай. Америк, Герман, Сингапур зэрэг хөгжсөн улсуудын зах зээлийг харахад Засгийн газрынх нь бондын өгөөж зарим улсад тэг байхад, заримд нь дөрвөн хувь байдаг. Харин хөгжиж буй орон болох Турк, ОХУ, БНХАУ зэргийн хувьд харьцангуй эрсдэл өндөртэй, хөгжсөн улсуудаас өндөр өгөөжтэй байх жишээтэй. Гурав дахь буюу шинэ зах зээлд Монгол, Мозамбек, Мьянмар гэсэн гурван улс орж байгаа. Энэ гурван улсын Засгийн газрын бондын, томоохон компаниудын бонд болон хувьцааны өгөөж харьцангуй өндөр байдаг. Геополитик гэж яривал Туркт гарсан өөрчлөлттэй холбоотой хөгжиж буй болон шинээр гарч ирж байгаа зах зээлүүд рүү олон улсын хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулахаас татгалзаж эхэлсэн. Учир нь АНУ нэг талдаа Холбооны нөөцийн бодлогын хүүг чангалсан. АНУ 2008 оноос хойш мөнгөний хэт зөөлөн бодлого баримталж ирсэн. Энэ нь бодлогын хүүгээ харьцангуй бага байлгаж байж банкуудын зээл гаргах сонирхлыг нь төрүүлдэг. Үүнтэй холбоотойгоор бодлогын хүү харьцангуй бага байсан ч мөнгөний хэт зөөлөн бодлогоо эргүүлэн татаж, мөнгөний хатуу бодлого баримтлах болсон. Хатуу бодлоготой холбоотойгоор АНУ-д хүүгийн түвшин өндөрсөж байна. Долларын валютаар арилжаалагддаг хөрөнгүүд рүү хөрөнгө оруулах сонирхол хөрөнгө оруулагчдын дунд нэмэгдэж эхэлсэн. Эсрэгээрээ нөгөө талд хөгжиж буй улсууд буюу хамгийн сүүлд Турк улс хөрөнгө оруулагчдын анхааралд ороод байна. Туркийн лир он гарсаар 20 гаруй хувиар унасан. Лир унахтай зэрэгцээд хөгжиж буй улсуудад улс төрийн тогтворгүй нөхцөл байдал хөрөнгө оруулагчдын дунд маш их айдас төрүүлж байна. Туркийн лир унасан шалтгааныг хүн бүр мэдээгээр хараад ойлгож байгаа байх. Үүн дээр олон улсын санхүүгийн салбарт сонирхолтой нэг үзэгдэл бий болсон.
-Ямар үзэгдэл…?
-Туркийн лир унахтай зэрэгцээд бусад хөгжиж байгаа орнууд буюу Өмнөд Африк, Энэхтэг, ОХУ зэрэг улсуудын валют тухайн улсын дотоодын шалтгаанаас үл хамааран унаж эхэлсэн. Валютын энэ уналтыг эдийн засагчид агаар дуслаар халддаг ханиадтай зүйрлэсэн. Бүх хөрөнгө оруулагчдын итгэл Туркийн лирт алдарч байгаа бол үүнтэй адилхан бусад хөгжиж байгаа орнуудын валютад алдарна гэсэн хүлээлттэй байж, хоорондоо уралдаж зарах нөхцөл байдлыг үүсгэсэн.
-Энэ байдал манайд яаж нөлөөлөх бол?
-Яг үүнтэй зэрэгцэн манай улсад энэ байдал хэрхэн нөлөөлөх нь сонирхол татаж байна л даа. Сүүлийн хэдэн жилд зэс, нүүрсний үнэ харьцангуй өндөр байснаар манай эдийн засгийн өсөлт сэргэсэн тал бий. ОУВС-ийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр хэрэгжсэнээр төсвийн сахилга бат харьцангуй сайжирч, эдийн засаг арай эрүүлжиж эхэлсэн дүр зураг ажиглагдаж байна. Гэтэл нөгөө талаас гаднаас нөлөөлөх шатахуун, нефтийн үнэ нэмэгдээд эхэлсэн. Хөгжиж буй болон шинэ зах зээлд олон улсын хөрөнгө оруулагчдын итгэл алдраад эхэлсэн нь манай улсад сөргөөр нөлөөлөх хандлагатай байна. Зэсийн ханш сүүлийн хоёр долоо хоногийн турш уналаа. Өнөөгийн байдлаар нэг тонн зэс 5700 орчим ам.доллар руу уруудаад буй. Энэ уналт нь бүс нутагт өрнөж болзошгүй худалдааны дайн, БНХАУ-ын эдийн засгийн тэлэлт нь өөрийнхөө хурдыг хадгалж чадахгүй байж магадгүй гэсэн хүлээлтээс үүдсэн. Яг ийм шалтгаанаар голлох металуудын үнэ унасан.
-Манай улсын хувьд эрсдэл мөн үү?
-Энэ бол манай улсын дараагийн нэг том эрсдэл мөн л дөө. Манайх бүсээ чангалдагаараа чангалж цаашдаа ч чангалах нь тодорхой. Голлох экспортын үнэ сайн байсан нь дампуурах эрсдлээс хэд хоногийн хугацаанд аварсан тал бий.
-Ийм эрсдлээс аврагдлаа гээд өсч хөгжинө гэдэг өрөөсгөл хэрэг байх, тийм үү?
-Үүнээс цааш манай эдийн засаг илүү хурдтайгаар өсөх, хөгжих дүр зураг бүрдээгүй байна. Манайд шалгагдаад туршигдчихсан ганцхан арга байдаг. Монгол Улсын эдийн засгийг дараагийн шатанд гаргаж, тэсрэлт хийх ганц арга бол гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах. Дараагийн шатанд гаргаж тэсрэлт хийе гэвэл уул уурхайн эрдсийн ордуудын шинэ нөөцийг нээж олох хэрэгтэй.
-Товчхондоо хөрөнгө оруулалт татаж байж хайгуулаа хөгжүүлэх нь ойлгомжтой. Ингэсэн нөхцөлд л улсын хөгжил гэж ярих нь ээ дээ?
-Эрдсийн шинэ нөөцийг нээхэд эдийн засагт хамгийн эерэг байж болох арга бол хөрөнгө оруулалт татах. Бодит эдийн засаг маань ямар байгаа вэ, улс төрийн нөхцөл байдал хэр билээ, сонгогчдын боловсрол аль түвшинд яваа вэ гэх мэт анхаарал татсан асуултууд бий. Энэ бүхэнд хариулт өгдөг ганц суваг бол олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл юм. Энэ бүгдийн зөв хариултыг олохын төлөө, эдийн засгийн өсөлт хөгжлийг маргаашдаа яаж хангах вэ гэдгийг шийдэхийн тулд “Дисковер Монголиа”-г зохион байгуулж байна.
–“Дисковер Монголиа”-гийн өмнөх хурлуудаас ялгарах онцлогийг энэ гэж ойлголоо. Тэгэхээр дэлхийн хөрөнгө оруулалтын их урсгалаас Монгол гэдэг улс яаж илүү ихийг хүртэх вэ гэсэн асуулт төр засгийн анхааралд байх л юм байна…?
-“Дисковер Монголиа” –гийн хувьд нэлээд хэдэн шинэ зүйл хийгдэж байгаа. Хамгийн гол нь Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй гадаадын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй бүх компани “Дисковер Монголиа”-д оролцоно. Ер нь бүх компанийн ерөнхий захирал, гүйцэтгэх захирлууд оролцоно. Эдгээр компаниуд өөрсдийнхөө голлох хөрөнгө оруулагчид буюу олон улсын хөрөнгө оруулалтын сангуудыг урьж авчирч байгаа. Энэ нь нэлээд хэдэн ач холбогдолтой. Эдгээр хөрөнгө оруулагчид шинэ хөрөнгө оруулалтын төсөл хайж ирээгүй. Нэгэнт хөрөнгө оруулчихсан компанийнхаа үйл ажиллагаатай танилцах, тухайн компанийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа Монгол Улсыг улстөрч, иргэдийнх нь хандлагаас эхлээд цаг агаарыг нь хүртэл сонжиж харах сонирхлоор ирэх есдүгээр сард хүрэлцэн ирнэ.
Үүнтэй зэрэгцээд “Дисковер Монголиа”-гийн зохион байгуулагчид мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчдад Оюу толгойтой танилцуулах аяллыг санал болгохын зэрэгцээ улс төрийн шийдэл гаргагчидтай уулзах боломжийг нээж өгч байгаа. Учир нь эдгээр мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчид Монголын талаар зөв бодит мэдээлэлтэй байх нь аль аль талдаа хэрэгтэй. Тэгэхээр эдгээр хөрөнгө оруулагчид төрийн байгууллага, улстөрчидтэй уулзана гэдэг нь асар их ач холбогдолтой. Хөрөнгө оруулагчдаас өмнө гадны бирж дээр гарсан уул уурхайн компаниуд маань өөрсдөө Засгийн газартайгаа дөрвөн сэдвээр ярилцаж, хаа хаанаа тулгарч байгаа асуудлаа ойлголцмоор байна.
Үүнд нэгдүгээрт, хууль эрх зүйн тогтворгүй орчин, гарч болох өөрчлөлтүүдийг анхаарах хэрэгтэй. Аливаа нэг өөрчлөлт гарахад хувийн салбарын компаниуд эрс эсэргүүцдэг. Нөгөө талдаа төр засаг нь тэрнийг нь тоохгүй байгаа юм шиг дүр зураг ажиглагддаг. Гэтэл яг үнэндээ хоёр талтай, хоёулантай нь уулзаад үзэнгүүт аль аль талдаа тодорхой хэмжээний зөв шалтаг, шаардлагуудыг яриад байдаг. Тэгэхээр яагаад, ямар өөрчлөлт хууль, эрх зүйн орчинд орох гээд байгааг аль аль талдаа тайлбарлаж ярих хэрэгтэй. Энэ өөрчлөлт орох юм бол тухайн хөрөнгө оруулалтын үйл явцад яаж нөлөөлөх вэ, компанийн ирээдүйд юу болох вэ гэдгийг шууд нүүр нүүрээ харж ярих ёстой. Хоёрдугаарт, татвартай холбоотой асуудлыг ярилцах хэрэгтэй. Татварын чиглэлээр хөрөнгө оруулагчид, Засгийн газар ба иргэний байгууллагын түвшинд уулзалт яриа хийх учиртай.
Гуравдугаарт, манай улсад уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулахад нийгмийн хандлага гэж зүйл бий. Ний нуугүй хэлэхэд нийгмийн хандлага тэр чигтээ уул уурхайн салбарыг үзэн ядаж байгаа юм шиг дүр зургийг сошиал орчинд үүсгэчихсэн. Энэ нөхцөл байдал яагаад бий болсон, цаашид яавал залруулах вэ, жинхэнэ хариуцлагатай уул уурхай гэдэг чинь юу вэ гэдэг талаар ярилцах шаардлагатай. Ялангуяа уул уурхайн компаниуд өчнөөн саад бэрхшээл туулж байж төрөөс зөвшөөрлөө авдаг. Авсных нь дараа орон нутгийн иргэд ажлыг нь хийлгэдэггүй. Засгийн газрын шийдвэр илүү хүчтэй юу, орон нутгийн шийдвэр илүү хүчтэй юу гэдэг асуудал гарч ирдэг. Үүнийг ярилцаж хамтарсан шийдвэр гаргах асуудал дэвшүүлээд байгаа. Дөрөвдүгээрт, Монгол Улсад ус гэдэг асар их ач холбогдолтой.
Усны нөөц багатай учраас уул уурхайн салбар үүнийг хэрхэн байгаль орчинд ээлтэй байдлаар ашиглах вэ гэдэг тал дээр ярилцах хэрэгтэй. Устай холбоотой буруу ойлголт олон нийтийн дунд их байна. Үүнийг хэрхэн залруулах вэ гэдэг нь бидний гол асуудал. Уурхайгаас болж ган гачиг үүссэн гэх зэрэг маш олон явган цуу яриа гарах болсон. Энэ бүгдийг салбараараа ярилцах хэрэгтэй. Бидний өмнө тулгарсан энэ мэт асуудлыг хөрөнгө оруулагчдын өмнө ил тавиад байх нь тийм чухал биш. Тэр үүднээсээ чуулган болохоос өмнө эдгээр асуудлыг өөр зуураа хөндөж хэлэлцэнэ. Чуулганаар мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчдыг түлхүү оролцуулж, тэдэнд эх орноо зөвөөр таниулах шаардлага бидэнд бий.
–“Дисковер Монголиа” чуулганы онцлох итгэл гэвэл…?
-Миний хувьд Монгол Улсын геологийн потенциалийн тухай илтгэлийг онцгойлон сонирхож байгаа. Сүүлийн үед залуусын ихээр сонирхох болсон криптовалют, хиймэл оюун ухааны технологийн зах зээлээс илүү сонирхолтой зах зээл гэж би хувьдаа хардаг. Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд уул уурхайн салбарын ач холбогдлыг ойлгосон төрийн шийдвэрүүдтэй холбоотойгоор гадны хөрөнгө оруулагчдын Монголд итгэх итгэл харьцангуй сэргэж эхэлж байна. Манайд урьд нь идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг хайгуулын дөрвөн компани байсан бол Степ голд гээд тав дахь компани Торонтогийн хөрөнгийн бирж дээр хөрөнгө босгоод орж ирлээ.
Сүүлийн хоёр жилд эдгээр компаниуд харьцангуй их хэмжээний мөнгийг хөрөнгийн биржээс татаж чадаж байна. Эд чинь олон улсын хөрөнгө оруулагчдын өмнө Монголыг илтгэх нэрийн хуудас болдог. Тэгэхээр ийм компаниуд олширно гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Өөр нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд энэ компаниудын хувьцааны ханш 2012-2013 онд хүрч байсан хамгийн доод хэмжээнээсээ дээшлээд эхэлчихсэн. Дээшлээд эхлэхээр тухайн компанийн хувьцаа эзэмшигчид ашигтай ажиллаад эхэлсэн гэсэн үг. Эдгээр хувьцаа эзэмшигчдийг цааш хэрхэн батлах, дараагийн хувьцаа эзэмшигчийг хэрхэн татах вэ гэдэг асуудал үүснэ. Энэ компаниудын өмнө тулгамдсан асуудлууд их байгаа. Тэгэхээр тэр бүхнийг шийдэх хэрэгтэй.
–“Дисковер Монголиа”-гаас юу хүлээж байна вэ?
-Энэ чуулганыг зорьж ирэх мэргэжлийн олон хөрөнгө оруулагчид Монголд нэмж хөрөнгө оруулах шийдвэртэй болоод буцаасай гэж хүсч байна.
АН энэ сарын 13-нд гаргасан мэдэгдэлдээ өнгөрсөн сонгуулиар МАН төрийн албыг үнэлснээс болж төрийн хариуцлагагүй байдал газар авлаа хэмээн онцолж байв. Ер нь сүүлийн үед засаг тойрсон иймэрхүү шүүмжлэл эрчтэй өрнөж байгаа. Уг нь парламентад 65 суудал авсан нам өдийд ингэж сууж боломгүй санагдах юм. Нэг толгойтой бол эдийн засгаа сэвхийтэл нь өндийлгөхөд ямар ч асуудал алга. Эвлэлдэж нэгдээд ч барахгүй хэцүү үе гэж эдийн засагт бий. Өнгөрсөн УИХ, Засгийн газар шиг дэлхийн зах зээл дээр нүүрсний үнэ навс унасан үед засгийн эрх барьсан бол бас ч гэж элдвийг хэлээд сууж болно. Эдийн засаг ийм хэцүү байхад яалтай билээ гэсэн шүү юм яриад явахад болохгүй юмгүй. Гэтэл өнөөдөр нүүрсний үнэ гялалзаж байна. Зэс, алтны ханш ч дажгүй байгаа. Ирэх жил ч эрдсийн үнэ өөдрөг байх төлөвийг шинжээчид онцлоод эхэлчихсэн. Уул уурхайн үнийн өсөлтийн циклийн үед засгийн эрхийг атгаж яваа улсын хувьд эдийн засгаа өнгөтэй, төгрөгийн ханшаа унагачихалгүйхэн шиг аятайхан аваад явахад ямар ч зовлон байхгүй. Жаахан зөв бодлого бариад, цөөхөн том шийдвэр гаргачихад л улсаараа өндийгөөд ирнэ. Харамсалтай нь ийм аятайхан суурин дээр эдийн засгаа гялалзуулсан юм өнөөхөндөө лав алга.
Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэн өнгөрсөн долоо хоногт сэтгүүлчдэд мэдээлэл өгөхдөө “Оюу толгой цахилгаан станцаа өөр дээрээ барья гээд 2012 оны долдугаар сард таван жилийн хугацаатай зөвшөөрлөө манай яамнаас авчихсан. Энэ хугацаанд юу хийж байсан юм бэ. 2017 онд зөвшөөрлийн хугацаа нь дуусчихсан. Монголын төрөөр тоглодгоо болих хэрэгтэй. Өмнийн говийг эрчим хүчээр хангахад хамтран ажиллах гэрээ байгуулахаасаа өмнө тэд юу ч хийгээгүй. 2014 онд Таван толгой дээрээ хамтаръя гэчихээд мөн л юу ч хийгээгүй. Дээрээс нь цахилгаан станц барина гэдэг үүргээ хууль бусаар түдгэлзүүлсэн байсан. Тийм учраас Засгийн газар энэ гэрээг цуцалсан. Ер нь бол “Рио тинто” компани буюу “Оюу толгой” төсөлд гурван чиглэлээр эрчим хүч барих тухай заалт гэрээнд бий. Өөр дээрээ барьж болно, Монгол Улсаас эсвэл гурав дахь этгээдээс авч болно. Гурав дахь этгээдээс авч болно гэдэг нь Таван толгойн асуудал юм. Хэрэв хамтраад явсан бол өнөөдөр барьчих байсан” гэж мэдэгдэв. Монголын засаг “Рио”-д цахилгаан станцаа өөрсдөө баривал барь гэсэн эрх, зөвшөөрлийг анхнаас нь өгөөд, элдэв оролцоогоо хумиад өнөөдрийг хүрсэн бол сайдын мэдэгдлийг толгой дохиж сонсохоос аргагүй. Харамсалтай нь бодит амьдрал дээр огт өөр үйл явдлууд өрнөсөн нь цагаан цаасан дээр хараар бичигдээд үлдсэн учраас сайдын мэдэгдэлд тайлбар зүүхгүй өнгөрч болшгүй нь. Ц.Даваасүрэн сайд Оюу толгойд ясны дургүй цөөхөн улстөрчийн тэргүүн эгнээнд бичигддэг. Монгол Улсын эдийн засагт том нөлөө үзүүлдэг төсөлд энэ хандлагаараа хандаад суугаа анзаарагддаг. Төрийг төлөөлсөн сайд хүн ултай үг унагадаг байх учиртай. Тэр дундаа улсынх нь хөгжилд жин дарахаар нөлөөлдөг төсөлд улстөрийн ашиг хонжоо, хувийн жижиг амбицаар хөнгөн гоомой хандах нь бүр ч хориотой зүйл.
Монголын геологи, уул уурхайн мэргэжлийн институтын ерөнхийлөгч М.Дагватай ярилцлаа.
Газрын гадаргаас доош нэг километр гаруй гүнд үргэлжилж байгаа Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын явцыг сурвалжиллаа. Дэлхийд гуравт жагсдаг аварга ордын гүнд өрнөж буй бүтээн байгуулалтыг сонирхохын өмнө аюулгүй байдлын хичээл сонсч, Оюу толгойн түүхийг өгүүлсэн музейд саатсан юм. “Рио тинто”-гийн 40 гаруй орны 60 гаруй уурхайгаас хамгийн шилдэг аюулгүй ажиллагаатай компани уурхайд өгдөг цом Оюу толгойд ирснийг музейн хүндтэй хэсэгт байрлуулжээ. 
Оюу толгойгоос гарсан баяжмалыг 2000 кг-аар шуудайлж урд хөрш рүү экспортолдог. С.Санждорж “Ил уурхайн хүдэр 0.5 хувийн дундаж агуулгатай. 1000 кг хүдрийг нэгдүгээр гурилаас ч илүү нарийн болтол тээрэмдээд таван кг метал авна гэсэн үг. 995 кг нь хаягдал. Баяжуулах үйлдвэрт баяжуулсны дараа баяжмал доторх металлын агуулга 22-оос дээш хувиар өсч хаягдал нь багасдаг. 1000 кг хүдрээс 220 кг нь зэс гэж ойлгож болно. 780 нь хаягдал гэсэн үг. 2000 кг-аар савласан нэг шуудай баяжмалд 500 кг зэс, 40 гр алт, 100 грамм орчим мөнгө бий” гэж сонирхууллаа. Хамгийн баян агуулгатай хүдэрт хүрэх бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж байна. Бүтээн байгуулалт дуусч хүдрээ олборлож эхлэх хугацаа нь 2020 оны сүүлч гэнэ. Гүнээс олборлолт хийгээд эхэлбэл өнөөдрийнхөөс гурав дахин их баялаг экспортолж эхлэх нь. 
Налуу амны конвероор хүдрийнхээ дийлэнхийг авахаар төлөвлөжээ. Тодруулж хэлэхэд хоёр салаа тунель байх бололтой. Нэг тунелиэр нь буюу 18 градусын налуугаар доош машинууд сүнгэнэх юм байна. Нөгөө тунелиэр нь туузан дамжуурга явах аж. Конверийн систем 2022 он гэхэд ашиглалтад орохоор болжээ. Үе үе халуун агаар төөнөсөн бүгчим хонгилоор 20 орчим минут алхсаны эцэст хоргодох байранд ирлээ. Энд харин агааржуулалт сайтай, аятай тухтай юм. Өрөөний буланд цэвэр усыг хэдэн зуугаар нь уутлан өржээ. Хөргөгчтэй, ширээ сандалтай, кофе, цайтай энэ өрөөнд хооллоцгоодог гэнэ. Биднийг ороход нэг бүсгүй хоёр залуугийн хамт цайлж байв. Гүний уурхайд том машин барьдаг гурван ч бүсгүй ажилладгийн нэг нь бидэнтэй таарсан Д.Оюундарь байсан юм. Анх Оюу толгойд угаалгын ажилчнаар ажилд ороод хэдэн сарын өмнөөс эрчүүдтэй мөр зэрэгцэн аварга машин жолоодож эхэлжээ. Д.Оюундарь “Гүнд ажиллах мэдээж амар биш. Гэхдээ өөрөө хүсээд орсон учраас сайхан” гэж ярилаа. Хоргодох байрнаас гараад хэсэг алхсаны эцэст Засварын цехэд хүрэв. Аварга том энэ төвийн барилгын ажлыг “MCS” гүйцэтгэжээ. 
Цааш явсаар анхдагч бутлуур суурилуулах хэсэгт хүрэв. Дээшээ хориод метр өндөр юм. Доош дахиад 20 гаруй метр ухна гэхээр аварга том орон зайд анхдагч бутлуурыг суурилуулах бололтой. Энэ хэсгийг “Аварга” гэж нэрлэжээ. Биднийг очиход энэ хэсгийн ханын бэхэлгээний боолтны ажил ид өрнөж байв. Ханыг бат бөх хийхийн тулд шүршдэг бетоноор шүршиж, тусгай тор татаж, зэвэрдэггүй боолтуудаар бэхэлдэг аж. “MCS property” компанийн барилга угсралт хариуцсан механик супервайзор М.Дөлгөөнтамир “1202 метрийн төвшинд моторын хэсгийн бутлуур конвейр, краны хэсгийн угсралтын ажлыг гүйцэтгэж байна. Краны хэсгийн угсралт цахилгаанд холбох дутуу байгаа. Хүдрийг зөөвөрлөх конверийн угсралтын ажил явагдаж байна. Талбай дээр 1202 түвшинд бүх багууд нийлээд 16, 17 хүн бий. 1136 түвшинд бутлуурын ажлын угсралтын ажлыг гүйцэтгэж байгаа” гэж сонирхууллаа. Тэд энэ хэсэгт хийх ёстой ажлынхаа 60-70 орчим хувийг нугалжээ. MCS-ийн хувьд гүний уурхайн бүтээн байгууллалтын барилгын ажилдаа туслан гүйцэтгэгч авчээ. Өндөр хүчдэлийн цахилгааны ажлыг өөр компанитай хамтран гүйцэтгэж эхэлжээ. Гүний уурхайн дэлхийд томоохонд тооцогдох малталтын нэг болох Оюу толгойн “Анхдагч бутлуур-1” камерийн ажил ийнхүү үргэлжилж байна. Уг камер нь гүний уурхайн бүтээн байгуулалтаас үйлдвэрлэлийн үе шатанд шилжих, материал зөөвөрлөх системд онцгой ач холбогдолтой гэнэ. Ирээдүйд гадагшаа гарах гүний уурхайн мэргэжилтнүүд Оюу толгойд бэлтгэгдэж байна гэсэн үгийг биднийг гүний уурхайн бүтээн байгуулалттай танилцуулсан инженер бүсгүй онцолсон юм. 
Цукербергийн санаачилсан “Фэйсбүүк”, Жак Дорсей, Эван Вилиамс, Биз Стоун, Ноах Гласс нарын нийлж бүтээсэн “Твиттер” аль хэдийнэ хүн төрөлхтний амьдралын нэг хэсэг болчихсон. Цукерберг найзуудтайгаа үргэлж холбоотой байхын тулд Харвардын хүрээнд л ажилладаг вэб сайт хийсэн нь “Фэйсбүүк”ийн эхлэл болсон түүхтэй. “Твиттер”-ийн эхлэл ч нэг иймэрхүү. Ойрын хүрээнийхэнтэйгээ саадгүй харилцах, мэдээллийг түргэн дамжуулах зорилгоор үүсгэсэн байдаг юм. Бид ч ялгаагүй ихэнхдээ ийм хэрэгцээ шаардлагаар сошиал сүлжээний хэрэглэгч болчихсон яваа. Холыг ойртуулж, хоёрыг уулзуулдаг нь сошиалын онцолж хэлэхээр давуу тал. Гэхдээ бас нэг давуу тал байна аа. Фэйсбүүк, твиттерийн ачаар “цахим цагдаа” гэсэн шинэ ойлголт бий болчихлоо. Наад зах нь л нийслэлчүүд дугаар гардаггүй өдөр машинтайгаа сүнгэнүүлэхэд хариуцлагаас зугтаж чадахгүй болоод удаж байна. Замын цагдаад баригдахгүй аз нь шовойлоо ч хажууд нь яваа машины жолооч гар утсаараа зургийг нь авч фэйсбүүкт постолж, твиттерт жиргээд л гүйцээ. Фэйсбүүкт “Paparazzi+traffic Mongolia” гэсэн групп бий. 167 мянган гишүүнтэй том нэгдэл. Замын цагдаагийнхан энэ групп дээр тавьсан постын мөрөөр буруутай жолоочид шийтгэлийг нь өгдөг болоод удаж байгаа юм билээ. Өчигдөр үдээс хойш 16.00 цагийн үед “Paparazzi+traffic Mongolia” групп руу ороход 29 шинэ пост дурайж байх жишээний. Хамгийн сүүлд “Энэ нөхөр урсгал сөрж чихээд, толь хамж, машин зурчихаад миний зөв гээд байх юм. Цагдаа дуудтал зугтаачихлаа” гээд дугаар нь хачин тод гарсан машиных нь зургийг постолсон харагдсан. Ингээд постолчихоор хариуцлагыг нь хүлээлгэж ядах юу байхав. Өдийд өнөө жолооч зохих хариуцлагаа хүлээчихсэн яваа байх.
Доллар үйлдвэрлэдэггүй Монгол ногоон валют чирч ирдэг ганцхан салбартай. Тэр нь уул уурхай. Ноолуурынхан дажгүй доллар олдог ч уул уурхайтай харьцуулбал чимх төдийг л чирч ирдэг. Цагтаа Монгол Улсыг “Рио тинто”, “BHP Billiton”, “Пийбоди” гээд дэлхийн уул уурхайн аваргууд сонирхдог байлаа. Цагтаа гэдэг нь ердөө зургаа, долоохон жилийн өмнө. Харин одоо бол Оюу толгойд тэрбумаар хэмжигдэх долларын хөрөнгө оруулалт хийчихсэн тулдаа л “Рио тинто” тэсч үлдээд байна. Бусдынх нь бараа бүү хэл сураг ч алга болсон. Овоохон валютын нөөцтэй бол инфляцид дарлуулахгүй, сард авдаг хэдэн төгрөгөө цаас болгочихгүйхэн шиг амьдран суух боломж уг нь бий. Харамсалтай нь бид доллар олж ирдэг сувгаа хаачихсан. Өнөөдөр уул уурхайд Оюу толгойгоос өөр тэр гээд хэлчихээр том төсөл байхгүй. Таван толгойгоо хөдөлгөнө, олон улсын хөрөнгийн бирж дээр IPO хийж мөнгө босгоод төмөр замтай юутай хүйтэй нь сэвхийлгээд өгнө гэж байгаа ч бүрэн эрхийн хугацаа нь талдаа орсон Монголын засаг төрд итгэж мөнгөө өгөх хүн юу л бол. Баруунд нэг гоё жишиг бий. Баталсан хууль бүр эзнээрээ овоглогддог жишиг. Тэр тухай ярих гээд энэ хүртэл халтирчихлаа л даа. Жишээ нь, бид улсыг маань долларгүй болгоход том хувь нэмэр оруулсан хуулиудыг, тэр хуулиудын автор нь хэн хэн болох тухай мэддэг баймаар санагддаг. Долларын ханш өсөх бүрт, төгрөг үнэгүйдэх мөч бүрт өнөө хуулиудыг авторуудтай нь яриад, хэлээд бичээд явбал ирэх жилүүдэд эх оронч хуулийн сүртэй зоригтой авторын тоо цөөрнө.
– 